«Экономика және құқық» факультеті, «Қаржы» мамандығының 4 – курс студенті Абуова Раноның «Каспий банктегі несиелік операциялардың есебін ұйымдастыру жолдары» тақырыбына арналған бітіру жұмысына сын пікір.

СЫН П І К І Р

Бірінші тарауда жалпы несие туралы ұғым, Қазақстан Республикасындағы несие жүйесінің дамуы, оның элементтері, банктік емес мекемелері туралы айқын жазылып, сызба – кестелермен көрсетілген.

Ал, екінші тарауды қарастырсақ, мұнда негізінен Қазақстан экономикасындағы банктік несиелердің түрлері мен формалары, олардың жіктелуі, несиелік құрамдас бөлігінің дамуы, депозиттік салымдар, ұзақ, орта және қысқа мерзімді несиелердің қайта қаржыландыру қойылымымен салыстыру арқылы көрсетілген.

Несиелеу жүйесінің барлық элементтері қарастырылып, басқа да мәселелер бөліп қарастырылған.

Банктік несиенің әр түрлі саларға берілуінің кеңеюі, банктік несиенің ЖІӨ-де алатын үлесі, валюталық пен теңгелік несиелерді алған кезде қандай клиенттерге тиімді болатындығы, қысқа, орта және ұзақ мерзімзі несиелердің көлемі мен қандай уақытқа дейін берілгендігі, номиналдық пайыздық қойылым мен нақты пайыздық қойылым арасындағы формулалық байланысы, оған инфляция қарқының пайызының қатысы, доллар мен теңге түрінде берілген несиелер көлемі, Қазақстанның индустиалды және аграрлық аумақтарына бөлінген несиелер, сонымен қатар дамыған капиталистік елдердің, индустриалды мемлекеттердің, дамушы және ТМД елдерінің қаржы жүйесінің ішкі несиенің ЖІӨ-ге қатынасы туралы әр түрлі кестелермен талдау арқылы көрсетілген.

Бұл жұмыста аздаған кемшіліктер болса да, «өте жақсы» деген бағаға әсерін тигізе алмайды.

Сын пікір беруші

“Экономика”кафедрасының

оқытушысы Қалыбекова Ә

Рецензия

Бітіру жұмысында негізінен осы тақырыбына байланысты еліміздегі несие жүйесінің дамуы, оған жататын элементтері, банктік емес мекемелер туралы анық жазылған. Сонымен бірге, несиенің қажеттілігі, қызметтері және формаларын қарастырып өтуге болады.

Несиелеу жүйесінің барлық элементтері қарастырылып, соған байланысты басқа да мәселелер бөліп қарастырылған.

Банктік несиенің өндіріс сферасында кеңеюі, банктік несиенің ЖІӨ-дегі алатын орнының көлемі, валюталық пен теңгелік несиелер, қысқа, орта және ұзақ мерзімзі несиелердің көлемі, номиналдық пайыздық қойылым мен нақты пайыздық қойылым арасындағы байланыс, оған инфляция пайызының қатысы, доллар мен теңге түрінде берілген несиелер көлемі, Қазақстанның индустиалды және аграрлық аумақтарына бөлінген несиелер, сонымен қатар дамыған капиталистік елдердің, индустриалды мемлекеттердің, дамушы және ТМД елдерінің қаржы жүйесінің ішкі несиенің ЖІӨ-ге қатынасы туралы әр түрлі кестелер мен талдау арқылы көрсетілген.

Бұл жұмыста біраз кемшіліктер болғанмен де, өте жақсы деген бағасына әсерін тигізбейді.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

1 ТАРАУ.НЕСИЕЛІК ОПЕРАЦИЯЛАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ…………

1.1 Несие қызметтері және формалары…………………………………………………….

1.2.Қазақстан Республикасындағы несие жүйесі………………………………………

1.3 Қазақстанның банктік секторындағы несиенің түрлері……………………….

2.ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДА ШАҒЫН БИЗНЕСТІ НЕСИЕЛЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ…………………………………………………………………………………………….

2.1. Банктік несиелеуді ұйымдастыру……………………………………………………….

2.2. Шағын бизнесті дамытудағы несиелеудің кеңеюі……………………………….

ЌОРЫТЫНДЫ……………………………………………………………………………………………..

ПАЙДАЛАНЃАН ЄДЕБИЕТТЕР………………………………………………………………….

КІРІСПЕ

Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алып, нарықтық экономикаға жол ашты. Еркін экономика кезінде, алғашқы жылдары әлеуметтік – экономикалық нарықтық қатынастарда әр түрлі қиындықтарды, дағдарыс кезеңін бастан өткерді. Бұл дағдарыс өндірістің құлдырауы мен сауда – экономикалық қатынастардың жаппай бұзылуының, бағалардың қарқынды өсуі мен инфляцияның өршей түскінің салдары, мұның нәтижесінде инвестициялық белсенділік күрт төмендеді.

Қазақстан экономикасының дамуының өзекті мәселерінің бірі, қаржы – қаражат саласындағы нарықтық кезеңге бейімді, тұрақты несие жүйесінің құрылуы болып табылады.

Қолда бар ақша – қаражатсыз кәсіпорындар аяқтан тұра алмайды. Сондықтан, қолма – қол ақшасыз дамып кетудің бір жолы — банктік несиелерді кеңейту . Олар арқылы шағын, орта, ірі инвестициялық жобаларға банктерден қысқа, орта және ұзақ мерзімді несиелердің қолайлы пайыздық қойылымдарымен қанағаттандыру керек.

Несие жүиесі – жалпы банктердің (ұлттық және комерциялық) және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын банктік емес мекемелердің жиынтығы.

Несие жүиесі ұғымы банк жүиесіне қарағанда кеңірек , яғни мұнда өзге де несиелік мекемелер қамтылады .Әр елдің өзіндік ерекшелігіне қарай несие немесе банк жүиесінің құрылымы қалыптасады .

Экономиканың нақты секторындағы сырттан тараған қаражат — қазіргі Қазақстан қоғамының ең бастапқы тапсырмасының бірі болып табылады. Осыдан банктік жүйенің дамуы мен тиімді жүйелерінен экономика секторының барлық салаларының дамуына ықпал етеді.

Несиенің түрі — бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық сақталатын көрінісі.

Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай өзгергенімен де, несиенің түрі сол күйінде сақталады

Несие құрылымында мерзім бойынша өсім ұзақ және орта мерзімде жүріп жатыр. Негізінен тез арада көңіл аударатын депозиттердің және олардың ұзақ мерзімге берілуіне байланысты өсті. Несие мерзімінің ұзаруы нақты сектор субъектілеріне айналым қорын қаржыландыруды шектемеуге және өндірістік мәселені шешу үшін несие ресурстарын қайта бағыттауына рұқсат берілуі керек.

Экономика нақты секторын несиелеудің жалпы өсімінде теңгемен орта және ұзақ мерзімді несиелердің озық өсімдері белгіленген. Экономика саласы бойынша несие өсімінің қарқыны өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында, құрылыста, транспорт пен байланыстарда басқа экономика секторындағы несие өсімінің қарқынын басып озады. Қазіргі уақытта негізгі масса банк арқылы берілген несиелерді айналым капиталын толықтыруға қарыз алушылар қолданады. Несиелеу мерзімі әр түрлі, бірақ олардың ұзақтығы негізінен үш айдан өндірісік циклдың өткізу саясатына, жеткізушінің есеп айырысу қызметінің себептеріне байланысты ұзарады.

Мұнда, менің қорғайтын тақырыбымның мақсаты Казақстан экономикасындағы кәсіпкерліктер, шағын, орта және ірі бизнестерге банктер арқылы несиелер қандай түрде, қандай мерзімге және қалай берілетін жөнінде статистикалық мәліметтер арқылы талданып жазылған банктердің несие беруінің кеңеюін кең көлемде ашып айту.

1.ТАРАУ. НЕСИЕЛІК ОПЕРАЦИЯЛАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ.

1.1 Несие қызметтері және формалары

Өндірілген өнім мен оның бөліктері индивидумдардың қолдарына тиместен бұрын айырбасты бастауға болмайды. Сондықтан айырбас өндіріске кіретін акт, өндірісте тікелей бар болады немесе онымен анықталады.

Өз кезегінде, үлестіру және айырбас біртұтас алғанда өндіріспен және бір-бірімен өзара әрекетте болады; өндіріс осы бөліктермен анықтала алады. Мысалы нарық ұлғайған кезде, яғни айырбас сферасы, өндіріс көлемі өседі және оның дифференциациясы тереңдей түседі. Үлестірудің өзгерісімен өндірісте өзгереді, мысалы капиталдың шоғырлануымен, қала мен ауыл арасындағы әр түрлі үлестірумен т.б. несие үлестіруімен байланысты, бірақ үлестіру қатынасын білдіреді. Үлестіруге екі маңызды жағдай тән: біріншісі – үлестіру пропорцияны белгілейді, онда әрбір индивидум өндірілген өнім қатысады; екінші — ол қоғамнан келіп шығатын көз ретінде анықталады.

Айырбастың үлестіруден айырмашылығы, біріншіден, ол индивидумға үлестіру кезінде алған бөлігін айырбастағысы келетін бір өнімдерге қол жеткізеді, екіншіден айырбас жекелеген қажеттіліктерге сәйкес бөлініп қойғанды қайта бөледі, сонымен бірге индивидуумнан шығатын кез ретінде анықталады. Үлестіру фазалары және айырбас арасындағы айтылған айырмашылықтар ұдайы өндіріс қатысушылары арасындағы айырбас процесінде қалыптасатын қатынастарды негіз деп есептеуге мүмкіндік береді. Алдағы көрсеткеніміздей үлестіру саласынды тек өнімді үлестіру ғана жүзеге асады, өнім ұдайы өндіріс процесі субъектілерінің үлесіне түседі, өндіріс сияқты үлестіру процесіне қатысты несие пассивті дегенді білдірмейді, керісінше ол олардың жылдамдатылуына көмектеседі. Несиенің ұдайы процесінде бұлай әсер етуі өнім өндіріліп және ұдайы өндіріс субъектілерінің игілігіне түскен кезде, ал айырбас фазасында субъектілерінің біреуінде қозғалысы тоқтаған уақытша босаған құн мен басқа субъектінің оны қосымша пайдалану қажеттілігі арасында қарама-қайшылық пайда болған кезде мүмкін болады. Несие өндіріс факторы бола келе, өндіріс пен үлестіруден шыға отырып қайта бөлу категориясы ретінде өзінің дербестігін жоғалтпайды, шынында тауарлар айырбасының формасы ретінде болады.

Несие айырбас сатысында пайда бола отырып, қарыз мәмілесінің формасы ретінде құн қозғалысының үздіксіздігін қамтамасыз етуге тиіс. Құн несие қозғалысының ядросы болып табылады. Айырбас процесінде мәміленің екі түрі ажыратылады: қарыз мәмілесі және сатып алу-сату мәмілесі. Несие қарыз мәмілесі ретінде тауарлар айналысы процесінде себепші болады. Қарыз мәмілесі тауар айналысының ерекше формасы және сатып алу-сату кезінде тауарларды өзара ұсыну бір мезгілде жүреді, қарыз мәмілесі кезінде эквиваленттің қайтарылуы кейінге қалдырылады. Сатушы тұтыну құны ретіндегі тауарды шеттете отырып, оның өзіндік айырбас құнымен және ақшаның тұтыну құнын жүзеге асырады. Бұған керісінше, сатып алушы айырбас құны ретінде ақшаны иелігінен шығара отырып ақшаның тұтыну құнын және тауардың бағасын өткізеді. Осыған сәйкес тауар мен ақша орындарының ауысуы жүреді. [3, 269 б ] Осылайша екі жақты полярлы қарама-қайшылықтың жанды процесі енді қайтадан өз барысында тағы да екіге жарылады. Сатушы шын мәнінде тауарды өзінен шеттетеді, бірақ оның бағасын бастапқыда тек идеалды түрде ғана белгілейді. Ол тауарды өз бағасы бойынша сатты. Алайда ол баға тек кейінірек, белгіленген мерзімде өткізіледі. Несие ақшаның төлем құралы функциясындағы ақшаның дамуы болып табылады. Ал эквивалент қайтарылуының кейінге қайтарылуы құн қозғалысың сатып алу-сатудан дербес, сапалық жағынан ерекше қозғалыс формасын жасайды. Сондыөтан қарыз мәмілесін сатып алу-сату мәмілесінің бір түрі деп ойлауға болмайды.

Айырбастың екі контрагентінің бірегей келісі ретінде алынған сатып алу-сату мәмілесі олардың арасында кездейсоқ, өткінші байланысты жүзеге асырады. А тауарды В тауарға береді және одан ақша алады. Олардың арасында тікелей байланыс тек тауарлар мен ақшалар қозғалысы мерзімінде ғана орнатылады. Тұтастай алғандағы сатып алу-сату мәмілесі барлық қоғамда барлық тауар иелерін байланыстырушы фактор қызметін атқарады, бірақ бұл мәміле өзінің жекелеген көріністерінде кездейсоқ, өткінші байланысты жасайды. Әрбір қарыз мәмілесі, тіпті жеке алынғаны да, басқа осындай мәмілелермен немесе экономикаплық қатынастырдың басқа формаларымен байланыстан тыс мәміленің контрагенттері арасында ұзаққа созылған қатынасқа көшеді. Өзара ынтымақ, мақсаттың бірлігі пайда болады.

Сатып алу-сату мәмілесі кезінде тұтыну құнының қозғалысы жүреді, ал құн мәмілесі контрагенттерінің қолында қалады. Қарыз мәмілесі кезінде тұтыну құнының ғана қозғалысы жүріп қоймайды. Біз жай тауарлар туралы, тап осындай тауар туралы, айтқанда сатып алушы қолында бірдей құн қалады, бірақ әр түрлі формада; сауда мәмілесіне дейін де және одан кейін де олардың қолында иеліктерінен шығарған құн болады, бірақ біреуінде ол тауар формасында, басқасында ақшадай формада болады. Қарыз кезінде ақшалай капиталист бұл мәміледе құнды беретін жалғыз тұлға болып табылады; бірақ ол оны артынан оның қайтып келуі арқасында ғана сақтайды. Қарыз кезінде тек бір тарап қана құнды алады, өйткені оны бір тарап қана береді. [3, 403 б ]

Сатып алу-сату мәмілесі кезінде меншік қозғалысы жүреді: А тауарды В тауарға сатады. Бұл мәміленің нәтижесінде тауарға меншік А-дан В-ға өтеді. Ал қарыз мәмілесі кезінде меншік қарыз берушіде сақталады: А В-ға қарыз береді. Бұл мәміле нәтижесінде құн А-дан тауар В-ға орын ауыстырады, бірақ бұл мәміленің объектісіне меншік А-да сақталады. Осылайша, сатып алу-сату мәмілесі меншіктің оны пайдаланумен сәйкес келуін ұйғарады; қарыз мәмілесі меншіктің оны пайдаланудан айыру мүмкіндігіне негізделген. Сатып алу-сату мәмілесі кезінде меншік және иелену сәйкес келеді, қарыз мәмілесі кезінде меншік иеленуден бөлектенеді. Сатып алу-сату мәмілесі кезінде ақша айналыс құралы ретінде қызмет етсе, ал қарыз актісінде олар оны аяқтайды. Сатып алу-сату мәмілесінде сатушы ақшаның көмегімен қандай да бір қажеттілігін қанағаттандыру үшін, тауарын ақшаға айналдырады, ал қарыз актісінде ақша құн формасы ретінде мәміле мақсаты болады. Ақша қарыз мәмілесінде сатып алу-сату актісіне қарағанда, басқа қызмет атқаратыны несиенің мәнін анықтау үшін үлкен маңызы бар. Ақша белгілі бір экономикалық байланыстардың заттық көрінісі болып табылады және олар өздерінің әрбір қызметтерінде бұл байланыстардың әр түрлі типтерін бейнелеп көрсетеді. Осыдан келіп, қарызды тауар айналысының формасы деп түсінетін болсақ, онда несиенің қарыз мәмілесі ретіндегі анықтамасы осы формаға ұқсас, яғни өндірістік байланыстың белгілі бір типі деуге болады.

Несиенің экономикалық категориясы ретінде қарыз мәмілесі негізінде көрінетін және дамитын өндірістік қатынас арқылы анықтау керек. Қарыз мәмілесі несиені экономикалық категория ретінде өз бетінше сипаттайды; оны осы мәміле негізінде пайда болатын өндірістік байланыстар немесе жүзеге асу формасы – қарыз мәмілесі болып табылатын өндірістік қатынастар сипаттайды. Қарыз мәмілесі тауар шаруашылығының әр түрлі сатыларына тән. Экономиканың тарихи дамуымен бұл мәмілелер жиілейді, ұлғаяды, жетілдіріледі және жалпылама мәнге ие болады.

Әр түрлі шаруашылық жүйелерінде кездесетін мәміле типтерінің формалды ұқсастығы олардың бір атауымен – несие – бекітіледі, бірақ әр түрлі дәуірлердің неиселік қатынастары бір атауды сақтай отырып әр түрлі мәнге, мазмұнға, табиғатқа ие.

Неисе шарцашылық жүйелерінің ауысуына жағдай жасай отырып өзі де ауысып отырады, өз мазмұнын өзгертеді. Кез келген халық шаруашылығы жүйесінің алдыңғы жүйені жеңетіні және жоққа шығарушы болып табылады. Несие мәміле типі ретінде, тауар айналысың формасы, құн қозғалысының әдісі ретінде натуралды шаруашылықтан тауар шаруашылығына өткен уақыттан бері дамып келеді. Несие айырбас професінің өндірістік байланысның типі, тауарлы өндірістің экономикалық категориясы ретінде ғана емес, тауар шаруашылығы шеңберінде диалектикалық дамушы құбылыс ретінде де қарастырылуы қажет. Тауар шаруашылығының әр түрлі сатыларының несиелік қатынастарының өзара айырмашылығы, қолдан-қолға өтуі қарыз келісімі арқылы жүзеге асатын әр түрлі объектілердің айырмашылығынан көрінеді. [ 4, 92 б ]

Несие түсінігі келесі түрде белгіленеді. Бақыланылатын халық шаруашылығы құбылыстарының барлық жйынтығынің ішінен бәрінен бұрын қоғамдық өмірде несие деп аталатындары іріктелініп алынады; содан соң бұл құбылыстар талданады, тұмендегі белгілерге бөлінеді: біріншіден, олардың барлығына тән белгілері; екіншіден, бұл белгілердің ішінен тек осы іріктелініп алынған құбылыстарға тән белгілер ғана сақталынады. Несие деп аталатын әлекметтік байланыстар: әр түрлі тарихи кезеңдерде, тауар шаруашылығының алғаш пайда болу кезінде, дамыған нарықтық шаруашылық дәуірінде де бар болды.

