Дипломдық жұмыс. . Кәсіпорынның өнімнің өзіндік құнын төмендету тетіктері («Адал» АҚ мысалында)

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ………………………………………………………………………………………………..

 

1. НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН ТӨМЕНДЕТУДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ…………………………..
   • Өнімнің өзіндік құны, оның мазмұны және құрылымы…………………….
   • Өзіндік құнның жіктемелік белгілері, олардың ерекшеліктері…………
   • Өзіндік құнды есептеудің шетелдік тәжірибедегі әдістері……………….

 

2. «АДАЛ» АҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘЛЕУЕТІН ЖӘНЕ ӨНІМІНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН ТАЛДАУ…………………………………………………………..
   • «Адал» АҚ қаржылық-экономикалық белсенділігін талдау…………….
   • Кәсіпорын өнімдерінің өзіндік құн құрылымын талдау…………………..
   • «Адал» АҚ өндірістік шығындарының қалыптасуын талдау…………..

 

3. БӘСЕКЕ ЖАҒДАЙЫНДА ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН ТӨМЕНДЕТУ ТЕТІКТЕРІ……………………………………………………………..
   • Кәсіпорында өнімнің өзіндік құнын төмендету резервтері………………………………………………………………………………………
   • Қазақстан Республикасындағы сүт өнімдерін шығаратын кәсіпорындарды дамыту бағыттары……………………………………………….

 

ҚОРЫТЫНДЫ……………………………………………………………………………………..

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ………………………………………………

 

 

КІРІСПЕ

 

Кез келген кәсіпорын өзінің атқарған жұмысынан неғұрлым көп пайда алуға тырысады. Кәсіпорындар өздерінің тауарларын тек жоғарғы тиімді бағамен сатып қана қоймай, сонымен қатар оны өндіруге және өткізуге кететін шығындарды қысқартуға тырысады. Кәсіпорын табысының ұлғаюының қайнар көзі, ең біріншіден, оның сыртқы жағдайына байланысты болса, екіншіден, кәсіпорынның ұйымдастырылған өндіріс үрдісінің тиімділігіне және өндірілетін тауардың кезекті өткізілуіне байланысты болады.

Өндірістік шығындар, өнімнің өзіндік құны экономикалық сатының басты элементтері болып табылады. Олардың деңгейі, көбінесе, пайда көлемін, кәсіпорын рентабельділігін және шаруашылық қызметінің тиімділігін анықтайды. Сонымен қатар, кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін, беріктілігін, қаржылық тұрақтылығын анықтай отырып, оның өндірістік шығындарын қысқартып, оптималды экономикалық жетілдірудің негізгі бағыты болып табылады.

«Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» деген ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында (Астана, 2005 жылғы 18 ақпан):

«Экономиканы түпкілікті реформалауға бағыт ұстап, біз қысқа мерзімнің ішінде нарықтық реформаларды жүргізе білдік, тиісті заңнамамызды жасауға қол жеткіздік. Бүгінгі таңда Қазақстанда нақтылы жұмыс істеп тұрған нарықтық экономика бар.

Егер осыдан он жыл бұрын жан басына шаққандағы жалпы ішкі өніміміз жеті жүз доллардан сәл ғана асса, 2004 жылдың соңында ол екі мың жеті жүз долларға жетті, ендеше 2005 жылы біздің жан басына шаққандағы жалпы ішкі өніміміз енді үш мың доллардай болады деген болжамымыз бар.

Мен 2010 жылы жан басына шаққанда жалпы ішкі өнімді 5 800 АҚШ долларынан асатын мөлшерге, яғни Чехия, Венгрия, Польша, Малайзия сияқты елдердің бүгінгі деңгейіне, 2015 жылы шамамен 9 000 АҚШ доллары мөлшеріне жеткізуге күшіміз жетеді деп санаймын. Жалпы, сатып алу қабілетінің шамасы жағынан бұл цифрларға біз қазірдің өзінде жақынбыз.

Біз еліміздің жалпы ішкі өнімін 2000 жылмен салыстырғанда 2010 жылы екі есе ұлғайтуды жоспарласақ та, бұл көрсеткішке 2008 жылы-ақ жететінімізге сеніміміз мол,» — деп жазған. [1]

Осыған орай, біз ұлттық табысты арттыруымыз қажет. Ал ол үшін, ең алдымен, табыс, пайда әкелетін кәсіпкерлікті, әсіресе шағын және орта бизнесті, олардың субъектілерін одан әрі дамытып, өнім сапасы мен өндіріс тиімділігін арттырып, табысын көбейту керек. Яғни, кез келген өндірістік кәсіпорын өзінің өндірістік шығындарын қысқартқаны, төмендеткені жөн. Бұл пайданы арттырудың негізгі кепілі болып табылады. Сондықтан, осы дипломдық жұмыстың тақырыбы «Кәсіпорын өнімінің өзіндік құнын төмендету жолдары» — қазіргі кездегі өндірістік кәсіпорындар үшін өзекті мәселе болып отыр.

Жалпы, өнімнің өзіндік құны дегеніміз – кәсіпорынның өнім өндіруге және өткізуге жұмсаған шығындарының ақшалай тұлғалануы. [16]

Ол кәсіпорынның жалпы өндірістік тиімділігін анықтайды. Өзіндік құнды, яғни өндірістік шығындарды жүйелі түрде төмендету – кәсіпорындардың жұмыс істеу тиімділігін арттырудың негізгі құралы болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында залалды кәсіпорындарды қаржылай қолдау қағидаға жатпайды.

Ұлттық экономиканың барлық салаларында өндіріс шығындарын төмендетудің мына негізгі бағыттарын айтуға болады:

• ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін пайдалану;
• өндіріс және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;
• экономикалық үрдістерді мемлекет тарапынан реттеу.

Ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін іске асыру – бұл, бір жағынан, өндіріс қуатын, шикізат және материалдар, оның ішінде отын-энергия ресурстарын көптен-көп пайдалану, ал екінші жағынан, тиімді жаңа машиналарды, жаңа технологиялық үрдістерді іске асыру.

Шығынның белгілі бір мөлшерін мейлінше тиімді ету – шаруашылықты жүргізудің әр түрлі мәселелерін шешуге келгендегі басты талап болып отыр. Тек қанша өнім өндірілгендігінің ғана емес, оны өндіруге қанша еңбек жұмсалғандығының да маңызы зор. Мәселенің бұлайша қойылуы мынаны аңғартады: шикізат пен материалдарды жұмсай отырып немесе машиналар мен механизмдерді пайдалана отырып, шикізаттардың әрбір бөлігінен неғұрлым көп өнім алуға, әрбір станок пен технологиялық үрдістердің түсімін өсіруге, шығындарын, бұйымдардың өзіндік құнын төмендетіп, кәсіпорындардың пайдасын көбейтуге, өндірістің тиімділігін арттыруға жету керек.

Егер кәсіпорын ұжымдарының ішкі шаруашылық резервтерін тауып, пайдалануының негізгі бағыттарын қорытындылауға талпыныс жасалса, онда оларды үш топқа бөлуге болады. Өндіріс тиімділігін, біріншіден, негізгі өндіріс қорларының пайдалануын жақсартудың, екіншіден, айнымалы өндіріс қорларын неғұрлым тиімді пайдаланудың және үшіншіден, қазіргі еңбек шығындарының нәтижелілігін жақсартудың есебінен арттыру.

Өндірісті және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіруге келсек, онда бұл процесс — ысырапты қысқарту есебі мен шығындарды үнемдеу, сонымен қатар нақты еңбектің шығынын үнемдеу болып табылады. Қазіргі кезеңде нақты еңбекті үнемдеудің экономикалық дамуы қоғамдық еңбекті үнемдеумен салыстырғанда, едәуір салмақты нәтиже береді. Қазіргі таңда өндірісті ұйымдастыруды жетілдірудің екі негізгі мектебі бар: американдық және жапондық. Бұл — өндірісті материалдық-техникалық жабдықтармен қамтамасыз ету, оларды экономикалық жағынан ынталандыру және тағы басқа көптеген жүйелер.

Сонымен қатар, өндіріс шығындарын төмендетуде мемлекеттік ғылыми-техникалық прогресс жөніндегі бағдарламалары мен мемлекеттік стандарттар елеулі орын алады. [7]

Дипломдық жұмыстың мақсаттары – қазіргі нарық жағдайындағы кәсіпорындардың өнімдерін өндіруге кеткен шығындарын, яғни өнімнің өзіндік құнын төмендету жолдарын анықтау, олардың теориялық аспектілерін көрсету, шығындарды қысқартудың тиімді жолдарын таңдау болып табылады.

Ал дипломдық жұмыстың міндеттері – таңдап алынған тақырыпқа сай келтірілген кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық, қаржылық құжаттарын өз бетінше қолданып, оған талдау жасау, кәсіпорынға іс жүзінде нәтиже берерлік жаңа ұсыныстар, идеялар ұсыну.

Дипломдық жұмыс негізгі 3 тараудан тұрады:

Бірінші тарауда тақырыпқа қатысты теориялық анықтамалар, аспектілер қарастырылады. Мәселен, көптеген әдебиеттерді, оқу құралдарын қолдана отырып, өнімнің өзіндік құны дегеніміз не, өндірістік шығындар, олардың мазмұны, құрылымы, жіктелімі, ерекшеліктері, өзіндік құнды төмендету резервтері, тағы басқа мәселелерді теориялық тұрғыда сипаттау.

Екінші тарауда таңдап алынған тақырыпқа сәйкес талдаулар практика жүзінде «Адал» АҚ кәсіпорнының мәліметтерімен жасалады. Бұл тарау кәсіпорынның экономикалық белсенділігін, өнімдерінің өзіндік құн құрылымын, шығындарының қалыптасуын талдап көрсетеді.

Үшінші тараудың ерекшелігі – бұл тарауда осы дипломдық жұмыстың авторының өз пікірі мен ұсыныстары жазылады. Ол тақырыпқа сәйкес, қазіргі нарық жағдайында әр түрлі ұсыныстар жасап, осы өндірістік салаға өз үлесін қосу керек. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН ТӨМЕНДЕТУДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ

 

1.1 Өнімнің өзіндік құны, оның мазмұны және құрылымы

 

Көп экономистер шығындарды анықтау үшін айтарлықтай өз үлестерін қосқан. К. Маркс 2 дәрежелі қағидаға негізделеді, олар: өндірістік шығындар, айналым шығындары.

Өндірістік шығындар түсінігінде жолақыға, шикізатқа, материалдарға кеткен шығындар кіреді, сонымен қатар мұның ішіне еңбек құралдарының амортизациясы да кіреді. Тағы басқа өндірістік шығындар түсінігіне тауарды шығару мақсатында кәсіпорын ұйымдастырушыларының жұмсаған шығындары жатады. Бір тауар құнының екіден бір бөлігін өндірістік шығындар құрайды.

Айналым шығындарының жіктелуі сол тауарды өткізу үрдісімен байланысты. Ол өндірістік инфрақұрылымға жақынырақ болып келеді және тауар құнына кіріп, соңғысын ұлғайтады. Қосымша шығындар тауар сатылғаннан кейін түскен ақшадан ғана төленеді. Таза айналым шығындары – сату шығындары (сатушылардың жолақысы және тағы басқа), маркетинг (тұтынушылардың сұранысын анықтау), жарнама, штаб-пәтер персоналының жолақысы және тағы басқа. Таза шығындар тауар құнын ұлғайтпай, тауарды өндіру үрдісі кезіндегі сатылғаннан түскен пайдамен төленеді.

Қазіргі кездегі шығындар концепциясын Шығыс экономистері енгізген, олар көбінесе жоғарыда айтылып кеткен екі кезді де қамтиды. Жалпы теорияда экономикалық және бухгалтерлік шығындар қалыптастырылады.

Өндірістік шығындарға ақша түрінде көрсетілгенімен, белгілі бір өнім өндіруге, қызмет көрсетуге кеткен материалдық және еңбекке кеткен шығындар жатады. Сонымен қатар, олар өзіне өндіріс құралдарына жұмсаған шығындарды (шикізат, материалдар, бұйымдардың жиынтығы, жанар май, электр энергиясы және тағы басқа) және өндіріс қызметкерлерінің жалақысын жатқызады. Осы арқылы тауар өндірісі кәсіпкерге қаншаға айналатынын көруге болады.

Берілген анықтама бухгалтерлік шығындарды анықтап, сатып алынған ресурстардың төлемі ретінде тек нақты шығындарды қосады. Осылайша, бухгалтерлік шығындар экономикалық шығындардан ерекшеленеді. Ал сол экономикалық шығындар болса, өнім өндіру үшін нақты емес шығындарды қоса есептейді.

Нақты емес шығындар – бұл өнім процесінде қолданылатын өндірістік фактор, бірақ ол белсенді емес. Оған фирманы басқаратын адамдардың өзіндік еңбегін, оның өнім өндірісінде қолданылатын өзіндік капиталын немесе жерді жатқызуға болады, бірақ ол кәсіпорын меншігінде болуы керек. Нақты емес шығындарды фирманың экономикалық шығындарына қосу үшін оларға ақшалай түрде баға беру керек. Ал егер ресурстарды сатып алмаса, оны қалай істеуге болады? Ол үшін берілген ресурстардың «альтернативті құны» деген түсінік қолданылады. Мысалы, белгісіз бір кәсіпкер өндіріске өзінің қаржысын салды дейік.

 Бұл қаржыны қолданудың альтернативті нұсқауы ретінде машиналарды жатқызуға болады. Кез келген кәсіпорынның акциясын сатып алатын болса, соған байланысты ол дивиденд алады және коммерциялық банктің депозитіне ақша салып, процент алады. Берілген ресурстардың жоғарыда айтылып кеткен альтернативті нұсқауларына қарағандағы ақша салымының альтернативті құнын бағаласақ, кәсіпкердің өз өндірісіне салғаны тиімді болады, әрі ақшалай табыс әкеледі. Егер акцияны сатып алуды альтернативті жағынан пайдаланатын болсақ, онда өз өндірісіне салынған салым жіберіп алған дивидендтер қатынасының альтернативті құнын құрайды, яғни нақты емес шығындар көлемі бухгалтерлік шығындармен қосқандағы өндірістік шығындардың нақты көлемін көрсетеді.

Кәсіпкер үшін, көбінесе, жалпы шығындарының көлемі емес, орташа шығындар көлемі – бір бұйымды өндіру үшін орта есеппен неше шығын жұмсайтыны маңызды болып табылады. Орташа шығындарды есептеу үшін жалпы шығындарды өндіретін өнім көлеміне бөлу керек. Орташа шығынды тауар бағасымен салыстыра отырып, бұл өнімді өндірудің тиімділігін анықтауға болады.

Шекті шығындар бір өнім данасын артық шығарса, қаншалықты өсім болатынын анықтайды. Бұл фирмаға бір дана өнімді артық шығарғанда қаншалықты табысты болатынын көрсетеді.

Шығындар ұзақ және қысқа мерзімді болып ажыратылады. Қысқа мерзімде тұрақты шығындар көрсетіледі. Ал ұзақ мерзімде ауыспалы шығындар көрсетіледі.

Өнімді өндіруге кететін шығындар, яғни өндірістік шығындар келесідей факторларға байланысты болады:

1. Өнімді өндіру үшін қажетті технологиялардың жұмсалуы және өндірістің дұрыс ұйымдастырылуы;
2. Табиғи шикізаттардың пайдаланылуы;
3. Өндіріске дайын болу және оны дұрыс меңгеру;
4. Технологияны жаңарту және оны ұйымдастыру, сонымен қатар өнім сапасын жоғарылату, оған деген сенімділікті күшейту және тағы сол сияқты;
5. Өнімді өндірер алдында оған алдын-ала жоба жасау, яғни ойдан сол тауарды құрастыру, арнайы модель немесе үлгілер жасау, эксперимент жұмыстарын жүргізу және осы жұмыстарды жүзеге асыратын адамдарға авторлық жұмысына сыйақылар беру;
6. Өндірістік процесті қамтамасыз ету, яғни өндіріске қажетті шикізат, материалдар, отын, энергия, құрал-жабдықтар және басқа да еңбек құралдары, жұмысқа жарамды негізгі өндірістік қорлар, санитарлы-гигиеналық жұмыстарын жүргізу және осылармен қамтамасыз ету;
7. Жұмысшыларға еңбек ету үшін жақсы жағдай жасау және техникалық сақтандыруды қамтамасыз ету;
8. Өндірісті басқару, яғни фирма немесе кәсіпорында қанша адам жұмыс істейді, ол фирманың құрылымы қандай және қандай жұмыстарды жүзеге асырып отыр, осы фирмаға кеткен ақпаратты, консультациялық, аудиторлық қызметтерге кеткен шығындарды есептеу;
9. Кадрлар дайындау және қайта дайындау;
10. Мемлекеттік қорға кететін шығындарды есептеу, яғни әлеуметтік сақтандыруды мемлекеттік және мемлекеттік емес деп бөлу, зейнетақымен қамтамасыз ету, осылардың бәріне белгілі мөлшерде ақша-қаражат беру;
11. Медициналық сақтандырумен және тағы басқаларымен қамтамасыз ету.

Әрине, кәсіпорын қызметінің нәтижесі оның өнімінің қаншалықты сатылғанынан (қызмет көрсетілгенінен) көрінеді. Ал оның ақырғы нәтижесі сатылған өнім көлемі мен сол өнімді өндіруге кеткен шығыны арқылы анықталады.

Жалпы, нарықтық экономика жағдайларында жақсы нәтиже беретін шығындарды қалыптастыру керек. Сондықтан, шығындарды басқаруға аса маңызды көңіл бөлінеді. Кез келген объектінің басқарушылығына сәйкес, кәсіпорын шығындарын басқару — оның барлық қызметінің орындалғанын болжау қажет.

Шығындарды басқару қызметі басқару элементтерінің циклы арқылы жүзеге асады: жоспарлау, ұйымдастыру, координациялау және реттеу, ынталандырушы және активизация, есеп және талдау.

Шығындарды жоспарлаудың негізгі міндеті – жоспарлау кезінде материалды, өндірістік және айналым процесіндегі еңбек және басқа ресурстарды үнемдеу арқылы өндірістік шығындарды дұрыс анықтау. Кәсіпорын шығындарын жоспарлау үшін әр түрлі көрсеткіштер қолданылады. Олардың ішіндегі ең негізгілері – бұл бір дана өнімнің өзіндік құнының калькуляциясы және бір теңгеге шаққандағы шығыны. Сонымен қатар, өткізген өнімнің өзіндік құнын жоспарлағанда, шығындар элемент түрінде көрсетілген, өнімге кеткен өзіндік құнды құрайтын шығындар сметасы жасалынады.

Өндірістік шығындар сметасы – кәсіпорынның өндірістік қызметтерінің, экономикалық элементтерінің, кесіп алғандағы, оның барлық шығындарының соммасы көрсетілген жалпылама көрсеткіш. Онда, біріншіден, өнімнің жалпы және тауар өндірісімен байланысты негізгі және қосымша өндірістің барлық шығындары; екіншіден, өндірістік емес қызмет көрсету және жұмыс шығындары; үшіншіден, орналасқан жері мен қайнар көзіне байланыссыз жаңа өндірісті қабылдауға кеткен шығындар көрсетілген. Бұл шығындар ережесі бойынша зауыт ішіндегі айналым есебісіз алынады.

Өндіріс шығындарының сметасын жасау үрдісін келесі кезеңдерге бөлуге болады:

• Нақты бір өнімге жатқызуға болатын тікелей шығындар есебі және шыққан орнында жойылатын шығындар;
• Бастапқы шығын есебі, бірақ ол нақты шығындарды алып жүрмейді. Жойылуына байланысты ол 2 түрлі болады:

— пайда болған орнында жойылатын тікелей жойылу шығындары;

— шығындардың пайда болған орнына тікелей қатысты емес шығындар.

Басшылар сметаның көмегімен, өздерінен төменгі деңгейдегі басшыларға өздерінің жоспары туралы хабарлайды. Оны дайындау үрдісі басқарушылық шешімдерді қабылдауға, үлкен көлемдегі қажетті ақпараттарды алуға мүмкіндік береді. Егер смета фирмадағы үлкен көлемдегі жұмысшылардың қатысуымен жасалса, онда ол барлық бөлімшелердің өте тиімді ынталандырғышы болады.

Негізделмеген баға құруды және кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметін басқару үшін тек кәсіпорын бойынша ғана емес, оның бөлімшелерінің, өнім түрінің шығындарын ғана емес, сонымен бірге бір өнімге кеткен шығынды есептеу керек, яғни өзіндік құнның калькуляциясын, өнімнің калькуляциясын – бір бұйымның немесе жартылай фабрикаттың бір данасын анықтап есептеу керек.