Қарыз мәмілесі ретінде несиені екі көзқараста қарастыруға болады: біріншіден, оның техникалық-заңдылық белгілері көзқарасынан, екіншіден, әлеуметтік мазмұны, яғни осы келісім негізінде өсетін және дамитын немесе онда өз көрінісін табатын өндірістік байланыстар типін сипаттайтын белгілер тұрғысынан. Бұл екеуі бір-бірінен бөлінгісіз, олар өзара байланысты және себепші. Бірақ экономикалық талдау үшін маңыздысы қарыз мәмілесінің эконмикалық мазмұны, яғни өндірістік қатынастардың белгілі бір формаларымен байланысты шаруашылық әдістері, жұмыс тәсілдері емес, өндірістік қатынастардың өзі болып табылады.

Бұл жағдайды былайша түсіндіруге болады. Мысалы, машина өндірісін таза техникалық тұрғыда, машина өндірісінің макроэкономикалық орта параметріне анағұрлым бейімделуін оның жұмыс және таза тнхникалық тиімділігі тұрғысынан қарастыруға болады; сонымен қатар, сол машина өндірісін оның әлеуметтік жағынанда қарастыруын, яғни машина өндірісінің негізінде пайда болатын және даитын өндірістік байданыстардың формаларымен типтері тұрғысынан, бұл бір жағынан, оларға себепші, ал екінші жағынан, олар оны анықтайды. Бірінші жағдайда – біз машина өндірісін техникалық – экономикалық категория, ал екінші жағдайда – экономикалық категория ретінде қарастырамыз.

Несиеге қатысты осыны айтуға болады. Несиені оның техникалық – заңдылық белгілері жағынан тауарлар айналысы процесін жүзеге асыратын мәміленің белгілі бір типі ретінде қарастыруға болады. Бұл жағдайда несие олардың алдында эконмикалық ұғым категориясы ретінде қабылданады.

Несие теориясы оны техникалық – заңдылық категория ретінде емес, қоғамдық – экономикалық категория ретінде қарастырады. Несиені оның формалды – заңдылық белгілері жағынан оқып – білудің несиелік мәмілені тек меншіктің қозғалысы әдісінің және оны иеленудің ереркшк түрі ретінде түсіну үшін маңызы бар. Сондықтан несие экономикалық категория ретінде несиелік мәміленің ерекше техникалық – заңдылық белгілерімен сипаттала алмайды.

Осылайша, несие — өндірістік қатынастарды білдіретін экономикалық категория. Несие экономикалық категория ғана емес, сонымен қатар тарихи категория екенін атап өту керек. Ол өндірістік күштердің тек белгілі бір дамуында пайда болады. Экономикалық категориялар – жалпы тарихи категория. Несиенің және несилік қатынастардың пайда болуына табиғи негіз, тауар шаруашылығы болып табылады.

Тауардың пайда болуы екі жағдайда қатар жүреді. Біріншіден, тауар тек натуралды формасы және құны бар болған жағдайдағыны тауар бола алады. Тұтыну құндары өзінің екі жақты сипатына байланысты тауар бола алады. Біріншіден, олар бір мезгілде тұтыну заты болады және олардың құны болды; екіншіден, қандай да бір заттар бір-біріне тауар ретіндегі қатынаста болуы үшін оларды өндірушілер өздеріне де ортақ ерікті әрекетті, қз меншігіндегі тауарды иелігінен шығара отырып, басқа тауарды өзіне иеленуге ықыласы бар меншік иелері ретінде бір-біріне қарама-қарсы тұрулары қажет.

Тауардың бір тауар иесінен басқаға ауысуы нарықта айырбас арқылы жүзеге асады. Тауар айырбасы сферасының несие үшін маңызы зор. Оның пайда болуын ішкі тұтыну үшін өндірілген өнімдер сферасының емес, такар иелері, экономикалық қатынасқа түсуге дайын меншік иелері дербес заңды тұлға ретінде бір-біріне қарама-қарсы тұрған айырбас сферасының іздеу қажет.

Қолдан-қолға тауарлардың қозғалысы ретінде тауарлар айырбасы, қызметтер айырбасы несие жайындағы қатынастың пайда болуына негіз болып табылады. Осыған байланысты бір маманның мынандай пікірін атап өту артық болмайды: бірте-бірте айырбас саудаға айналды; сауда мен арнайы айналысатын адамдардың жаңа тобы – көпестер пайда болды; жылдың белгілі бір уақытында көпестер мен сатып алушылар кездесетін ерекше орындар пайда болды, жәрмеңкелермен, жалпы саудамен бірге алғашқы несие пайда болды. Ірі сауда жүргізетін адам үшін алған тауарлардың төлем мерзімімен сатып алу төлемінің мерзімі сәйкес келмеген жағдайлар болды. Егер саудагер тауарын сатудан бұрын оны сатып алуға тиіс болса, онда осы уақыт ішінде несие алуға деген қажеттілік, яғни бұл адамға қарыз беру мүмкіндігіне деген сенім пайда болады.

Несие қарыз мәмілесі ретінде ежелгі әлемде де орта ғасырлық қолөнер, крепоснойлық шаруашылықта да және дамыған тауар шаруашылығында кездеседі. Барлық кезде біз анағұрлым жетілген, бір қарыз мәмілесіне кездесіп отырдық, бірақ осы мәмілелер негізінде ұлғайып отыратын, құқықтық хатталуы осы мәмілелер болып табылатын өндірістік қатынастардың әр түрлі шаруашылық жүйелерінде бір-бірінен өте қатты айырмашылықтары болады. [ 5, 162 б ]

Несие бәрінен бұрын тауар өндірісі процесінде пайда болатын оның негізгі өндірістік қатынастарымен анықталатын қоғамның әлеуметтік байланыстарының балгілі бір тип. Сондықтан несие экономикплық категория ретінде тек өндірістік қатынастар шеңберәнде ғана сипатталуы мүмкін. Бұл несиені экономикалық мазмұны, көзқарасы тұрғысынан қарастыруға қатысты. Несие әлеуметтік байланыстың белгілі бір типі бола отырып, өндірістік қатынастар тобына жатады.

Өндірістік қатынастар өз жиынтығында қоғамдық қатынастар, қоғам деп аталатындарды құрайды және сонымен бірге тарихи дамудың белгілі бір сатысында тұрған, өзіне тән ерекше сипаты бар қоғамды құрайды.

Қоғамның негізгі өндірістік байланыстарына сүйенген несиелік қатынастар жекелеген тұлғалар мен кәсіпорындар, кәсіпорындар мен мемлекет, мемлекет пен тұрғындар, адамдардың әлеуметтік топтарының арасындағы тауарлар айналысы сферасында пайда болады.

Айналыс сферасы немесе тауарлар айналысы өндірістік қатынастармен анықталады. Осылайша, белгілі бір өндіріс, белгілі бір тұтынуға, үлестіруге, айналысқа және осы әр түрлі жағдайлардың бір-біріне белгілі бір қатынасына себепші болады. Өндіріс жағдайындағы айырбас құнның немесе меншіктің бір иесінен басқаға ауысуы тәрізді әр түрлі тәсілдермен жүзеге асырылады. Мұндай тәсілдердің бірі қарыз деп аталатын тауар айналысының бір формасы болған мәміле типі болып табылады. Тауар айналысының мұндай формасы өндірістің ерекше шарттарымен анықталады, осы себептен тауарлардың иеліктерден шығарылуы уақыт бойынша олардың бағасының өткізілуінен бөлініп қалады. Бұл шарттар мынаған байланысты: тауарлардың бір типі өз өндірісіне көп уақытты талап етеді. Әр түрлі такарлардың өндірісі жылдың әр түрлімерзімімен байланысты.бір тауар өз нарығында пайда болса, басқасы алыс сапар шегуі қажет. Сондықтан, әлде бір тауар иеленуші келесі бір сатып алушыдан бұрын сатушы ретінле көрінуі мүмкін. Бірдей мәмілелердің бір тұлғалардың арасында жиң қайталануы кезінде тауарларды сату шарттары олардың өндіріс шарттарымен реттеледі. Екінші жағынан, такарлардың белгілі бір түрін пайдалану, мысалы үйді, белгілі бір уақыт аралығына сатады. Бұл жағдай да сатып алушы тек мерзімі өткеннен кейін ғана шын мәнінде тауардың тұтыну құнын алады. Сондықтанда ол тауарды төлемі төленгеннен кейін алады.

Ақшаның қажеттілігін қамтамасыз ететін себептер, несие қажеттілігінің себептері болып табылады. Жай тауар шаруашылығы жағдайында тауар айналысының ыормасы ретіндегі қарыз мәмілесі қажеттілік пен өндіріс шарттарынан туындайды. Алайда өндіріс шарттары несиенің қажеттілігін толығымен ашпайды. Тауар айналысының ішкі мазмұны ретіндегі құн қозғалысы несиенің қажеттілігі туралы түсінікті тереңдетеді. Айырбас шаруашылығы жағдайында құн қозғалысы капиталдардың шеңбер айналымында және өндірістік айналымында нақтылы түрде көрінеді және ол несиелік қатынастар пайда болатын, дамитын нақтылы экономикалық негіз болып табылады. Артынан несиелік қатынас өзінің табиғаты бойынша құндық болады.

Несие ұдайы өндіріс процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ету қажеттілігінен шығады. Несие берілген сайын ол шаруашылық субъектілерінің өндірістік капиталы ақшалай, өндірістік және тауарлық формаларда бола алатыны бәрімізге мәлім. Бұл кезде олардың міндеті әр түрлі. Шеңбер айналымының бірінші сатысында ақшалай қаражаттардың өндірістік құралдарында айналуы жүреді: ақшалай қаражаттарға өндіріс құралдары сатып алынады. Өндіріс процесінің екінші сатысында ақшалай қаражаттардың тауарға айналуы жүреді, өндірістік форма тауарлық формаға ауысады, өндіріс құралдары құнына жаңадан жасалған құн қосылады. Соңында, үшінші сатыда тауар өткізіледі және қайтадан ақшаға айналады.

Өндірістік капиталдардың қозғалысы олардың бір формадан басқа формаға ауысуымен тұйықталмайды, қозғалыс олардың ұдайы өндірісінің процесі, капиталдардың айналымы. өндірістік капиталдардың бірде тауар формасында, бірде ақшалай формада болуы олардың қозғалысының жалпы формасы болып келеді, яғни олардың ұдайы өндіріс формасы болып саналады.

Өндірістік капиталдардың жүйелі түрде бір формадан басқа формаға айналуы, сонымен қатар олардың үнемі шеңбер қозғалысы, кпиталдардың шеңбер айналымы және айналымы барлық жерде бірдей емес; әрбір нақты жағдайда олар өндірістің және тауар айналысының ерекшеліктерін қамтып көрсетеді. Өндірістік капиталдардың қозғалысы олардың шеңбер айналымы шегінде үздіксіздігімен ерекшелінеді. Оолардың қозғалыс процесінде ақшалай қаражаттардың құйылуы және кері қайтуы, ресурстарда және оларды жабатын көздерде қажеттілердің толқуы байқалады. Мұны функционалдық формаларының өзгерісіне қарай негізгі, сондай-ақ айналым капиталдарының да қозңалысына байланысты байқауға болады.

Негізгі капиталдардың қозғалысы процесінде мезгіл-мезгіл ақшалай ресурстар формасында құн босатылады. Еңбек құралдары өндіріс пройесінде ұзақ уақыт пайдаланылатыны белгілі, олардың құны тауар құнына бөлшектеніп ауысады. Негізгі капиталдар құнының ақшалай формада бірте-бірте қалпына келтірілуі, босаған ақшалай қаражаттардың кәсіпорындар шотында тұрып қалуына келіп соғады. Бұл кәсіпорын оларды тозған еңбек құралдарының орнына жаңаларын алу үшін; соның ішінде кезекті жаңа машиналар мен механизмдерді алу үшін жеткілікті белгілі бір соманы жинақтағаннан кейін ғанапайдалана алады.

Алайда негізгі кпиталдар құнының бірте-бірте босатылуы, өз мөлшері бойынша кәсіпорынның олардың жаңа партияларын алу қажеттіліктерін қанағаттандыра алмайды, өйткені машиналар мен механизмдердің жаңа партиясы жекелеген бөлшектермен, деталдарымен емес толығымен алылады. Амортизациялық қорда негізгі капиталдардың тозған бөлшектерінің ауыстырылуы, жинақталған амортизайиялық қаражаттар есебінен жүзеге асырылады. Негізгі капиталдарды қалпына келтіруге немесе оларды алуға өте үлкен шығындар жұмсалады, сондықтан оларды қаржыландыру ұзақ уақыт бойында ақшалай қаражаттарды жинақтауды қажет етеді.

Негізгі капиталдар құнының қозғалысының бір қалыпсыздығы, капиталдың шеңбер айналымы мен айналымының және олардың шеңбер айналымы сатылары бойынша қозғалысының ұзақтығынан болады. Нәтижесінде бір кәсіпорындарда еркін ақшалай қаражаттар пайда болса, басқаларда олардың жеткіліксіздігі пайда болады.

Айналым капиталы құнының қозғалысымен байланысты осындай көрініс туындайды. Оның шеңбер айналымы және айналымның ұзақтығы тым әр түрлі. Уақыт бойынша ұзақтылық өзгерісі бәрінен бұрын өндірістің маусымдылығы, өндірістің және тауар айналысының уақыт бойынша сай келмеуі салдарынан пайда болады. Қосымша қаражаттарды тарту қажеттілігі импорттық қойылымдармен, тауарлы-материалды құндылықтарды бір реттік әкелумен және басқа факторлармен байланысты болуы мүмкін. Қаражаттар қозғалысындағы бір қалыпсыздық дайын өнімдерді жөнелтумен байланысты пайда болады. Тауарларды жөнелту мерзімі, оларды қткізуден түсім алу мерзімімен әрқашан сәйкес келмейтіндігі белгілі. Бұл көбінесе тауар өндірісі орнының оларды тұтыну орнынан көп жағдайда алыс орналасуынан, сонымен бірге тауарды өткізу нарығынан бұл алшақтық едәуір болуы және уақытша бос ақшалай қаражаттарға деген қосымша қажеттілікті тудыруы мүмкін.

Тауарлай жәнеақшалай формаларға ие өндірістік капиталдың шеңбер айналымы мен айналымы, құндық болып табылатын қатынастың пайда болуына және дамуына нақты материалдық негіз болады. Берілген шеңбер айналым процесінде, бір жағынан оның аяқталуы жүреді, осының нәтижесі ретінде бәрінен бұрын өткізілген құн ретінде болатын ақшалай қаражаттар формасындағы құнның босатылуы жүреді. Екінші жағынан объективті себептерге байланысты ақшалай ресурстардың жеткіліксіздігі, олардың өндірістік жұмсалуына қосымша қажеттіліктер пайда болады. Демек, несие және несиелік қатынастар құн қозғалысы кезіндегі өндіріс уақыты мен құн айналыс уақыты арасындағы, оның ақша формасында щоттарда уақытша тұрып қалуы мен оларды тауар өндірісінде пайдалану қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылықтарды шешудің табиғи процесі ретінде пайда болады.

Біріншіден қоғам босатылған ресурстардың бекерге доғарылуын болдырмауға, екіншіден ұдайы өндірістің үздіксіз жүзеге асуына мүдделі болады.

Өндіріс уақыты мен айналыс уақыты арасындағы сәйкес келушілік, құндық субстанциясы бар жиынтық ұлттық өнім қозғалысына да қатысты. Босатылған ресурстар жиынтық ұлттық өнім құнының барлық бөліктерінің – «С», «В» және «М»- өнімдері болуы мүмкін.

Мысалы, жалпы экономика көлемінде өндірістік процесінде жұмсалған өндіріс құралдарын қалпына келтіру қоры бірден жұмсалмайды: амортизациялық аударымдар жинақталады, бос ресурстар өз қозғалысында тоқтап қалған және өнімді пайдалануды талап ететін құндар түрінде тұрып қалады. Ұдайы өндірістің объективті процестеріне байланысты құн өндірісте толығымен қатыспайтын «В»-да да осындай көрініс байқалады, оның кейбір бөлігі уақытша пайдаланылмайды және ақшалай формада банктегі шоттарда тұрып қалады. Әрине, бұл қоғамдық өнім құнының уақытша босатылған бөлігі несиеге негізделіп жинақталады, қарыз ақша түрінде өз қозғалысын жалғастырады. Мұнан басқа, «М» түрінде жаңадан жасалған құнның бөлігі де несие арқылы қайта бөлу сферасына тартылуы, несие қозғалысына құндық сипат беруі мүмкін.

Тауар шаруашылығы жағдайында өндірістік капиталдардың (негізгі және айналым) шеңбер айналымы және айналымы несиенің объективті қажеттілігін толық түрде түсіндіре алмайтынын атап өту керек. Уақыт бойынша капиталдың шеңбер айналымы мен айналымының кеңістікте бірқалыпты еместігі тек қаражаттардың бір буында босатылуы және басқа буында оларға қажеттіліктің бар болу фактысын сипаттайды. Демек, тауар шаруашылығында капиталдардың шеңбер айналымы және айналымда несиелік қатынастардың пайда болу мүмкіндігі қаланған.

Несиенің мүмкіндігі нақты болуы үшін белгілі бір шарттар қажет. Олар кем дегенде екеу: 1 — несиелік мәмілеге қатысушылар – кредитор және қарыз алушы – экономикалық байланыстардан келіп шығатын міндеттемелердің орындалуына материалдық кепілдік беретін заңды дербес субъектілер ретінде болулары керек. Несиелік қатынасқа түсуші заңды тұлғалар өз қызметтерін нарық заңдары және экономикалық мүдделердің сәйкестігі негізінде жүзеге асырылуы қажет; 2 – несие қажеттілігі, егер қарыз алушы мен қарыз беруші мүдделері сәйкес келген жағдайда қажет болып табылады. Несиелік мәміле жасалуы үшін оның қатысушылары өзара ықылас білдірулері қажет. Экономикалық қатынастар бәрінен бұрын мүдделер ретінде көрінеді. Бұл мүдделер соңында өндірістік қатынастың қатысушыларының еркімен реттелетін қандай да бір субъективті нәрсе емес. Әрекетті тудыратын кез келген мүдде бәрінен бұрын объективті процестерге, өзара мүдделілікті болдырмай қоймайтын нақты жағдайларға сүйенеді. Несиелік қатынастар, бір жағынан, кредитор мен қарыз алушының арасында ақшалай қаражаттарды қарызға беру; екінші жағынан, оларды алу кезінде мүдделілік пайда болған жағдайда ғана жүзеге асады. Осылайша, несие капиталдардың шеңбер айналымы және айналымында белгілі бір жағдайлар да несиелік қатынастардың пайда болу мүмкіндігі шындыққа айналғанда қажет болады.

Несиелік қатынастардың субъектілері өзара мүдделерге негізделген экономикалық байланыстар тұрақтылығымен, бір қалыптылығымен сипатталады, біртұтас жүйе ретіндегі несие шеңберімен анықталады. Қажеттілік категориясы көбінесе объектіні тереңдей тану дәрежесін, яғни оның мәнін, заңдылығын ашып ақиқат өмірдің ішкі, тұрақты, қайталанып отыратын жалпылама қатынастарын, оның дамуының негізгі бағыттарын көрсетеді.

Несиенің экономикадағы орыны мен ролі, оның атқаратын қызметтерімен сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретінде төмендегідей қызметтерді атқарады.