Кәсіпорынның іс-әрекетіндегі басты көрсеткіштердің бірі — өнімнің өзіндік құны болып табылады. Ол — өнімді өндіруге және оны сатудағы ақшалай нысанында көрсетілетін шығындардың жиынтығы. Өзіндік құнның экономикалық мазмұны – жұмсалған шығындардың орнын толтыру және соның есебінен өндірілетін барлық элементтердегі жай, ұдайы өндірісті, өндірістік қорларды және жұмыс күштерін қамтамасыз ету. Осы арада, кәсіпорын өнімінің өзіндік құнының маңызды элементтері: амортизация, жұмсалған материалдық ресурстардың құны, еңбек ақы – бұл шығындардың басты статьялары. Сонымен қатар, кәсіпорын бір уақытта басқа да шығындарды іске асырады: өз қызметкерлеріне сый ақы, банктік несиеге пайыз төлеу, әлеуметтік объектілерді ұстау, бюджеттен тыс қорларға аударым жарналарын жасау – бұл шығындар кәсіпорынның қосымша шығындарын құрайды. Бірақ, өнімнің өзіндік құнына шаруашылықтың әлеуметтік шығындары (балалар бақшасы, емхана, жатақхана, мектеп, клуб, тағы басқа) кірмейді.

Өнімнің өзіндік құнына қосымша қосылатын шығындар:

• Әлеуметтік сақтандыруға жалақы қорынан 37 %;
• Банк несиесіне пайыз;
• Мемлекеттік тұрғындарды жұмыспен қамту қорына жалақы қорынан 1%;
• Міндетті медициналық сақтандыруға;
• Негізгі капиталды жұмысқа жарамды қалпында ұстауға кететін шығын;
• Айыптар, тағы басқа ескерілмеген өндірістік шығындар;
• Тәуекелділікке, мамандар ұстауға қосымша шығындар.

Өзіндік құн өндіру сатыларына байланысты: цехтық, фабрика-зауыттық немесе өндірістік және толық өзіндік құн болып бөлінеді.

Өнімнің цехтық өзіндік құны – өндірілген өнімге цехта, учаскілерде, бригадаларда шыққан шығындар.

Фабрика-зауыттық немесе өндірістік өзіндік құн – бұл цехтық шығындармен қоса, жалпы өндірістік шығындар немесе:

ӨӨҚ = ЦӨҚ * (1 + Әж.ө.ш.). (1)

Мұнда жалпы өндірістік шығын (Әж.ө.ш.) коэффициент арқылы беріледі. Мысалы, цехтық шығынға щаққандағы жалпы өндірістік шығынның коэффициенті 0,5 болса, онда  ӨӨҚ = ЦӨҚ * (1 + 0,5) =1,5 ЦӨҚ болады.

Өнімнің толық өзіндік құны — өндірістік өзіндік құн және өнімді өткізуге кететін шығындар (кезең шығындары):

ТӨҚ = ӨӨҚ * (1 + 0,03). (2)

Мұндағы 0,03 коэффициенті өндіріспен байланысы жоқ шығындар мөлшері болып табылады.

Сонымен қатар, өнімнің өзіндік құнын қолдану мақсатына қарай оны бірнеше түрге бөлуге болады: жоспарлы, болжамды (есеп) және нақтылы.

Жоспарлы өзіндік құн – ғылым мен техника жетістігіне және ұйымдастыру жағдайына байланысты қажетті шығындар.

Болжамды өзіндік құны – технико-экономикалық есептерді ескере отырып, жаңа енгізілген ғылыми жетістіктерге кеткен шығындар.

Нақтылы өзіндік құн – барлық өнімге шаққан нақты шығындар және өнім бірлігіне шаққандағы өзіндік құн. [19]

Өзіндік құн тиімділіктің мынадай маңызды көрсеткіштері – пайда және пайдалылықтың деңгейі мен серпінін анықтайды. Өзіндік құнның маңызы оның орындалу функцияларымен анықталады:

1. Өзіндік құн өнім құнының кең бөлігі болып табылады. Мұның мәні — өнімнің өзіндік құны арқылы өндіріс қаражаттарын жұмсауды қамтамасыз етеді.
2. Өзіндік құн көтерме сауда бағасын қалыптастырудың негізі болып табылады, оның есепсіз жүргізілуі бағаның құрылуына негіздеме бола алмайды.
3. Өзіндік құнның негізінде пайданы, кейбір бұйымдардың пайдалылығын, яғни оларды шығарудың мақсатқа сай екендігін есептеу. [7]

 

 

1.2 Өзіндік құнның жіктемелік белгілері, олардың ерекшеліктері

 

Кәсіпорын өзінің қызмет ету барысында жай және күрделі өндіріс үшін материалды және ақшалай шығындарға ұшырайды, мысалы: негізгі қор және айнымалы құралдарға, өнімді өткізуге, еңбек коллективінің әлеуметтік дамуына және тағы басқаға кететін шығындар. Ал кәсіпорынның ең көп шығындарды талап ететіні – ол өнім өндірісіне кететін шығындар болып табылады.

Кәсіпорынның еңбек қабілеттілігін ұстап тұру үшін, өнімді өткізу үшін және өндірістік факторларды қолдану мақсатындағы шығындардың құны ақшалай көрсеткішпен бағаланады. Өндірістік шығындардың жиынтығы өнімнің өндірістік өзіндік құнын құрайды. Өнімнің өзіндік құны өнім өндірісінің үрдісінде қолданылатын табиғи ресурстардың, шикізаттың, материалдардың, жанар майдың, энергияның, негізгі қордың, еңбек ресурстарының және тағы басқа өнім өндірісіне, өнімді өткізуге кеткен шығындарды көрсетеді.

Өндірістік шығындар — өзіндік құн экономикалық категориясының бастысы болып есептеледі. Олардың деңгейі, көбінесе, пайданың көлемін, кәсіпорынның рентабельділігін, оның шаруашылық қызметінің тиімділігін анықтайды. Өндірістік шығындарды қысқарту және оптимизациялау — әр кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін, беріктілігін, қаржылық тұрақтылығын білдіретін экономикалық қызметінің негізгі бағыты.

Жалпы, шығындарды жақсы түсіну үшін олардың түрлерін қарастырайық. Біріншіден, мынаған көңіл бөлген жөн: экономист өндірістік шығындарды қысқартуды ойластырады, ал бухгалтерді фирманың қаржылық балансы қызықтырады. Бухгалтер фирманың бұрынғы қызметінің тиімділігін бағалап, активі мен пассивін қадағалайды және фирманың қаржысына ретроперспективті көзқараспен қарайды. Экономистер мен басқарушылар, керісінше, фирманың перспективасына қызығушылық білдіреді. Олар болашақ шығындарды қалайша азайтамын және рентабельділікті қайтіп көбейтемін деп қам жейді.

Сонымен, шығындар экономикалық және бухгалтерлік деп бөлінеді. Экономикалық шығындарға ресурстарды қолдану үшін кәсіпорынның жабдықтаушыларға төлейтін барлық шығындары жатады. Олар сыртқы шығындардан тұрады, яғни жабдықтаушыларға, ресурстарға, жанар майға, материалдарға, шикізатқа, жұмыс күшіне және тағы басқаға төленетін ақшалай төлемдер. Сонымен қатар, экономикалық шығындарға ішкі шығындар да жатады, яғни кәсіпорын иесінің өндірістік ресурстарды қолданғаны үшін төлейтін шығындар. Ішкі шығындар кәсіпорынның қосымша ресурстарын және нормалды пайданы көрсетеді. Экономикалық шығындар деген түсінікті жоспарлы есепте, құрылымдық талдауда, шығындарды қысқарту резервтерін шығаруда, өнімнің құнын белгілегенде және тағы басқа жағдайларда қолданады. Ал бухгалтерлік шығындар фирманың практикалық қызметін шығарғанда, шығынның нақты соммасын есептегенде, салық салынатын пайданы анықтағанда және тағы басқа жағдайларда қолданады.

ТМД елдерінде жалпы бухгалтерлердің өнім өндірісінде қолданатын шығындардың классификациясын қарастырайық.

• Өнімнің өзіндік құнының құрамына кіруіне байланысты шығындар:
• тікелей шығындар, олар өнімнің өзіндік құнына тікелей кіретін, өнімнің жеке түрлерінің өндірісімен байланысты болады;
• жанама шығындар, олар бөлінгеннен кейін ғана өнімнің өзіндік құнына кіріп, бірнеше өнім шығарумен байланысты болады.
• Өндіріс көлемінің өзгеру деңгейіне байланысты шығындар:
• пропорционалды шығындар, олардың соммасы тікелей өнім өндірісіне байланысты болады;
• пропорционалды емес шығындар, олар өнім өндірісі кезінде өзгермейді немесе өзгерісі айтарлықтай көрінбейді (жанар май, ғимараттың амортизациясы, тағы басқа).

Бұл классификация бір өнім өндірісіне кеткен шығындар минималды

болып, оптималды өнім көлемін анықтауға мүмкіндік береді.

• Шығындардың шығу орнына байланысты шығындар:
• негізгі шығындар;
• қосымша шығындар.
• Біртектілік деңгейіне байланысты шығындар:
• элементті шығындар (шикізатқа, негізгі материалдарға, негізгі қордың амортизациясына кететін шығындар), оларды құрамдық бөліктерге бөлуге болмайды;
• кешенді шығындар (құрал-жабдықтардың эксплуатациясы және оларды сақтаудағы жалпы өндірістік шығындар), олар бірнеше біртекті шығындардан тұрады.
• Технологиялық үрдісіне байланысты шығындар:
• негізгі шығындар, олар өнім өндірісіне тікелей қажетті, жұмысты атқаруға, қызмет көрсетуге қажетті шығындар;
• қосымша шығындар, олар өндіріс үрдісін басқаруға, қызмет көрсетуге, координациялауға, еңбек етуге жағымды жағдай жасауға қажет.
• Өнімнің өзіндік құнына және пайда болу уақытына байланысты шығындар:
• ағымдағы шығындар, олар ағымдағы уақытқа қатысты болып, сол кезеңнің өзіндік құнына кіреді;
• болашақ кезең шығындары, олар берілген уақытта болады, бірақ алдағы уақыттағы өнімнің өзіндік құнына белгілі бір мөлшерде кіреді;
• алдағы күтілетін шығындар (кезекті демалысқа төленетін төлемдер, мезгілдік шығындар және тағы басқа), бұл әлі жұмсалмаған шығындар, бірақ бұларға нормалданған смета жасалады.
• Бастапқы элементтер бойынша шығындар:
• «Материалды шығындар» элементі бойынша. Бұған шикізаттың құны, транспортты дайындау шығындарын ескере отырып, негізгі материалдардың құны, комплектілік бұйымдар, жартылай фабрикаттар, қосымша материалдар, сонымен қатар жанар майға және энергияның барлық түрлеріне кеткен шығындар жатады;
• «Еңбек ақы» элементі бойынша. Олар: негізгі өндірістік персоналдың жалақысы, оның ішінде өндіріс нәтижесіне берілетін жұмысшылардың сый ақысы, ынталандырушы және орнын толтыратын төлемдер, соның ішінде пайданың индексациясына және бағалардың жоғарылауына байланысты компенсациялық жалақы, заңмен бекітілген мөлшердегі әйелдерге баланы қарағаны үшін жартылай төленетін төлем;
• «Сақтандыруға берілетін төлемдер» элементі бойынша. Заң шеңберінде бекітілген әлеуметтік сақтандыру, зейнетақы қоры, толық жұмыс күніне байланысты мемлекеттік қордан және жұмысшылардың жалақысынан алынатын медициналық сақтандыру шығындары;
• «Қосымша шығындар» элементі бойынша. Кешенді сипаттағы өндірісті басқарумен және қызмет көрсетумен байланысты шығындар, яғни шығындардың құрамына барлық экономикалық элементтегі шығындар кіреді, сондай-ақ бір немесе бірнеше өнімдерді шығарғанда, бір жағынан, бұл шығындар нақты сол өнімге қатысты болмай, дайын өнім арасында бөлінеді, екінші жағынан, жанама кезектегі бұйымдар арасында бөлінеді. Бұл элемент өзіне келесілерді кіргізеді: өндірісті еңбек құралдарымен және құрал-жабдықтармен қамтамасыз ететін шығындар, негізгі өндірістік қорды жұмыс жағдайында ұстап тұру, негізгі өндірістік персоналдың жалақысы, оның ішінде өндіріс нәтижесінде берілетін жұмысшылардың сый ақысы, ынталандырушы және орнын толтыратын төлемдер, өндіріс тоқтап тұрғандағы жоғалтулар, кепілдікпен қызмет көрсетуге кеткен шығындар, өнімді жөндеуге және жоғарыда көрсетілген шығындар элементтерінің біреуіне де қатысты емес басқа да шығындар;

Жоғарыда айтылып кеткен жалпыға бірдей элементтер өзінің сипаты бойынша сапалы біртекті, өндірістік бағытталуға және қолдануға байланыссыз шығындар. Сондықтан, экономикалық элементтердің классификациясы кәсіпорынның өнім өндірісінің жалпы шығындарының негізінде жатыр.

• Калькуляциялау статьялары бойынша шығындар классификациясы өндірістік бағытта, өндіріс үрдісінің пайда болу орнына байланысты және өнімді өткізу бойынша бөлулерді көрсетеді. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарының классификациясына сәйкес, шығындар келесі топтар бойынша классификацияланады:

1. Тауарлы-материалдық корларды бағалауға мүмкіндік беретін және өндірген өнімнің өзіндік құнын есептейтін шығындар:

• өтіп кеткен шығындар – болашақта пайда әкелмейтін және жұмсалып болған қаржылар, бұрын сатып алынып, қазір қолда бар және болашақта пайда әкелетін шығындар;
• өндірістік және өндірістік емес шығындар;

2. Басқарушылық шешімдерді қабылдауға мүмкіндік беретін шығындар:

• тұрақты және ауыспалы шығындар;
• шығындарды есептегенде қабылдайтын және қабылдамайтын шығындар (яғни болашақ кезең шығындары және өткен кезең шығындары);
• алып тастауға болатын шығындар, альтернативті дұрыс бағытты таңдағанда, құтылуға болатын шығындар;
• алып тастауға болмайтын шығындар;
• альтернативті шығындар – белгілі бір альтернативті бағытты таңдағанда, басқа біреуінен бас тартуға тура келеді;
• өсімкі шығындар – қосымша өнім топтарының бірлігін шығарудың нәтижесінде пайда болатын қосымша шығындар (маржиналды шығындар – қосымша бір өнім бірлігін шығаруға кеткен шығындар);

     Берілген классификация шекті шығындар және шекті пайда теңдеуінің ережесіне негізделе отырып, оптималды көлемді және бағаны анықтауға мүмкіндік береді.

3. Шығындардың деңгейін бағыттап және қадағалап отырумен байланысты шығындар:

• бағытталатын шығындар;
• бағытталмайтын шығындар.

Сонымен, өндірістік шығындардың теоретикалық бөлімін жалғастырайық. Тұрақты шығындар өндіріс көлеміне байланыссыз және нөлдік өнім көлемінде де бола береді. Бұл — кәсіпорынның алдындағы міндеттемелер (қарыздар бойынша проценттер және тағы басқалары), салық, амортизациялық төлемдер, күзет қызметіне төлемдер, жал төлемі, нөлдік өнім көлеміндегі құралдарға қызмет ету шығындары, басқару персоналының жалақысы, тағы басқалар. Ауыспалы шығындар өнім көлемінің санына байланысты болып келеді. Олар материалға, шикізатқа, жұмысшылардың жалақысына және тағы басқаға кеткен шығындардан тұрады.

Тұрақты және ауыспалы шығындардың соммалары жиынтық шығынды құрайды, ол дегеніміз – белгілі бір өнім түрінің өндірісіне кететін ақшалай шығын. Өнімнің бір данасына кеткен шығынның мөлшерін білу үшін ортақ, ортақ тұрақты және ортақ ауыспалы шығындар категориялары қолданылады. Ортақ шығындар жеке жиынтық шығынды өндірген өнім көлеміне бөлгенге тең. Ортақ тұрақты шығындар тұрақты шығындарды өндірген өнім көлеміне бөлгенге тең. Ал ортақ ауыспалы шығындар ауыспалы шығындарды өндірген өнім көлеміне бөлгенге тең.

Максималды пайдаға жету үшін қажетті өнім өндірісін анықтау керек. Экономикалық талдаудың құралы болып шекті шығындардың категориясы есептеледі. Шекті шығындар берілген өнім көлемімен салыстырғанда, қосымша өнім данасына кеткен қосымша шығынды көрсетеді.

Нақты тәжірибеде Ресей және Батыс елдерінде кәсіпорынның шығындарына талдау жасағанда біраз ұқсастықтар мен айырмашылықтар байқалады. Ал Қазақстанда өнім өндірісіне және өнім өткізуге кеткен шығындардың соммасы арқылы өзіндік құн категориясы анықталады. Теорияда өнімнің өзіндік құнына нормативті өндірістік шығындар кіруі керек, бірақ практикада нормативтен асатын шикізатқа, материалдарға және тағы басқаларға кететін шығындар жатады. Сонымен қатар, өзіндік құнды экономикалық элементтерді қосу арқылы анықтайды (экономикалық мәні бойынша біртекті шығындар). Ал Батыс елдерінде өзіндік құнның калькуляциясын шығару үшін тікелей немесе жанама шығындардың классификациясы қолданылады. Тікелей шығындар – бұл өнімнің бір бірлігін жасауға кететін шығындар. Жанама шығындар – бұл кәсіпорындағы берілген өнім түрін шығару үрдісіне байланысты шығындар.

Жалпы көзқарас кейбір баптардың нақты классификацияларының арасындағы айырмашылықты жоққа шығармайды. Батыс елдерінде жоғарыда айтылып кеткен шығындар бөлінісі қолданылады. Олар, әуелі, тікелей шығындарды және жанама шығындардың жартысын ауыспалы шығындарға жатқызады, ал жанама шығындардың екінші жартысын (өнім көлеміне байланыссыз шығындарды) тұрақты шығындарға жатқызады. Жартылай ауыспалы шығындар болып жоғарыда айтылған жанама шығындардың бөлігі жеке топ болып көрсетіледі, себебі бұл шығындар өнім көлемінің өзгерісіне пропорционалды тәуелсіз болып, өзінің көлемі бойынша өзгереді. Шығындарды тікелей және ауыспалы деп бөлу қосылған құн деген көрсеткішті алуға мүмкіндік береді. Ол кәсіпорынның жалпы табысынан ауыспалы шығынды алып тастау арқылы анықталады. Бұл көрсеткіш өндірістің жалпы тиімділігін және өнімді өткізудегі ауыспалы шығындардың өндіріс көлемінің санына тікелей байланыссыздығын бағалауға мүмкіндік береді.

ТМД елдерінде шығындарды шартты-тұрақты және шартты-ауыспалы деп бөлу экономикалық элементтер бойынша есептеледі де, технико-экономикалық факторлар арқылы экономияны есептегенде қолданылады. Толық есептері қолда бар фактілік өзіндік құнға негізделе отырып, өнімнің жоспарлы өзіндік құнын анықтау есебінде де қолданылады. Бұндай есептеулер әрқашан мақсатты емес, себебі, егер шартты-тұрақты шығындар өнім өндірісінің көлеміне тура пропорционалды өссе, сонда ғана олар шығындардың ұлғаюын көрсетеді.

Нақты өндіріс қызметінде тек фактілік ақша шығындарын есептемей, сонымен қатар альтернативті шығындарды да есепке алу қажет. Соңғысы осы немесе басқа экономикалық шешімдердің таңдауына байланысты болады. Альтернативті шығындарды өлшеу тек нарықтық қатынастарда ғана керек емес, сонымен қатар тауар болып табылмайтын объектілерге де керек. Реттелмейтін тауар нарығында альтернативті шығындар сол кездегі нарықта бекітілген бағаға тең болады. Егер нарықта бірнеше әр түрлі баға болса, онда тауарды сатудағы альтернативті шығын, әрине, сатушының тұтынушыға ұсынған ең жоғарғы бағасы қалған ұсынылған бағаларға тең болады. Альтернативті шығындардың концепциясы өндірістік қызметке тікелей қажетті.

Шекті шығын деңгейі ресурстарды бөлу тиімділігін анықтағанда және өнім өндірісі көлемінде максималды пайда әкелетін қағидатты мағынаны береді. Мүлтіксіз бәсекелестік жағдайында (біртекті өнім шығаратын нарық бағасына әсер етпейтін көптеген ұсақ өндірушілер) қосымша сатылған бір дана өнімнің пайдасы осы өнімнің шекті шығынынан көп болады да, кәсіпорынның пайдасы өседі. Кез келген кәсіпорынға шекті шығындардың және қосымша табыстың арасында теңдік болып, шығарған өнім көлемін сол көлемде өткізу пайдалылырақ болады. Сатылған тауар көлемі бір дана өнімнің бағасын және шекті шығынды еселейді, себебі қосымша көлемдегі өнімді сату қосымша пайда әкелмейді. Кәсіпорын максималды пайда табуға тырысады, егер тауардың шекті шығыны нарықтағы бағадан кем болса, ал егер ол нарық бағасынан көп болса, онда ол өз өндірісін тоқтатады.

Әр кәсіпорын қолда бар ресурстарды өндірістің кең түріне оптималды бөліп, өзінің қажеттілігін санымен және сапасымен қанағаттандыратын тиімді экономикаға жетуге тырысады. Бұл мәселені толығымен зерттеуге В. Паретто айтарлықтай өз үлесін қосқан. В. Пареттоның концепциясына сәйкес, толық бәсекелестік жағдайында бір кәсіпорынның тиімді дамып-өсуі үшін екінші кәсіпорынның құлдырауы керек.