— қайта бөлу;

— айналыс шығындарын үнемдеу;

— айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;

— капиталдың шоғырлануын жеделдету;

— ғылыми-техникалық прогресті жеделдету.

Несиенің қайта бөлу қызметі, кез келген елдің ұлттық экономикасының толық қанды жұмыс жасалц\уына өз үлесін қосады. Несиенің бұл қызметінің көмегімен экономикалық жүйенің бір саласынан екінші бір саласына капитал ағымы болады. Несиенің бұл қызметінің, қаржының қайта бөлу қызметінен айырмашылығы қаржының бөлінуі әкімшілік негізде жүргізілсе, ал салалар мен аймақтар арасындағы капитал ағымы несие арқылы, яғни ол нарықтық механизм негізінде жүзеге асырылады.

Несиенің айналыс шығындарын үнемдеу қызметінің іс жүзіне асуы несиенің экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашылық субъектілеріндегі ақшалай қаражаттардың түсуі мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын алшақтық кей жағдайларда қаржылай ресурстарға деген қажеттіліклі туындатады. Міне, сондықтан да мұндай жағдайларда қарыз алушылардың барлық категорияларын өздерінің меншікті қаражатқа деген жетіспеушіліктің орнын толтыру үшін несиені пайдаланады. Бұл дегеніміз капитал айналымын қамтамассыз етіп қоймай, айналыс шығындарын үнемдеуге де мүмкіндік жасайды.

Ал, келесі қызметі, яғни несиенің айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыруы. Қазіргі несиелік шаруашылықта мұндай орнын алмастыруға толық мүмкіндік бар. Бұл қызметі іске асу процесінде тек қана тауар айналысын емес, сондай-ақ нақты ақшалардың уақытша орнын ауыстыра отырып, ақша айналысын да жылдамдатады. Неисенің бұл қызметі неиселік ақшалар: чектер, векселдер, несиелік карточкалар көмегімен жүзеге асырылады. Несиенің бұл қызметі арқылы ақша айналысының жылдамдығымен қатар, айналыстағы ақша массасына және төлем айналымына да ықпал етеді.

Капиталдың шоғырлану процесі қызметі экономиканың тұрақты дамуына жағдай жасау үшін маңызды болвп табылады. Мұндай міндеттерді шешуде несиенің бұл қызметі өндірістің ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуға мүмкіндік береді.

Несиенің ғылыми-техникалық прогрестер жеделдету қызметі ғылыми-техникалық ұйымдардың қызметін қаржыландырумен сипатталады. Сондықтан да, несиенің көмегінсіз көптеген ғылыми зерттеу орталықтарының (бюджеттік қаржыландыруда отырғандардан басқалары) жұмыс жасауы қиынға түседі. Сондай-ақ несие өндіріске ғылыми технонологияларды жаңалық ретінде енгізу үшін де аса қажет болып табылады. Себебі, ондай шығындар бастапқыда кәсіпорын қаражатымен, оның ішінде орта және ұзақ мерзімді банк несиелер есебінен қаржыландырылады.

Несиенің формалары оның құрылымымен және белгілі бір дәрежеде несиелік қатынастардың мәнімен тығыз байланысты келеді.

Несиенің формасы – бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы жәнеішкі өзерістер барысында толық сақталатын көрінісін білдіреді. Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай өзгергеніменде, несиеформасы сол күйінде сақталады.

Отандық және шетелдік әдебиеттерде несиенің келесідей формаларын кездестіруге болады:

— коммерциялық несие;

— банктік несие;

— тұтыну несиесі;

— мемлекттік несие;

— халықаралық несие;

— ипотекалық несие.

Коммерциялық несие – бұл қарыз берушінің қарыз алушыға қарызға берген тауарын білдіреді.

Коммерциялық несие – бұл вексель айналысының пайда болуына себеп болған, экономикадағы несиелік қатынасардың алғашқы формасы. Несиенің бұл формасының басты мақсаты – тауарлардың өту процесін жеделдету, сондай-ақ одан пайда табу болып табылады.

Мұнда қарыз алушы да және оны берушілер ретінде кәсіпкерлер мен бзнеспен айналысатындар бола алады. Коммерциялық несие көбіне тауарды сатып алушыда нақты ақшаның болмай қалуы барысында туындайды, мұндай жағдайда айналыс құралы ретінде, қарыз алушының көрсетілген соманы уақытында төлейтіндлігін куәландыратын арнайы қарыздық міндеттеме – вексель қолданылады.

Коммерциялық несиенің банктік несиеден айырдашылығы төмендегідей:

— қарыз беруші ролінде банктік мекемелер емес, яғни тауар немсе қызметті сатумен айналысатын кез келген заңды тұлға бола алады;

— коммерциялық несие тек қана тауар формасында беріледі;

— қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе сауда капиталымен байланысты;

— коммерциялық несиенің орташа құны сол кезеңдегі банктік пайыз мөлшнрімен салыстырғанда төмен болады;

— қарыз алушы мен қарыз беруші арасындағы несиелік мәміленің заңды түрде рәсімделуі барысында, бұл несие үшін төленетін ақы тауар бағасының құнына қосылады.

Банктік несие – бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай түрде берілетін несиені білдіреді.

Банктік несие – бұл экономикадағы кеңінен тараған несиелік қатынастардың формасы болып табылады. Банктік несие бойынша несиелік қатынастың құралына несиелік шарт немесе несиелік келісім жатады. Банктік несиеде несие беруші: банк және арнайы қаржы мекемелері болса, алқарыз алушылар ретінде: кәсіпкерлікпен немесе бизнеспен шұғылданатын қаржы ресурстарына деген сұранысы бар кез келген заңды ұйым болып табылады. Мұндағы қарыз берушінің басты мақсаты – бұл пайыз түрінде табыс алу.

Тұтыну несиесі — бұл жеке тұлғаларға тұтвну тауарларын сатып алу үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несиені білдіреді.

Тұтыну несиенің басты тағайындалуы халыққа тауарлар сатуды ынталандыруға бағытталады. Тұтыну несиесі бөлшек саудамен тығыз байланысты: бір жағынан тауар айналымының ұлғаюына сай несиенің көлемі өседі, сонымен қатар, тауарды несиеге алу сұранысы туындайды; екінші жағынан, халықты несиелеудің өсуі, сұраныстың төлем қабілеттілігін ұлғайтады. Мұндай тәуелділік, әсіресе бүгінгі тауарлар нарығын толтыру жағдайында пайда болады.

Тұтыну несиесінің дамуы әр түрлі елдерде әр қалай дәрежеде қалыптасуда. Италия мен Жапонияда үлкен халықтың қарызының жалпы сомасы, сол елдің ішкі жиынтық өнімінің 10%-ын, Германия мен Францияда 30%-ын, ал Ұлыбритания мен АҚШ-та 60%-ын құрайды екен. Бұл елдердің тәжірибелерінде тұтыну несиесін ең қымбат тауарларды: автомобиль, элетр тұрмыстық құралдарды, жиһаздарды және т.с.с. сатып алу барысында жиі пайдаланады. Бұл сату үлесіне тиеді. Экономикалық мазмұны жағынан тұтыну несиесі банктік несиенің бір бөлігі ретінде, оның басты бағыты тек жеке тұлғалармен байланысты болып келеді. Сондықтан да, несиенің бұл формасының экономикасы дамыған елдерде кеңінен пайдаланудың екі түрлі себебі бар: 1) субъективті, яғни бұл несие халыққа ең жоғарғы деңгейде материалдық игіліктерге қол жеткізуге жағдай жасаса; 2) объектывті, яғни кез келген қоғамның дамуының басты бір экономикалық мәселесі — бұл дайын өнімді өткізу десек, ендеше тұтыну несиесін қолдану аталған мәселені шешуге мүмкіндік береді. Тұтыну несиесі көптеген елдердің экономикасында маңызды рөл атқарады, сондықтан да, оны мемлекеттік ұғымдар тарапынан белсенді түрде реттеп отыру қажет. Мұндай реттеуді екі түрге бөледі: берілуі және пайдалану деңгейінде реттеу. Берілу деңгейінде мемлекет тұтынушыларды ынталандыруға тиіс.

Сондай-ақ тұтыну несиесі жеке тұлғаларға тұрғын үй сатып алуға және құрылысына ұзақ мерзімді банктік сауда формасында да берілуі мүмкін. Бүгінгі таңда тұтыну несиесінің біздің елімізде жете қолданылмай келудің себебі, отандық өнеркәсіп пен ауылшаруашылық өнімдерінің қиындықтар кешуі нәтижесінде нарықтағы халық сұранысы мен төлем ұабілеттілігінің өсуі және олардың тауарлы-материалдық бағалылықтармен өтеудің кері кетуі арасындағы теңсіздікке байланысты.

Мемлекеттік несие — мемлекет және жергілікті билік ұғымдарының өздері қарыз алушы немесе қарыз беруші болып табылатын заңды тұлғалар мен азаматтарға байланысты қалыптасатын несиелік қатынастар жиынтығын білдіреді.

Мемлекеттік несиенің негізгі формаларына: мемлекеттік облигациялық займдар, қысқа және орта мерзімді қазынашылық міндеттемелер және басқа да мемлекеттің бағалы қарыздары жатады. Бүгінгі таңда, мемлекет тарапынан қысқа және орта мерзімді қазыналық міндеттемелер бюджет тапшылығын жабу мақсатында шығарылуда. Қазыналық міндеттемелердің шығарылу мерзімі: алты ай, он екі ай және үш жыл мерзімді құрайды. Бұл жағдайларда мемлекеттің рөлі қарыз алушы ретінде болады. Себебі, қарыз беруші — заңды және жеке тұлғалар. Сондай-ақ мемлекет бюджет есебінен ірі жобаларды қаржыландыруға несие берген жағдайда, ол қарыз беруші ретінде несиелік қатынасқа түседі және мұндай да қарыз алушыларға банктер және қаржыландыратын заңды тұлғалар жатады.

Халқаралық несиелер — валюта және тауар ресурстарын қайтару, сондай-ақ пайыз төлеу шартында беруменбайланвтв болатын халқаралық экономикалық қатынастар аумағындағы қарыз капиталының қозғалысын білдіреді.

Мұндай қарыз берушілер мен алушылар ретінде: банктер, жеке тұлғалар, кәсіпоррындар, мекемелер, хақаралық ұйымдар және аймақтық ұйымдар бола алады. Қазақстанның алдыңғы қатарлы халқаралық ұйымдарға мүше болуы, экономикалық реформаларды түбегейлі жүргізу үшін қажетті қосымша қаржы көздеріне қол жеткізді. Халқаралық несие көбіне банктік неси негізінде жүзеге асырылуда. Әрине, бұл жерде жасалатын мәмілелер негізіне комерциялық сипатқа ие. Сондықтан да, халқаралық банктік несие бойынша төленетін пайыз мөлшері 3-4 есе жоғары болып келеді. Халқаралық несие қарыз беруші елдің волютасында немесе еркін алмастырылатын волюталарда беріледі.

Ипотекалық несие— бүл қозғалмайтын мүліктерді ( тұрғын үйді, өндіріс ғимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге берілетін несиені білдіреді.

Ипотекалық несие көбіне ипотекалық банктер арқылы беріледі. Бідің отандық банктеріміздің тәжірибесінде ипотекалық несие беру барысы енді ғана дами бастады. Алғашқы ипотекалық несиелер ААҚ Центоркредит банкімен өз қызметін біріктірген Тұрғын-үй құрылыс банкімен берілген болатын. Несиенің бұл формасының дами алмай отыту мәселелері де аз емес, атап айтсақ, қозғалмайтын мүліктер нарығының ( өте қымбат тұрғын-үй нарығынан басқа ) болмауы, сонымен қатар, жердің өтімсіздігінен банктердің оларды кепілге алудан бас тартып отыруы, сондай-ақ арнайы ипотекалық жүйенің қызмет етуінің кешігуі т.с.с. [ 6, 37 б ]

1.2 Қазақстан Республикасындағы несие жүйесі

Қазақстан Республикасындағы несиелік жүие екі буыннан тұрады: біріншісі – банктік жүйе , ал екіншісі – парабанктік жүйе ( банктік емес мекемелер ) . Қазақстан Республикасының несиелік жүйесінің құрылымы 1-ші суретте берілген .

ҚР-ның несие жүйесінің құрылымы

ҚР-ның несиелік жүйесі

Банк жүйесі

Парабанк жүйесі

Банктік емес мекемелер

Пошта-жинақ жүйесі

Эмиссиялық

банктер

Эмиссиялық емес банктер

Ломбардтар

Несиелік серіктестіктер

Сақтандыру қоғамдары

Инвестициялық компаниялар

Ипотекалық компаниялар

Қазақстан ұлттық банкі

ҚҰБ-ның Алматы қалалық филиалы

ҚҰБ-ның облыстық (14) басқармалары

Қазпошта

Екінші деңгейдегі банктер

Жоғарыдағы сызбаға енген несие жүиесінің құрылымдық элементтерінің мазмұнын сипаттамайтын , оның иерархиялық құрылымы 1–кестеде берілген.

Парабанктік жүйе экономикамыздың нарықтық қатынастарға көшуі барысында жаңадан қалыптасып, енді ғана біртіндеп дамып келе жатқан жаңа құрылымды сипаттайды.

Банктік емес мекемелердің немесе парабанктік мекемелердің банктерден айырмашылығы олар біріншіден, клиенттердің белгілі бір түріне ғана қызмет етсе, екіншіден, банктік операциялардың жекелеген түрлері бойынша қызмет көрсетеді.

Кейбір экономикалық әдебиеттерде парабанктік жүйенің ішіндегі несиелік мекемелерге ломбардтырды, несиелік серіктестіктерді, несиелік қоғамдарды және одақтарды жатқызады.

Ломбардтар – бұл жылжитын мүліктерді кепілге ала отырып, қысқа мерзімге ссуда беретін несиелік мекеме.

Тарихта ломбардтар өсімқорлық несие беретін жеке меншік кәсіпорын ретінде пайда болған. Ломбардтардың мамандану саласы жылжитын мүлік, оның ішінде бағалы металдар мен асыл тастарды (бағалы қағаздардан басқа) кепілге алып, тұтыну несиесін беру болып табылады. Олардың ссудалары негізінен қысқа мерзімге ( 30 күнгі дейінгі мерзімге ) кепілге салатын мүлік құнының 50-80% мөлшерінде беріледі. Кепілге алып ссуда берумен қатар, олар клиенттердің құндылығын сақтау, сондай-ақ комиссиондық негізде кепілге салынған мүліктерді сатумен айналысады.

Несиелік операцияны ұйымдастырудың басты ерекшелігі — мұнда несиелік шарт және кепіл міндеттемелері болмайды. Ссуданы кепілге беру барысында клиент кепілге зат қойғандығын куәландыратын және ссуда алғандығын растайтын құжат немесе кепіл билетін алады. Онда қарыз алушының реквизиттері және мәміленің басты шарты көрсетіледі.

Несиелік серіктестік — өз мүшелеріне несие-есеп айырысу қызметін көрсету мақсатында құрылған несиелік мекемелер.

Несиелік серіктестіктердің жарғылық капиталы пай қосу және міндетті кіру жарнасын төлеу жолымен қалыптасады. Мұндағы қосқан үлестер мүшеліктен шығып қалған жағдайда қайтарылмайды. Несиелік серіктестіктердің мүшелеріне кооперативтер, жалгерлік кәсіпорындар, банктер, шағын және орта бизнес, жеке тұлғалар кіреді. Несиелік серіктестіктердің басты пассив операцияларына — салымдарды тарту және займдарды орналастыру; актив операцияларына — ссудалық, комиссиондық, сауда – делдалдық операциялары жатады.

Несиелік серіктестіктің бір түріне ауылшаруашылығы несиелік қоғамдары жатады. Оның құрылтайшысы: Орталық банк, коммерциялық және мамандандырылған банктер, үкімет құрылымдары, жеке және заңды тұлғалар бола алады. Олардың басты қызметі — ауылшаруашылығына несие-есеп айырысу қызметін көрсету; шаруашылық заттарын, мал, тұқым, тыңайтқыш сатып алу шығындарын және өзгеде жұмыстарды несиелеу. Ауыл шаруашылығының несиелік серіктестіктерінің клиенттеріне шаруа қожалықтары, фермерлер, сондай-ақ ауыл шаруашылық кәсіпорындары жатады. Негізгі операциялары: қысқа және орта мерзімге ссудалар беру және салымдар қабылдау, делдалдық қызметі жатады. Ауыл шаруашылық несиелік серіктестіктерді ұйымдастырудың басты ерекшелігі — олардың қызметінің бір қатар салық жеңілдіктеріне ие болуы, атап айтсақ, табыс салығынан босауы, сондай-ақ оған үлес қосушыларға да салықтық жеңілдіктер болады.

Несиелік одақтар —бұл белгілі бір жеке тұлғалардан немесе ұсақ несиелік мекемелерден ұйымдастырылған несиелік кооперативтер.

Олар негізгі екі типте болуы мүмкін: 1) қысқа мерзімді тұтыну несиесін беру мақсатында кәсіби немесе аумақтық белгілеріне қарай жеке тұлғалар тобымен ұйымдастырылған; 2) еркімен қосылған дербес несиелік серіктестік түрінде, мысалы, ссуда жинақ серіктестіктері, өзара несие қоғамдары, кооперативтер және т.б.

Несиелік одақтардың капиталдары олардың мүшелері қосатын үлесінен және пайдаларды төлеу, сондай-ақ займдарды шығару жолымен қалыптасады. Негізгі операцияларына мыналар жатады: салымдарды тарту және займдарды шығару: өзінің мүшелеріне қамтамасыз етілген ссудалар беру, векселдерді есепке алу; сауда-делдалдық және комиссиондық операциялар: кеңес беру және өз мүшелеріне аудиторлық қызмет көрсету.

Өзара несие қоғамдары — шағын және орта бизнеске қызмет көрсететін коммерциялық банктерге қызметінің сипаты жағынан ұқсас келетін несиелік мекемелер.

Бұл қоғамдар Ұлы Қазан төңкерісіне дейінгі Ресейде, соның ішінде Қазақстан аумағында жеке өнеркәсіпшілер мен саудагерлерге несие-есеп айырысу қызметін көрсететін. Өзара несие қоғамдарының қатысушыларына заңды және жеке тұлғалар жатады. Оның капиталы оған қатысушылардың қоқан жарналарынан қалыптасады.

Қазақстанда банктік емес мекемелердің мынадай түрлері дамып отыр:

ломбардтар;
несиелік серіктестіктер;
микрокредиттік ұйымдар;
жинақтаушы зейнетақы қорлары;
пошта-жинақ мекемелері;
ипотекалық компаниялары.

Соның ішінде қазіргі кезде ломбардтық мекемелер мен несиелік серітестіктер кеңінен дамып келеді.

Ломбардтардың құрылтайшылары мен қатысушыларына жеке және заңды тұлғалар жатады. Мемлекет өзінің өкілетті органдары арқылы оған құрылтайшы болуы мүмкін.

Ломбард кез келген ұйымдық-құқықтық формада (ААҚ-нан басқа) құрылып, өз қызметін жүзеге асырады.