Әр салада шекті пайдалылық пен шекті шығынның арасындағы сәйкестіліктің болуы қоғамдық жағымды жағдайдың болуына және тиімділіктің өсуіне қажет. Ресурстарды тиімді бөлу баға мен шекті шығындардың тең келуінде ғана болады. Ол бәсекелестік нәтижесінде шекті пайдалылыққа пропорционалды болады. Жалпы тиімді бөлу кез келген ұйымның өнім көлемінің жоғарылауына әкеледі. Егер шекті шығын және нарықтық баға тең болса, онда өнім минималды жиынтық шығынмен өндіріледі.

Жалпы, өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығындар екі негізгі белгілермен топтастырылады:

1. Шығындардың бастапқы элементтерімен;
2. Пайда болу және міндет жүктеу сипатымен.

 

1.3  Өзіндік құнды есептеудің шетелдік тәжірибедегі әдістері

 

Әрбір мемлекетте әр өнім өндіруші өнімнің өзіндік құнын есептеп, өндірістік шығындарды төмендетуге талпынуы қажет. Өткізетін өнімнің бағасы мен басқа да жағдайлар тұрақты болғанда, өнім бірлігіне қажетті шығындарды қысқарту табыс көлемін ұлғайтады.

Әр мемлекетте өндірістік шығындарды азайтудың әр түрлі жолдары қолданылады. Олардың барлығын төмендегідей етіп біріктіруге болады:

1. Өндірістік-техникалық деңгейін жоғарылату шаралары:

• өндірістік үрдістерді механизациялау мен автоматизациялауды басқарудың автоматизацияланған жүйелері мен жаңа технологияларды енгізу;
• қолданылатын техника мен технологиялардың эксплуатациясы;
• өнім сапасын жоғарылату, өнімдердің техникалық сипаты мен құрылымын өзгерту;
• еңбек құралдарын жетілдіру, яғни жетілдірілген шикізат пен материалдар;
• шикізат пен материалдарды ұтымды пайдалану;
• өндірістің техникалық деңгейін жоғарылатушы басқа да факторлар;
• амортизациялық аударымдарды көбейту арқылы өнімділікті жоғарылатушы құралдарды қолдану.

Жалпы, материалдар мен ресурстарды үнемдеудің түрлі жолдары бар, олардың негізгілері төмендегідей:

• Материал, шикізат, отын, электроэнергияны рационалды пайдалану;
• Бұрыс өнімді жою;
• Экономикалық материалдардың жаңа түрін енгізу;
• Шикізат пен материалдарды кешенді пайдалану.
  2. Өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру шаралары:
• өндірісті басқаруды жетілдіру;
• еңбекті ұйымдастыруды жақсарту;
• материалдық-техникалық қамсыздандыруды жетілдіру;
• өндірістік емес шығындарды жою;
• өндірісті мамандандыру;
• шығындарды жақсарту;
• жұмысшылардың уақытын нәтижелі пайдалану;
• өндірісті ұйымдастыруды жетілдірудің басқа да факторлары.
  3. Өндірілетін өнімнің көлемі мен құрылымын өзгерту шаралары:
• амортизациядан басқа, тұрақты шығындарды айтарлықтай қысқарту;
• өндірістік қорларды пайдалануды жақсарту, соған байланысты амортизациялық аударымдарды айтарлықтай қысқарту;
• өндірілетін өнімнің құнын өзгерту.
  4. Пайдалы қорлар мен басқа да шикізаттарды қысқарту әдістері мен табиғи жағдайларды өзгерту.

Ескеретін жайт, өнімнің өзіндік құнын қысқарту – бір жолғы       процесс емес, ол күнделікті кәсіпорын басшыларының алдындағы міндет болып табылады.

Өзіндік құнды төмендету дегеніміз – жүйелі әдіс-тәсілдерді және жалпы басқаруды талап ететін көп жоспарлы үрдіс.

Соңғы 34-40 жылдар ішінде дамыған мемлекеттер өндірілген өнімге кеткен шығындарды ескергенде, қысқартылған калькуляция әдісін қолданып келеді. Бұл әдіс тұрақты, ауыспалы, жалпы және шекті шығындарды анықтайды.

Шетелдік кәсіпорындарда өнімнің өзіндік құнын жоспарлағанда және бақылағанда, оның ішінде ауыспалы шығындарды зерттегенде «директ-костинг» әдісі қолданылады. Бұл әдісте негізгі қаржылық көрсеткіш ретінде маржиналды табыс және табыстың өзі алынады. Ол келесі кестеде көрсетілген:

 

   1-кесте — «Директ-костинг» жүйесі бойынша табыс жайында есеп беру

 

№	Көрсеткіштер	Шартты белгіленуі
1	Өнімді сатудан түскен түсім	В (табыс)
2	Ауыспалы шығындар	Зпер
3	Маржиналды табыс	Пм = В – Зпер
4	Тұрақты шығындар	Зпост
5	Табыс	П = Пм — Зпост

 

Осы кестені ұсынған авторлардың көрсетуі бойынша «директ-костинг» әдісі өндіріс көлемі мен оған кеткен шығындар арасында, өндіріс көлемі бойынша ол өндіріс табысты болып жатыр ма, әлде шығындалып жатыр ма, өндіріс көлемін ұлғайтқанда немесе төмендеткенде өнімнің өзіндік құны қандай болатынын көрсетіп, осындай көрсеткіштер арасында байланыс орнатуға мүмкіндік береді. Осы калькуляциялық әдісте тұрақты шығындардың көлемін ерекше қарау сол шығындардың табыс соммасына қаншалықты көлемде әсер ететінін көрсетеді. Маржиналды табыс көлемінің өзгеруі шығарылатын өнімнің ассортиментіне өзгерістер енгізуге мүмкіндік береді.

Қорытындылап айтатын болсақ, «директ-костинг» әдісі табыстың көлемін анықтайды және ауыспалы шығындардың өткізу бағасынан, шығаратын өнім құрылымының әсерінен табыс көлемінің ауытқуын, өзгерісін анықтауға мүмкіндік береді. Осындай талдаулар негізінде кәсіпорын мен шығындарды басқарудың керекті шараларын қабылдауға болады. Мұндай жүйелерді қолдану, әсіресе, Қазақстанның нарықтық экономикасын жақсы білу үшін пайдалы. Бүгінгі күнде табыстың өсуі – біздің негізгі мақсатымыз болып табылатындықтан, оған жету үшін өнімнің бағасын көтеруіміз керек. Керісінше, өндірілген өнімге жоғары емес бағаны қоя отырып, оны бәсеке қабілетті өнім ретінде ұсынуымыз керек. Сонымен қатар, нарықты жаулап алу үшін және оны ұстап қалу үшін табыстың нормасын төмендету негізінде арзан әрі сапалы өнім сатуымыз қажет. Яғни, сату көлемін ұлғайта отырып, жоғарғы табысқа жетуімізге болады.

Сонымен, басқару шешімдерін қабылдаудағы негізгі көрсеткіш болып «шығынсыздық нүктесі» саналады. Оның негізі мынада – кәсіпорын пайда да көрмейді, шығынға да ұшырамайды.

Шетел кәсіпорындары мен фирмаларында «бәсекелестердің өндіріс шығындарының салыстырмалы талдаулары» жүзеге асырылады. Мұндай талдау өзінің өндірістік шығындарын бәсекелес кәсіпорынның өндірістік шығындарымен салыстыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, олардың артықшылықтарын біле аламыз, олардың өндірістік шығындарының көлемімен таныса аламыз. Олардың қателіктерін ескере отырып, өзіміздің өндіріс шығындарының құрылымын жақсартамыз және шығындарды төмендетеміз.

 

1–сурет — Табыстылық графигі

 

Бізге белгілі болғандай, жоғарғы сапалы өнім өндірісі жоғарғы деңгейлі шығындарды талап етеді. Бірақ, 70 жылдардың аяғы және 80 жылдардың басында бұл пастулат іс жүзінде Жапонияның машина жасау компанияларымен толық жоққа шығарылды. Себебі, жоғарғы сапалы өнімдерді шығаратын кәсіпорындарда еңбек өндірісі жоғары болып, өндірістік шығындар төмен болады. Жапониядағы автокөлік және электронды өндіріспен айналысатын кәсіпорындардың еңбек өндірісі сол өндіріспен айналысатын АҚШ кәсіпорындарынан 2 — 2,5 есе артық болды. Бұл айырмашылық «дәл уақыт» әдісін қолданғаны үшін ғана пайда болып тұр.

«Дәл уақыт» әдісі Жапониядағы «Тойота» атты автомобиль шығаратын фирманың басты басқару жүйесі болып табылады. Бұл жүйенің негізгі мақсаты – шығындарды қысқарту болып табылады. Шығындарды қысқарту үшін сұраныстың күнделікті өзгеруін, жоғарғы сапалы комплектілік бұйымдармен қамтамасыз етілуін, қызығушылықтың өсуін, жұмыскерлердің жұмыс белсенділігі мен өнімнің номенклатурасын және өнім өндірісінің көлемін үздіксіз бақылап отыру керек. «Дәл уақыт» әдісінің негізгі қағидасы болып автономизация және персоналды қолдану жүйесінің икемді болуы табылады. Бұл әдіс өндірісте қажет емес өнімді қажет емес уақытта және қажет емес көлемде талап етеді. Автономизация деген сөз ахуалды өз бетімен бақылау дегенді білдіреді, келешектегі қайта өндіріске ахуалы бар бұйымдарды болдырмау. Персоналды икемді пайдалану дегеніміз – ол өнімге деген сұраныстың өзгеруіне байланысты жұмысшылар көлемінің тербелісі, сонымен қатар серіктестікті марапаттау және ойларды жүзеге асыру. Жұмысшылар әр өнім өндірісін жақсарту жайлы және өнім сапасын жоғарылату туралы әр түрлі ойлар ұсына алады. Жұмысшылардың ұсынысы материалды түрде марапатталады.

«Тойота» фирмасының негізгі артықшылығы неде? «Дәл уақыт» әдісімен жұмыс істегенде белгілі бір аймаққа алдын-ала келісілген нақты уақытта қажетті бұйымдар жеткізіледі. Келесі кезең өткен кезеңнен өндіріске қажетті бұйымдарды суырып алған сияқты болады. Ал біздің немесе басқа да мемлекеттердің қолданатын календарлық әдісі бойынша, алдағы аймаққа өткен аймақ алдын-ала болжамдалған және өндірілген бұйымдарды итеріп тыққандай болады. «Тойота» жүйесі күнделікті шығаратын өнім көлемінің өзгеруін, яғни ұлғайғанын немесе қысқарғанын қарайды. Жалпы, бұл жүйе жұмыс күшіне және қорларға шығын шығармау арқылы оларды қысқартады. Нарық сұранысының құбылмалылығын әрқашан бақылап отыру арқылы өндірістік және ауыспалы шығындарды қысқартуға болады. Бірақ, нарық жағдайында бұндай жүйені қолдану тиімді емес, себебі онда дамыған маркетинг жүйесі, материалдарды жеткізу және өнімді өткізу жоқ.

Қазақстан үшін шығындарды басқарудың жапондық тәжірибесі қызықты. Оның үшбұрышты құраушы тастарына: «таргет-костинг», «кайдзен» және қалыптасқан өзіндік құнды қолдау функциясы жатады.

«Таргет-костинг» концепциясы жобаны жоспарлау мен жобалау кезінде қолданылса, «кайдзен» өндіріс барысында қолданылады. «Таргет-костинг» жүйесін шығарғанда жапондық менеджерлер дәстүрлі басқару функциясын мүлдем өзгертті:

Өзіндік құн + Пайда = Баға (3) болса, «таргет-костинг» жүйесінде формула төмендегідей болды:

Мақсатты баға – Мақсатты пайда = Мақсатты өзіндік құн. (4)

Ең алдымен, маркетингтік зерттеу арқылы өнімді өткізудің мүмкін бағасы анықталады. Содан кейін, өзіндік құнды анықтау үшін жобаны жүзеге асырудан кәсіпорынның көздеген табыс көлемі есептелінеді, ары қарай өндіріс үрдісінің қатысушылары, менеджерлер, жұмысшылар мақсатты өзіндік құнға сәйкес, өнімді жобалау мен жүзеге асыру жұмыстарын жүргізеді.

«Кайдзен» сөзі жапон тілінен аударғанда «кішкентай қадаммен жетістікке жету» дегенді білдіреді. «Кайдзеннің» мақсаты – ірі-ірі кәсіпорындардан инвестиция тартпай, кәсіпорындардың ішкі резервтерінің көмегімен қызметті жетілдіру. Бұл жүйе өте күрделі және көптеген элементтерден тұрады:

• Тұтынушыларға бағыттану;
• Өнім сапасын бақылау;
• Автоматизация;
• Сапаны жақсарту үйірмелері;
• Новаторлық ұсыныстар жүйесі;
• Жұмыс орнындағы тәртіп пен қарым-қатынас;
• Көп станокты жұмыс орындары;
• Канбан жүйесі;
• «Дәл уақыт» жүйесі;
• Ахуалдардың болмауы;
• Шағын топтардың қызметі;
• Өнімділікті жоғарылату;
• Капитал мен еңбектің қатынасы;
• Жаңа өнімді құрастыру;
• Жалпы эксплуатациялық жүйе.

«Кайдзен»жүйесінің негізгі бағыты – шығындарды минимализациялау. Ол шығындар кәсіпорын қызметі барысында, қайта өндірісте жарамсыз бөлшектерден шығуы мүмкін, яғни өндірістік жоғалтулар пайда болады.

 

     Қайта өндіріс жоғалтулары                           Тұтынушыға бағыттану

 

     Қор жинаумен және

     тасымалдаумен байланысты                          «Дәл уақыт» жүйесі

     жоғалтулар 

 

     Жөндеумен, құралдардың

     босқа тұруымен байланысты                         Жалпы эксплуатация жүйесі

     жоғалтулар                                                      (ЖЭЖ)

 

     Ахуалмен байланысты

     жоғалтулардан сақтану                                  Сапаны жақсарту жүйелері

 

2–сурет — Жоғалту түрлері және оларды минимализациялау жүйелері

 

Осы жоғалтуларды төмендету жүйелерін қарастырайық. Мысалы, Жапония кәсіпорындарында қайта өндірумен және дайын өнімді қоймалаумен байланысты жоғалтуларды жояды. Олар тұтынушыларға бағытталып, жалпы өндірістен кіші сериялы өндіріске көшті.

Сонымен қатар, «Дәл уақыт» жүйесі іске асады. Бұл жүйеде өндіріске қажетті құрал-жабдықтар цехта қажет мөлшерде тура уақытысында жеткізіледі.

«Дәл уақыт» жүйесі жұмыс істеу үшін 100 % сапалы өнім жеткізілуі қажет. Сондықтан, бұл жүйе сапаны жақсартумен, оның ішінде сапа жақсарту үйірмелері, ахуалдарды болдырмаумен байланысты болады. Бұл автоматизация деп аталады.

Қазіргі кезде өндірісті автоматизациялау кең тараған. Ол еңбек күшін үнемдейді, өндіріс қуатын қысқартады және өнім сапасын жоғарылатады. Бірақ, құрал-жабдықтардың сынып қалуынан оларды қайта жөндеуге қажеттілік туады. Құрал-жабдықтардың бұзылуын кетіргенде ғана өнім сапасына кепілдік беруге болады. Құрал-жабдықпен жұмыс істеу үшін жалпы эксплуатациялық жүйе іске асырылады. Оның ерекшелігі – операторлар өз құрал-жабдығына өздері қызмет көрсетіп басқарады, сонымен қатар ОЭС бұзылуынан болған шығындарды минимализациялайды.

Сөйтіп, «кайдзен» жүйесі көп жақты қолданыс табады. Қазақстанда бұл жүйені жүзеге асыру үшін, алдымен, бірқатар бөгеттерден өту қажет. Олар:

1. Корпоративті рухты жоғарылату. Қазақстандық кәсіпорындарда әр жұмысшы өзінің жеке мақсаттарына жетуге ынталы, ол бір мақсаттық, онда жанұя рухы мүлдем жоқ.
2. Кәсіпкердің ерекше менталитеті. Кәсіпкерлер табысқа салынатын салық мөлшерін азайту мақсатында әдейі шығындарды жоғалтады, бұл жағдайды тоқтату қажет.
3. Нарықтық инфрақұрылымның толық дамымауы, сонымен қатар транспорттық коммуникацияның дамымай қалуы. Бұл маркетингтік жүйеге қатысты нақты мәліметтердің жоқтығы, ол «таргет-костинг» жүйесін ендіргенде қажет.
4. Өндірілетін өнім сапасына әсер ететін өндіріс деңгейінің техникалық жағынан төмендігі.
5. Сапаны қадағалау үрдісінің төмендігі.
6. Келісім-шарттардың өз уақытында орындалмауы.

Біздің ойымызша, Қазақстан жағдайына сай, «кайдзен» жүйесіне қарағанда, «таргет-костинг» жүйесін енгізу жағымды болар еді.

 

2. «АДАЛ» АҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘЛЕУЕТІН ЖӘНЕ ӨНІМІНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН ТАЛДАУ

 

2.1 «Адал» АҚ қаржылық-экономикалық белсенділігін талдау

 

Отандық сүт және сүт өнімдерін шығаратын кәсіпорындар үшін өндірісте жоғарғы технологиялық құрал-жабдықтарды өздерінің қызметтерінде қолдану қажет болып жүр, себебі осы арқылы нарықтағы қызметі дұрыс жүре алады. Дүкендерде сүт өнімдерінің кең ассортименті пайда болады және олар импортталған тауарларға төтеп тұрарлықтай бәсекелестік білдіреді. Оны Батыс өндірушілері өздеріне өзі дайындаған. Мысалы, «Альфа — Ловаль» фирмасы (Есік қ.) «ФудМастер» компаниясына инвестиция ретінде қымбат құрал–жабдықтар сатып алған болатын. Бұл компания қазіргі  кезде Қазақстан нарығында беделді орын ала отырып, Шымкентте, Астанада, Қордайда өздерінің филиалдарымен жұмыс жасайды.

Сонымен қатар, Қазақстанның қайта өңдеу кәсіпорындарының жандануына қажетті материалдарды өндіретін кәсіпорындар қол ұшын береді. Мысалы, «ТетраПак» компаниясы қораптау материалдарын жеңілдік негізінде өз бұйымдарымен қамтамасыз етеді. Техникамен қарулануы сүт өнімдерінің ассортиментін қазіргі заман талаптарына сай жасауға тураланған. Мысалы, ол сүт өнімдерін ұзақ сақтаудан бастап, оны әр түрлі майлылық деңгейіне бөлу. Ол — жоғарғы температура технологиясымен өңделген «Космис» фирмасының (Қостанай қ.) өнімдері және кең таңдаудағы йогурттар.

Бұл деңгейде қазақстандық өндірушілер үшін актуалды болып өндірістік қағидалар және тауар концепциялары саналады, себебі шетел өндірушілерімен бәсекелестікке түсе алады, егер олар өз өндірісіне қазіргі кездегі технико-экономикалық әдістерді қолданса. Алайда, белгілі бір позицияларға байланысты отандық өндірушілер шетелдіктермен бекер салыстырылған жоқ. Олардың ішінде асып түскендері де бар, өйткені отандық тауарларға ассортимент енгізу шетелмен салыстырғанда кең болып отыр. Оған себеп — күнделікті тауарлар қорына қазақтың ұлттық сүт өнімдері енгізілген. Өз өнімдерін сол сияқты басқа компаниялардың өнімдерінен айыру үшін, тұтынушылардың жағымды әсерлерін тарту үшін және оларды тұрақты тұтынушыларға айналдыру үшін белгілі бір өзіндік белгілер енгізу қажет болды. Сондықтан, «Адал», «Қайсар» және тағы басқа кәсіпорындар өз өнімдері үшін тауарлық белгілер қолдана бастады, әдеттегідей, ол сүттен бастап, ақырындап, өз белгісін барлық ассортиментке таратқан («Пеппи» йогурты, «Деревенская» қаймағы және т.б.). Қазіргі күнде сүт нарығында әр тұтынушыға өз қызметін көрсетеді.

Қазіргі кезде әлемде экологиялық таза өнімді шығару үшін көп жұмыстар атқарылып отыр. Біздің республикамызда берілген мақсаттар жүзеге асып жатыр: «Адал» АҚ, «Фудмастер» компаниясы қышқыл сүт өнімдерін және диетикалық құрамы бар жаңа өнім түрлерін шығарды, мысалы, «БФБ» (Биоридум бактериясы), «Био-С», «Источник здоровья» айраны, ақуызға толы йодталған сүт және т.б.

Сүт өнімдері ассортиментінің бәсеке қабілетті мәселесін шешу арқылы, бөлу саясатын белсенді қолдану арқылы кәсіпорын  нарықтың көп бөлігін жаулап алған. Көп қолданатын сауда нүктелеріне — орташа және орташадан жоғары табысы бар сатып алушыларға арналған супермаркеттер, гастрономдар, шағын өндірістік дүкендер, киоскілер, дала саудасының элементі ретінде және бөлшек сауда нарығында орналасқан сауда нүктелері жатады.