Несиелік серіктестіктердің мынадай түрлері болады:

несиелік-депозиттік серіктестік — заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау мүмкіндігі бар мекеме.
ауыл несиелік серіктестігі — өзара несие беру үшін, оның қатысушыларының ақшаларын жинақау жолымен ерікті түрде жеке және заңды тұлғалардың өзара бірігуі нәтижесінде құрылған, банктің жекелеген операцияларының түрлерін жүзеге асыратын заңды тұлға.
несиелік серіктестік — коммерциялық ұйым.

Несиелік серіктестік және ауыл несиелік серіктестігі ҚР заңдылықтарындағы ерекшелігіне сәйкес мынадай ұйымдық-құқықтық формада құрыла алады:

коммандиттік серіктестік;
толық серіктестік;
ЖШС;
акционерлік қоғам.

Микрокредиттік ұйымдар — бұл микрокредит берумен айналысатын ұйымдар болып табылады.

Жинақтаушы зейнетақы екі түрге: мемлекеттік және жеке меншік болып бөлінеді. Қазіргі таңда 16 зейнетақы қоры болса, оның біреуі мемлекеттік, қалғандары жеке меншік зейнетақы қорлары. [ 1, 92 б ]

1.3. Қазақстанның банктік секторындағы несиенің түрлері

Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай өзгергенімен де, несиенің түрі сол күйінде сақталады.

Коммерйиялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі несиелер береді. Олар мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:

Қарыз алушылар категорияларына қарай:

Қаржылық институттарға берілетін несиелер:

— мақсатты қорларға;

— банктерге;

— қаржы-несиелік мекемелеріне.

Қаржылық емес агенттерге берілетін несие;

— өнеркәсіп салалрына;

— ауыл шаруашылығына;

— саудаға;

— дайындау ұйымдарына;

— кооперативтерге;

— жеке кәсіпкерлерге.

Тұтыну мақсатына берілетін несиелер.

Мерзіміне қарай:

— қысқа мерзімді;

— орта мерзімді;

— ұзақ мерзімді.

Тағайындалу және пайдалану сипатына қарай:

— негізгі қорларға жұмсалатын;

— айналым қаражатына жұмсалатын.

Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:

— қамтамасыз етілген: кепіл-хатпен, кепілдемемен, кепілдікпен;

— сақтандырылған;

— қамтамасыз етілмеген.

Қайтарылу дәрежесіне қарай:

Стандартты несие — қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында ешқандай күмән жоқ несиелер;
Күмәнді несиелер — қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі ұзартылған және банк үшін тәуекел тудыратын несиелер. Соңғы қабылданған қабылданған активтердің жіктеу ережесіне сәйкес, күмәнді несиелер ішінар бөлінеді: 1,2,3,4,5-санатты күмәнді.
Үмітсіз несиелер — қайтару уақыты кешіктірілген,мерзімі өткен ссудалар шотына жазылған несиелер.

Валютамен берілуіне қарай:

Тұтыну несиесі — бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілген несие.
Ипотекалық несие — бұл қозғалмайтын мүліктерді кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге берілетін несиені білдіреді.
Овердрафт несиесі — клиенттің шотынан қаражатты шегеру, дебеттік қалды бойынша берілетін қысқа мерзімді несиенің формасы.
Овернайт несиесі — өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге берілетін банкаралық несиенің түрі.
Онкондық несие — кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін қысқа мерзімді несие.
Банкаралық несие — банктердің бір-біріне берілетін несие.
Ломбардтық несие — тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы қағаздарды кепілге алып, берілетін несие.
Лизингтік несие — құрал-жабдықтарды жалға алумен байланысты берілетін несие.
Рамбурстық несие — шикі заттарды ішке алып кіру және жартылай фабрикат пен дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде пайдаланылатын несие.
Сенім несиесі — банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары клиенттерге берілетін несие.
Маусымдық несие — жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді алу мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жауға арналған несие.
Консорциялдық несие — ірі жобаларды несиелеу мақсатында банктердің өзара қосылып беретін несиелері.

Қазақстанның банктік жүйесінде әр түрлі несие түрлері кездеседі. Олар келесі нысандарға бөлінеді:

Жұмыс істеу саласына байланысты:
- негізгі қорлардың кеңейтілген ұдайы өндіріске қатысатын несиелер;
- өндіріс саласына бағытталатын және қызмет қөрсету саласына бөлінген несиелер айналыс қор ұйымына қатысатын несиелер;
Қолдану мерзіміне байланысты:
- талап етуге дейін;
- мерзімді, оның өзі 3-ке бөлінеді:

1) қысқа мерзімді (бір жылға дейін);

2) орта мерзімді (бір жылдан үш жылға дейін);

3) ұзақ мерзімді (үш жылдан жоғары);

3) Мөлшеріне байланысты: ірі — орта — кіші;

4) Қамтамасыз етуі бойынша: қамтамасыз етілмеген және қамтамасыз етілген болып бөлінеді. Сипаты бойынша кепілдікті қамтамасыз ету: кепілдеме беру және сақтандырылған болып бөлінеді;

5) Несиені беру тәсілі бойынша:

— компенсациялы;

төлемді;

6) Төлем әдістері бойынша:

бөліктеп төлеу төлемі;
бір жылғы төлем;

Бұл жіктелім толық емес, себебі осының негізінде жеткілікті мақсатты нысанда жатыр. [7, 98 б ]

Несие жалпы мағынасында банктің делдалдық қызметін білдіреді. Қаржылық нарықта олар салымшылардың еркін ақша қаражаттарын анықтауға баңытталған. Осы мүліктердің тартылуы банкте несие түрінде тұлғаларға жеткізу мақсатымен сипатталады. Сондай банктердің қызметі қоғамдық қажеттілігі болып табылады. Сондай-ақ салымшылар белгілі бір пайыз арқылы алады, ал қарыз алушылар керекті мерзімге дейін несие алуына болады. Коммерциялық банктер мақсаты — белгілі бір бағытта берілген несие бойынша максималды көлемді пайыздың қойылымдарын төлеу қабілеті бар қарыз алушыларды іздейді. Алынған ақша қаражаттары ағымының нәтижесінде жоғарғы пайызда кепілдеме беретін русло перспективалық инвестицияларға бағытталады.

Қазіргі кезеңде төлеу және жеке түрде несиелерді төлеуде мынандай механизмдер қолданылады:

1) Контокоррент (ағымдағы шот) бойынша несиелеу. Осы несие бойынша жалға алынған мүліктердің қамтамасыз ету ағымын қамтамасыз етеді. Айналым активтерін қалыптастыру үшін қарыз алушыларға қолданылады. Бұл қысқа мерзімді несие сияқты сипатталады. Несиелеу объектісі қаражатты ірілендіруге қол жеткізуге мүмкіндік береді. Ол төлемдер мен түскен түсімдердің арасындағы кезеңдік алшақтықтың пайда болуымен тығыз байланысты. Тәжірбие жүзінде акивті – пассивті болатын контокорренттік шоттың ашылуы мен есеп айырысудың жабылуын көздейді.

Дебеттік сальдо осы шот бойынша тұлғаға несие беруді білдіреді, нестелік сальдо — оның шотында бос қаражаттың барын білдіреді. Контрокоррентті шотты әр түрлі төлем түрлері бойынша алып, белгіленген мақсаттағы бағытты иемдене алмайды. Ол өзінің сипаты бойынша тұлға қажеттілігінің ағымдағы төлемдері үшін осы кезде оның жалпы жетіспеушілігін абстрактылы қамтамасыз етеді. [8, 212 б ]

Қатыстық келісім бар кезде мұндай несиені беру автоматты түрде іске асады, тұтынушылық себебінің шығуы талдауынсыз, оралымдықты қамтамасыз етуге болады. Сонымен бірге автоматизмнің сыртқы көрінісі алдын-ала және келесі талдау қарыз алушының қаржылық жағдайымен байланысты болады. Барлық жағынан оның өндірістік немесе сауда қызметін есептің қойылуы және есеп берумен сипатталады.

Несие обьектісінің топтастырылуы және анықталғын автоматизм қарыздық несиелердің жасалуын несиелік шарттың жеткілікті тәуекелді түрі сияқты контокоррент шотын сипаттайды. Сондықтан оның қолдану аясы банк сеніміне кірген бірінші қатарлы қарыз алушылармен ғана шектеледі.

Контокоррент шоты бойынша несиелеу жағдайы тұтынушының қаржылық пайдалылық деңгейіне байланысты саралануы мүмкін. Банктің жоғарғы сенімді түрі тұтынушыда мынадай көріністер табады: несиелеудің сапасында құралған тұтынушыға беру несие көлемін белгілі бір мөлшерде жоғарлату құқы бар; несиенің төменгі төлемі құралған; несиені беру;

Симптомның пайда болған кезінде қарыз алушының қаржылық жағдайның нашарлауы контокоррент бойынша сатып алады: банк несиені үлкен көлемді несие желісін берумен шектейді; тұтынушының кепіл мүлкін қолданады. [10, 32 б ]

2) Овердрафт контокорент несиесі сияқты көп түрлі. Ағымдағы есеп айырысулардың аяқталуы үшін қаржының жетіспеуі кезінде мүлікке тұтынушының қысқа мерзімді несиеге үлкен қажеттілікпен сипатталады. Есеп айырысу шоты бойынша дебетік сальдо түрінде пайда болды. Банк жағынан жоғарғы деңгейдегі сенімділік бірінші қатардағы қарыз алушылар жағынан қабылданады.

Овердрафт мүмкіндігінің шығуы есепті –кассалық қызмет көрсету шартында қаралуы, сонымен қатар несие мерзімі 10-15 күннен аспауы керек.

Шекті сома жай кезде белгіленбейді. Біраз ұзартылған несиелеудің қажеттілік кезінде несиеге рұқсат берудің жай тәртібі мен несиелік шарт жасасу негізінде мақсатты несиеге овердрафт қайта рәсімделеді. Овердрафт түрінде несиені қолдану кезінде тұтынушы комиссиондық сый ақыны төлейді. Оның мөлшері овердрафтты қолдану күндері абсолютті түрде есептеледі. [9, 35 б ]

3) Маусымдық емес кәсіпорындарда несиелеу кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржыларының жиынтық қажеттілігін несиелеу маусымға байланысты емес, жиынтықты желі қатарына ие. Осы несиелеу түрі банктің тұтынушымен ұзақ мерзімді несиенің белгілеу қатынасына болжамдайды. Тұтынушы оның несиелейтін банкінде есеп айырысу шоты болады. Өндіруші өндірістік материалдарды және тауарларды төлеу үшін қарызға алынған қаржыларға жүйелілік қажеттілік бар кезде несие қолданылады. Тауарлы материалдар құндылығын өндіру үшін және оның қайта жасау мен сатуға кеткен шығыстарын қаржыландыру үшін несиелеу объектісі мүлікке қажеттілік тудырады.

Несиені беру есеп айыру құжатты төлеу жолымен өрнектеледі. Бұл төлеу жолы анықталған құндылықтар және несиелік немесе арнайы несиелік шотымен тікелей чек бойынша жалақыға қаражаттауға берумен сипатталады.

Несиені өтеу өнімді сатудан түскен түсімін алу және үлестіру жобаларының несиелік шартпен белгіленген мерзім квартал сайын іске асады.

Кәсіпорын жүйелі түрде ертеректе алынған несиелерді өтейді және жаңасын алады, оның жалпы берешегі өсуі немесе кемуі мүмкін. Бірақ олар да кварталдан кварталға ауысқанда берешектің ыңғайлы орны болады. Сондай берешек өндіріс пен сату үздіксіз процесс кезінде жақсы болады. Берілетін несиенің көлемін реттеуде қаражаттарда несие желісінің көлемінің белгіленуі, квартал ұзақтығында тұтынушы несиенің белгіленуі, квартал ұзақтығында тұтынушының несие берешегінің шегі жүзеге асырылады. Сондай берешек банкке ереже бойынша жаңғыртылмалы болып табылады. Бұл берешек бөлігін өтеу кезінде тұтышушы несие желісінің еркін қалдығының шегінде қайтадан несие алатынын білдіреді.

Несие желісін қолдану тиісті сомада банк үшін әр кезде несиелік ресурстарды иелену мүмкіндігін білдіреді. Егер тұтынушы толық сомада несие желісі бойынша белгіленген лимитті қолданбаса, онда несие шартының тиістілігінде тартылған ресурс бойынша пайыздық қойылымның адекватты деңгейінің мөлшерінде ол комиссиондық сыйақыны төлеуге міндетті. Несие қайтарылымы кепілдеме туралы келісім шартында қамтамасыз етіледі.

4) Маусымдық кәсіпорындарды несиелеу қаражатқа өсу қажеттілігінің кезеңі несиенің жөнелтілген қарқынды алуы және дайын шикізатты қайта өңдеу мен өнім сатылуының өсу кезеңі жәненесиені өтеумен ерекшелінеді. Олардың негізгісін қосқанда банкке несиелерді қамтамассыз етудің мақсатты шоты және оның өтеу мерзімі әр кварталда өсім қортындысымен жүзеге асырылады. Маусымдық қордың өсу берілген несиелер шығын кезеңінде нақты мерзімге тез арада керекті міндеттемелермен жасалу керек.

Несиені өтеудің нақты мерзімі тұтынушының міндеті өндірілген өнімді сатудан түскен түсім щотынан ағымдық кезеңде несиені қайтаруы көрініс табады. Шартты мерзім өнімді қайта өңдеу және сату суретінің белгіленуімен нақты мерзімде қайта жасау кезінде болатын маусымдық қажеттіліктің өсуінің тоқтатылған уақытын білдіреді.

5) Мақсатты несиелер, банкпен берілетін жай несиелік шоттар әр түрлі сипатта болады және нақты шаруашылық мәмілені қамтамассыз етеді. Осыдан несиені мақсатты тағайындау мына түрде жүргізіледі: нақты шаруашылық мәміле өндірістік тағайындауда іске асады; тауар сауда айналым операциясы нақты құнды қағаздарды қолдану немесе тауар биржасындағы келісім шарт. Қарыз алушыларда мавқсатты несие банкте есеп айырысу шотын иеленбейтін ұйымдар болуы мүмкін. Сағат сайын алатындар осы несие түрінде жаңа коммерциялық ұйымдар болады: АҚ, МП, ААҚ және тағы басқалары. Несиені алу үшін тұтынушы теника-экономикалық дәйектемелерді көрсетеді. Бұл дәйектеме жоспарланған шаруашылық шартты тиімділігін растайды, ал қажетті кезде жеткізушілермен сатып алушылармен шарт жасасуды растайды. Дәлелдеу кезінде несиеде және несиені өтеу кезінде тұтынушының есеп айырысуы ұсталып тұруы міндетті. Несие керекті міндеттермен құралады, ал оны өтеу несие шартында белгіленген мерзімде жүзеге асады. Керекті міндеттемелер бухгалтерияда сақталады және тұтынушының есеп айырысу шотынан алынған мүлік түзімі үшін негіз болып қызмет етеді. Мерзімді ұзарту немесе несиені шығару кезінде мерзімі өткен несие шотынан мерзімді міндеттемелер белгіленеді. Несие қайтарылымын қамтамасыз ету үшін несиелік шарттың жеңілдіктерін кепіл құқығын, несиелік тәуекелділіктің кепілдемесімен сақтандыруын қолдауы керек. Осы жағдайда несие шарты қосымша құжаттамамен жөнелтіледі: кепіл туралы шарт, кепілдеме қағазы, сақтандыру полисі.

6) Жеке тұлғаларға арналған ұзақ мерзімді несиелер төмендегі түрлерге бөлінеді: бау-бақшалы үйлер құрылысының және бау-бақша учаскесінің орналасуына; пәтерді сатып алу ауланы жөндеу құрылысына бөлінеді.

Несиені бау-бақшалы үйлер құрылысына және бау-бақша учаскесінің орналасуы жайлы, бау-бақшалық одақтастыққа бес жылға дейінгі мерзімге алуға болады және жер учаскесін иемдену мерзімнің ағымында қарыз алушыға қолданған болуы керек. Сонмен қатар осы мерзімдерде несиені банктен алған кезден бастап екі жыл ішінде көтерлмеуі керек. Белгіленген мерзім ағымы бойынша несиені қолдануда қарыз алушы банкке қаржылы түрде қандай мақсатқа қолданып жатқаны туралы есеп беруін жеткізу міндетті.Бұндай жағдайда, егер несие қарыз алушының қолында толықтай шығынданбаған болса, осы кезде қарыз алушы өзінің өтініші негізінде оған несиені қолдануға тағы бір жылға дейін қосуға банк міндетті. Есеп берілмеген жағдайда белгіленген мерзімде берілген несиенің қайда жұмсалғанын және жоғарғы пайызбен беруіне құқығы бар.

Қазіргі уақытта бау-бақшалы үйлерге арналған несиелер басқа тұлғаларға шаруашылық ұйымдар мен өнеркәсіптерді заңды тұлға атынан жалпы соманы несиені банктен жасатып алуға құқы бар. Кепілдеме және тағы басқа құжаттар осы уақытта жасау міндетті емес,яғни кәсіпорынның өзінің қарыз алушылар несиесіне жауап береді,бұның өзі несиені өтеу кепілі және осы бойынша пайыздарды төлеу болып табылады. Осыдан әр қарыз алушы кәсіпорын атынан өзінің жеке міндеттемелерін жасауға болады, ал соңғы мерзімді міндеттеме алынған несиенің жалпы сомасына өрнектеледі. Қорытындысында банк үшін қарыз алушы заңды тұлға болып табылады. Сонымен қатар қарыз алушының жеке есебі талап етілмейді, сонда да заңды тұлға қарыз алынған қаражаттар туралы банкке жиынтық есебін көрсету керек.

Үйді капиталды жөндеуге арналған несие ауылдық жерлерде несие алушының орта айлық жалақысын есептей отырып, үйді жөндеу бойынша жұмыстың бағасынан 75%-ға дйінгі мөлшерде беріледі. Несиені өтеу және пайызды төлеу шарты алдыңғы жағдай тәріздес.

Үйді сатып алуға арналған несие ауылдық жерлерде маусымдық жандануға құрылыстың баға балансының мөлшерінде бес жылға бейінгі мерзімге дейін беріледі.

Құрылысқа арналған несие және жеке тұрғын үйлердің капиталды жөндеуі ылғи тұратындар үшін жұмыстың баға сметасынан 75%-ға дейінгі мөлшерде беріледі. Құрылысқа арналған несие оның жалпы сомасына 30% мөлшерінде бірінші кезде беріледі, ал жөндеу мен көріктендіруге 50% мөлшерінде беріледі.

Тұрғын-үй құрылыс кооперативтеріне арналған несиебес жылға дейін беріледі және алғаш кезде түскен түсімнің 75% мөлшерінде беріледі. Сондай несиені қаражат кварталын алғаннан кейігі кварталдан бастап өтейді.

Іріқара малын сатып алуға арналған несиенемесе оның сүт өнімдеріне үш жыл мерзімге дейін беріледі.

Аула құрылысына арналған несиені үш жылға дейінгі мерзімге алуға болады.

7) Ипотекалық несие — бұл тұтынушыларды несиелеу қозғалмайтын мүлікті — пәтерлер, үйлер, саяжай, жер учаскелерін, гараждарды және тағы басқаларды кепілге алумен өрнектеледі. Сонымен тұрғын үйді кепіге алу құрылысқа, қайта құруға немесе тұрғын үйді капиталды жөндеуге ұсынылған несиені өтеуді қамтамасыз ету бойынша рұқсат етіледі, егер азамат оның иелігі және оның жанұясының мүшелері басқа тұрғын үйде өмірсүре тұрады, және ол жерде тұрғын алаңдары, тұрғын орындар нормасы белгіленген жеткілікті орындарға ие бола алады. Саяжай, бау-бақшалы үй және басқа құрылыстар ылғи өмірсүруге арналмаған, жалпы негізде кепіл заты болуы мүмкін. Ерекше жағдайларда несиелік шарт кепілдеме шартымен толықтырылады.

Үйдің бөлігін құрайтын тұрғын үй бөлмелер кепілдеме заты болып табылмайды. Құрылыстың несиені беру несиесі желісінің ашылуы жолымен жүзеге асады, ол үшін несиелер құрылыс монтажды жұмыстарының қезеңдерінің аяқталу бағасымен бірге бөлік бойынша қарыз алушыға беріледі.

Бір жағынан банк құрылыс желісінің қатысуымен ақша қаражаттарын аванстау жұмыс істеу жолымен қаржыландыруды іске асырады.

Құрылысты қаржыландыру процесінде банк жұмыс істеу кезеңінің инспекциясын, ақша қаражаттарының мақсатты түрде жұмсалуын, құрылыс желісінің бағасын жүзеге асырады.

8) Қысқа мерзімді несиелер. Талдау кезінде қазіргі жағдайда ауқымды таралған бағалы қағаздарды және жинақталмаған керекті заттарды кепілге ала отырып берілетін несие облигация, акция және банк мекемесі мен таңбаланған биржа қоры арқылы сатылған басқа бағалы қағаздарды кепіге ала отырып беріледі. Несие алты айға дейін 50%-дан жоғары бағалы қағаздар бағасынан беріледі.

Қарыз алушы банкке несие сомасынан белгілі бір пайызбен бір уақытта төлейді. Қаржылық қиындықтардың пайда болу кезінде қарыз алушыда банк оның өтініш барысында алты айға дейін ұсынады.

Жинақталған бағалы қағаздар банкте сақтаулы күйде болады. Оны қарыз алушыларға беру несие бойынша барлық төлем қарыздарын толықтай өтегеннен кейін барып алуына болады. Егер қарыз алушы белгіленген мерзімде несиені өтемесе, онда банк кепілдемеге алынған бағалы қағаздарды сатуға құқылы. [15, 50-53 б ]

2.ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДА ШАҒЫН БИЗНЕСТІ НЕСИЕЛЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ.

2.1. Банктік несиелеуді ұйымдастыру.

Банктік несиенің дамуы экономикалық өсімді қаржыландырудың негізгі факторы боып қатысады. Қазіргі уақытта елімізде әлемдік тұрғыда өндірісті несиелеуге оңтайлы жағдайлар жасалуда, бірақ олар қолдануда өте шектеулі. Бұл банктік жүйе мен несиелеудің дамуына кедергі келтіретін факторлармен байланысты. Сол факторлар экономиадағы құрылымдық қайта құруды тежей отырып, банктік сектордан шығатын несиелік және валюталық тәуекелділікті күшейтеді. Осы тақырыпта банк несиесінің даму сатылары және оның айна-лыс дәрежесі, сонымен қатар олардың кеңею жолдарын қарастырады. Дина-микада 2-ші деңгейлі банктердің несиелеуі 1995 жылдан бастап қазіргі уа-қытқа дейін екі негізгі сатыға бөлуге болады. Бірінші сатыда (1995-1996ж) банктік несиенің ЖІӨ-де үлесі 5,7%-дан 3,8%-ға дейін кеміген. Несиелеу өсі-мінің қарқыны төмен, ол 1996 жылы (-)6,2% немесе (-)164 млн дол. құрады.

Екінші саты (1997ж. қазіргі уақытқа дейін) керісінше банктік несиенің үлесі ЖІӨ-де 3,8%-дан 16,5%-ға артты. Несиелеу өсімінің қарқыны 2000 жылға дейін 85,6% максимум дәрежеге жетіп, өсіп отырған кезі еді. Содан кейін олар төмендей бастады. 2001 жылы олар 77,3%-ға дейін төмендеді. Абсолютті көріністе несиелеу өсімінің көлемінің қарбалас сәті 2001 жылы 1350 млн доллар құрған кезде болды. Аталған тенденциялар нәтижесінде банктік несиенің барлық көлемі экономикамызда 2002 жылы 588,7 млрд теңге немесе 3,8 млн доллар құрады. ЖІӨ-дегі банк несиесінің үлесінің төмендеуі бірінші сатыда мемлекеттегі және нақты экономикалық сектордағы қаржының әлсіздігі макроэкономикалық тұрақсыздықпен түсіндіріледі. Екінші сатыда ЖІӨ-дегі банктік несиенің үлесі келесі негізгі себептермен байланысты:

— Әлемдік жағдаятының өте қолайлы макроэкономикалық жағдайының өсуі. Негізгісі мұнайға бағаның өсуі.

Нарық жағдайында кәсіпорындармен жеткілікті жұмыс тәжрибиесінің алмасу көрсеткішінде нақты экономикалық сектордың ұстамдылығының жоғарлауы.
Банктік капитализацияның өсімі негізінде банктік жүйенің нығаюы, банктың қадағалауы мен төлем жүйесінің артуы.

Банктік несиенің өсімі 1998 жылы мемлекетүшін кризисті болды. Теңге курсын ұстап тұруы үшін ішкі валюта нарығында Ұлттық Банк валютаны сату жиынтығының көрсеткішінің пайда болуы нақты экономика секторында ол ақшаның дефицитімен байланысты өрнектеледі. Бұндай Ұлттық Банк саясаты сол уақытта ақталынған. Ол өндірістің құлауы және валюталық алымдардың жоғалуына жағдай тудырды. Егер белгіленген курстың девальвациясы 2000 жылы жанданған. Сол кезде алыстағы шетелдердің әлемдік нарықтағы шикізатқа сұранысы 60% валюталық түсімі азая бастады.

Қарастырылған кезеңде нақтылы өзгерістер болды және банктік несие экономикасының құрылымында болды. Бірнеше рет несиелік портфелде банктің кәсіпорындағы үлесі 98%-дан 92%-ға төмендеді, және сәйкесінше тұрғын-үй құрылысы және шағын кәсіпкерліктің дамуымен байланысты елді мекендерден алынған 2%-дан 8%-ға несие үлесі артты.

Банктің несиелік портфелдің шығуына валюталық тәуекелділіктің өсуі белгілі, шетелдік валютада 1997-2004 жылдар аралығында 45,1%-дан 66,8-ға дейін несие үлесімінің өсімі өрнектеледі. Несиелік портфелдегі банктерді 1996 жылдан бастап керекті несиелерді өзіне қаратып алды. Сондықтан, егер несие көлемі Ұлттық банкте 2003 жылдың қыркүйек айынан 2004 жылдың сол айын аралығында 1,9% немесе 33,8 млн долларға төмендесе, валюталық несиелер 69% немесе 968 млн долларға өсті. Банктің ресурсты базасының ұзаруына икемді орта және ұзақ мерзімді несиелер қысқа мерзімді несиелермен салыстырғанда озық өсімі байқалады. [13, 3 б ]

1997-2004 жылдары қысқа мерзімді несиенің үлесі 66,5%-дан 43,4%-ға дейін төмендеген. 2003 жылдан бастап банктік несиенің негізгі көлемі экономикада өндірісті несиелеу өсімі үшін мүмкіндіктерді жасаған орта және ұзақ мерзімді несиелерге бағытталады. Бірақта көрсетілген мүмкіндіктер өткізімді болмады.

2001 жылдың желтоқсанынан 2004 жылдың тамызына дейін негізгі қорларды құруға несиенің үлесі 10,6%-дан 9,7%-ға, жаңа құрылыстар мен қайта құрастырулар 5,7 – 1,2%-ға дейін төмендеген (5-кестені қараңыз). Қондырғылар және өндіріс өсіміндегі несиелер арасында қолда бар алшақтығы. Сондай тенденциялар экономикалық жағдаяттың мүмкіндіктерінің ары қарай нашарлауына және өндірісті дамыту үшін қолайсыз жағдай туғызуын куәландырады.

Кері тенденциялар болып банктің несиелік портфелі несие үлесі мүлік айналымының жандануында (52,9-64%), сонымен қатар құнды қағаздарды жасау (0,9-12,1%) сияқты өндірістік емес мақсаттары қарқынды өсіреді. Мұның бәрі қолдағы ресурстарға қарамай өндірісті несиелеуді ары қарай шашу емес, банктердің қарқынына қарай төменгі тәуекелді қызмет түріне қарай қосылуы болып табылады.

Тағы бір сәттің бірі құрылыс пен мүлікті азаматтармен құруды несиелеу өсімі (1,8-4,4%) және азаматтардың тұтыну мақсаты (2,2-3,1%). Бұл азаматтар қоныстануға жасаған көптен күткен банктің бұрылысының бастамасын білдіреді. Жалпы алғанда банктік несиелеудің қарбалас өсіміне қарамастан елімізде соңғы жылдары оның үлесі ЖІӨ-ге қатысты бәрі бір төмен болып қала береді.

Барлығы салыстыру арқылы танылады деп айтылатын сөз бар. Халықаралық салыстырым үшін экономикада банк жүйесінің барлық ішкі несиелерді үкімет есебіндегі банктік несиені қарастырамыз.

Халықаралық салыстырым кезінде Қазақстанда ішкі несиелеуде банктік жүйенің жетістіктері біраз ақсап тұр және таңқаларлықтай емес сияқты. Өмір ұзақтығына қарай олар орташа жағдайды көрсетеді, ТМД елдерімен салыстырғанда жақсы.

Дамыған елдерде банктік несиелеудің ЖІӨ-ге байланысы өте жоғары болды және 2001 жылы 89%-дан 174%-ға дейін өсті. Неміс — жапондық қаржылық моделіндегі елдер (Швейцария, Жапония, Германия) англо — американдық моделге қарағанда жоғары болды.

Жаңа индустриалды мемлекеттерде банктік несиелеудің ЖІӨ-ге байланысы 53%-дан 100%-ға дейінгі шегінде жатыр. Неміс — жапондық қаржылық моделі англо — американдық моделге қаранда көп тұрып қалады.

Шығыс Европа елдері мен Қытайда банктік несиелеу деңгейі 38%-дан 133%-ға дейін құрады. Неміс — жапондық қаржылық моделді таңдаған мемлекеттер алда болды, ал соңында англо — американдық моделді таңдағандар болды. [14, 17 б ]

ТМД елдерінің арасында ЖІӨ-дегі банктік несиелеудің үесі 2001 жылы Молдава (27,5%) көш бастады, одан кейін Ресей (24,3%), Украин (23,8%), Грузия (20,5%) және Беларус (17,5%). Сосын барып 2001 жылы Қырғыстан, Азербайжан және Арменияны жолда қалдырып Қазақстан табан тіреді. Осының нәтижесінде банктік несиелеу аясында мақтанатындай іштеме жоқ. Егер үкімет несиесін есепке алмай экономиканы банкпен несиелеуде, онда 2001 жылы ТМД елдер арасында ең мықтысы болды. Бұл мынаған байланысты, 2001 жылы қазақстандық банктер үкіметті несиелеген жоқ, керісінше үкімет мемлекеттік құнды қағазадар бойынша белгілі бөліктердегі қарыздарды есепке алмай санағанда белгілі мөлшерде банктерді несиеледі. Бұл қаржы ресурстарын өндіріке құю үшін еркінсітіп жіберді.

Біздің салыстыру көрсеткіштеріміз динамикада былай көрсетеді: әлемдегі елдер арасында банктік несиелеу аясында ең тұрақсызы Қазақстан болды. Ешқандай мемлекеттерде 1992-1997 жылдар сияқты қысқа кезеңде (65,3%-6,5% ЖІӨ-ге қатысты) несиелеу деңгейінің төмендеуі болмаған. Осы жерде қызығып айта кететін жай бар, 1997-1998 жылдары азиялық кризисте, сонымен бірге одан кейін Қытай, Оңтүстік Корея және Сингапур сияқты мемлекеттер несиелеу деңгейін өзінің экономикасына көптеп таратты. Бұл мемлекеттердің кризистен жеңіл өтуіне және ары қарай дамуына көп әсер етті.

ТМД елдерінде біраз тоқтау кезінде 1998 жылы ресейлік кризис кезінде және содан кейінде несиелеу деңгейінің төмендеп кеткені байқалады. Олар қаржы секторының әлсіз екендігін білдіреді. Қаржы жүйесінің экономиканы несиелеу көлемі дамыған және жаңа индустриалды елдерде банктік несиелеуге қарағанда жеткілікті жоғары

Мысалы, Швейцарияда 1,8 есе, Жапонияда 2,2 есе жоғары. Бұл жерде неміс — жапон қаржы моделінің басымдылығы көбірек, экономиканы несиелеу деңгейі екі еседен көп етіп несиелеу деңгейін англо — американдық моделі таңдау кезінде жоғарлатты. Сондай жағдай неміс — жапондық қаржы жүйесін ұстанған Корея мен Сингапурде байқалды. Алтернативті моделді алған Туркияда қаржы жүйесінің несиелеу деңгейі экономикасы банктік несиелеу жүйесінен мемлекеттің одан көп айырмашылығы жоқ.

Қарыз алушылар банктік несиені алған кезде пайыздың нақты қойылымына қарайды. Сондықтан талтау кезінде несиелеу қызметінің әсері үшін дұрысы несие бойынша нақты пайыз қойылымы болып табылады.

Нақты қойылымдар барлық несие бойынша өндірістің дамуына жақсы жағдай болған кезі 1999-2000 жылдар. Сол жылы оның деңгейі орташа жылдық қойылымы 2,3% және 6,6% болды.

Қалайда 2001 жылы несие бойынша нақты қойылым орта есппен бір жылда 7,6%-ға дейін өсті, ал 2002 жылы 8,1% жылдық пайызға артты. Осындай қарқынның арқасында өндірістің дамуын баяулатты. Бұл кәсіпкерлердің төлемін арттырып, ауыртпалық туғызды. Несие сапасының күрделенуі және несиелік портфелдің жылдам өсуіне байланысты банктің нақты қойылымдары банктермен ара-қатынасын нашарлатты.

Нақты қойылым қарастырып жатқан кезеңде валюталық несиеге қарағанда тенгелік несие бойынша толығымен төмен болды.

Бірақ бұл негізінен заңды тұлғаларға әсерін тигізді, жеке тұлғалар үшін 2002 жылдан бастап шетелдік валютада несиелер арзан болғаны көрініп тұр. Егер заңды тұлғаларға 2002 жылы теңгелік несиелерді алған тиімді болса, ал жеке тұлғаларға валюталық несиелерді алған тиімді.

Нақты қойылымдар теңгелік несиелер бойынша кәсіпорын үшін 2002 жылы орта есеппен алғанда валюталық несиеге қарағанда төмен болды. Осыдан өткен жылдың нақты пайыздық қойылым өсімі байқалды. Теңгелік несие бойынша олар 8,5% жылдық пайыз орта есеппен 2001 жылдан 9,4% жылдық пайыз 2002 жылға дейін өсті, ал валюталық несие бойынша 11,6%-дан 11,7% жылдық пайызға өсті.

Керісінше, валюталық несие бойынша нақты пайыздық қойылым 2002 жылы орта есеппен теңгелік несиеге қарағанда 1,2 есе төмен болды. Осыдан 2001 жылы олардың арықарай төмендеуі байқалған. Валюталық несие бойынша нақты пайыздық қойылым тұрғындар үшін 17,3% жылдық пайыз 2001 жылы нақты көріністе орта есеппен 16,9% жылдық пайызға 2002 жылы кеміген, сонда теңгелік несиеде 16%-дан 18,1% жылдық пайызға артты.

Ең арзаны номиналды және нақты көріністерде қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелер, ал ең қымбаты орта мерзімді несиелер. 2002 жылы нақты пайыздық қойылым ұзақ мерзімді несие бойынша орта есеппен алғанда 13,5% жылдық пайызды құраса, қысқа мерзімді несие бойынша 13%, ал орта мерзімді несие бойынша 14,2%.

Осындай қойылымдардың бөлінуі несиелеу мерзімі бойынша экономикалық теорияға қарсы келеді, ұзақ мерзімді несиелердің қойылымы жоғарғы несиелік тәуекелділіктерден үлкен болуы керек. Бұл мынаған байланысты: барлық біздің банктеріміз еншілес болып табылады, қандайда бір қаржы — өндірістік топқа жатуы мүмкін. Ұтыс кезінде еншілес өндірісшілес болып табылады, ал қалған барлық заңды және жеке тұлғалар, оның ішінде жеке тұлғалар ұтылады. Бірақ бұдан да кері жағдай несие бойынша пайыздық қойылымдар 2001 жылы нақты пайыздық қойылымдар барлық ұзақ мерзімді несиелер орта есеппен алғанда 11,8%-ды құрады, ал ең қымбаты болып қысқа және орта мерзімді болып 13,1% және 13,9%-ды құрады.

Осыдан несие бойынша номиналды қойылымдар жеке тұлғаларда заңды тұлғаларға қарағанда жоғары болды. Осы жерде біздің банктердің еншілестігі жоғарғы деңгейде тұр. Бұлай болғаны бір жағынан жақсы, себебі өндірістің дамуына жағымда жағдайлар туғызады, ал бір жағынан тұрғылықты халықтар үшін қолайсыз.

Валюталық несие бойынша кәсіпорындар мен тұрғылықты халықтар үшін пайыздық қойылымдар деңгейінің айырмашылығы көзге көрініп тұр. Валюталық несиелер бойынша пайыздық қойылымдар толығымен төмендеу тенденциясын қолданды.

Сол кездері кейбір валюталық несиелер жеке тұлғаларда номиналды пайыздық қойылымдардың өсуі байқалды. Мысалы валюталық несие бойынша номиналдық пайыздық қойылымдар жеке тұлғаларда 181-ден 365 күнге дейінгі мерзімде 1998-2002 жылдар арлығында 20%-дан 21,1%-дейін өсті, бір жылдан үш жылға дейінгі мерзімде 15,4%-дан 19,1%-ға артты. Несие бойынша үш жылдан жоғарғы мерзімде 1999-2000 жылдар кезеңде 13,5%-дан 18,8% жылдық пайызға артты. Мүмкін бұл тұрғын үйді алу үшін ипотекалық несиеге сұраныстың артуы әсер еткен шығар. [19, 12 б ]

Шаруашылық субъектілер номиналды бағаларға емес нақты бағаларға қарайды. Осы мақсатпен нақты қойылымдарды валюталық және теңгелік несиелер бойынша инфляцияны қосқанда өз елімізде және шетелдерде, сонымен бірге ұлттық курстың девальвациясын қарастырамыз. Теңгелік несие бойынша нақты пайыздық қойылымдарды есептеу үшін мынадай формула қолданылады:

r = (i – p) / (1+p)*100

Мұндағы: r — нақты пайыздық қойылым (%), i — номиналды пайыздық қойылым (%), p — Қазақстандағы инфляция өсімі (%).