Тұтынушылардың қалауын анықтау үшін олардың арасында маркетингтік зерттеу жүргізілген. Ол келесі бағыттарды ұстанған: тұтынушылардың қалауы, өніммен қанағаттану деңгейі, реквизитті бөлімі бойынша тұтынушылардың сүт өнімдерін өндірушілерге деген қатынасы. Сонымен қатар, маркетинг кешенінің элементі бойынша сол өнім өндіруші кәсіпорынға бәсекелестік талдау жасалған. Алынған нәтижелер рекрезитке тексерілген болатын, жауаптар коэффициенті 73 % болды, бұл жауаптар коэффициентіне сәйкес келеді (K > 50 %).

Тұтынушы сүт өнімдерін сатып алғанда келесі қағидаларға сүйенеді: сүттің майлылығы, шығарылған мерзімі, қораптың дизайны, мөлшері, табиғилылығы және бағасы. Анкеталардың нәтижесіне сәйкес, тұтынушылардың 30 %-ы өнімнің табиғилылығына, 26 %-ы оның майлылығына, 27 %-ы өнімнің шығарылған мерзіміне, 20 %-ы бағасына, 5 %-ы қораптың дизайнына және 8 %-ы мөлшеріне қарайды. Сүт өнімдерінің қағидасының деңгейі неғұрлым тұтынушының қалауына сәйкес келсе, соғұрлым ол оны қанағаттандыратындығын білдіреді.

Қазіргі кезде «Адал» АҚ мыңдаған сату нүктелерімен сауда жүргізеді, екі делдалмен және бірнеше корпоративті сатып алушылармен жұмыс жасайды, мысалы, «Рахат» кондитерлік фабрикасының асханасы. «Адал» АҚ нарықтағы үлесі 15 % құрайды, негізгі бәсекелесі «ФудМастер» компаниясымен салыстырғандағы нарықтағы үлесі 35 %, екінші жақын бәсекелесі «Винн Биль Дамм» компаниясымен салыстырғанда нарықтағы үлесі 10 % және басқа да «Смак», «Қайсар», «Агропродукт», «Камони» сияқты нарықтағы қатысушылармен салыстырғандағы оның үлесі 8 %.

Берілген жағдайды толығымен ашу үшін Алматы қаласы бойынша маркетингтік зерттеу жұмысы жүргізілді. Маркетингтік қызметтің қорытындысы бойынша «Адал» АҚ айтарлықтай бәсеке қабілетті болып табылады.

Кәсіпорында өнімді өткізуді ынталандыру механизмі жақсы ұйымдастырылған. Өйткені, автокөлік жүргізуші–экспедиторлардікі секілді, өткізу бөлімінің менеджерлерінің жалақысы өткізген өнімдерінің көлеміне байланысты болып келеді. Мысалы, бір айда жалпы соммасы 300 000 теңгелік дайын өнімді өткізді десек, менеджер оның 10 %-ын алады, яғни айына 30 000 теңге.

«Адал» АҚ 2000 жылдың 8 қаңтарында Октябрск совхозы негізінде құрылған. Бұл кәсіпорын Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 10 шілдесіндегі «Акционерлік қоғам туралы» заңына сәйкес, құқықтық ұйым негізінде Ашық Акцонерлік Қоғам  деп құрылды. Кәсіпорынның толық аты «Адал » Ашық Акцонерлік Қоғам, қазіргі қысқартылған атауы «Адал» АҚ. Орналасқан жері: Қазақстан Республикасы, Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданы, Космос ауылы, Ленин көшесі, 32.

Кәсіпорынның белгіленген жарғылық капиталы 300 000 000 (үш жүз миллион) теңге және олар 30 000 жай акцияға бөлінген, оның біреуінің номиналды құны 10 000 теңге.

Қоғамның өз балансы және басқа да банктік есептері бар, өз атауымен қазақ және орыс тілінде берілген мөрі бар. Өзінің тауарлық және символикалық белгілері, олардың үлгілері жарғылық тәртіпте тіркеліп бекітілген. Қоғам Қазақстан Республикасының заң актілеріне қайшы келмейтін әрекеттерді істей алады. Оның негізгі қызметі болып ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу және өндіру табылады.

Кәсіпорынның жалпы жер көлемі – 5616 га, оның ішінде шаруашылыққа жарамдысы – 3968 га (егістігі – 3253 га, жайылымы – 715 га).

Техникалық қамсыздануы:

1) Комбайндар:

«Енисей» комбайндары — 7 дана, іске жарамды мерзімдері 9 жыл;

К–700 А — 3 дана, іске жарамды мерзімдері 7-10 жыл;

К–701 — 3 дана, іске жарамды мерзімдері 10 жыл;

Т–150 — 3 дана, іске жарамды мерзімдері 7-10 жыл.

2) Тракторлар:

Дөңгелекті тракторлар (МТЗ, ЮМЗ, Т-16) – 41 дана, іске жарамды мерзімдері 2-7 жыл, соның ішінде:

МТЗ барлық модефикациясында – 36 дана, іске жарамды мерзімдері 2-7 жыл;

ЮМЗ – 4 дана, іске жарамды мерзімдері 2-7 жыл;

Т–16 – 1 дана, іске жарамды мерзімі 2-7 жыл.

КРАЗ негізіндегі дөңгелекті трактор – 1 дана.

Силос, жүгері жинайтыны — 6 дана, соның ішінде:

КСКУ–6 — 3 дана;

Өзі жүретін «Ягуар» — 2 дана;

«Марал» — 1 дана.

Цептегі тракторлар – 7 дана, іске жарамды мерзімдері 7 ж-дан астам, соның ішінде:

ДТ 75 А – 5 дана, іске жарамды мерзімдері 7 ж-дан астам;

Т–170 — 2 дана, іске жарамды мерзімдері 7ж-дан астам.

3) Автокөліктер:

Автокөлік барлығы — 50 дана, іске жарамды мерзімдері 1-8 жыл, соның ішінде:

Арнайылары — 39 дана, іске жарамды мерзімдері 1-8 жыл;

Ауыр жүкке арналғаны — 2 дана, іске жарамды мерзімдері 1-8 жыл;

Жеңіл автокөліктер — 9 дана, іске жарамды мерзімдері 1-8 жыл.

Кәсіпорында өнімді өткізу бөлімі бар, оның ең негізгі қызметі болып дайын өнімді Алматы қаласындағы базарлар мен дүкендерге тиімді өткізу табылады. Сонымен қатар, компанияның өзінің дистрибьютерлік жүйесі бар, ол дайын өнімді тек Алматы қаласында ғана емес, сонымен қатар оның шетіне де өткізеді.

Өнімді өткізу үшін өнімнің бағасы оның өзіндік құнына, биржа нарығында қалыптасқан бағаға және бөлшек саудаға байланысты қойылады. Баға орнатудың ең негізгі қағидасы – бұл беріктілік, өнім сапасының деңгейі, оның бәсеке қабілеттілігі.

Кәсіпорын өнімдері әр түрлі жағдайларда өткізіледі, олар:

• Еркін сауда нарығында және Алматы қаласында;
• Облыстардағы сауда нүктелерінде;
• Сонымен қатар, жалақы есебінде және бартер түрінде.

«Адал» АҚ аймағында үш тұрғылықты жер бар: Базаргелді, Космос, Жанашар.

Кәсіпорында жұмыс істейтін жұмысшылардың саны соңғы жылдағы мәліметтерге сүйенсек, 552 адам, оның ішінде: әкімшілік қызметкерлер – 58 адам, мал шаруашылығындағылар – 145 адам, суғарушылар – 5 адам, механизаторлар – 72 адам, автокөлік жүргізушілер – 50 адам, мамандар  — 59 адам, қайта өңдеу кешенінің жұмысшылары – 73 адам, күзетшілер – 42 адам, электриктер – 14 адам, жөндеу жұмысшылары – 17 адам, тағы басқалары – 17 адам. 

2005 жылы жалақының жалпы соммасы 90 756 мың теңгені құрады, ал 2004 жылы 60 586 мың теңге болды. Осыдан шығарған қорытындыға сүйенсек, жалақының жалпы өсімі 30 170 мың теңге болды, яғни «Адал» АҚ-да орташа жалақы көбейіп, жұмысшылардың өмір сүру сапасы жақсарған, ол бізге жағымды тенденцияның болуын көрсетеді.

Ақша-қаражаттарын өндірістің тиімділігіне және дайын өнімді дұрыс өткізуге рационалды бөлу – кәсіпорынның қаржылық-экономикалық қызметінің негізі болып табылады. Ақша-қаражаттары ішкі және сыртқы көздерден алынады. Инвестиция тартымдылығының ең басты қайнар көздері болып мыналар табылады:

1. Несиелер;
2. Қарыздар;
3. Акцияны шығару және сату;

Дайын өнімді сатқаннан түскен пайда — ақша-қаражаттарының ішкі қайнар көзі болып табылады. Дайын өнімнің бағасы өнім өндіруге және осы өнімді өткізуге кеткен шығындарға байланысты болып келеді. Сондықтан, өнімнің өзіндік құнын есептегеннен кейін ғана өнімнің соңғы бағасы қалыптасады.

 

   2-кесте — «Адал» АҚ-ның экономикалық жағдайын сипаттайтын   көрсеткіштер

 

№	Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	Жылдар		Ауытқулар
			2004	2005	+/-	%
1.	Өнімді өткізуден түскен түсім	мың тг.	250633,0	362648,0	112015,0	44,7
2.	Өткізілген өнімнің  өзіндік құны	мың тг.	184222,0	288364,0	104142,0	56,5
3.	Жиынтық табыс	мың тг.	66411,0	74284,0	7873,0	11,9
4.	Кезең шығындары	мың тг.	47033,0	51316,0	4283,0	9,1
5.	Негізгі қызметтен    түскен түсім	мың тг.	19378,0	22968,0	3590,0	18,5
6.	Қосымша қызметтен түскен түсім	мың тг.	6012,0	9602,0	3590,0	59,7
7.	Салық салғанға       дейінгі табыс	мың тг.	25390,0	32570,0	7180,0	28,3
8.	Таза табыс	мың тг.	17773,0	22799,0	5026,0	28,3
9.	1 тг. өткізілген өнімге кеткен шығыс	теңге	0,92	0,94	0,02	2,17
10.	Өнім рентабельділігі	%	7,7	6,7	-1,0	—
11.	Өткізу рентабельділігі	%	7,1	6,3	-0,8	—
12.	Өндіріс рентабельділігі	%	4,4	5,3	0,9	—
13.	Жұмысшылардың саны	адам	514	552	38	7,4
14.	Жұмысшылардың      еңбек өнімділігі	мың тг.	487,6	657,0	169,4	34,7
15.	Жалпы жалақы қоры	мың тг.	60586,0	90756,0	30170,0	49,8
16.	1 жұмысшының орт. айлық жалақысы	теңге	9822,6	13701,1	3878,5	39,5
17.	Негізгі қордың орт. жылдық құны	мың тг.	231687,0	235948,0	4261,0	1,8
18.	Айнымалы құралдардың орт. жылдық құны	мың тг.	173185,0	195000,0	21815,0	12,6
19.	Қор сиымдылығы	теңге	0,92	0,65	-0,27	-29,3
20.	Қор қайтарымдылығы	теңге	1,08	1,54	0,46	42,6
21.	Қормен қарулану	мың тг.	450,75	427,44	-23,31	-5,17

 

 Кестеден көріп отырғанымыздай, өнімді өткізу ол кәсіпорынның шығарылған өнімінің ең соңғы кезеңі деп айтсақ болады және ол кәсіпорын үшін өте маңызды. Бұл — өнімді өткізу жұмысының эффектісі, оның цехтарынан түскен табыстарының талдауында және тағы басқа қаржы көрсеткіштерінде байқалады. Яғни, өнімді өткізуден түскен табыс 2004 жылға қарағанда, 2005 жылы 362 648 мың теңге болып, 112 015 мың теңгеге немесе 44,7 %-ға артты.

Ал өткізілген өнімнің өзіндік құны — кәсіпорын жұмысының қалай жүріп жатқанын сипаттайтын көрсеткіш, яғни бұдан кәсіпорынның қаржылық жұмысын, өндіріс жұмысының кеңдігін, шаруашылық субъектілерінің қаржылық денгейін көруге болады. Жалпы алғанда, өнімнің өзіндік құны 2005 жылы 2004 жылға қарағанда 104 142 мың теңгеге немесе 56,5 %-ға өсті деп айтсақ болады.

Жиынтық табыстың соммасы 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 7 873 мың теңгеге өсті, яғни 11,9 %-ға. Оны анықтау үшін:

Жиынтық табыс= Өткізілген өнімнен түскен түсім — Өткізілген өнімнің өзіндік құны. (5)

Кезең шығындары деген көрсеткіш жалпы шығындарды, өнімді өткізуге кеткен шығындарды, пайыз шығындарын, курстық ерекшелік шығындарын көрсетеді. Осылардың қосындысы кезең шығындарын береді және оның 2005 жылмен салыстырғанда, 2004 жылы 4 283 мың теңгеге немесе 9,1 %-ға кем болғанын көрсетеді.

Кәсіпорынның таза табыс соммасына жиынтық табыс, салық, табыс салығы кіреді. 2005 жылы таза табыс 28,3 %-ға өскен немесе 5 026 мың теңгеге деп айтсақ болады. Бұл көрсеткішті есептеу үшін:

Таза табыс = Салық салғанға дейінгі табыс – 30 %. (6)

Сонымен қатар, өндіріс рентабельділігі — кәсіпорын өндірісінің эффектілігін есептеуде қолданылатын ең негізгі көрсеткіш болып табылады. Ол өндірістегі 1 теңгеден алынған пайданы көрсетеді. Өндіріс рентабельділігі 2005 жылы 0,9 %-ға өскен. Оны былай табады:

Өндіріс рентабельділігі = Таза табыс / (Негізгі қордың (орт) жылдық құны + Айнымалы құралдардың (орт) жылдық құны). (7)

Өндіріс қызметінің нәтижелігін көрсететін маңызды көрсеткіш болып еңбек өнімділігі табылады. Бұл көрсеткіш бір адамның орташа жылдық өндіру көлемін сипаттайды. Ол 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 169,4 мың теңгеге артқан. Оны есептеудің формуласы:

Жұмысшылардың еңбек өнімділігі = Өткізілген өнімнен түскен түсім / Жұмысшылар саны. (8)

Өндірістегі негізгі құралдардың орташа жылдық құнына кәсіпорынның орналасқан жері, мекемесін тасымалдайтын транспорт, көліктері жатады. Бұл көрсеткіш 2005 жылы 235 948 мың теңгені құрап, 2004 жылға қарағанда 4 261 мың теңгеге өсті.

Қор қайтарымдылығы негізгі өндірістік қорларды пайдаланудағы жалпы көрсеткіш ретінде, кәсіпорынның тиімділігін көрсетеді. Осы көрсеткіш 2004 жылмен салыстырғанда, 2005 жылы 42,6 %-ға өскен. Оны есептеу үшін біз:

Қор қайтарымдылығы = Өнімді өткізуден түскен түсім / Негізгі қордың (орт) жылдық құны. (9)

Ал қор сиымдылығы — қор қайтарымдылық көрсеткішіне кері көрсеткіш болып табылады. Оның қасиеті мынада: оның алымын бірнеше бөлек цехтар және  құрал–жабдықтар топтарына бөліп тастауға болады. Бұл өндірістік-техникалық учаскілеріне деген жерді, қор пайдаланудағы жалпы көрсеткішті анықтауға мүмкіндік береді. Қор сиымдылығы 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 0,27 теңгеге кеміген немесе 29,3 %-ға. Осы көрсеткішті есептеу үшін біз:

Қор сиымдылығы = Негізгі қордың (орт) жылдық құны / Өнімді өткізуден түскен түсім. (10)

Қормен қарулану көрсеткіші 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 5,17 %-ға қысқарған. Осы көрсеткішті есептеу үшін:

Қормен қарулану = Негізгі қордың (орт) жылдық құны / Жұмысшылар саны. (11)

   3–кесте — «Адал» АҚ-ның еңбек өнімділігін сипаттайтын көрсеткіштер

 

№	Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	Жылдар		Ауытқулар
			2004	2005	+/-	%
1.	Өнімді өткізуден түскен түсім	мың тг.	250633,0	362648,0	112015,0	44,7
2.	Жұмысшылар саны	адам	514	552	38	7,4
3.	Жұмысшылардың еңбек өнімділігі	мың тг.	487,6	657,0	169,4	34,7
4.	Жұмысшылардың күндік еңбек өнімділігі	мың тг.	1,8	2,5	0,7	38,9
5.	Жұмысшылардың сағаттық еңбек өнімділігі	мың тг.	0,2	0,3	0,1	50,0
6.	Жалпы жалақы қоры	мың тг.	60586,0	90756,0	30170,0	49,8

 

Кесте көрсеткіштеріне дәлірек тоқталсақ, 2005 жылы кәсіпорын жұмысшыларының еңбек өнімділігінің күндік мөлшерінің өскенін байқауға болады, яғни ол 38,9 %- ға арқан. Оны анықтау үшін:

Жұмысшылардың күндік еңбек өнімділігі = Жұмысшылардың еңбек өнімділігі / 265 күн. (12)

Ал жұмысшылардың сағаттық еңбек өнімділігі  2004 жылмен салыстырғанда, 2005 жылы 50,0 %- ға дейін өсті. Оны біз былай табамыз:

Жұмысшылардың сағаттық еңбек өнімділігі = Жұмысшылардың күндік еңбек өнімділігі / 8 сағ. (13)

«Адал» АҚ кәсіпорнының қаржылық жағдайын көп көрсеткіштер арқылы сипаттауға болады, осыған байланысты оларды келесі топтарға бөлуге болады:

1. Төлем қабілеттілігін сипаттайтын көрсеткіштер:
   • Толық икемділік коэффициенті.
   • Аралық жабу коэффициенті.
   • Жалпы жабу коэффициенті.
2. Қаржылық тұрақтылықты сипаттайтын көрсеткіштер:
   • Өзіндік коэффициенті.
   • Қарыз құралдарының үлесі.
   • Өзіндік және қарыз құралдарының қатынасы.
3. Іскерлік бәсекелестік көрсеткіштері:
   • Жалпы айналым коэффициенті.
   • Айналым жылдамдығы.
   • Өзіндік құралдардың айналымы.
4. Рентабельділік көрсеткіштері:
   • Кәсіпорын мүлігі.
   • Өзіндік құралдар.
   • Қысқа және ұзақ мерзімді қаржылар.

Келесі кесте көрсеткіштеріне сәйкес, кәсіпорын төлем қабілетті болып есептеледі, егер белгілі бір уақыт ішінде қарыз берушілермен, қысқа мерзімдік төлемді өзіндік құралдармен жапса.

Қаржылық тұрақтылық көрсеткіші тартылған капиталдың қорғалған деңгейін сипаттайды. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде келесі шекті нормалар белгіленген:

Өзіндік коэффициенті 0,7-ден аз болмауы керек, яғни біздің қарастырып отырған кәсіпорнымыз қаржылық тұрақты деп айтсақ болады. Себебі, 2004 жылы ол көрсеткіш 0,91-ге тең, ал 2005 жылы 0,85-ке тең болып тұр. 

Қарыз құралдарының үлесі 0,3-тен аспау керек. Бұл көрсеткішке де біз толық қанағаттанарлық десек болады, өйткені ол 2004 жылы 0,03-ке және 2005 жылы 0,09-ға тең. 

Өзіндік және қарыз құралдарының қатынасы 0,1-ден көп болмауы керек, біздің мысалымызда ол 2004 жылы 0,03-ке тең, ал 2005 жылы ол 0,11-ге тең.  

 

   4–кесте – «Адал» АҚ-ның  қаржылық жағдайын сипаттайтын көрсеткіштерді талдау

№	Көрсеткіштер	Өлшем бірліктері	Жылдар		Ауытқулар +/-
			2004	2005
1.	Өзіндік коэффициенті	0,7 <	0,91	0,85	— 0,06
2.	Қарыз құралдарының үлесі	< 0,3	0,03	0,09	0,06
3.	Өзіндік және қарыз құралдарының қатынасы	< 0,1	0,03	0,11	0,08
4.	Жалпы айналым капиталының коэффициенті		0,75	0,98	0,23
5.	Өзіндік құралдардың айналым коэффициенті		0,82	1,15	0,33
6.	Дебиторлық қарыздардың айналым коэффициенті		29,19	60,96	31,77
7.	Дебиторлық қарыздардың орташа айналым коэффициенті		12,50	598,7	586,2
8.	Барлық айналым активтерінің айналым коэффициенті		2,64	3,20	0,56
9.	Кәсіпорын мүлігінің рентабельділігі	%	19,74	21,08	1,34
10.	Өзіндік құралдардың рентабельділігі	%	27,70	24,07	-3,63
11.	Жалпы өндірістік қордың рентабельділігі	%	27,71	30,85	3,14
12.	Баланстық пайданың нормасы	мың тг.	26,5	20,5	-6
13.	Таза түсім нормасы	мың тг.	34,1	30,3	-3,8

 

 

2.2 Кәсіпорын өнімдерінің өзіндік құн құрылымын талдау

 

Жалпы, кәсіпорын өнімдерінің өзіндік құнын талдау мына көрсеткіштер арқылы жүргізіледі:

• Өзіндік құнның құрылымы мен оның өзгерісін талдау;
• Жекелеген өнімдердің өзіндік құнын талдау;
• Шығындардың жекелеген элементтерін талдау.

Төмендегі кестеде «Адал» АҚ шығаратын ауыл шаруашылық өнімдерінің ішінен бір тонна сүттің өзіндік құнын келтіреміз.

Кәсіпорын өнімдерінің өзіндік құны 2005 жылы 2004 жылғы деңгейден біршама жоғарылаған, оның себебі: материалдардың қымбаттауы, отын-энергия бағаларының шарықтауы және персоналдың еңбек ақысының артуына байланысты.

 

   5-кесте – «Адал» АҚ өндіретін бір тонна сүттің өзіндік құнын есептеу, тг.

 

№	Шығын статьялары	Жылдар		Ауытқулар
		2004 жыл	2005 жыл	+/-	%
1	Негізгі және көмекші материалдар	30000,0	35000,0	5000,0	16,7
2	Отын-энергия шығындары	8000,0	8200,0	200,0	2,5
3	Үстеме шығындар	5000,0	3000,0	-2000,0	-40,0
4	Персоналдардың еңбек ақысы	9000,0	10000,0	1000,0	11,1
5	Еңбек ақыдан аударымдар	6000,0	6800,0	800,0	13,3
6	Өндірістік өзіндік құн	58000,0	63000,0	5000,0	8,6
7	Кезең шығындары	22000,0	22000,0	—	—
8	Толық өзіндік құн	80000,0	85000,0	5000,0	6,2

 

Бір тонна сүттің өзіндік құн құрамында негізгі материалдар мен көмекші материалдардың шығыны ең көп үлесті алып отыр. 2004 жылы оның мөлшері 30 000 теңге болса, 2005 жылы 35 000 теңге болды, яғни 16,7 %-ға өсті.

Ең төменгі үлес отын-энергия шығындарының есебінен болған. Тиісінше, оның көрсеткіштері 2004 жылы 8 000 теңге, ал 2005 жылы  8 200 теңгеге, яғни 2,5 %-ға теңесті.

Үстеме шығындар біраз мөлшерде қысқарды. 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 40,0 %-ға кеміді.

Төмендегі 6-кесте мәліметтеріне сай, өсімдік шаруашылығы бойынша ең жоғары бағалы өнім соя болып  отыр. Оның бір тоннаға өзіндік құны 20 000 теңге, бірақ өндіру мөлшері өте аз – 80 тонна. Ал ең арзан өнім болып жасыл жем-шөп табылады, оның құны тоннасына 1 000 теңге. Бидайдың толық өзіндік құны ең көп – 15,8 млн. тг.

Мал шаруашылығы цехы бойынша сүт өндірісінің өзіндік құны жоғары әрі көп мөлшерде. Оның тоннасына өзіндік құны 85 000 теңге, ал өндіру мөлшері 353,6 млн. тг.

 

   6-кесте – «Адал» АҚ-ның өзіндік құн бойынша ауыл шаруашылық өнімдерін өндірудің жиынтығын есептеу

 

№	Ауыл шаруашылық өнімдерінің атауы	Мөлшері, тонна	Бір тонна өнімнің өзіндік құны, тг.	Өнімнің толық өзіндік құны, млн. тг.
1	Бидай	1970,0	8000,0	15,8
2	Арпа	490,0	7000,0	3,4
3	Тұқымға арналған жүгері	3000,0	3200,0	9,6
4	Сұлу	200,0	7000,0	1,4
5	Қант қызылшасы (жемдік)	2110,0	2000,0	4,2
6	Шөп	3500,0	2100,0	7,4
7	Сенаж	3500,0	1300,0	4,6
8	Силос	11200,0	1300,0	14,6
9	Жасыл жем–шөп	13980,0	1000,0	14,0
10	Соя	80,0	20000,0	1,6
11	Көптеген шөп тұқымдары	10,0	100000,0	1,0
12	Өсімдік шаруашылығы  цехы бойынша барлығы	—	—	77,6
13	Ет  барлығы	320,0	80000,0	25,6
14	Сүт	4160,0	85000,0	353,6
15	Тағы басқалар	—	—	7,5
16	Мал шаруашылық цехы бойынша	—	—	386,7
17	Қайта өңдеу өнімдері	—	—	213,2
18	Дайын сүт өнімдері	—	—	109,0
19	Барлығы	—	—	786,5

 

Сонымен қатар, қайта өңдеу өнімдері мен дайын сүт өнімдерінің өзіндік құны көрсетілген. Олар — қайта өңдеу өнімдеріне 213,2 млн. тг., ал дайын сүт өнімдеріне 109 млн. тг.

Сонымен, барлық өндіру цехтарына байланысты өнімдердің толық өзіндік құндары 786,5 млн. тг. құрайды.

Бухгалтерлік стандарттың жаңа талаптарына сай, әкімшілік, өткізу және коммерциялық шығындар өзіндік құн құрамына кірмейді. Оларды кезең шығындары деп атайды. Кәсіпорынның баға саясатын қалыптастырғанда, кезең шығындарының мөлшерін бақылау негізгі шарттың біріне жатады.

7-кесте мәліметтерінен 2005 жылы кәсіпорынның кезең шығындары 2004 жылғы деңгейден 9,1 %-ға артқанын байқаймыз. Соның ішінде жалпы және әкімшілік шығындар 23,5 %-ға, өткізу шығындары 9,1 %-ға өссе, керісінше пайызды төлеу бойынша шығындар 21,4 %-ға төмендеген.

 

   7-кесте – «Адал» АҚ-ның кезең шығындарын сипаттайтын көрсеткіштер

 

№	Көрсеткіштер	2004 жыл		2005 жыл		Ауытқуы, %
		мың тг.	%	мың тг.	%
1	Кезең шығындары, соның ішінде:	47033,0	100,0	51316,0	100,0	9,1
2	Жалпы және әкімшілік шығындар	17000,0	36,1	21000,0	40,9	23,5
3	Өткізу шығындары	22000,0	46,8	24000,0	46,8	9,1
4	Пайыз бойынша шығындар	8033,0	17,1	6316,0	12,3	-21,4

 

Әрбір шығын элементінің жалпы кезең шығындарындағы үлес салмағына келетін болсақ, онда 2005 жылы жалпы және әкімшілік шығындардың үлесі 40,9 % мөлшерінде, өткізу шығындары 46,8 % мөлшерінде және пайызды төлеу бойынша шығындар шамамен 12,3 % мөлшерінде қалып отыр.

Өндірістік шығындардың құрылымын талдаған кезде жұмысшы күшіне жұмсалатын шығындарды анықтаудың да өзіндік орны бар.

 

   8-кесте – «Адал» АҚ-ның жұмысшы күшіне жұмсаған шығындарының өзгеру динамикасын сипаттайтын көрсеткіштер

 

№	Көрсеткіштер	2004 жыл		2005 жыл		Ауыт-қуы, %
		мың тг.	%	мың тг.	%
1	Жұмысшы күшін ұстауға кеткен барлық шығындар	69826,0	100,0	96902,0	100,0	38,8
2	Еңбек ақы қоры, соның ішінде:	60586,0	86,8	90756,0	93,7	49,8
2.1	Кесімді, мерзімді және басқа да еңбек ақылар	51498,1	—	77142,6	—	49,8
2.2	Ынталандырушы сипаттағы төлемдер	9087,9	—	13613,4	—	49,8
3	Еңбек ақыға кірмейтін төлемдер мен шығындар	9240,0	13,2	6146,0	6,3	-33,5

 

Жоғарыдағы 8-кестеде «Адал» АҚ-ның жұмысшы күшіне жұмсаған шығындарының өзгерісін анықтаймыз. Кәсіпорынның 2005 жылғы жұмысшы күшін ұстауға кеткен шығындары 2004 жылғы көрсеткіштен  38,8 %-ға артып, 96 902 мың тг. теңелді. Осы шығындардың ішінде жұмыскерлердің еңбек ақы қоры 2004 жылы 60 586 мың тг.  құраса, 2005 жылы 90 756 мың тг. теңесті.

Еңбек ақы қорының құрамындағы кесімді, мерзімді және басқа да төлемдегі еңбек ақылар, ынталандырушы сипаттағы төлемдердің үлесі 2004 жылы барлық жұмысшы күші шығындарының ішінде 86,8 %-ға, 2005 жылы 93,7 %-ға шамалады. Еңбек ақы құрамына кірмейтін төлемдер мен шығындар 2005 жылы өткен жыл көрсеткішінен 33,5 %-ға кеміді.

 

• «Адал» АҚ өндірістік шығындарының қалыптасуын талдау

 

Ендігі кезекте, кәсіпорынның өндірістік шығындарының сипатын анықтап, оған талдау жасаймыз.

Жалпы алғанда, әрбір өндіріс өзінің қызмет етуі барысында тиісті шығын жұмсайды және ұтымды баға қалыптастыру арқылы табыс табады. Шығындылықтың төмен болуы, оның тиімді жұмсалуы баға саясатына ықпал етеді.

Кәсіпорынның барлық шығындарын үш топқа бөліп қарастыруға болады:

1. Өнім өндіруге және өткізуге жұмсалған шығындар;
2. Өндірісті кеңейтуге және жаңартуға жұмсалған шығындар;
3. Әлеуметтік-мәдени, тұрмыстық және басқа да өндірістен тыс мақсаттарға жұмсалған шығындар.

Тікелей шығындар — өнімнің өзіндік құнына тікелей кіретін, өнімнің жеке түрлерінің өндірісімен байланысты шығындар болып табылады. Тікелей материалдық шығындардың соммасының өзгеру факторлары жалпы кәсіпорын бойынша әр бұйымның жеке өндірісіне, өнімнің бір бірлігіне кеткен материалдық шығындардың көлеміне және материалдарға кеткен орташа деңгейлі бағаның өзгеруіне себеп болады.

Келесі кестеден көріп тұрғанымыздай, өнім өндірісіне тікелей әсер ететін факторлардың ең біріншісі — шикізат. Бұл көрсеткіш сүт тағамдарының өндірісінде 50 %-дан жоғары орынды алып отыр, ал қалған электр энергиясы мен қораптаманың беделі онша жоғары емес.

 

   9–кесте — Өнім өндірісіне кететін тікелей материалдық шығындардың соммасына әсер ететін факторлардың есебі

 

№	Материалдар	Жылдар				Ауытқулар
		2004			2005	+/-
Сүттің барлық түрі бойынша
1	Шикізат		29 787 620,0		30 790 730,0	1 003 110,0
2	Қораптама		9 845 298,0		9 996 385,0	151 087,0
3	Электр энергиясы		793 853,0		795 945,0	2 092,0
4	Жалпы өнім өндірісі		2 116 419,5		2 117 524,6	1 105,1
Айранның барлық түрі бойынша
1	Шикізат		23 151 600,0		23 390 450,0	238 850,0
2	Қораптама		13 786 521,0		13 975 550,0	189 029,0
3	Электр энергиясы		848 255,0		850 360,0	2 105,0
4	Жалпы өнім өндірісі		2 139 337,0		2 450 202,0	310 865,0
Қаймақтың барлық түрі бойынша
1	Шикізат		45 003 767,0	45 116 658,0		112 891,0
2	Қораптама		15 295 873,0	15 456 958,0		161 085,0
3	Электр энергиясы		1 617 718,0	1 620 612,0		2 894,0
4	Жалпы өнім өндірісі		1 877 425,7	1 881 562,5		4 1368,8
Сүзбенің барлық түрі бойынша
1	Шикізат		1 348 275,0	1 365 985,0		17 710,0
2	Қораптама		1 013 416,0	1 152 579,0		139 163,0
3	Электр энергиясы		61 539,0	65 212,0		3 673,0
4	Жалпы өнім өндірісі		178 333,9	179 523,0		1189,1

 

Өнімнің бір данасына кеткен шығындар мен шикізаттардың шығыны өнімнің сапасына, оны басқа материалдардың түрлерімен алмастыруға, шикізат түрінің құрамын өзгерткенге, техника мен технологияға және өндірістің ұйымдастырушылығына, жұмысшылардың квалификациясына, шикізаттар қалдықтарына және тағы басқа факторларға байланысты болып келеді. Ең алдымен, осы немесе басқа факторлардың әсерінен болатын материалдық шығынның өзгерісін білу керек. Содан кейін ғана, жоспарланған бағаны нақты өнім көлеміне көбейту керек:

∆МЗ_хі = ∆УР_хі × Ц_іпл × ∆МЗ_хі × VВП_іф.  

Материалдың орташа бағасының деңгейі шикізат нарығына, инфляциялық факторларға, материалдық ресурстардың топтық құрылымына, дайындалатын транспорттық шығындар деңгейіне, шикізат сапасына және тағы басқаға байланысты болады. Олардың әрқайсысы үшін, жалпы материалдық шығындардың соммасының өзгерісін білу үшін басқа түрдегі немесе басқа фактордағы материалдық топтардың орташа бағасы өзгеру керек. Оны сәйкес түрдегі қолданылған материалдардың фактілік көлеміне көбейту керек:  

∆МЗ_хі = ∆Ц_{х і}× УП_іф × ∆МЗ_хі × VВП_іф.

Көп кәсіпорындарда жоспардан жоғары шикізат қалдықтары болады, бірақ оларды өткізуге немесе басқа мақсаттарда қолдануға болады. Егер оларды мүмкін болатын және бір шикізат құнымен бағаласа, онда өзіндік құнға кірген өнімнің материалдық шығындарының неше соммаға ұлғайғанын көруге болады.

Жоспардан жоғары қайтарымсыз қалдықтар өнім бағасының қымбаттауына және оның өндірісінің азаюына әкеледі. Материалдық емес шығындардың соммасы нешеге өскенін анықтау үшін жоспардан жоғары қайтарымсыз қалдықтардың көлемін түпкі материалдардың жоспардағы бағасына көбейту керек.

Бір материалды екінші материалмен алмастыру өнімнің бір данасының, тұтынушылық материалдарының көлемінің өзгерісіне ғана емес, сонымен қатар оның бағасына да әсер етеді. Оның өнімнің бір данасына кеткен материалдық шығындарға байланысты өзгерісін анықтау үшін алмастыратын материалдар шығындарының айырмашылығын алмастыратын материалдар құнына көбейту керек, ал материалдарды алмастыратын баға мен алмастырылған материалдар бағасы арасындағы айырмашылықты алмастыратын шығындар нормасына көбейтіп, шыққан нәтижені қосу керек:

∆УМЗ = (УР₁ — УР₀) × Ц₀ ,   ∆УМЗ = (Ц₁ — Ц₀) × УР₁ .

Құрал-жабдықтарды және машиналарды эксплуатациялап, қамтамасыз етуге кететін шығындардың өзгеру факторлары және құрамы жеке және жалпы шығындар статьяларына байланысты: цехтық және жалпы шаруашылыққа кететін шығындарды талдау әдістері, коммерциялық шығындар бойынша жоспарды орындау бағалары.

Жанама шығындар — өнімнің өзіндік құнында келесі баптарда кешенді түрде берілген: құрал-жабдықтың эксплуатациясына және оны қамтамасыз етуге кеткен шығындар, жалпы өндірістік және жалпы шаруашылық шығындар, коммерциялық шығындар. Бұл шығынның талдауы олардың нақты көлемінің 5-10 жылға арналған тауарлық өнімнің бір өнімге шаққандағысын салыстыру жолдарымен, сонымен қатар есептік кезеңдегі жоспар деңгейімен жүзеге асады. Бұндай белгілер олардың динамикасында өнімнің өзіндік құнының денгейі жоспармен  салыстырғанда қалай өзгергенін және оның тенденциясының үлкейгенін немесе кішірейгенін көрсетеді.

Қолданудың келесі үрдісінде қосымша шығынның қатысты және абсолютті өзгерістермен байқалған себептері анықталады. Өзінің құрамы бойынша олар — кешенді баптар. Ереже бойынша олар шығынның бірнеше элементтерінен тұрады: құрал–жабдықтарды және машиналарды ұстауға және экспуатациялауға кеткен шығындар, оған техникалық құрал–жабдықтар мен машиналардың амортизациялық шығындары, жөндеуге кеткен шығындар, тауарларды зауыт ішінде тасымалдауға кететін шығындар, МБП–ның ширауы және тағы басқа. Кейбір шығындар (мысалы, амортизация) өнім өндірісінің көлеміне байланыссыз және шартты-тұрақты болады. Ал басқалары жалпылай және толықтай өзгеріске байланысты да, шартты–ауыспалы болып табылады. Олардың өнім көлеміне байланыстылық денгейі коэффициент көмегімен анықталады. Олардың көлемі тәжірибелік жолмен немесе сол шығынның соммасының және өнім өндірісі көлемінің үлкен жиынтығының корелляциялық талдау көмегімен анықталады.

 

   10-кесте — 2004-2005 жылдарға арналған «Адал» АҚ-ның негізгі қорының жағдайын сипаттайтын көрсеткіштер

 

№	Көрсеткіштер	2004 жыл		2005 жыл		Ауытқулар
		Жыл басы	Жыл аяғы	Жыл басы	Жыл аяғы	+/-	%
1	Бастапқы құны	263254	302875	302875	353103	50228	16,6
2	Жиналған тозу	31567	66927	66927	107453	40526	60,5
3	Қалдық құны	231687	235948	235948	245650	9702	4,1
4	Орташа жылдық құны	233817,5		240799,0		6981,5	3,0

 

Кестеден көріп отырғанымыздай, негізгі құралдардың орташа жылдық құны әлдеқайда жоғарылаған. 2004 жылмен салыстырғанда, 2005 жылы орташа жылдық құны 6 981,5 мың тг. құрап, 3 %-ға артты. Оны анықтау үшін қалдық құнының жыл басындағысын жыл аяғындағысына қосып, 2-ге бөлеміз.

 

   11-кесте — 2004- 2005 жылдарға арналған «Адал» АҚ-ның ағымдағы активтерінің айналым коэффициентін сипаттайтын көрсеткіштер

 

№	Көрсеткіштер	Жылдар		Ауытқулар, +/-
		2004	2005
1	Өткізілген өнімнен түскен түсім	250633,0	362648,0	112015,0
2	Ағымдағы активтердің орташа көлемі	95106,5	110676,5	15570,0
3	Ағымдағы активтердің айналым коэффициенті	2,64	3,28	0,64
4	1 күндегі ағымдағы активтердің айналым ұзақтығы	136,4	109,8	-26,6
5	Айналым корының беріктік коэффициенті	0,38	0,31	-0,07

 

Бұл кестедегі ағымдағы активтердің айналым коэффициенті өткізілген өнімнен түскен түсімнің ағымдағы активтердің орташа көлеміне қатынасын көрсетеді. Ол 2004 жылы 2,64 болса, 2005 жылы 3,28 болып өсті.

Жоғарыда келтірілген кестелердегі көрсеткіштер жанама шығындарға өз әсерін тигізеді.

Келесіде шығындардың әр бабы бойынша қорларды үнемдеу немесе шығындарды артық төлеуге қатысты себептерді анықтау керек.

Амортизацияның жалпы соммасы машиналар мен құрал-жабдықтың санына, оның құрылымына, құнына және амортизация нормасына байланысты. Құрал–жабдықтардың құны аса қымбат машиналарды сатып алуға және де инфляцияның арқасында жоғары бағалауға байланысты өзгеруі мүмкін. Амортизация нормасы қор құрамында құрылымдық жылжуға байланысты өзгеруі мүмкін:

∆ НА = (УР₁ — УР₀) × Ц₀ ,   ∆УМЗ = (Ц₁ — Ц₀) × УР₁ .

Өнімнің бір данасына шаққандағы үнемді амортизациясы өнім өндірісінің көлеміне де байланысты. Берілген өндірістік қуатта неғұрлым көп өнім өндірілсе, соғұрлым амортизация аз және де өнімнің бір бірлігіне басқа да тұрақты шығындар аз келеді.

Эксплуатациялық шығындардың көлеміне эксплуатацияланған объектілердің саны, олардың жұмыс уақыты немесе бір сағат жұмысқа кететін шығындар жатқызылады.

Толық, ағымдағы және профилактикалық жөндеуге кеткен шығындар жөндеу жұмыстарының көлеміне, ауырлығына, негізгі қорлардың тозу деңгейіне, қосымша бөлшектердің құнына және материалдарды жөндеп, оларды үнемді ұстауға байланысты болады.

Тауарларды завод ішінде тасымалдауға кететін шығындар соммасы транспорттық қор түрі, оларды қолдану кеңдігі, өндірістік бағдарламаны орындау деңгейі, эксплуатациялық және қамтамасыз етудегі жылжымалы құрамдағы қорларды үнемді қолдануға әсерін тигізеді.

МБП тозу соммасына, өнім өндіріс көлеміне және өнімнің бір данасының шығындар денгейіне байланысты өзгереді және ол, өз алдына, құрал-жабдықтардың, бағалы емес инвентарьдың қаншалықты рационалды және үнемді қолдануына байланысты. Сонымен қатар, оларды сақтау мен түзету үшін, шын мәнінде, орнатылған бақылауға да байланысты.       

 

 

3. БӘСЕКЕ ЖАҒДАЙЫНДА ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН ТӨМЕНДЕТУ ТЕТІКТЕРІ

 

3.1 Кәсіпорында өнімнің өзіндік құнын төмендету резервтері

 

Кәсіпорындардың өндірістік–шаруашылық қызметін басқару үшін және бағаны қалыптастыруда тек өндірістік шығындарын ғана емес, сонымен қатар өнімнің өзіндік құнын бөлу қажет, яғни өзіндік құнды калькуляциялау керек. Калькуляция — өнімнің бір бірлігін және жартылай фабрикаттардың өзіндік құнын анықтау есебі болып табылады.

Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау өндірістік шығындарды есептеудің бірнеше үрдісін ендірудің технологиясына және ұйымдастыру ерекшелігіне байланысты қолданылады:

1. Жай әдіс – өнімнің өзіндік құн калькуляциясын және өндірістік шығындарды қарастырады, бірақ біртекті өнімдерді өндіру үшін практикада көп қолданылады (көмір, мұнай, және тағы басқа). Өндірістік кәсіпорындардың ережесі бойынша аяқталмаған өндіріс және өз өнімдерінің жартылай фабрикаттары жоқ. Берілген әдістің мағынасы келесіде: инвентарьлық жолмен, аяқталмаған өнімге кезең шығындарының бөліктерін бөлу арқылы шығарылған өнімнің көлеміне жай әсер ету жолымен есептеледі, кәсіпорын өндіретін өнімнің барлық шығындары жатады (аяқталмаған өнім көлемін қайта есептеу жолымен жүреді). Егер өндірілген өнім көлемінің номенклатурасы аса да үлкен болмаса, онда тікелей шығындардың қасиеті бойынша аралас қатынасы болады (материалдар, шығындардың әдісін анықтау қиынға соқпайтын, шартты жалақы және басқа да тікелей шығындар), ал қалған шығындарды тікелей шығындар құнына пропорционалды бөледі (өндірістік персоналдың жалақысы, өндірістің қосымша шығындары).
2. Тапсырыс бойынша есептеу әдісі – барлық тікелей шығындар әр тапсырысқа жеке–жеке есептеледі, ал өндірістің қосымша шығындары әр тапсырыс құнына пропорционалды бөлінеді. Сонымен қатар, қосымша шығындарды аяқталмаған тапсырысқа орындалған денгейіне байланысты бөлу керек. Тапсырыс бойынша есептеу әдісі аз сериялы, жеке өндірісті кәсіпорындарға, жөндеу кәсіпорындарында және тәжірибелік цехтарда қолданылады.
3. Қайта өңдеуді есептеу әдісі — өнім сатуға түспей тұрып, дайын өнімді алар алдында бірнеше өңдеуші деңгейлерден өтетін әдіс. Бұл әдісті рационалды деп есептеуге болады, егер әр өңдеуші деңгейде тауар болып табылатын және оны өткізу үшін өзіндік құн туралы мәліметтерді талап ететін аралық тауар шығарып отырса.
4. Нормативтік әдіс – өнімнің бір данасына кеткен нормативті калькуляциялық немесе жоспарлық және өнімнің бір данасына кететін технологиясының негізделген нормаларды құрайтын, массалық және сериялық өндірісте қолданылатын әдіс. Бұл әдісті қолданғанда өндіріске материалдарды жіберу алдын-ала шектеліп анықталған лимиттармен жүзеге асады, ол ауытқуларды есептеп және оларды шығару құжаттарына негізделе отырып, қосымша шығарылады.
5. Стандарт-кост әдісі –– нормативтік әдістің шығыс нұсқауы, стандарт-кост жүйесінің негізгі ерекшелігі — өндірістік үрдістің басына дейін, өндіріске кететін шығындар алдын-ала есептелінеді. Ол негізгі өндірістің алдын-ала есептелген өндірістік схемасынан тұрады, көп жағдайда олар несиелік сызықтағы немесе инвестициялық жобадағы арнайы дайындалған бизнес-жоспармен байланысты болады. Инфляция жағдайында ауытқуларды минимализациялау үшін стандарт–кост жүйесі құндылық көрсетілімсіз, тек натуралды көрсеткіште толығымен есептеледі немесе аса тұрақты валюта курсында қайта есептеледі. Стандарт–кост жүйесінің белгіленген нормасы және нормативтері базистік (уақыт өтісімен өзгермейтін, сапа негізінде берілген және технологиялық үрдіспен байланысты), теоретикалық (оған жету үшін фирма ұмтылады), ағымдағы (нақты жағдайды ескере отырып, белгілі бір мерзімге нақтыланады) болып бөлінеді.
6. Директ–костинг әдісі бойынша шығындар тұрақты және ауыспалы деп бөлінеді. Бұлай бөлінудің мақсаты — тұрақты шығындар деңгейінде тұрып, кәсіпорын қаншалықты максималды өнім шығара алатынын анықтау үшін шығындардың артынан кәсіпорынның басқарушылық қадағалауын орнату. Белгілі бір деңгейдегі кәсіпкерге өнім көлемін ұлғайту тиімді, себебі тұрақты шығындардың өзгермеуі ауыспалы шығындардың өзгеруіне пропорционалды өссе, онда ол экономикалық пайдаға жетеді, бірақ белгілі бір кезеңде осы тұрақты шығындарды қолдану өндірістің төмендеуіне әкеледі, яғни кәсіпорындағы өнім көлемі көбейіп-ұлғаюды талап етеді (жаңа түрінің дамуы үшін тұрақты шығындардың амалсыздан ұлғаюы). Шығындарды толығымен өндіріске қосу жүйесі мен директ–костинг жүйесінің арасындағы негізгі айырмашылығы — бұндай жүйедегі өнімнің өзіндік құны ауыспалы шығындар бойынша анықталады.

Отандық тәжірибеде шығындарды жоспарлау, есеп жүргізу және калькуляциялау мақсатымен қолдануды келесідей түрге бөледі:

1. Өндірістің түріне байланысты: негізгі және қосалқы;
2. Өнім түріне байланысты: жеке бұйым, бірдей (біртекті) бұйым топтары, тапсырыс, қайта жасау (жөндеу), жұмыстар, қызметтер;
3. Шығынның түріне байланысты: калькуляция баптары (өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін және аналитикалық есепті ұйымдастыру үшін) және шығын элементтері (шығынның проеткілік сметасын құру үшін және өнімге кеткен шығындардың есебін құрастыру үшін);
4. Шығынның қалыптасқан орнына байланысты: жер, участок, цех, өндіріс, шаруашылық есеп бригадасы.

Өндірістік кәсіпорындарда өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың келесідей негізгі әдістерін қолданады:

1. Тікелей есеп;
2. Нормативті есеп;
3. Аналитикалық есеп;
4. Параметрлік есеп.

Осылардың ішіндегі ең қарапайымы әрі нақтысы бұл – тікелей есеп әдісі болып табылады. Бұл әдіс бойынша өнімнің өзіндік құнының бірлігі жалпы шығын соммасы мен дайындалған өнімнің санына бөлумен анықталады. Бұл әдіс біртекті өнім ғана өндіретін кәсіпорындар үшін қолайлы, өйткені ол калькуляцияның әр бабына кеткен шығындарды анықтап бере алмайды.

Нормативті әдіс — әр ресурс түріне кеткен шығындар өзгергенде оған әрдайым есеп жүргізілуі қамтамасыз етілген кәсіпорындар үшін қолданылады. Ол еңбекті, материалдарды және қаржылық ресурстарды қолданатын нормалар мен нормативтік актілерге негізделген. Оның үстіне, осы ресурстарды қолданатын нормалар мен нормативтік актілер прогрессивті және ғылыми дәлелденген болуы керек.

Ең нақты және жиі қолданылатын әдіс – аналитикалық есеп әдісі. Бұл әдіс кезінде жалпы өндіріс жағдайы туралы жан–жақты талдау, сонымен қатар ол жерде болатын өзгерістерді қарастыру жүзеге асырылады. Өнімнің өзіндік құнына қандай факторлар әсер етеді және ол қалай әсер етеді деген сұрақтар зерттеледі. Нормалар мен нормативтердің негізіне технико–экономикалық және жұмыстың ұйымдастырылу жағдайы кіреді.

Ал біртекті, бірақ сапа жағынан әр түрлі дайындалатын бұйымдарды калькуляциялағанда параметрлік есептеу әдісі қолданылады. Оның себебі: мұнда шығындар өнімнің сапасына байланысты өзгереді. Осылайша, кез келген бұйымның өзіндік құнын анықтауға болады, яғни ол бір кг немесе бір тоннамен есептеліп сатылатыны анықталады. Осындай өнімдерге сәйкес, басқа да көрсеткіштерді қолдануға болады және осы әдіс арқылы өнімнің сапасын жақсартуға кеткен қосымша шығындарды анықтауға болады.

Қазіргі жағдайда нарық экономикасына көшуімізге байланысты көптеген кіші және орта кәсіпорындар калькуляциялық баптың қысқартылған түрін қолданады. Ол өз алдына мыналарды қамтиды:

• Материалдық шығындар (шикізат, материалдар, техникалық мақсаттарға арналған отын және энергия);
• Еңбек ақыға кеткен шығындар;
• Басқа да тікелей шығындар;
• Өндірісті басқаруға және қызмет көрсетуге кеткен шығындар (жанама шығындар);

Кез келген кәсіпорын алдында мына мақсат тұрады: өндірістік шығындар туралы неғұрлым тез әрі шынайы ақпарат алу. Сондықтан да, кейде кәсіпкер белгілі бір ұсыныстар арқылы шығындарға калькуляция беруі керек болады. Сонымен қатар, өнімнің өзіндік құнын есептеп шығару да маңызды болып табылады.

Өнімнің өзіндік құны — өнімді өндіру үрдісі  кезінде қолданылатын табиғи ресурстардың, еңбек ресурстарының және басқа да шығындардың бағасы. Оған қоса, мынадай анықтама беруге болады:

Өнімнің өзіндік құны – кәсіпорындар мен өндіріс саласының өнім өндіруге және оны сатуға кеткен шығындарды ақшалай бейнелейтін өндірістегі қоғамдық шығындардың бір бөлігі болып табылады.

Өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығындар тек қана калькуляция баптарында ғана көрінбейді. Сонымен қатар, олардың экономикалық мазмұнына байланысты топталады да, келесідей элементтерден тұрады:

• Материалдық шығындар;
• Еңбек ақыға кеткен шығындар;
• Әлеуметтік қажеттіліктерге кеткен шығындар;
• Негізгі қорлардың амортизациясы;
• Басқа да шығындар;

Олардың құрылымы әр түрлі факторлардың әсер етуінен қалыптасады:

1. Өндірілген өнімнің және қолданылатын материалды–шикізат ресурстарының мінездемесінен;
2. Өндірістің технико–экономикалық негізінен;
3. Оның ұйымдасу және орналасу формасынан;
4. Өнімді сатудан және қамтамасыз ету жағдайынан және тағы сол сияқты факторлардан.

 

   12-кесте — 2005 жылғы Қазақстан Республикасы бойынша шағын кәсіпкерліктің өнім өндіргендегі кеткен шығындарының құрылымы

 

№	Шығын түрлері	Қазақстан экономикасы	Сонымен қоса
			Өнді ріс	Ауыл шаруашылығы	Құрылыс	Көлік	Сауда және көлік жөндеуі, жеке тұтыну заттары
1	Материалдық шығындар	46,2	55,6	59,1	55,9	27,6	27,6
2	Төлем ақыға төленген шығындар	11,6	10,7	13,4	9,2	9,9	9,9
3	Негізгі құрал-дардың тозуы	2,7	3,9	4,3	1,1	2,5	2,5
4	Басқа да шығындар	39,5	29,8	23,2	33,8	60,0	60,0
Барлығы:		100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0

 

Осы кестеден көріп отырғанымыздай, ең көп шығынды материалдық шығындар құрайды, ауыл шыруашылығында 59,1 %, өндіріс және құрылыс саласында 55,6-55,9 %-ды құрап тұр. Еңбек ақыға орташа есеппен 10 % шығын кеткен. Негізгі құралдардың тозуына 3 %, ал басқа да шығындар 30- 35 %, көлік және сауда шығындары 60 %-ға дейін өсетінін көреміз.

Осындай шығындармен қатар, тағы да көптеген салаларға байланысты шығындар болады. Ол салалар:

• Материалды сиымдылық (азық–түлік өндірісі, ет өндірісі);
• Еңбек сиымдылығы (сауда);
• Қор сиымдылығы (көлік, өңдеуші өндіріс);
• Энергия сиымдылығы (түсті металлургия).

Шығындардың құрылымы тұрақты болып қалмайды, ол үнемі өзгеріп отырады. Шығын құрылымының өзгеріп отыруы экономика, өндіріс, ресурс пен тауарларға байланысты инфляцияның әр деңгейлі болуы салдарынан өзгерістің бірде болып, бірде тоқтап қалуынан болады. Ал экономикасы тұрақты дамыған мемлекеттерде шығын құрылымы макро деңгейде өзгеріп отырады.

Материалдық шығындар – ұлттық шаруашылықтың барлық салаларында (өндіруден басқа) өзіндік құнның негізгі бөлігін құрайды. Материалдық шығындарға: шикізат, негізгі материалдар, сатып алынған жартылай фабрикаттар, топталған бұйымдар, көмекші материалдар, отын, энергия, ораушы материалдар, құрал–сайман, қосымша бөлшектер, арнайы киім және тағы басқалары жатады. Шикізаттар мен негізгі материалдар құрамына шет жақтан алынатын ресурстардың құны кіреді. Ол ресурстар өнімнің негізін құрайды, яғни «өнім денесін» құрап, оның қажетті компоненті болады.

Жалпы, ел экономикасында өнім өндіруге кеткен шығын 27 % немесе материалдық шығын бағасының жартысынан көбін құрайды, ауыл шаруашылығында 75 %, жоғарғы құрылым саласында 72 %-ды құрайды. Сатып алынған жартылай фабрикаттар және топталған бұйымдар кәсіпорындарда қосымша өңдеуге жіберіледі. Көмекші материалдар негізгі материалдарға қосылып, оның сыртқы түрін немесе басқа да жерін өзгерту үшін қолданылады, сонымен қатар өндіріске қызмет көрсету кезінде қолданылады (жағу, бояу). Оның шығын кезіндегі құрайтын бөлігі 4–5 %.

Шет жақтан сатып алынатын отын (қатты, сұйық, газ түріндегі) және энергияның барлық түрлерін (электрлік, жылулық, қысылған ауа, азықтар) материалдық шығындар ішінен олардың ұлттық шаруашылық маңызына байланысты ерекше атап айту керек. Өйткені, жыл сайын энергия тасығыштардың бағасының жоғарылауына байланысты оларға кететін шығын да өсіп барады. Кейінгі жылдары орташа есеппен 8–8,5 %, өндірісте 10 %-ға жуығы, қалған материалдық шығындарды құраушылар 5–6 %-ды құрайды.

Материалдық шығындардың элементтерінің құрамынан тек қана ресурстарды сатып алуға ғана шығын шығады. Егер де кәсіпорын сол өзіне керекті ресурстарды сатып алып, ары қарайғы жұмыстарды өзі жүзеге асырса (мысалы, жұмыс күші арқылы өздері материалдарды түсіріп алса, басқа да жұмыстарды өзі ары қарай жалғастырса), онда оларға деген шығын арнайы баптар бойынша белгіленеді, яғни еңбек ақы, амортизация.

Төлем ақыға кеткен шығындар – жұмысшыларға төленетін еңбек ақы. Бұл шығындар негізгі өндіріс персоналдарының еңбек ақыларынан тұрады, сонымен қатар негізгі қызметке кіріп, бірақ штатқа кірмейтін жұмысшылар ақысынан тұрады. Төлем ақыға жататындар: кәсіпорында берілген ереже бойынша әр жұмысшының міндетті окладтары және тарифтік ставкалары бойынша еңбек ақы, өнім құны, қосымша төленетін ақы, жұмыста жақсы ынтасымен көрінгені үшін сый ақы беру, қосымша демалысқа төлем ақы, тегін көрсетілетін қызметтің құны, көп жыл жұмыс істегені үшін сый ақы беру, жұмысты басқа аумақтарға істегені үшін қосымша ақша төлеу және басқа да шығындар. Кәсіпорынның жұмысшыларына төленетін ақы өзіндік құнға кірмейді. Өйткені, ол тікелей төлем ақымен байланысты емес, яғни бұл жердегі төлем ақының негізгі қайнар көзі — арнайы қорлар, мақсатты түсімдер, кәсіподақ ұйымдарының қорлары және тағы басқа.

Әлеуметтік қажеттіліктерге шығындарды есептеу – қоғамдық қажеттіліктерді қаржыландыру үшін ұлттық байланыстағы қайта бөлу формасы болып табылады. Жалпы шығын көлеміндегі аударымдардың сыбағалы салмағы еңбекке төленетін шығындардың деңгейіне байланысты. Ол мемлекет бойынша 5,8 %-ды құрайды, құрылыста 8,5 %, ал саудада 11%-ды құрайды.

Ұйымда есептелген құралдардың барлығы бюджеттен тыс қорларға жіберіледі де, заңмен көрсетілген мақсаттар үшін қолданылады. Сонымен қатар, бұл шығындар елде болатын мемлекеттік емес зейнетақы қорларына, медициналық сақтандыру қорларына, жұмысқа орналастыру қызметіне және тағы сол сияқты салаларға есептеледі.

Өндірістік шығындар құрамына кіретін негізгі қорлардың амортизациясы экономика бойынша 8,4 %-ды құрайды, ауыл шаруашылығында 4,5 %, көлікте 13 %-ға жуық болып отыр. Шығын құрамындағы амортизация бөлігі реформа жылдары тез өзгеріп кеткен. Мысалы, 1993 жылы өндіріс бойынша 0,9 % ғана құраған болса, мұның бәрі негізгі қорларды қайта бағалау үшін ұйымдастыру жұмыстарын жүргізу және баға деңгейімен байланысты. Толық қалыптасудағы амортизация өнімнің өзіндік құнына кіреді және амортизациялық нормаларды аударумен, қорлардың баланстық құнымен анықталады.

Тозу болса, жеке қорлар мен жалға берілген қорларға саналады. Сонымен қатар, қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарына және медициналық көмек көрсететін кәсіпорындарына тегін берілетін жайлардың құнына саналады.

Басқа да шығындарға әр түрлі және сансыз жұмсалған шығындар жатады.

Өткен 10 жыл ішінде шығындардың құрамындағы осы және басқа да  шығындар деңгейі қатты өсіп кетті. Экономиканың барлық секторларында да қатты өсіп, еңбек ақының бөлігінен (ауыл шаруашылығынан басқа) асып кетті. Ал саудада ол тұрақты болып қалған. Басқа шығындардың негізін салықтар, алымдар, төлемдер, сақтандырудың міндетті төлемдері, қоршаған ортаны ластайтын заттарды шығарып тастау, сонымен қоса резервтік және басқа да міндетті қорларды аудару құрайды. Маңызды бөлігі — несие пайызын төлеу, байланыссыз қызметтерін төлеу, басқа да ұйымдарға өрттік және түзету қызметтерін көрсеткені үшін, өнімнің сертификаты үшін, кепілдемелік жөндеу жұмыстары үшін және басқа да қызмет көрсетулердегі шығындар құрайды. Сонымен бірге, басқа да шығындарға жұмысшылардың ойлап шығару жұмыстары мен жаңашаландыру ұсыныстары үшін сыйлықтар беру, іс-сапарға кеткен шығындар және де негізгі қорлардың объектісін жалға алғаны үшін кеткен шығындар, материалды емес активтер бойынша амортизация, жөндеу жұмыстарына есептеулер (егер ондай кәсіпорында жүргізілсе) жатады.

1996 жылдан бастап басқа да шығындардағы өнімді сатумен байланысты жұмсалған шығындардың жеке элементтерін — мүлікті сақтандырудағы төлемдерді, басқа категориядағы жұмысшылардың өмірі мен денсаулықтарын сақтандыру шығындарын алып тастауға рұқсат беріледі.