Валюталық несие бойынша нақты эквивалентті пайыздық қойылымдарды есептеу үшін АҚШ-тың инфляциясы мен теңге курсының девальвациясының АҚШ долларына байланысты есепке алынды. Ол төменгі формуламен өрнектеледі:

Rt = R$(1+d)(1+p) / (1+It)

Мұндағы: d — теңге құнының девальвациясы, ол (1/W1 – 1/W0)/(1/W0)*100 формуласына тең;

W0 — жылдың басында теңге курсын долларға шаққандағы бағамы,W1 — жылдың соңындағы теңге курсы;

Rt — теңгелік депозит бойынша нақты пайыздық қойылым, %;

R$ — долларлық депозит бойынша нақты пайыздық қойылым, %;

It — теңгелік депозит бойынша номиналды пайыздық қойылым, %;

p — Қазақстандағы инфляция өсімі, %.

Осыдан кейін шетелдерде инфляция сапасында доллар бағасына әсер ететін АҚШ-та инфляция қабылданды және барлық несиелер шетелдік валютада доллар түрінде беріледі (10-кесте).

Кестеде көрсетілгендей, теңгелік және валюталық несие бойынша нақты пайыздық қойылымдар айырмашылықты қарыз алушылардың қимасында және несиелеу мерзімі айтарлықтай өзгереген. Мысалы, банктік емес заңды тұлғалар кәсіпорын үшін 1997 жылы орта жылдық нақты эквивалентті қойылымдар теңгелік несиеге қарағанда (23,7% жылдық) валюталық несие бойынша толығымен (13,4% жылдық) төмен болды.2000 жылдан бастап 2004 жылға дейін теңгелік несиелер әлде қайда ұтымды бола бастады. Нақты орта мерзімді эквивалентті қойылымдар 1998-2001 жылдары тең болды, сәйкесінше 14,3%, 18,1%, 23,6% және 10,5% жылдық пайыздарды валюталық несиенің 9,1%, 14,8%, 2,5% және 8,2% жылдық пайыздарымен салыстырғанда тең болды. 2004 жылы нақты эквивалентті қойылымдар валюталық несие бойынша кәсіпорын 11,7%, ал теңгелік несие бойынша 8,7%-ды құрады. Осы уақыттарда осындай құбылыс банктердің теңгемен кәсіпорындарды барлық мерзімдерде несиелеуі байқалды.

Басқа жағдай жеке тұлғалардың нақты эквивалентті қойылымға қатынасында байқалды. 2000 жылы жеке тұлғаларға теңгелік несиені толығымен алған тиімді болды, сонда нақты эквивалентті қойылымдар мұнда 15,5% жылдық, ал валюталық несие бойынша 12,1% жылдық пайызды құрады.

2001 жылы керісінше тұрғылықты халықтар үшін тиімдісі валюталық несиелер болды, нақты эквивалентті қойылым 13,2%-ды несие бойынша 24,6% теңгемен салыстырғанда тиімдірек. 2002 жылы қайтадан теңгелік несиелер тиімді бола бастады, нақты қойылымдар 1,3% жылдық пайызды 24,6% жылдық пайызбен салыстырғанда минусқа дейін түскен. 2003 жылдан 2004 жылға дейін тұрғылықты халықтар үшін валюталық несиелер қайтадан тиімді болды. Нақты эквивалентті қойылым валюталық несие бойынша 2003 жылы 14%, 2004 жылы 14,6% жылдық пайызды, сол кезде теңгелік несие 15,7% бен 17%-ды құрады.

Егер жеке мерзіммен қарастырсақ, онда орта есеппен 2004 жылы тұрғылықты халықтар үшін барлық мерзім бойынша валюталық несие 181-ден 365 күн аралығында несие беру тиімді болды. Сонымен, 2004 жылы тұрғылықты халықтар үшін банктік несиені валюта түрінде алған тиімді болса, ал кәсіпорындар үшін теңге түрінде алған тиімді.

Ұлттық банктің келісілген экономикалық жағдаяты мәліметтер мониторигі 2002 жылдың үшінші кварталынан 2004 жылдың сәйкестілік кварталының қанағаттанарлық деңгейі банктік несиенің нақты сектордағы айналымдағы мүліктерді толықтыруға кәсіпрорын сұранысы 79,8%-дан 93,2%-ға дейін өскен (Кесте 11).

2003-2004 жылдары айналымдағы мүліктерді толықтыруға несиеге сұрау салу қанағаттандырып, орта есеппен өнім өндіруге 90%, сату мен жарақтауға 88%-ды құрады.

Қанағат деңгейі өнімді өндіру үшін тартылған несие төмен болғаны белгілі болды — 81%, өндіріс пен газды бөлу, электро-энергия мен сулар — 69%, ауылшаруашылығы — 65%, транспорт пен байланыс — 75%, құрылыс — 82%-ды болды.

Айналым қаражаттарына несиелерді экономиканың нақты сектор төлем қабілеттілігінің қанағаттандыру дәрежесі.

Салардың түрлері	2002 3 кв	2002 4 кв	2003 1 кв	2003 2 кв	2003 3 кв	2003 4 кв	2004 1 кв	2004 2 кв	2004 3 кв
өнеркәсіп	77,9	74,5	80	81,2	73,8	74,9	91	91,8	81,1
өдіруші	82,4	95,4	85,7	90,5	84,5	84,7	95,4	93,7	90,3
өңдеуші	73,9	73,4	81,3	82,1	77,9	90,6	92,5	93,6	81,4
Ауыл шаруашылығы	85,6	98,5	13,9	38,5	64,6	90,2	50,1	74	64,5
Құрылыс	87,3	100	100	74,6	74,5	94,3	56,3	78,4	81,8
Сауда, автомобилдерді жөндеу, үйге керекті мүлік	70,8	99,8	87,4	48,7	90,1	97,2	97,6	99,1	87,7
Транспорт, байланыс	97,1	45,8	17,8	51,5	88,6	87,4	91,6	97	75
Қозғалмайтын мүлікті иемде-ну, жалға алу кәсіпорын қыз-мет көрсетулер	78,6	65,2	—	100	84,2	25,6	67,1	37,8	69,9
Республика бойынша барлығы	79,8	77,6	71,2	79,1	74,7	82,9	89,5	93,2	81,9
Энергияны өндіру, тарату, газ бен су	100	63,4	64,8	82,7	55,6	43,6	82,8	79,1	69

Кәсіпорынның құрал – жабдықтар үшін несиеге сұранысты қанағаттандыру жағдайы біраз басқадай болды

Мұнда банктік несиелерге сұранысты қанағаттандыру шегі 2001 жылдың 2-ші кварталында құрал – жабдыққа 94%, 3-ші кварталда 69%-ға түсуі байқалды, ал 4-ші кварталда бұл жағдай қайтадан жоғарлай бастады. Қалайда 2001 жылдың 2-шісінен 2002 жылдың 3-ші квартал аралығындағы кезеңде бұл жағдай кәсіпорын сұранысы 94,3%-дан 89,9% немесе 4,4%-ға кеміген.

Дәреже бойынша несиелерге құрал – жабдыққа сұранысты қанағаттандыру сату мен жөндеуі лидерге шықты. Содан кейін 91%-да қанағаттандырылған 2001-2002 жылдары өңдеуші өнеркәсіп болды. Өндіруші өнеркәсіп 87%, транспорт пен байланыс 81%, құрылыс 72%, өндіріс пен электроэнергияны бөлу, газ бен су 79%, ал ауылшаруашылығы 34%-ды құрады.

Айта кетуі керек, кәсіпорын сұранысының төлем қабілеттілігі ҚР Ұлттық банкінің кәсіпорын мониторингін қосқанда банктік несиеде оның фактілі қажеттілігі көрініс таппайды. Ол кәсіпорын төлем қабілеттілік сұранысы банктік несие бойынша нарықтық қойылымға әсер ету арқылы суреттейді. Кәсіпорын қажеттілігін сапа жағынан алғанда банктік несиеге сұраныс төлем қабілеттілігін қолдану қажет. Біздің ойымызша, қалыпты қойылым — бұл кәсіпорынның нақты көрінісінде банктік несие бойынша қойылымдар инфляцияны қоспағанда 4-5% жылдық пайызға дейін болды.

Банктердің экономиканың нақты секторында несие бойынша құрал-жабдыққа қанағаттандыру деңгейінің төмен екені 10-кестеде көрсетілген.

2002 жылдың 2-ші кварталынан бастап жеке мүлікке инвестиция арқылы құрал – жабдықтарды қамтамасыз етуі кәсіпорынды қанағаттандырады. Егер 2000 жылдың 3-ші кварталында жеке мүлік есебіне кәсіпорынның құрал – жабдыққа инвестиция 56,4% болса, сонда 2001 жылдың 1-ші кварталында 76%, ал 2002 жылдың 3-ші кварталында 78% болды.

Бір айта кететін тенденция, ол өзін қаржыландыратын балама болып банктік несие, мемлекеттік мүлік, шетел инвестициясы болуы мүмкін. Осы жағдайдан кейін 2002 жылдың 3-ші кварталында құрал – жабдыққа 92,3% инвестицияны тартқан жеке мүліктерге өңдеуші кәсіпорындар бағыт ұстаған.

Қаржылық жағдаятының жақсаруымен банктік несиеден ақырындап бас тартып және өнім өндіретін кәсіпорынның құрал – жабдыққа инвестицияны жеке мүлік үлесіне тарту 2000 жылдың 3-ші кварталынан 2002 жылдың 3-ші кварталына дейін 58%-дан 67,2%-ға дейін жоғарлағаны көрініп тұр.

Ауылшаруашылығына байланысты айтатын болсақ, оның көңіл аударатын мүліктерге қажеттілік әр жылдың 3 мен 4-ші кварталында және 1 мен 2-ші кварталдарда қатты төмендеп кетті. Егер сұраныстың маусымдық ауытқуын жою мақсатында 2002 жылдың 3-ші кварталын 2000 жылдың 3-ші кварталымен салыстырсақ, сонда бұл жерде құрал-жабдыққа инвестицияны тарту жеке мүлік үлесінің жоғарлағанын біз көріп тұрмыз. Құрал-жабдыққа инвестицияны тарту қарызға алу көздерінің жоғарлауы соңғы жылдары құрылыста, саудада және жөндеуде байқалды.

Бәрінен бұрын қарастырып жатқан кезеңде орта есеппен құрал-жабдыққа инвестиция үлесі бойынша қаржылық өзіндік жеткілікті саласын анықтау керек. Алдыңғы орында құрал-жабдыққа инвестицияны тарту үлесі 78,6%-ды құраған өндіруші кәсіпорын, одан кейін құрылыс 70,7%, өндіріс пен электроэнергияны бөлу, газ бен су 62,7% және соңынан өңдеуші кәсіпорын 58,1%-ды құрады. Қарыз мүлкі бойынша ең мықтылары транспорт пен байланыс, сауда мен жөндеу, жылжымайтын дүние-мүлікпен операция жасау және ауылшаруашылығы болып табылады.

Банктік несие өсіміне қолайлы жағдай жасау себептері:

— төлем деңгейіндегі инфляция, теңге курсының ұстамдылығы, екі жарым жылдың ішінде нақты ЖІӨ-нің жылдам өсімі, мемлекеттік бюджеттің кішігірім дефицитіне байланысты макроэкономикалық қызметінің жеткілікті артуы;

— жеке бизнестің бастапқы дағдыдағы нарықтық реформасы және оның тұтынушыдан кәсіпкерлікке ментаді басымдылықтың өзгеру жылдары мемлекет елдімекенінің белгілі бір бөлігін сатып алу;

— елімізде нарықтық экономиканы білетін және басқру тәжрибиесін жетік меңгерген менеджерлердің жеке тобын қалыптастыру;

— мемлекетте орта жылдық жалақы 130 доллар мөлшерінде құрауын қосқанда ішкі сұраныстың жеткілікті қолда бары банктердің үлкен инвестиция мүмкіндіктері, зейнет ақы қорлары мен сақтандыру компаниялары, сонымен қатар көптеген перспективті нарықтар ішкі өндірістің дамуы үшін әзірше импортты өнімдермен және қызметтермен қамтылып жатыр;

— халықаралық стандарт және төлем жүйесінің дамуы бойынша мемлекеттің қолда бар қаржы жүйесімен жеткілікті жұмылдырылған;

— ауқымдылығы үлкен еліміздің нарығы батыс елдерінің өндірушілерінен салыстырымдылық шарасындағы қызметтерден арзан білікті жұмысшы күшінен, бай табиғи ресурстардың және ішкі нарықтағы тауарлар мен қызмет көрсетудің қолда бары кезінде шыққан отандық өнімдер мен қызметтің белгілі бағалық басымдылығы.

Сол кезде Қазақстанда өндірісті банкпен несиелеудің ары қарай кеңеюі сол банктік сектордың дамуына қолда бар желісінің мәселесі тежелуде.

Бірінші кезекте айта кетуі керек, негізінен банктік қызметтің төмен қол жететінсіз-ақ аумақты қарастыруда банктік желістің мәнінде шектелуі. Мысалы, 1998 жылдың аяғынан 2002 жылдың тамыз айының соңына дейін банктің жалпы саны 71%-дан 38% немесе 46%-ға дейін, банктік филиалдар саны 458-ден 368-ге, ал есептік касса бөлімдерінің саны 1286-дан 1049-ға дейін кеміген. Банктік тораптадың сондай шектеулері тұрғылықты халықтың қол жетуін және кәсіпорынның банктік несиеге мен оның қызмет ету сапасын нашарлатты.

Соңғы жылдары несиелік портфелдің сапсы күшею керек еді, себебі тартылатын жаңа несиелер қандай да бір қарыздан бос еді және стандартты болған жаңа несиелер белгілі түсім қызметі елімізде орын алды. Бірақ бұл іске аспады.

Қолда бары өзгермеген, ал банктердің несиелік портфел сапасының тез көтерілуі несиелік портфелдің жылдам таралуы ерте берілген несиенің сапалық төмендеуін және болашақта ликвидтелген банк мүлкінің мәселелерін куәландырады.

Ең салмақты мәселе ұзақ мерзімді несиеде нақты сектордың қатысуынсыз қамтамасыз ету арасында жіне оның қанағаты бойынша банктің қысқа депозитті базасымен байланысты болып табылады. Осы себептен несиенің көп бөлігі сауда мен қызмет көрсету саласына бағытталады. Ол жерде ақшаның өте жоғарғы айналысы жинақталған мүліктің өте тез қайтарылуын қамтамасыз етеді

Экономикада сала бойынша ЖІӨ-ге үлесін қосқандағы несие құрылымы.

	1999	2000	2001	2002	2003	09. 2003	09. 2004
Несиенің жалпы көлеміндегі салалық несиенің үлесі (%)
Барлығы	100	100	100	100	100	100	100
өнеркәсіп	34,5	25,4	23,2	30,5	33,9	32,3	32,7
Ауыл шаруашылығы	5,7	10,8	8,5	9,4	10,3	8,7	10,2
Құрылыс	3,9	2,3	4,1	4,3	4,7	4,8	6,4
Транспорт	1,7	5,5	3,4	6	4,3	4,9	3,7
Байланыс	2,8	1,6	2,1	2,1	2,4	2,4	2,8
Сауда	17,1	25,8	29,8	33,2	31	32,6	30,4
Басқа да салалар	34,4	28,6	29	14,4	13,3	14,2	13,8
Таза салықсыз ЖІӨ-дегі әр түрлі салалардың үлесі
Барлығы	100	100	100	100	100	100	100
өнеркәсіп	22,3	25,8	29,6	35,1	33,5	—	—
Ауыл шаруашылығы	11,8	8,9	10,3	8,4	9,1	—	—
Құрылыс	4,4	5,2	5	5,5	5,7	—	—
Транспорт	10,8	13	11,1	10,6	9,9	—	—
Байланыс	1,4	1,6	1,6	1,6	1,5	—	—
Сауда	16,3	16	14,3	13,1	12,4	—	—
Қаржылық қызмет	1,1	1,8	2,8	3,3	—	—	—
Кәсіпорындар-ға қызметі	—	13,8	12,6	11,4	—	—	—

Мысалы, 2004 жылдың қыркүйек айында сауда мен мықты сфераларға негізгі операциялардың жылжымайтын мүлікпен байланысы, аренда мен кәсіпрондарға қызмет көрсету барлық банктік несиенің 44,2%-ын құрады. Қалайда жалпы ішкі өнім көлемінде осы сфералардың үлесін 28%-ға дейін арттырған жоқ.

1999-2003 жылдар кезеңінде кәсіпорын, ауылшаруашылығының несие үлесі ЖІӨ мөлшеріне сәйкес келді. Банктік несиелеу үлесі транспорт пен құрылыс сияқты сфераларда ЖІӨ мөлшерінен төмен болды.

Ұлттық банк банктік несие бойынша мәліметтерді бөліп қарастырған. Өңдейтін және қайта өңдейтін кәсіпорындар қимасында бағалау мүмкіндігі көрсетілмеген. Олар ЖІӨ-нің негізігі салаларда ұстамды мөлшерінің қатысуымен іске асамекен немесе шетел инвестициясы сияқты үлкен үлесі шикізат өндіруге кетеді.

Келесі мәселе долларизацияның жоғарғы деңгейі бүтіндей мемлекетте және аумақтық бөлімдерде және банктік сектордағы валюталық тәуекелділіктің нашарлығын күшейтетін валюта түрі бойынша теңгерімсіздік несие мен депозитті портфелі болып табылады

Басқа мәселе болып жоғарғы валюталық тәуекелділік. Олар үлкен үлесімен несиелі және депозитті портфелде банктің валюталық несие мен депозиттер, сонымен бірге олардың арасындағы теңгерімсіздікпен байланысты.

Қарастырылып жатқан барлық жылдары 1996, 1999 және жылдарды қортындылай кетсек валюта түрі бойынша несиелік және депозиттік портфелдердің теңгерімсіздігі байқалды. Бұл кезде осы тепе-теңсіздік қауіпті көлемге дейін жетті және 2002 жылдың қыркүйегінде 85,1 млрд теңге немесе 551 млн долларды құрады. Валюта түрі бойынша банктің несиелік және депозиттік портфелдерінің жауапсыздығымен байланысты біршама валюталық тәуекелділікті куәландырады, банктік сектордың қамтуы шетелдік шетелдік валютаға қатысы бойынша теңге курсының бөлігінің қозғалысымен қатты байланысты.

ҚР ҰБ обылыстық филиалдардың кварталсайынғы есеп мәліметі бойынша банктің несие долларизациясының деңгейі 2002 жылдың 3-ші кварталында 66,1%, ал депозиттер 59,5%-ды құрады. Валюталық тәекелділік бойынша қауіптісі индустриалды аумақтар болып табылады. Сол уақытта аграрлы аумақты жеткілікті деңгейде олардан қауіпсіз болды. Үлкен сәйкессіздік абсолютті көріністе Алматы қаласында байқалады. Шетел валютасында несие үлесі валюталық депозиттің үлесін 135 млрд теңгеге арттырады. Сәйкессіздік үлесте басқа мемлекеттердің аумақтарын валюталық депозитке көңіл аударуымен байланысты көрсететіндей болып табылмайды.