Бухгалтерлік есептердің №7 стандарттарына сай, «тауарлы-материалды қорлардың есебі» өнімнің өзіндік құнына кіреді:

1. Шығарылатын өнім сапасына және өндіріс шығындарына бақылаудағы өндірісті ұйымдастырумен және технологиямен байланысты тікелей өнім өндіруге қатысты шығындар. Сонымен қатар, эксплуатация процесінде белгіленген кемшілікті жою және өнімді бақылау кепілдігі;
2. Табиғат шикізаттарын пайдалануға байланысты шығындар;
3. Өндірісті дайындау және меңгеру шығындары;
4. Өндірістік процесс кезінде жасалатын эксплуатациялық ерекшеліктерін және өнімнің сапасын жақсарту, оның сенімділігін көтеру, сонымен қатар өндірісті ұйымдастыру және технологияларды жетілдірудегі капиталдық емес шығындар;
5. Өндірісті рационализациялау және ойлап табумен байланысты шығындар;
6. Өндірістік процесте қызмет көрсету шығындары (өндірісті еңбек затымен және еңбек күшімен қамтамасыз ету, негізгі өндірістік қорды жұмыс жағдайында ұстау, санитарлық–гигиеналық талаптарды орындауды қамтамасыз ету);
7. Өндірістік цехтардағы қауіпсіздік технологиясына байланысты және еңбек жағдайын жақсы қамтамасыз етуші шығындар;
8. Табиғатты қорғаудағы қорды эксплуатациялау мен қолда ұстау шығындары және тағы басқа ағымдағы табиғат қорғау шығындары;
9. Вахталық әдіспен жұмысты орындауға байланысты қосымша шығындар;
10. Өндірісте жұмыс істеген уақытқа, еңбек туралы заңында қарастырылған, төленген және қосымша, кезекті демалыс, қолданылмаған кезекті демалыстың орнын толтыру ретінде және басқа да төлем түрлері;
11. Зейнетақы қорына аударымдар, өндірістік жұмысшылардың сақтандыруға кеткен шығындарынан жұмыспен қамтылған жарғылық мемлекеттік қорға, денсаулықты сақтау және әлеуметтік қорға ықпалы;
12. Маркетингтік, дилерлік, брокерлік, валюталық қор биржасының, жеке тауарлық қызметтің бағасы;
13. Ақауларға байланысты жоғалтулар;
14. Кепілдік уақытты қолданылған өнімнің кепілдік қызмет етуі және кепілдік жөндеуге кеткен шығындар;
15. Ішкі өндірістік есептерге байланысты жұмыс істемеу, үзілуден болған жоғалтулар;
16. Өндірісті қайта ұйымдастырудағы жұмыскерлерді босатумен және жұмыскерлерді қысқартумен байланысты төлемдер;
17. Әлеуметтік салаға шығындар және тағы басқа.

Өндірістік-шаруашылық қызметті және баға қалыптастыруды басқару үшін тек қана кәсіпорынның, оның бөлімшелерінің және өнім түріне кеткен шығындарын біліп қана қоймай, сонымен қатар оның өнім бірлігіне, яғни өндірістік құнын калькуляциялауды білу қажет.

Калькуляциялау дегеніміз — өнімнің жеке түрінің өзіндік құны мен жалпы өндіріс шығындарының ішінен бір дана өнімнің немесе жартылай фабрикаттың өзіндік құнын анықтаудың есебі.            

 

3.2 Қазақстан Республикасындағы сүт өнімдерін шығаратын кәсіпорындарды дамыту бағыттары

 

Қазіргі кездегі Қазақстанның даму үрдісі көрсетіліп отырғанындай, отандық өндеуші өнеркәсіп өнімдерінің бәсекелік қабілеттілігін  арттыруда, яғни ұзақ мерзімде импорт алмастыру саясатын экспортқа бағыттау саясатымен ұштастыру қажет. Өйткені, ұзақ мерзімде тек ішкі нарықта ғана бәсекеге жарамды өнім сыртқы нарық талаптарына тез икемделе алмайды.

Тиісінше, отандақ өндірісті мемлекеттік қолдау қадамдары халық шаруашылығының негізгі салаларының қызметіне тікелей қатысты халық шаруашылығының басқа да салаларымен біртұтас жүйе ретінде жүргізуді міндеттейді. Өйткені, өндірісті шикізатпен, материалдармен, басқа да өндірістік ресурстармен жабдықтаушы ауыл шаруашылығының, сапа талаптарына сәйкестігін бақылайтын стандарттау және сертификаттау жүйесінің, өндірісті құрал-жабдықтармен қамтамасыз етуші машина жасау саласының, қайта дайындау өндірістерінің тиімді ықпалынсыз бұл саланың тұрақты дамуы мүмкін емес. Бұл үрдісті қазіргі экономикада кластерлік даму деп атап жүр. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтің соңғы жолдауының бірінде (18 ақпан, 2005 жыл) бұл мәселе жан-жақты сипатталып, бейнеленген болатын. Аталған қағиданы белгілі ғалымдар да өз зерттеулерінде кеңінен дәлелдеп берді.

Мәселен, американдық ғалым-экономист М.Портер өз еңбегінде «бәсекеге қабілетті салалардың кластері» деген атаумен өзара байланысты бірнеше салалардың жүйесін құрудың тиімділігін сипаттаған:

 «Кластерлердің қалыптасуы өндірістердің бір-бірімен байланысын арттыруға, өзара көмекті жетілдіруге алып келеді. Бір саладағы белсенді бәсеке кластердің басқа салаларына да таралады, ғылыми жетістіктерді енгізуге ынталандырады. Ақпараттармен еркін алмасу және жаңалықтардың тез таралуы сияқты ерекшеліктер қалыптасады.

Кластер түрлі кедергілерді шешуге, нарықтағы икемділікті арттыруға, бәсекелестердің шабуылын тойтаруға қажетті тиімді құрал бола алады».

Сондықтан да, өңдеуші өнеркәсіп өндірісін мемлекеттік қолдаудың маңызды тетігі — кластерлік жүйені дамытуға ықпал ететін осы салалардың жұмысын тұрақтандыруға бағытталуы керек. Мәселен, ауыл шаруашылығындағы ахуалға (майлы дақылдардың егістік көлемі, өнімділігі, ауа райының ықпалы), ондағы түрлі өзгерістерге (жерге меншіктік қатынастар, ауыл шаруашылығы ұйымдарының құрылымы, жерге қатысты мемлекеттік саясат) тікелей тәуелді тамақ өнеркәсібінің бұл саласын мемлекеттің арнайы саясатынсыз жоғары бәсекеге қабілетті етіп қалыптастыруы қиын.

  Сүт өндірісінің экономикалық қауіпсіздігі өнеркәсіптің басқа да салаларының дамуымен тікелей байланысты жүргізіледі. Себебі, станоктарды машина жасау саласы жасаса, шикізатпен ауыл шаруашылығы қамтамасыз етеді, сала үшін мамандарды университеттер дайындайды және тағы басқа. Осы ретте әлемдік тәжірибеге тағы да назар аударамыз.

Әлемдік тәжірибеде экономика салаларын Қосылған Құн Тізбегі (ҚҚТ) ретінде қарауға негізделген, оның талдау және даму стратегиясы жасалып және кең қолданылып жүр. Бұл әдістің мәні — әр саланы ақырғы өнімге біртіндеп құн қосып отыратын өндірістің бір тізбегі ретінде қарастыруда. Құрылымдық жағынан ҚҚТ-нің екі түрін ажыратады: тік және көлденең.

Экономикалық белсенділік ҚҚТ-нің тік құрылымында, әдетте, бір компания шеңберінде жинақталған. Мысалы, бір ғана компания шикізат шығарады, оны өңдейді, қосалқы бөлшектерін шығарады және өнімді жасайды.

Көлденең ҚҚТ-де белсенділік бірнеше шаруашылық субъектілері арасында біркелкі бөлінеді: бір компаниялар өнім дизайнымен айналысады, екінші компаниялар жеке бөлшектерін шығарады, үшінші кәсіпорын өнімді жинақтайды.

Өндірушілер саны басым болған жағдайда тік ҚҚТ, тұтынушылар басым болса, көлденең ҚҚТ қалыптасады. ҚҚТ-не кім ең көп әсер етсе, сол ең көп қосымша құн алады.

Сүт өнеркәсібінде ҚҚТ тұтынушылардың ҚҚТ-нің мысалы ретінде көрінеді. Ол дизайнерлік фирмалардан, көтерме сатушылардан, жеке дүкендерден, өңдеушілерден, мал және өсімдік шаруашылығынан тұрады. Осы тізбекте дизайнерлік фирмалар ерекше маңызға ие, не шығару керектігін анықтап, басқаларына қарағанда артық қосымша құн алады.

Кейбір елдерде тұрғылықты халықтың табысының өсуі, өндірушілерге экологиялық және басқа да талаптардың күшеюі қосымша құндардың орналасуына үлкен әсер етеді. Мысалы, Гонконгтегі еңбек ақының елеулі өскеніне және соған байланысты елдің киім, аяқ киім жасаудағы бәсекелестік артықшылығын жоғалтқанына қарамастан, мемлекет ҚҚТ-нен шығып қалған жоқ. Оның себебі, Гонконг компанияларының АҚШ-қа киім мен аяқ киім жеткізуде квота алатын байланыстары мен жеткілікті тәжірибесі бар екендігінде. Егер АҚШ өкіметі квоталарды алып тастаса, Қытай компаниялары жеткізілімдермен тікелей өздері айналысуы мүмкін.

Мемлекет ҚҚТ-не кіретін барлық элементтерді кешенді қолдауы керек. Мемлекеттің жоспарлау және бағыттау функциясы осындай болады. Осы ретте, салалардың бір-біріне тізбектесіп дамуын кластерлер түрінде көрсеткен американдық экономист М. Портердің еңбектеріне соқпай кетуге болмайды. Ол өз зерттеуінде: «Кластерлер немесе өнеркәсіптік топтар – белгілі бір салада қызмет ететін, бір-бірін толықтыратын, қызмет жалпылығымен ерекшеленетін, географиялық көрші, өзара байланысты компаниялардың және солармен байланысты ұйымдардың тобы», – деп көрсетеді.

Кластерлердің географиялық масштабы бір қаладан елге және көрші мемлекетке таралуы мүмкін. Кластерлер өз күрделілігіне, тереңдігіне байланысты түрлі нысанда болуы мүмкін. Бірақ, көп жағдайда дайын өнім шығаратын компанияларды, сервистік компанияларды, арнайы өндіріс факторларын, машиналарды, қосалқы бөлшектерді шығаратын ұйымдарды, қаржы институттарын қамтиды. Кластерді анықтауды ірі компаниядан бастаған жөн, сосын сол компаниямен тік және көлденең байланысқан тізбекті анықтауға болады. Қорытынды қадамда, сол кластер мүшелеріне жанама әсер ететін мемлекеттік немесе заңдылық құрылымдары табылады. Салада кластердің қалыптасуының ұлттық экономика үшін стратегиялық маңызы бар, кластер ішкі өсуге бастау береді, саланы іліп алып, барлық тізбекті дағдарыстан тартып шығаруға болады. Кластерлер концепциясы саясаттың көп салаларында экономика қажеттіліктері шеңберінен шығатын ойлаудың ерекше нысанының дамуын қамтамасыз етеді. 5-суретте кластерлер мен экономикалық саясаттың өзара байланысы көрсетілген.

Кластерлер түсінігіне негізделген бағыт ғылым мен технологияны, білім мен профессионалдық дайындауды экспорт пен шетелдік инвестицияларды тартуға арналады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

    3-сурет – Кластерлер және экономикалық саясат

 

Кластерлер, әдетте, дамыған экономика жағдайында анығырақ көрінеді. Дамушы экономикада өнеркәсіптік кәсіпорындардың көбісі жергілікті базада немесе жергілікті нарыққа қызмет көрсететін шетелдік компаниялардың еншілесі түрінде болады. Экспорттық салалар ресурстық және еңбек шығындарын артық пайдалануға бет бұрады. Дамушы экономикадағы кластерлер асығыс жүргізіледі де, шетелдік өндірушілерден келетін сервис пен технологияға, қосалқы бөлшектерге арқа сүйейді.

Кластерлерді ромб қырлары бейнесінде елестетуге болады, сондықтан оның барлық қырлары да тең деп түсіну керек. Кластерлер бәсекелік күреске үш тәсілмен әсер етеді:

Біріншіден, кластерге кіретін фирмалар мен салалардың өнімділігін арттыру;

Екіншіден, инновацияға қабілеттілігін арттыру;

Үшіншіден, жаңа бизнесті ынталандыру.

Кластер шекарасы салалық жіктеудің стандартты жүйесіне бағынбайды.

Қазақстанда да кластерлік дамуды қолдап жүрген экономист-ғалымдар, авторлар бар. «Мемлекеттің бір-бірімен байланысты, бір-бірін толықтыратын салаларды реттеуі Қазақстан Республикасында тамақ өнеркәсібінің кластерін қалыптастырады. Кластердің қалыптасуы саланың, экономиканың бәсеке қабілеттілігінің негізі болады», — деп жазады қазақстандық экономист-зерттеуші С. Б. Ахметжанова.

Біз «Қазақстанның 2003-2015 жылдарға индустриалды-инновациялық даму Стратегиясындағы» ҚҚТ құрудың және М. Портердің кластерлерді қалыптастырудың теориясындағы бастамалар әр түрлі терминдермен жазылғанымен, түйіні бір деп есептейміз. Екі әдебиет көзінде де, бір ілмек арқылы бүкіл сала тізбегін дамытатын топ құру мағынасы бар. Бұл топқа салааралық ұйымдардың, сервистік компаниялардың, басқа сала кәсіпорындарының кіруі мүмкін.

Егер сүт өндірісінде кластерлік даму қалыптасса, кластердің құрамдас элементтері болып: ауылшаруашылығы, машина және құрал-жабдықтар жасау, химия өнеркәсібі, сапаны бақылау жүйесі, білікті мамандар дайындау және қайта дайындау, сервистік ұйымдар (жарнама, консалтинг агенттіктері), жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындары Қауымдастығы, дизайнерлік компаниялар, көтерме және жеке сауда желілері табылады.

Жоғарыда айтылған ҚҚТ кластер туралы пікірлерден, сүт өндірісінде дәл қазір ҚҚТ құрудың қажеттігі бар деп есептейміз. Сүт өндірісінде неге ҚҚТ құру керек, неге оны кластер деп атамайды? деген сұрақ туындауы мүмкін. Бұл жерде біз кластерді теориялық негіз ретінде аламыз. Ал «Қазақстанның 2003-2015 жылдарға индустриалды-инновациялық даму Стратегиясы» өмірге енгізіліп отырған қолданбалы құжат болғандықтан, осы Стратегиядан көп ауытқымай, «Сүт өндірісіндегі ҚҚТ-і ретінде» қалғанын қалаймыз.

Сүт өндірісінің ҚҚТ-не кіруі мүмкін салалар мен ұйымдардың қазіргі жағдайларын қарастырайық.

Дағдарысты басынан өткізген ауылшаруашылық кешенінде соңғы жылдары даму беталысы байқалады. Елдің жиынтық ішкі өнімінде ауылшаруашылық өндірісінің үлесі 8,5 % (2004 жылы 8,1 %, 2005 жылы 8,7 %) шамасында және  2003 жылдан бастап ауылшаруашылығының жиынтық өнімінің өндіріс көлемі 13,6 %-ға артып отырғаны анықталып отыр.

Салада жалпы оң қаржылық көрсеткіштер басым: 2004 жылы таза табыс көлемі 4,3 млрд. теңгені, 2005 жылы 7,8 млрд. теңгені құрады. Осы таза табыс көлемі негізінен өсімдік шаруашылығында болды. Ауыл шаруашылық кешені ашық экономика және ауылшаруашылық пен азық-түлік өнімдерімен сауда жүргізудің әлемдік жүйесі жағдайында экономикалық тиімділікті қамтамасыз ететін жаңа кезеңнің алдында тұр деп айтуға болады. Арғы экономикалық өзгерістердің логикасы аграрлық саладаға агробизнестің рационалдық құрылымының қалыптасуымен, агротехнология деңгейінің артуымен, ауылшаруашылық өндірісінің маркетингтік стратегиясына көшуімен, ішкі нарықта импортты алмастырумен, таяу және алыс шетелге экспортты белсенділендірумен байланысты жаңа сапалық өсуге көшуді талап етеді. Үлкен мәселе Қазақстанның БСҰ-на мүшелікке кіруімен байланысты артықшылықтар және шығындардың жалпы балансын бағалауда болып отыр. Басты міндет — халықаралық сауда құқығына зиян келтірмей, елдің аграрлық секторының тиімді даму мүмкіндігін және азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету.

Агроөнеркәсіп кешенінің дамуы нарыққа бағытталған заңдылықтарға сәйкес басыңқы болып, экономикалық көрсеткіштер: өндіріс тиімділігі, отандық азық-түлік өнімдерінің бәсеке қабілеттілігі, олардың халықаралық талаптарға сай болуы басыңқы болып табылады.

«2003-2005 жылдарға Қазақстан Республикасының Мемлекеттік агроазықтық бағдарламасының» мақсаты Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігін ауылшаруашылық кешенінің тиімді жүйесін және бәсеке қабілетті өнім өндірісін қалыптастыру негізінде қамтамасыз ету болып табылады. Бағдарламаның мақсатына жету үшін келесідей міндеттер қойылады:

• Елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
• Агробизнестің тиімді жүйесін құру;
• Ішкі және сыртқы нарықта ауылшаруашылық өнімінің, өңдеу өнімдерінің сатылу көлемін арттыру;
• Ауылшаруашылығын мемлекеттік қолдау шараларын рационализациялау.

Осы Бағдарламада өңдеу салаларының дамуын қарастыратын сұрақтарды біз көре алмадық. Бағдарламаның негізгі құрастырушысы Ауылшаруашылық Министрлігі ауылшаруашылық шикізатын өңдеу сұрақтарымен айналыспайтын болғандықтан, назардан тыс қалды деп есептейміз. Біз ұсынып отырған тоқыма және тігін өнеркәсібінің ҚҚТ-де ауылшаруашылық шикізатын өңдеу қарастырылатын болады (мақтаны, зығырды өңдеу).

Сонымен қатар, Бағдарламада сүт өндірісі үшін станоктар, құрал-жабдықтар шығару туралы сөз қозғалмаған. Қазақстан Республикасында сүт өндірісі үшін құрал-жабдықтар шығаратын бірде-бір машина жасау кәсіпорнының жоқ екенін ескерсек, сүт өндірісінің материалдық базасын жаңалау үшін станоктарды, негізгі капиталды, қосалқы бөлшектерді шетелден ала бермек пе? Сондықтан, біз машина жасау саласының сүт өндірісінде стратегиялық тұтынушы ретінде қарап, осы сала кәсіпорындары үшін де өнімдер шығару қажеттігін анықтаймыз. ҚҚТ-не кіретін сала ретінде машина жасау саласында, тоқыма, сүт өндірісі үшін даму бағыттары келесідей:

• Өндірістегі стандарттау жұмыстарын халықаралық стандарттарға сәйкестеу;
• Құрал-жабдықтарды лизингтеу және төлемін 5-10 жылға созу несиесін ұйымдастыру;
• Құрал-жабдықтармен кешенді түрде жабдықтау және сервистік қызметті, мамандарды станокпен қолдануға үйретуді ұйымдастыру;
• Маркетингтік зерттеу негізінде клиенттердің жеке топтарының қажеттіліктерін қанағаттандыратын техника түрлерін шығаратын жаппай өндірістен сериялық, дара өндіріске көшу.

Лизингтік компанияларды ұйымдастыру тек қана машина жасау саласында шешілетін мәселе емес. Негізгі капиталды лизинг арқылы алу қаржы қажеттілігі сезілетін тоқыма және тігін кәсіпорындары үшін оң шешім болар еді. Осы тұрғыдан лизингті дамытуды мемлекеттік деңгейде қолдаған жөн.

ҚР-ның «Қаржылық лизинг туралы» Заңы лизинг түсінігін және лизингтік операцияларды реттеу негізіне жаңа түсінік береді. Заңның 2-бабы лизингті: «Лизинг – ерекше жағдайларда жүретін, заңмен бекітілген, салық, кедендік, амортизациялық жеңілдіктері бар инвестициялық қызметтің түрі», — деп анықтайды.

Лизинг — өндірісті материалдық-техникалық қамтамасыз етудің инновациялық әдісі болып табылады және өндірістік қуаттылықты сыртқы инвестициялау көздерінен үздіксіз және жедел жаңалауға жағдай жасайды. Көп кәсіпорындардың техникалық паркті жаңалауға әлдері келмейтін жағдайда лизингті пайдалану тиімділігі көріне түседі. Лизинг әлемнің көптеген елдерінде, соның ішінде, дамыған нарықтық экономикалы елдерде кең тараған.

Лизингтің мәні техника мен құрал-жабдық тозуы жағдайында арта түседі. Лизингтің арқасында компаниялардың көп қаржы салымдарынсыз қымбат тұратын құрал-жабдықты алып, технологиялық базасын модернизациялауға, қысқа мерзімде қызмет саласын, өндіретін тауарлар мен қызмет түрлерін кеңейтуге мүмкіндігі бар. Қазіргі кезде эксперттердің бағалауы бойынша дамыған елдердегі лизинг үлесі инвестициялар көлемінің 15-30 %-ын алады, дамушы өтпелі экономикасы бар елдерде 3-15 %-ын құрайды. АҚШ-тағы компаниялардың 80 %-ы лизингті пайдаланғандықтан, ол мемлекеттік экономикалық саясаттың стратегиялық бағыты болып есептеледі, лизинг бойынша айналым 280 млрд. долларға жетті.

Қазақстанның Қаржы Министрлігінің ақпараттары бойынша, әлеуетті нарық көлемі 800 млрд. теңгені құрайды. Қазір лизингтік операцияларды жалпы лизингтік портфелі 105,9 млн. АҚШ долларын құрайтын негізінен Ірі банктер жанында құрылған 9 лизингтік компания жүргізеді.

Лизингті пайдалану тартымдылығы мемлекет тарапынан (инвестициялық, салық және амортизациялық жеңілдіктер) қолдау көргенде арта түседі. Сол арқылы лизинг негізгі құралдардың жедел жаңалануына, ұлттық экономиканың интенсивті даму факторы ретінде әлемдік нарықта бәсеке қабілеттілігін арттыруға әкеледі.

Химиялық өнеркәсіп Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі Индустриялық стратегиясында қалыптасушы экспорттық блокқа жатады. Қазақстан жері Менделеев кестесінің барлық элементтеріне тұнып отырғандықтан, химиялық өнеркәсіпті дамытуға кең мүмкіншілігі бар. Химия өнеркәсібінің тоқыма және тігін кәсіпорындары үшін шығаратын өнімдері: бояулар, химиялық жіптер, түймелер, полиэфирлік талшықтар шағын бизнес тұлғаларының назар аударатын тұсы. Дегенмен, саланың дамуы өндіруден бастап шикізатты өңдеуді, дайын, ақырғы өнім шығаратын тізбекті қамтитын ірі кешендердің қайта қалпына келуін қалайды. Матаны, талшықты бояйтын бояулар шығаратын бірде-бір химиялық өнеркәсіп кәсіпорнының болмауы ойландыратын мәселе.

Сүт өндірісінде болған дағдарыс салалық ғылымның консервациясына, салалық ғылыми-зерттеу институттарының жойылуына әкелді. Аграрлық шаруашылыққа деген сұраныс азайған жоқ, ал жас мамандарға деген сұраныс нөльге тең, жоғары оқу орындары болашаққа мамандар дайындауда.

Салада ғылыми-зерттеу институттары жоқ. Сүт өндірісінің мүдделерін Жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындары Ассоциациясы мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың алдында көтеріп жүргендіктен, осы Ассоциацияны мемлекеттік органдар мен сала кәсіпорындары арасындағы қозғаушы күш ретінде ҚҚТ-не кіргізген дұрыс деп ойлаймыз.

Нарық жағдайында өндіруші өз өнімдерінің өткізілуіне тікелей мүдделі болады. Осы ретте сүт өнімдерін өткізудің бірнеше жолдары болуы мүмкін. Өткізу каналын таңдап алу — кәсіпорын үшін стратегиялық маңызы бар мәселе. Таңдап алынған өткізу каналына талдау өткізіп отыру арқылы нарық талаптарынан, бәсекелестерден шет қалмауға болады. Өткізу каналын таңдауда, осы каналдарға әсер ететін факторларды кешенді қарастыру керек. Өткізу каналының факторларына келесілер жатуы мүмкін: тұтынушылар, тауар, ұйымдастыру деңгейі, сыртқы орта. Осы факторларды жеке-жеке қарастырайық.

Тұтынушылар. Тұтынушылар санын, олардың орналасуын, типін (ақырғы, аралық, өнеркәсіптік, жеке), сатып алу жиілігін, болжамдық өзгеруін ескерген жөн.

Тауар. Тауардың сипаты, тасымалдау ерекшеліктері, бағасы, саны, тұтыну маусымдылығы, санитарлық және заң шектеулері өткізу каналына әсер етеді.

Ұйымдастыру. Кәсіпорынның көлемі, қаржылық жағдайы, құрылымының оңтайлылығы, нарықтағы үлесі, маркетингтік стратегиясы мен тактикасы басты назарда болуы тиіс.

Сыртқы орта. Бәсекелестер саны, бәсеке түрі, экономикалық және заңдық факторлар сыртқы орта факторларын құрайды.

Сүт өнімдерін өткізудің дилерлік желісін таңдап алса, келесі шарттарды ұстанғаны жөн:

• Дилерлер үшін кәсіпорынның ең аз базалық бағасы бойынша шектеулер қойылуы;
• Ай сайынғы ең аз сатып алу көлемін анықтау;
• Бір дилер арқылы өндірілген өнімнің 25-30 %-ның ғана өткізілуі;
• Жеңілдіктер жүйесінің сатылым көлеміне байланысты болуы.

Кәсіпорынның өткізу каналы ретінде дилерлік желіні таңдап алуының өз артықшылықтары бар: бартерлік операциялардың, қолма-қол ақшалардың болмауы, сапаны басқаруға, менеджментті жетілдіруге, өндірісті ұлғайтуға, ноу-хау енгізуге, жалпы өндірістік сұрақтарды шешуге мүмкіншіліктерді жұмылдыру.

Қазақстандық сүт өндірісі үшін дилерлік желі арқылы өнім өткізуді ұйымдастыру өткізудің тиімді каналы болуына кең мүмкіншіліктер бар. Кәсіпорынның таңдаған өнімді өткізу каналына сәйкес, қосылған құн мөлшері де әр түрлі болатынын айта кеткен орынды. Кәсіпорынның меншікті сауда орны болса, қосылған құн мөлшері аз болады, ал күрделі өткізу каналын таңдаса, мысалы, өндіруші – агент – дилер — көтерме сауда — жеке сауда — тұтынушы, қосылатын құн мөлшері де жоғары болмақ. Сүт өндірісіндегі ҚҚТ-нің ұзақтығы өткізу каналының ұзақтығына байланысты болады. Қазіргі таңда тоқыма және тігін бұйымдарын кәсіпорыннан тұтынушыға дейінгі өткізудің реттелген жүйесі жоқ.

Бізде экономиканың маңызды сегменті ынталандырусыз қалды. Оларға салықтардың барлық түрін бекітілген тәртіппен төлейтін, қосылған құны жоғары (ҚҚЖ) үлесі бар өнім шығаратын кәсіпорындар жатады. Қазір салық төлеушілердің атаулы категориясы үшін жағдайлар жасау керек. Қосылған құны жоғары кәсіпорындар үшін арнайы салық  режимі корпоративті табыс салығының және қосылған құн салығының (ҚҚС) соммасын 50 %-ға төмендететін салық преференциясын қолдану арқылы жалпы бекітілген тәртіппен салықты есептеу енгізілген. Осы ретте, салықтарды төмендету ҚҚЖ өнім өткізуден түскен табыс соммасы бөлігіне есептеледі. Осындай кәсіпорындар үшін салық мерзімін ҚҚС бойынша, ағымдағы төлемдерді тоқсан бойынша төлеу ұсынылады. Бұл кәсіпорындарда өндірісті дамытуға жұмсай алатын айналым қаржыларының пайда болуы үшін жасалады.  Корпоративті табыс салығы және ҚҚС жыл бойы тоқсан сайын 30-50 %-дық азайтумен төленіп отырады. Берілген режим екі шарт бойынша салық төлеушілерге қолданылуы мүмкін:

1. Өзі өндірген тауарларды өткізу көлемі жалпы өткізу көлемінің 90 %-ын құрауы керек. Тауарларды өткізудің жалпы көлемі негізгі және негізгі емес қызмет түрлері бойынша табыс жиынтықтарынан тұрады. Бұл шектеу делдалдық, алып-сатарлық қызметпен айналысатын кәсіпорындарға таралмайды, яғни отандық тауар өндірушілерді қолдауға арналған.
2. Тауарларды өткізу көлеміндегі қосымша құнның үлесі 50 %-дан кем болмау қажет.

Осылайша, арнайы салық режимі жанды еңбек, еңбек ақы шығындарының, амортизациялық аударылымдардың үлесі жоғары кәсіпорындарына қолданылады. Бір сөзбен айтқанда, арнайы салық режимі машина жасау, химия, металлургия, жеңіл және тоқыма салаларының кәсіпорындарына қолданылады.

Сүт өндірісінде ҚҚТ құру оған қатысатын барлық салалар мен ұйымдар үшін тартымды болып көрінеді. Олардың өндіріс тиімділігін арттырады, жаңа жұмыс орындарын ашады, сәйкесінше, елдің, саланың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етеді деп пайымдаймыз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Қорыта келгенде, кәсіпорынның қызметін айқындайтын экономикалық көрсеткіштердің жиынтығы өнімнің өзіндік құны болып табылады. Өнімнің өзіндік құны белгілі бір өнім өлшемін өндірудің және сатудың кәсіпорынға қаншаға түсетінін көрсетеді. Ол ақшалай және натуралды-заттай есептеледі. Өнімнің өзіндік құнына өндіріс үрдісінде жұмсалған еңбек құралдары, еңбек заттары, жұмыс күшінің құндары және қосымша қосылатын шығындар кіреді. Капиталистік елдерде өзіндік құн деген категория жоқ, оның орнына экономикалық шығын деген категорияны қолданады. Экономикалық шығынға өнімнің өзіндік құны, сонымен бірге несиеге пайыз төлемі, арендалық төлем және минималды кәсіпкерлік пайда қосылады. Бұл зиянсыз жұмыс істеуге кепіл болады, сондықтан өзіндік құнды есептеудің орнына экономикалық шығынды есептеген жөн болады.

Өндірілген өнімді сатудан түскен қаржының есебінен өзіндік құнның құрамына кірген, өндірісте тұтынылған элементтер шығынының орны толтырылады, ал қалған қаржының бір бөлігі ұлғаймалы өндірісті дамытуға жұмсалады. Өндіріс тәсілінің негізгі экономикалық санатының бірі бола отырып, өнімнің өзіндік құны кәсіпорынның экономикалық тиімділігін анықтайтын неғұрлым толық көрсеткіш болып саналады. [7]

Өнімнің өзіндік құны өндіру сатыларына байланысты цехтық (бригадалық), фабрика-зауыттық немесе өндірістік және толық өзіндік құн болып бөлінеді. Өзіндік құн жасақталуына қарай жоспарлы, болжамды және нақтылы болып бөлінеді.

Сонымен қатар, өндіріс шығыны – бұл кәсіпорынның өндіруге және өнімді сатуға кеткен барлық шығындардың соммасы, яғни өнімді өндіруге кеткен еңбек шығындарының (нақты еңбек, өткендегі еңбек) жиынтығы. Шығындарды өнім бірлігіне жатқызуына қарай тікелей және жанама шығындар деп бөледі, ал экономикалық мазмұнына қарай калькуляциялық статьялары негізгі шығындар және қосымша шығындар деп бөлінеді. Өнім көлемінің өсуіне байланысты өндірістік шығындар пропорционалды, яғни шартты-ауыспалы және пропорционалды емес, яғни шартты-тұрақты болып бөлінеді.

Ағымдағы шығындарға нормативті және сметалық калькуляция жасалады, біріншісі нормалық шығындар негізінде, ал екіншісі жаңадан игерілетін өнімге қолданылады. Сонымен қатар, жоспарлы калькуляция — нормалы шығындардың қосындысы, ол жоспарлы шығындар мен жоспарлы пайданы  байланыстырады.

Өнімнің өзіндік құнының экономикада маңызы зор, ол баға жасақтаудың базасы. Өзіндік құн неғұрлым төмен болса, пайда деңгейі соғұрлым жоғары болады. [19]

Өзіндік құнға жолдама жасағанда, оған кеткен шығындарға мұқият талдау жасау, өндірісті дәл ұйымдастыру, техниканы және технологияны, материалдар мен шикізаттарды және тағы басқа материалдық ресурстардың барлық резервтерін табу, сөйтіп өнімсіз еңбек шығындарын анықтау және алдыңғы қатарлы кәсіпорындардың өзіндік құнды азайту жөніндегі тәжірибелерін үйрену қажет.

Қорытындылап айтатын болсақ, өнімнің өзіндік құнын арзандату – еңбек өнімділігін арттырудың шартқа айналған объективті бейнесі, экономикалық заң әрекетінің нақты нысаны, осыған сәйкес өндірістік шығын үнемі кеміп, жанды еңбек үнемі өнімдірек болып отырады. Өзіндік құнның арзандау көрсеткіштері өндіргіш күштердің дамуына сәйкес, өткен және қазіргі еңбектің үнемделу дәрежесін бейнелейді.

Егер материалдық ресурстардың бағасына, еңбек ресурсына шығындар өзгермейтін болса, ол уақытта өнімді көбейту тек қана өнімнің өзіндік құнын азайту арқылы іске асады. Ал техникалық ұйымдастыру шараларын іске асыру жоспарын жасақтау, ішкі өндірістік резервтерді пайдалану мүмкіндіктерін талдау қорытындысына сүйеніп жасауды талап етеді.

Өзіндік құнды кемітудің ең басты көздері – еңбек ресурстары мен материалдық ресурстарды тиімді пайдалану. Ол еңбек өнімділігін арттырады немесе бір уақыт бірлігіне өнім шығару артады, ал екінші қайнар көзі – материалдық шығындарды азайту. Сонымен қатар, өзіндік құнды кемітудің басты факторлары:

• Өндірістің техникалық деңгейін көтеру;
• Өндірістің материал, отын, энергия және еңбек сиымдылықтарын төмендету;
• Басқару және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;
• Технологиялық үрдістерді қуаттылықпен негізгі қорларды пайдалануды жақсарту, тағы басқа.

Өнеркәсіптік кәсіпорындар өндірісінің тиімділігін арттыру материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын пайдаланумен байланысты.

Өнімнің қор сиымдылығы мен материал сиымдылығы басты экономикалық категорияларға жатады. Өнімнің материал сиымдылығы өндіріс үрдісінде материалдық шығындарды тиімді пайдалану деңгейін көрсетеді. Неғұрлым жаңа техника мен технология пайдаланылса, оны қолданатын жұмысшылар жоғары дәрежелі маман болса, соғұрлым тауардың материал сиымдылығы кемиді, ол кеміген сайын оның өзіндік құны да кемиді. Өнімнің материал сиымдылығы өндірістік қорға ықпалын тигізеді. Неғұрлым материал сиымдылығы аз болса, соғұрлым материалдық қорға шығын аз керек болады.

Материалдық ресурстарды үнемдеуде материалдық шығынды нормалау үлкен рөл атқарады. Барлық экономикалық болжам-есептер нормативті көрсеткіштерге байланысты болады. Егер материалдық шығындар нормативі технико-экономикалық жан-жақты негізделген болса, онда материалдық шығын азаяды, ал пайдалану тиімділігі артады. Материалдық ресурстарды үнемдеу жолдары әрбір фактор бойынша бөлек есептеліп, қорытынды жасауды талап етеді.

Резервтерді анықтау үшін нақтылы көрсеткіштерді нормативті (жоспарлы) көрсеткіштермен салыстыру қажет. Ол үшін калькуляциялық статьялардың жоспарлы, нақтылы көрсеткіштерін салыстырып, қорытындыларын жеке-жеке талдап, материалдық шығындарды азайту көздерін, нақтылы шараларды белгілеу керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында: ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы, Астана, 2005 жылғы 18 ақпан. – Алматы: Жеті жарғы, 2005.
2. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында: ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы, Астана, 2006 жылғы 1 наурыз. – Егемен Қазақстан, 2 наурыз 2006.
3. Қазақстанның бәсеке қабілеттілігі, экономиканың бәсеке қабілеттілігі, ұлттың бәсеке қабілеттілігі: ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. – Егемен Қазақстан, 19 наурыз 2004.
4. Назарбаев Н. Ә. Жаңа заман – жаңа экономика. – Егемен Қазақстан, 16 желтоқсан, 2004.
5. Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі дамуының стратегиялық жоспары: ҚР Президентінің бұйрығымен бекітілген, 2001 жылғы 4 желтоқсан, № 735. — Астана, 2001.
6. Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған индустриалды — инновациялық даму стратегиясы. – ҚР Президенті мен ҚР Үкіметінің актілер жинағы, № 30, 2002.
7. Мейірбеков А. Қ., Әлімбетов Қ. Ә. Кәсіпорын экономикасы. – Алматы: Экономика, 2003.
8. Волков О. И. редак. Экономика предприятия. – Москва: Инфра-М, 1998.
9. Палий В.Ф. Основы калькулирования. — М.: Финансы и статистика, 2004.
10. Горфинкель В. Я., Швандар В. А. редак. Экономика предприятия. – Москва: Юнити, 2001.
11. Сергеев И. В. Экономика предприятия. – Москва: Финансы и статистика, 1997.
12. Дүйсенбаев К. Ш., Төлегенов Э. Т., Жұмағалиева Ж. Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. – Алматы: Экономика, 2001.
13. Шим Джей, Сигел Джоэл. Методы управления стоимостью и анализ затрат. Пер. с англ. М.: Филин, 2002.
14. Балашов В. Можно ли управлять себестоимостью? // Азия: экономика и жизнь.-2000, №45.
15. Брызгалин А.В., Берник В.Р. Себестоимость и проценты за пользование кредитом. // Бухгалтерский учет.-2003, №6, с.31-34.
16. Насырова М. Р., Токсанбай С. Р., Кулпыбаев С. К., Гуляева С. П. Қазіргі экономикалық орысша-қазақша түсіндірме сөздік-анықтамалық. – Алматы: 2003.
17. Сергеева О.А. Учет затрат на производство и калькулирование продукции себестоимости продукции, работ и услуг.//Библиотека бухгалтера и предпринимателя, №4, апрель, 2003 г.
18. Джумагазина А.К. Учет и аудит затрат и калькулирование себестоимости молочной продукции. Автореферат дис. К.э.н. 08.00.12., Алматы, 2000.
19. Бисенғазиев М. Б., Хамитов А. Ш. Кәсіпкерлік негіздері. – Орал, 2001.
20. Горбашко Е.А. Конкурентоспособность промышленной продукции: Учебное пособие /Миннауки, высш. Школа техн. политики РФ. С.-Пб. Ун-т экономики и финансов, — Санкт-Петербург. – 1998.
21. Методические рекомендации к стандарту бухгалтерского учета 7 «Учет товарно-материальных запасов» в части формирования состава и классификации затрат, включаемых в себестоимость продукции (работ, услуг). — Бюллетень бухгалтера, 2003, № 30, с.2.
22. Бланк И.А. Управление прибылью. Киев, «Ника-Центр», 1998.
23. Брызгалин А.В., Берник В.Р., Головкин А.Н. Профессиональный комментарий к Положению о составе затрат по производству и реализации продукции (работ, услуг), включаемых в себестоимость продукции (работ, услуг) и о порядке формирования финансовых результатов, учитываемых при налогообложении прибыли. — Екатеринбург, 2001.
24. Ворст, Ревентлоу. Экономика фирмы.- М: Высшая школа, 2003.
25. Герике Р. Контроллинг на предприятии. Берлин: АБУ-консальт ГмбХ, 1998.
26. Давид Миддлтон. Бухгалтерский учет и принятие финансовых решений. – М: ЮНИТИ, 2003.
27. Денисова И.П. Управление издержками и ценообразование. Учебное пособие. — М., 2002.
28. Друри К. Введение в управленческий учет. — М., 2001.
29. Друри К. Учет затрат методом стандарт-костс. Пер. с англ.- М: «Аудит», 1998.
30. Пунин Е.И. Альтернатива затратному синдрому: промышленность, цены, внешнеэкономические отношения. (Вопросы теории и практики). — М.: Издательство АО «Консалтбанкир», 2002.
31. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии. — Алматы, 1998.
32. Справочник директора предприятия. Под ред. Лапусты М.Г. — М.: Инфра-М, 1999.
33. Стоун Д., Хитчинг К. Бухгалтерский учет и финансовый анализ. — М.: Бизнес, 2003.
34. Шмален. Основы и проблемы экономики предприятия. М., 2001.
35. Васин Ф.П. К вопросу о классификации затрат на производство // Бухгалтерский учет.-2002, №4, с.52-53.
36. Кеулимжаев К.К., Сулеева С.Е. Учет и распределение накладных расходов в промышленности. // Бюллетень бухгалтера, 2003, № 21, с.7.
37. Макарьева В.И. О составе затрат.// Налоговый вестник. — М., 2004, №4.
38. Николаева С.А. Формирование себестоимости в современных условиях. // Бухгалтерский учет.-2004, №11.
39. Радостовец В.К. Учет затрат на производство продукции, работ и услуг по генеральному плану счетов бухгалтерского учета. // Бюллетень бухгалтера, 1997, № 33, с.8.
40. Мацкевичюс И.С. Организация бухгалтерского учета в странах-членах СЭВ — М.: — Финансы и статистика, 2003.
41. Окрепилов М., Ежкин Л. Реструктуризация – путь повышения конкурентоспособности производства // Экономист — 2002, №10.
42. Ряполов А.Ф. Инновационная стратегия предприятия. Методология и практика.- М.: Изд-во стандартов, 2003.
43. Стуков С.А. Учет и контроль себестоимости промышленной продукции в европейских странах- членах СЭФ — Калинин: — КГУ, 2003.
44. Герчикова И.Н. Маркетинг и международное коммерческое дело. М: Внешторгиздат, 2000.
45. «Адал» АҚ кәсіпорнының 2004-2005 жылдарға арналған есептік көрсеткіштері.