2002 ж. 3 кварталында банктік несие мен депозиттегі жинақтаушы валюта үлесі.

Аумақтар	Банк несиелері			Банк депозиттері			диспропорция
	бары	валютада		бары	валютада		валютада
	млрд. тг	млрд. тг	%	млрд. тг	млрд. тг	%	млрд. тг	п.п
ҚР	578	382	66,1	528,3	314,6	59,5	-67,4	-6,5
Индустриалды аумақ	536,7	365,1	68	301,5	214,9	71,3	-150,2	3,2
Алматы қ.	412,5	292,5	70,9	198,5	157,4	79,3	-135,1	8,4
Астана қ.	25,1	18,3	72,7	36,4	21,3	58,5	3	-14,2
Шығ Қазақстан	25,4	15,4	60,5	19,8	10,7	54,1	-4,7	-6,4
Қарағанды	24,1	7,3	30,3	20,6	10,4	50,8	3,1	20,5
Маңғыстау	11,5	8,4	72,9	6,8	4,6	68,1	-3,8	-4,8
Павлодар	14,2	7,9	55,3	8,7	5,3	61,2	-2,5	5,9
Сол. Қазақстан	6,7	4,5	66,3	4,8	2,1	44,9	-2,3	-21,3
Оңт. Қазақстан	17,1	11	64,1	6	2,9	48,9	-8	-15,2
Аграрлық аумақ	41,4	16,9	40,8	226,8	99,7	44	82,8	3,2
Ақмола	6,7	3,3	49,9	3,7	1,8	49,3	-1,5	-0,5
Ақтөбе	9,3	3	31,9	178,5	74,1	41,5	71,1	9,6
Алматы	1,5	1,1	73,7	2,9	1,2	40,9	0,1	-32,7
Атырау	5,6	1,9	33,5	15,7	10,9	69,3	9	35,8
Жамбыл	3,5	1,2	35,5	4	2,2	55,6	1	20,1
Бат. Қазақстан	7,2	3,1	43	6,2	3,5	56,6	0,4	13,6
Қостанай	6,8	3	44,4	9,2	2,8	30,2	-0,3	-142
Қызылорда	0,9	0,3	30,8	6,7	3,2	48,4	3	17,6

Айта кетуі керек, валюталық тәуекелділік деңгейі біршама жоғары, шетел валютасы бойынша индекстелген теңгелік несиенің үлкен көлемі. Банктен берілетін несиемен және депозитті тартумен байланысты белгілі аумақ аралық сәйкессіздік байқалады

Мемлекеттің толығымен ауқатты индустриалды аумақтары барлық банктік несиенің 93,5% және тек қана барлық депозиттердің 59,6%-ын құрады, ал сол уақытта кедей аграрлы аумақтар барлық депозит 40,4%-ды құраған кезде барлық банктік несиенің 6,5% ғана құрады.

Мысалы, Алматы қаласында 2002 жылдың 3-ші кварталында барлық берілген несиелердің 71% және 2-ші деңгейлі банктерге тартылған барлық депозиттер 38% құрады, дегенмен банктік жүйенің қаржы ресурстарын қайта бөлу барлық жағынан Алматы қаласының үлесінде. Соған ұқсас жағдай Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Маңғыстау, Павлодар, Солтүстік Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан сияқты өндірістік аумақтарда болды.

Банктік несилер мен депозиттердің аумақтық құрылымы.

Аумақтар	Банк несиелері				Кәсіпорын мен тұрғындардың депозиттері
	Жалпы көлемдегі үлес		Орташадан ауытқыған қойылым		Жалпы көлемдегі үлес		Орташадан ауытқыған қойылым
	2003 1кв	2003 3кв	2003 1кв	2003 3кв	2003 1кв	2003 3кв	2003 1кв	2003 3кв
ҚР	100	100	16,1	15,6	100	100	7	6,8
Индустриалды аумақ	93,5	93,5	-0,3	-0,3	59,6	56,6	0	0
Алматы қ.	71,7	71,4	-1	-1	37,7	37,6	-0,9	-0,8
Астана қ.	4,8	4,3	1,9	2,4	8,1	6,9	1,2	1,1
Шығ Қазақстан	5,2	4,4	3,5	3	4,2	3,8	1,8	1,2
Қарағанды	4,2	4,2	1,4	2,6	4,4	3,9	1,9	1,7
Маңғыстау	1,7	2	1,4	1,9	1,3	1,3	0,5	0,2
Павлодар	2,5	2,5	1,4	2	1,7	1,6	2,1	2
Сол. Қазақстан	1,1	1,2	4,5	4,3	1	0,9	1,7	1,4
Оңт. Қазақстан	2,2	3	2,1	0	1,2	1,1	-0,5	-0,2
Аграрлық аумақ	6,5	6,5	3,6	3,6	40,4	40,4	0,1	0,1
Ақмола	1,1	1,2	4,1	5	0,7	0,7	-0,4	-0,6
Ақтөбе	1,5	1,6	3,2	2,4	33,8	33,8	0,3	0,4
Алматы	0,2	0,3	7,5	5,7	0,6	0,6	0,1	-0,9
Атырау	0,9	1	4	2,6	3	3	-3,8	-0,3
Жамбыл	0,6	0,6	4,7	4,4	0,8	0,8	0,5	1
Бат. Қазақстан	0,8	1,2	3,3	2,2	1,3	1,2	0,6	-0,2
Қостанай	1,4	1,2	2,5	3,1	2,1	1,7	-1,7	-2,4
Қызылорда	0,1	0,2	7,8	5,8	1,2	1,3	1,2	0,8

Ақша ресурстарының донорлары болып кедей аграрлық аумақтар бөлігі басым болды, олар Алматы, Атырау, Ақтөбе, Жамбыл, Қостанай және Қызылорда обылыстары, сонымен бірге Астана қаласы.

Әрине, бұның ішінде ең ашық мысал ретінде Ақтөбе облысын алуға болады. Бұл обылыс барлық банктік депозитердің 34% құрады, бірақта банктегі несие үлесі 1,6% ғана болды.

Анализді жағдай Астана қаласындада бас көтерді, елдің барлық депозиттердің 7% қанағат етсе, ал несиедегі үлесі 4,3% ғана құрады. Бірақ бұл жерде аграрлық обылыстардан айырмашылығы банктік несие үлесінің төмендігі мемлекеттік бюджет қаражатарының есебі негізінде үлкен көлемде инвестицияны тартумен ұштасып кетті. Алматы обылысында да соған ұқаса жағдай туып отыр.

Несие бойынша пайыздық қойылым жағынан алғанда аграрлы аумақта жылдық 3,6%-дан жоғары, ал индустриалды аумақтарда 0,3%, ештемеге қарамастан пайыздық қойылымдар депозит бойынша аграрлы және индустриалды аумақтарда мөлшерімен бірдей, республика бойынша орта деңгейден 0,3% ғана төмен болды. Сондай аумақтық сәйкессіздік пайыздық қойылымдарда жоғарлы тәуекелділік үшін ауылшаруашылында өндірістік кәсіпорындарды көптеп несиелеуді дұрыс деп қалаған банктің несие саясатымен түсіндірілді. Осындай саясат аграрлық аумақтағы қарыз алушылар үшін несиені қымбат болдырды. Индустриалды аумақтағы қарыз алушылармен салыстырғанда алынған несиені қайта орта есеппен 4-9% жылдық пайызбен төлеуге тура келеді. Орта пайыздық қойылымды қосқанда несие бойынша қазір 16% жылдық пайызды құрайды, аграрлы аумақтарда пайызды қайта төлеу қазіргі уақытта 25-56%-ға жетті. Басқа мәселе несие бойынша жоғарғы банктік маржа, берілетін несиелер мен тартылған депозиттер арасындағы пайыздық қойылым өзгешелігі, сонымен қатар елдің аумақтары бойынша жеткілікті дифференция, сфералық және валюталық тәуекелділікпен ғана түсіндіру қиын

Өте төмен банктік маржа несие бойынша индустриалды аумақтарда байқалады. Аграрлы аумақтарда банктік маржа деңгейі бір шама жоғары және орта есеппен жылдық 12-14% құрайды. Еліміздің индустриалды және аграрлы аумақтарының банктік маржалар арасындағы айырмашылықтары жылдық 4-5% мөлшерінде құрап, ауылшаруашылық өндірісінде несиелеудің жоғарғы тәуекелділігімен байланысты шегерімдер орын тебеді. Бірақ бұл жерде жеке обылыс бойынша ақталмаған өзгешеліктер байқалады. Мысалы, банктік маржа валюталық несие бойынша әр түрлі индустриалды аумақтар 7,4%-дан 13,2% арасында өзгереді, ал аграрлы аумақта 10,1%-дан 13% жылдық пайызға дейін болды.

Банктік маржа теңгелік несиеге қарағанда валюталық несиеде біршама төмен. Сол кезде банктік маржаның төмендетілуі теңгелік және валюталық несие индустриалды және аграрлық аймақ топтарының ішінде өте белгілі. Индустриалды аумақ тобында сондай төмендету орта маржа мөлшерімен салыстырғанда (-)2,2%-дан 4,1% жылдық пайызды құрады, ал аграрлық аумақ тобында (-)1,6%-дан 7,1% жылдық пайызды құрады.

Қазақстандағы банктік маржаның орташа деңгейін есептелік. Ұлттық банктің резервтеу қойылымы 2002 жылдың 3-ші кварталында жылдық 8%-ды қосқанда, ресурстардың қымбаттауы осы факторлармен байланысты пайыздық қайтарым кезінде депозит бойынша жылдық 6,8% банктік маржаға 0,6%-ды ғана береді. 3,4-4,5% жылдық пайызды қосқанда банктің шығыстарын жабу үшін несиемен қызмет көрсету және орташа пайда нормасын алуы бойынша банктік маржа 4,1-5,1% жылдық пайыз деңгейін аламыз. Осы көрсеткішке несиелік және валюталық тәуекелділік үшін банктің үстеме бағасын қосқанда банктік маржаның жақсы деңгейін алуға болады.

Кез келген есеп беруде банктік маржа елімізде өте қатты жоғарлағаны көрініп тұр. Мысалы, валюталық тәуекелділіктен еркін болатын валюталық несиені аламыз. Банктік маржа сондай несиелерде 2002 жылдың 3-ші кварталында Алматы қаласында жылдық 7,4%-ды құрады. Маржаның орташа деңгейі 4,1-5,1% деп алсақ, онда банктік маржада 2-3% мөлшерінде болып, кәсіпорынның несие тәуекелділігі үшін төлемі болып табылады. Несиелік тәуекелділік деңгейіне ұқсас валюталық несиелерді өңдеуші Шығыс Қазақстан және Қарағанды обылыстарын қарастырамыз. Осы жерде несиелік тәуекелділікке таза төлем 2-2,5 есе үлкен болып шығады. Қалайда Қостанай, Қызылорда және Жамбыл аграрлық обылыстарында банктік маржа дәл сондай. Қарыз алушылар үшін әділетсіз қымбаттауға әкелетін банк маржасы елдің аумақ қатарында қатты артып кеткен. Сондай жағдай банктік маржамен тұтнушылық қабілеттің қарқынмен дамуына ықпал ете қоймады. Сондықтан жылдам несиелік саясаттың қазіргі бағытын ҚР ҰБ нұсқау керек. Әзірге, Ұлтық банк ққабылдауға жиналып жатқан жоқ. Жеке банктер басқаратын органдарының іс-әрекетінсіз жеке аумақтарда несиенің қымбаттауына әкелетін анықталмаған банктік маржаның жоғарғы қойылымдарын орнатып жатыр. Банктің ағымдағы қызметіне ешкім кедергі келтіріп жатқан жоқ.

Басқа мәселе депозит пен несие арасындағы баланстық еместігі. Толығымен республика бойынша орта мен ұзақ мерзімді несие үлесі несиелік портфелде 2002 жылдың 3-ші кварталында 55,7%, депозиттік портфелде 44,5%-ды құрады

Егер бағалық көз қараста орта мен ұзақ мерзімді банк депозиттерінің көлемі 2002 жылдың 3-ші кварталында 235,1 млрд теңге, сол кезде орта мен ұзақ мерзімді банктік несиелер экономикада 322,2 млдр теңгені құрады. Орта мен ұзақ мерзімді банктік несиелер ұзақ мерзімді депозиттік мүліктермен 87 млрд теңгемен қамтамасыз етілмеген. Осы бөлікте орта мен ұзақ мерзімді банктік несиелер халықтық қысқа мерзімді депозиттер есебінен қаржыландырылады. Бұл жағдай сондай несие бойынша қарыз алушылардың төлемі кезінде депозит бойынша банктердің өзінің мідеттемелерін орындамау тәуекелділігін ала жүреді.

Сондықтан жеке аумақтарда бұл мәселе біраз ерекше. Мысалы, Маңғыстау обылысында орта және ұзақ мерзімді несиелер үлесі несиелік портфелде 74%, депозиттік портфелде 15,4%-ды құраса, ал Оңтүстік Қазақстан обылысында 41,2 және 18,4%-ды құрады.

Негізгі мәселелер елімізде кіші және орта бизнестің дамуына кедергі келтіреді. Әр түрлі елдердің тәжрибиесі көрсеткендей нарық өз бетімен кіші және орта бизнесті қаржыландыру мәселесін шеш алмайды.

Бір жағынан жобаның бағасы әр түрлі болғаныменде, банктердің қаржыландыруға кез келген жобаға бірдей шығындалып жатыр. Керісінше, жобаның құны азайған сайын, онв қаржыландыру артып келеді. Ірі және кіші жобаларға үлкен пайыздық қойылымдарымен сипатталады. Бір жағынан айтқанда, банк тәуекелділігі ірі бизнесті несиелеуге қарағанда кіші және орта бизнесті несиелегені артық. Өйткені ірі бизнестің керексіз факторларға төзімділігі нашар және өндірістік дифференция деңгейінің төмендігі. Ірі бизнеспен салыстырғанда кіші және орта бизнеске кепілдікпен қамтамасыз етуге байланысты банктер үлкен нұсқау жасауға әкеліп соғады. банктер кіші және орта бизнесті жоғарғы пайыздық қойылыммен және қамтамасыз ету үлкен қатты жағдайлар қойған кезде ғана несиелеуге дайын. Бұл жағдай жаңадан бастап келе жатқан бизнесмендерді қанағаттандырмайды. Сондықтан, нарықтық экономикада орта және кіші бизнестің несиеге сұранысы қаржы институттарын қанағаттандырмайды.

Бұның бәрі экономикада құрылымдық қайта құруды тежейді, өңдеуші саласындағы кәсіпорындардың қайта жарақтануына ескірген өндірістік базаларды жаңартуына мүмкіндік бермейді. Ішкі және әлемдік өткізу нарығында қазақстандық өнімнің жоғарғы емес бәсекелестік қабілетін негіздейді, сонымен қатар банктік сектордағы валюталық тәуекелділікті күшейтеді.

Барлық жағынан қоғам және тауар өндірушілер бір-біріне банк қызығушылығын тартатын, сондай өндірісті несиелейтін механизм қажет етеді. Бірақ, бұны қалай іске асыру керек, егер алғашқы көріністен олар бірін-бірі шектейтін болса. Банк қызығушылығы қабылданған деңгейге дейін несие тәуекелділігінің төмендеуімен аяқталады. Тауар өндірушілер — төменгі пайыздық қойылыммен және жалғастырылатын уақытқа несие алады. [11, 60 б ]

2.2. Шағын бизнесті несиелеудің кеңеюі

Нарықтық экономика мүмкіндігін қолайлы қолдану арқасында және біздің экономикамыздың кәсіпорын шикізат секторының және банк жүйесінің жақсы дамуын қамтиды. Әлем нарығының қолайлы канъюктурасының қызметінде олар уақыт өткен сайын өсімнің жоғарғы қарқынымен дамып отыруда. Кризистен кейінгі жылдары ЖІӨ көлемі 39,1% -ға артады. Елімізде инвестицияның көптеп тартылуы кезінде негізгі капиталға инвестиция 102%-ға өсті. Сондай көрсеткіштерді Қазақстан бұрынғы совет үкіметі жылдары жете алмаған. Сауда сальдосы бұрынғыдай оңды көрсетеді. Ұзақ мерзімді тұрақты экономикалық өсімге өтуге қолайлы мүмкіндіктер туып тұр. Қазақстандық банктер жүйесі үшін спекулятивті табыс, «қысқа ақша» стартегиялық кезеңі тәжрибие жүзінде аяқталуда. Мемлекет кең жүйелі банкке көшуде. Басқа стратегия кезеңі — нақты экономиканы орта және ұзақ мерзіммен несиелеу страрегиясы, қаржылық қызмет сапасының жоғарлауы мен ортаның кеңеюі, стратегиялық клиенттермен күресі. Банктік жүйеде нақты экономикаға берілген несиелердің көлемінің артуына ашық тенденция бақыланады. 1999 жылмен салыстырғанда берілген несиелердің көлемі 2000 жылы 85,6%-ға, ал 2001 жылы тағы да 77,3%-ға артты. 1998 жылмен салыстырғанда 1999-2001 жылдары 5,2 есе артты. Нақты экономикадағы несие құрылымы 2001 жылы — бірінші рет орта және ұзақ мерзімді несиелер үлесі қысқа мерзімді несиелер үлесінен асып кетті (50,8%, 49,2%), 2000 жылдың бірінші жарты жылдығында бұл арақатынас 55%, 45%-ын құрады.

Барлық несиелер көлемі нақты экономикада ЖІӨ-де 15%-ды ғана құрады, ал орта және ұзақ мерзімді — ЖІӨ-де 7,6% . олар негізінен 4-5 есе үлкен болуы керек.

Банк активтілігі негізгі капиталды инвестициялау несиелеуде өзінің түсіндірмесі бар. Макроэкономикалық тұрақтылық, әлем нарығының қолайлы канъюктурасы және экономика өсімінің жоғарғы қарқыны орта және ұзақ мерзімді инвестициялық жобаларды несиелеу үшін банкте жеткілікті ұзақ мерзімді қаржылары қамтылған.

1999-2001 жылдары депозиттер мерзімді салымдар бойынша 1998 жылмен салыстырғанда алты есе артты. 2002 жылы банктің жеке капитал деңгейі ЖІӨ-де 3,7%-ға, ал активтер ЖІӨ-де 100-120% мідетті түрде құрауы керек еді.

Банктік жүйеге әлі де жоғарғы сенімділік жеткіліксіз. Нақты табыстың жоғарғы өсімі кезінде халықтың салымдары орта мерзімді өсімінің баяулығымен сипатталады. Сонымен қатар, банктер жеке капиталын баяу таратумен байланысты. Осыдан кейін банктер ірі ұзақ мерзімді зайымдық капиталды орналастырмайды.

Тағы бір себеп — бакнтік несиелер мен депозиттер бойынша пайыздық қойылымдар арасындағы үлкен айырмашылықтар заңды тұлғалар үшін біріншісі мерзімді салымдар бойынша 5% құрады және жеке тұлғалар үшін — 11%,ал екіншісі 13%-дан 25%-ға дейін өзгерді. Бұл банктік жүйеде өсім салымдарын ынталандырмайды.

Банктік жүйенің төмен капитализациясы жылдам өсетін қазақстандық кәсіпорындарды несиелеуге әзірге мүмкіндік бермей тұр. Банктер әліде нарықтық экономикада жоғарғы болатын тәуекелділіктен қорқады. Бұл нақты экономикада банктердің несиелік активтілігін ұстап тұрады, негізінен өндіруші кәсіпорындар. Осыдан экономика монетизациясының төменгі деңгейі ЖІӨ-де 17,4%-ды құрады. [12, 3 б ]

Тәуекелділік факторлары банк жағынан да және кәсіпорын жағынан да болады. Банк позициясы жағынан: өндіруші сектордың бәсеке қабілеттілігінің төмендігі, кәсіпорынның төменгі пайдасы (пайдалылық банктік несие бойынша орта қойылымдарды көтермейді), инвестор мен иемденушілердің құқ жағынан әлсіздігі, техника – технологиялық жағынан артта қалушылығы, әлсіз өндірістік инфрақұрылым, ликвидті кепілдігінің болмауы және т.б.

Жалпы сомадан активтер 43% керексіз несиелер, банктер қорқыта алмайды.

Кәсіпорын жағынан — банк капиталының жеткіліксіздігімен және пайыздық қойылымдарды жоғарғы деңгейімен байланысты қиын несиенің болуы. Сондықтан олар өндіріс дамуының мәселесін шешуге банкпен пайыз қойдыруға жасай алмайды.

Соның арасында қиын қаржылық деңгейінің пайда болуы өндіруші кәсіпорындарға, ауылшаруашылығына, энергетикаға орта және ұзақ мерзімді несиелеудің кеңеюі экономикалық өсімді ұстап тұруға мүмкіндік беретіндердің бірі болады.

Отандық банктер шикізат секторын несиелеуге қатысу мүмкіндігі жоқ. Әсіресе мұнай саласында, жоғарғы тәуекелділікті шарттарға бейімделуден басқа, бірақ одан да табысты орналастыру жеке меншік және зайымды амал, жылдамдатылған және жинақтау салымдар. Әңгіме бұл жерде кәіпорынды несиелеудің жоғарғы емес қаржылық тұрақтылығымен және қамтамасыз ету жеткіліктілігімен сиаптталады.

Сондай объектілерге шағын бизнестің қатысы бар. Бір жағынан, шағын кәсіпорындар үлкен мөлшерде несиелік қаражатты жалғастырылмайтын уақытқа қаражаттары қысқа өндіру циклмен және салмағымен орын алады. Бұл ерекшеліктер шағын бизнес белгілі деңгейде жоғарғы несиелік тәуекелділіктердің орнын толтырады және банк оның күшімен несиелейді.

Әзірге шағын бизнесті несиелеу деңгейі банктермен жоғарғы емес болып табылады. 2001 жылы оның көлемі қайта 1,8 есе өсті 2000 жылмен салыстырғанда, бірақ та бір кәсіпорынға 830 млн доллар ғана құрады. Ештемеге қарамастан, шағын бизнестің бамуы басымды болып саналады, және олар бәрінен бұрын банктік несиеден үміт күтеді. Оның үлесінде 2001 жылы нақты экономикада банкпен берілген барлық несиенің 1/4 бөлігін ғана құрады. Ағымды жылдары осы экономика секторында банкпен берілген несие көлемінің төмендеу тенденциясы белгіленеді. Алты ай ішінде олардың көлемінің өсімі 5%-ды ғана құрады. Банктік несие құрылымында теңгелік көріністе және қысқа мерзімді несиелермен иемденеді. Орта және ұзақ мерзімді несиелер үлесі қысқа мерзімді несиелер үлесін оларды доллар түрінде ғана арттырады.

Бір жағынан, шағын бизнес Қазақстанның даушы экономикасында үлкен рөл атқарады. Бұл жерде өнеркәсіптік даму мен экпорт үшін шағын кәсіпорындардың белгілі тенденция өсімін дамушы және дамыған елдердегі сияқты көрсетеді. Толық емес мәліметтер бойынша олардың саны 53 млн, оның ішінде Европада – 17 млн, АҚШ-та 20 млн, Ресейде 1млн-ды құрады.

АҚШ-та шағын бизнеске шағын бизнеске барлық инвестицияның жартысынан көбі ЖІӨ-де 40% мөлшерінде құрады. Мұнда жиынтық жұмысшы күшінің 2/3 бөлігі жұмыч басты.

Германияда индивдуалды кәсіпкерліктер 3,3 млн құрады. Олар брлық кәсіпорынның 99% — салық төлеушілер құрайды, барлық жұмысшы күшінің 70% және айналымнан салыққа түскені 40% құрады, экспорттың 30% құрайды. 1999 жылы Германияда жалпы инвестицияның 46%-ын іске асырып, ЖҰӨ-нің 57% қамтамасыз етеді. Қазақстанда шағын бизнес әзіге әлсіз. Берілген мәліметтер бойынша 1 млн адамды қамтитын 350 мың ғана шағын кәсіпорын бар. 1000 тұрғыннан 45-50 кәсіпорын, 10000 тұрғынды қамтитын дамыған және орта дамыған елдерде болады. Бұларда жұмыс істей алатын халықтың 17%, олар 14%-дай ЖІӨ-ге өндіреді. Қытайда бірнеше ауылшаруашылық жұмыс бастылығы жұмысшы күшінің 84,3%, Индонезия – 79,2%, Оңтүстік Корея – 78,5%, Филиппин — 32% құрады.

Қазақстанда шағын бизнестің дамуының күшеюін тежейтін бірнеше себептер қатарын айта кетуі керек.

Елімізде Совет үкіметі кезінде өндіретін өнеркәсіптерде негізінен ірі өнеркәсіптер дамыды. Олардың дамуы қиын болып жатса да қазірде күш жұмылдырып жатыр. Үлкен ықпалын тигізіп жатқан жоқ. Олардың 70-80 жылдардағы техникалары еркін сақталған күште өндірістің баяулығымен сипатталады.

Өндіріс саласында шағын кәсіпкерлікті қалыптастыру анағурлым күрделі техника және көп салалы технологиялар, тәжрибиесі мол, квалификациялы жоғары жұмысшылар, шетелдерден тасмалданатын шикізат, материялдар, құраушы өнімдерді пайдалануды талап етеді. Көбінесе өнімді өткізу нарығы қала, обылыс, ел аймағынан шет жерлерде болады. Өнім сапасы жөнінен жоғарғы талаптарға сай және сертификация,жоғарғы стандарттарғасәйкес болуы керек. Кәсіби деңгейі жоғары менеджерлердің жетіспеушілігі жалпы өнеркәсіптік кәсіпорындарда әсіресе шағын бизнесте байқалады. Елде менеджердің кәсіби деңгейін көтеріп, мақсатқа бағытталған ұйымдасқан жүйе жоқ. Қазір жұмыс істеп тұрған көлемде көпшіліктің қолы жете бермейді,оқудың қымбаттылығына байланысты озғыш келетін адамдар аз, және де бұл колледждің басым бөлігі ПТУ базасында құрылған, ондай қазіргі кездегі менеджерден көрі техниктер, бухгалтерлер, мастерлерді дайындайды.

Үкімет және жергілікті басқару органдары шағын бизнес менеджменттік көмек көрсетудің тиімді жүйесін жасап шығармайды. Одан бөлек, басқаруда әр түрлі органдары шағын бизнес үстінен көптеген мемлекеттің бақылаушыларын қалыптастыру арқылы шағын бизнес даму жолында көптеген кедергілер жасап, бұл дегенін елде парақорлықтың артуына әсер етеді.

Енді, жаңа өнеркәсіптік саясат шеңберінде, орта және шағын кәсіпкерлік жан-жақты қолдау көрсетіп жедел дамыту ғана қалды, себебі: «жіңішке» ішкі нарық жағдайында ҒТП жеткіліктерімен байланысты жылдам өзгеретін кезеңдерде шағын бизнес адам факторының жұмысшының өзін көрсетуінің, жеке бас еңбегінің маңыздылығы жоғары болатын экономиканың бнлсенді сферасына айналады.

Мемлекет жаңа өнеркәсіптік салаларды жасауы тек қана шағын кәсіпорындар ғана емес, ноу-хау үлесі жоғары технологияның өндіріске негізделген шағын иновациялық фирмаларды жасауға мүдделі.

Бұл бағыттағы шағын бизнес рөлі өсіп келеді. Постиндустриализм жолымен келе жатқан дамыған елдер тәжрибиесімен дәлелднуде. Иновациялық шағын бизнес іс-әрекеті жоғары тәуекелділікпен байланысты, бірақ орта табыс нормасына қарағанда жоғары табыс нормасын әкеледі.

Мұндай фирма экономиканың дамуы үшін маңыздылығы: иновациялық шағын фиралар, ірі кәсіпорындармен бірге нарық экономика әрекетіне тиімді қатыса алуына байланысты өсе түседі.

Бұның бәрі шағын бизнес бір жағынан ұзақ мерзімді қаражаттардың жетіспеуі жағдайында, екінші жағынан несиелеудің бұл түрінің тәуекелділік деңгейін төмендетеді.

Бұл бағытта көп нәрселер орталықта және жергілікті жерде мемлекет органдарының әлемде кең қолданылып және өзінің тиімді екендігін дәлелдеген шағын бизнес мемлекеттің қолдау шараларының жүйесін қабылдауға байланысты. Шағын бизнес қолдауы екі деңгейлі программалар қабылдануы керек: орталықтық және жергіліктік. Мысалы, шағын иновациялы фирмаларды (технологиялық орталықтар, технопарктер, инкубаторлар) құру және қолдау инфрақұрылымын дамыту программасы. Мұндай программа қандай да бір себептермен банк несиелерін алу мүмкіндігі жоқ кәсіпкерлерге қаржылық кепілдіктер береді. Сонымен бірге, белсенділерді қолдау программасы, импортқа бағытталған өндірістердің даму программасы және т.б.

Шағын бизнесті қолдауды төменгі қойылыммен қарапайым салық жүйесін сызу маңызды орын алады. Сонымен бірге, инвесторлардың жеке меншік құқығын қарауды нығайту, шағын бизнес тауарларын сыртқы нарыққа көмек көрсету, бизнес жолындағы барлық кедергілерді алу, парақорлықпен бизнес үстінен мемелкет бақылауының артықшылықтарымен күресте маңызды болып табылады.

Өз кезегінде шағын кәсіпкерлік үкімет және жергілікті органдар қолдауына лайықты және банктерге лайықты стратегиялық серіктестіктің болуы керек.

Ол үшін шағын бизнес төмендегі қызметтермен қамтамасыз ету керек:

Өзінің қаржылық іс-әрекетінің трнасперциясы әлемдік стандартқа сай қаржылық – бухгалтерлік есеп,есеп беру жұмыстарын жүргізу; жалпы бизнесті жүргізуде менеджмент обылысында кадрлардың кәсіби деңгейін көтеру; өздерінің өнімдерін белсенді жарнамалау, өнімнің басқа қабілеттілігін және сапасын жақсарту факторы ретінде франчайзингті қолдану. [17, 50 б ]

ҚОРЫТЫНДЫ

Ломбардтар – бұл жылжитын мүліктерді кепілге ала отырып, қысқа мерзімге ссуда беретін несиелік мекеме.

Қазақстанда банктік емес мекемелердің мынадай түрлері дамып отыр:

ломбардтар;
несиелік серіктестіктер;
микрокредиттік ұйымдар;
жинақтаушы зейнетақы қорлары;
пошта-жинақ мекемелері;
ипотекалық компаниялары.

Соның ішінде қазіргі кезде ломбардтық мекемелер мен несиелік серіктестіктер кеңінен дамып келеді.

Несие өсімі кіші және орта бизнеске банк арқылы жеткізілгенін айта кетуі керек. Кіші бизнесте несие көлемінің жоғарлауы шетел несиелерінің және халықаралық қаржы институтының инвестициясының көз қызығушылығымен түсіндіріледі.

Қазақстанда несиелеу жүйесінің барлық элементтерін қарастыра отырып, келесідей мәселелерді бөліп қарастыруға болады: объект несиелеу сапасында айналым қаражатын иемдене алады; басты субъект болып өндірістік емес экономика секторы болады; несиемен қамтамасыз етудің негізгі формасы кепіл зат түрі әлі дамымаған.

Өзгерісті қарастыру 2-ші деңгейлі банктердің қайта қаржыландыру қойылымына байланысы осы уақытта мемлекеттің негізгі банкі осы көрсеткішті арттырса немесе кемітсе жалпы іс-қимылға әсер етеді, ал 2-ші деңгейлі банктер өз кезегінде оның жайғасымын қабылдай ма, әлде қабылдамайтынын өзі шешеді. Барлық несие кезінде оны әр кезде қолдануға тартудың бір жолы – мемлекет нарығында араласу тұрақтылық және ереженің ұзақтығы арқылы олардың сеніміне кіруге болады. Тұрақтылыққа міндетті ұзақтықтардың жоқ болуы осы ережелерде банктер өзінің мүмкіндіктерін максималды дәрежеде қазіргі сәтте қолданып қалуға тырысады. Олар ұзақ мерзімді және орта мерзімді таратуларды жасайды, бірақ та құрылым үлесімде барлық қосындылар біршама қысқа мерзімді несиелер үлесінен төмен болады. Бір сөзбен айтқанда, саяси тұрақтылықтан экономикада тұрақты араласуға қажеттілік туып отыр.

ЖІӨ-дегі банктік несиенің үлесі келесі негізгі себептермен байланысты:

Әлемдік жағдаятының өте қолайлы макроэкономикалық жағдайының өсуі. Негізгісі мұнайға бағаның өсуі.
Нарық жағдайында кәсіпорындармен жеткілікті жұмыс тәжрибиесінің алмасу көрсеткішінде нақты экономикалық сектордың ұстамдылығының жоғарлауы.

Банктік капитализацияның өсімі негізінде банктік жүйенің нығаюы, банктың қадағалауы мен төлем жүйесінің артуы.

Егер заңды тұлғаларға 2002 жылы теңгелік несиелерді алған тиімді болса, ал жеке тұлғаларға валюталық несиелерді алған тиімді.

Нақты қойылымдар теңгелік несиелер бойынша кәсіпорын үшін 2002 жылы орта есеппен алғанда валюталық несиеге қарағанда төмен болды.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. –Алматы: ИздатМаркет, 2004.-248 бет. (92, 117)
Сейтқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер. -Алматы: Экономика, 2001.-466 бет. 72-130-232-162-276.
Әкімбеков С.Ә., Баймұхаметова А.С., Жанайдаров У.А. Экономикалық теория. – Астана: Астана полиграфия, 2002.-398 бет. (296, 299)
Әубәкіров Я., Нәрібаев К., Есқалиев М., Жатқанбаев Е., Байжұмаев Е., Досқалиев С., Жәйшібеков Ж. Экономикалық теория негіздері. –Алматы: Санат, 1998.-479 бет. (403, 406)
Әубәкіров Я.Ә., Байжұмаев Б.Б., Жақыпова Ф.Н., Тәбеев Т.П. Экономикалық теория. –Алматы: Қазақ Университеті, 1999.-280 бет. (162)
Мақыш С.Б. Банк ісі. –Алматы: Қазақ Университеті, 2004.-241 бет. (37, 156, 162, 202, 208, 213)
Көшенова Б.А. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары. –Алматы: Экономика, 2000.-328 бет. (98, 221)
Мамыров Н.Қ., Тілеужанова М.Ә. Макроэкономика. –Алматы: Экономика, 2003.-432 бет. (212, 217, 221)
Нұрсейтова Р. Перспективы развития страхования экспортных кредитов и инвестиций в Казахстане. Қаржы қаражат. – 2003. –Вып.6., ч.1. с. 35-40.
Мақыш С.Б. Жобалық несиелеудің ерекшеліктері. Вестник КазНУ.-2004. №6. -32-34 бет.
Нурсейт Н. Расширение банковского кредитования. Аль-Пари-2002. №6. 60-65 бет.
Нурсейт Н. Кредитование малого и среднего предпрнимательства. РЦБК.-2005. №3. 2 бет.
Нурсейт Н. Об одобрении годового отчета Национального банка Республики Казахстан за 2004 год. Финансы, кредиты -2005. №5. 3 бет.
Бекмұхаметова А.Б. Денежно кредитное и валютное регулирование экономики Казахстана. -2003. №3. 37-39 бет.
Сейтбеков А. Виды и типы кредитов в банковском секторе Казахстана. Саясат.-2003. №3. с.50-53.
Бохаев Д.Т. Коммерциялық банктердің несие ресурстарын құрудағы депозиттер. Проблемалары және болашағы. Аль-Пари-2001. №2. 9-11бет.
Журнал. Экономическое образование.-НБК. №2. 2002, -50 бет.
Годовой отчет НБРК за 2001г.
Рамазанов Н. Кредитные риски //Деловая неделя// от 22.03.02г.-12-13 бет .
Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы: Учебник.-Алматы: экономика, 2001. с.512.
Основных направлениях денежно-кредитной политики на 2005-2007 годы и текущей ситуации на финансовом рынке.
Национальный банк Республики Казахстана Пресс-Релиз №007 от 2 февраля 2005 года. //Банки Казахстана.//-2005. вып.2., ч.1. с.2-5.
Қазахстанда ипотекалық кредиттеу жүйесін ендіру бағдарламасы және оны іске асыру. Егемен Қазақстан-2001. 13 шілде.
Серикбаев Ж.Д. Совершенствовение механизма денежно-кредитного регулирования экономики Казахстана. –Алматы: Экономика, 2004. 312 бет.
Қазақстанның нарықтық экономикалық қаржы-несиелік проблемалары. –Алматы: ҚазҰУ 2002ж. 35 бет.

СМИ сообщают, что Америка тайно передала Украине…

Членам кабинета министров Кыргызстана запретили ходить по…

Одобрен законопроект о предоставлении военной помощи Украине

Численность населения Узбекистана достигла рекорда в своем…

Что делала Собчак на суде По Бишимбаеву?

Невзоров:Офигительные новости! Путин проиграл. Как он переживет…

Глава ЦРУ заявил, что Украина может проиграть…

БИШИМБАЕВ И НУКЕНОВА. РАЗБОР ВРАЧА-ПСИХИАТРА. ПОЧЕМУ ОН…

Население Японии с каждым годом сокращается

Конкурс красоты пройдет среди ИИ-женщин

Дипломдық жұмыс. Каспий банктегі несиелік операциялардың есебін ұйымдастыру жолдары

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

1.ТАРАУ. НЕСИЕЛІК ОПЕРАЦИЯЛАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ.

ҚР-ның несие жүйесінің құрылымы

ҚР-ның несиелік жүйесі

В университете Оксфорда будут преподавать казахский язык

Казахстан. То, чего никогда не было

Болельщиков «Актобе» наказали после их выступления в метро Алматы

В Уральске учительницу начальной школы убили в ее квартире

Семья россиян помогает казахстанцам изучать казахский язык

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты