Дипломдық жұмыс. Қазақ және түрік тіліндегі сөз этикеті бірліктері

ЖОСПАР

 

Кіріспе…………………………………………………………………………………………………..2

 

 I тарау. Сөз этикеті бірліктерінің қызметі мен семантикалық-стилистикалық ерекшеліктері………………………………………………………………..8

  1.1 Сөз этикетінің қызметі және оның өзара байланыстылығы………………9

 1.2 Сөз этикеті бірліктерінің стильдік ерекшеліктері……………………………10

 1.3 Сөз этикетінің семантикалық түрлері және ерекшеліктері………………11

 1.4 Қазақ және түрік тіліндегі вербалды және бейвербалды этикет

формалары………………………………………………………………………………………….16

 

II тарау. Сөз этикет бірліктерінің қолдану орны мен жұмсалу аясы……………………………………………………………………………………………………19

 2.1 Қазақ және түрік тіліндегі амандасу сөз бірліктерінің формалары………………………………………………………………………………………….19                                                                           2.2 Қазақ және түрік тіліндегі қоштасу сөз бірліктерінің формалары………………………………………………………………………………………….32                                                    2.3 Қазақ және түрік тіліндегі тілек сөзі мен рахмет айту сөз 

                     бірліктерінің формалары……………………………………………………40

 

Қорытынды…………………………………………………………………………………………

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі…………………………………………………………

 

 

КІРІСПЕ

 

Адам тәлім-тәрбиесіз, өнер-білімсіз, іс-әрекетсіз өмір сүрмек емес. Сол өмірінде ол өзін қоғамнан тыс жүрген жанмын демей, ата-ананың ұл-қызы болғандықтан, халықтың Отанының ұл-қызымын деп есептейді. Адамды сондай саналы ойға баулитын, еңбек процесіне белсене қатысуға мүмкіншілік тудыратын қарым-қатынас құрамы – ұлы мәртебелі сол ана тілі.

Адам білімді, тәлім-тәрбиені тіл арқылы алады, мәдениетті, өнерді, ғылымды, техниканы тіл арқылы үйренеді. Тіл – ұлт ерекшеліктерінің бірі, ұлт мәдениетінің бір формасы. Сондықтан онда әрбір халықтың ұлттық сана-сезімінің, ойлау тәсілінің, мінез-құлқының нысаналары сақталады. Халықтың сондай ерекшеліктері, мәдениеті, әдет-ғұрпы, әдеби мұралары, оның психикалық қалпы тіл арқылы ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отырады.

Тілді жақсы білу оңай жұмыс емес. Өйткені оның шегі жоқ. Тіл — адамдардың еңбек ету процесінде, қарым-қатынас жасау тәжірибесінде мыңдаған жылдар бойы жасалған. Оның орасан зор көп байлықтары сол тілде сөйлейтін халықтың бастан кешірген ұзақ өміріндегі ойлау жұмысының нәтижесі ретінде үнемі дамып отырады. Тілді сіресіп қатып қалған қалпында емес, сол даму, жетілу, процесінде үйренеміз.

Адам баласы белгілі бір қоғамда бірлесіп өмір сүріп, бірлесіп еңбек етеді. Қандай да болмасын қоғамның көпшілік қабылдаған әдет-ғұрып, қарым-қатынас жасау дәстүрі болады. Адамдардың бір-бірімен араласуы сол қағидаға негізделеді. Одан ауытқу өзара қалыптасқан қарым-қатынасқа қаяу түсіру мүмкін. Сондықтан әркім белгілі қоғамның бір мүшесі ретінде, көпшілікке аян дәстүрлі қағидалар мен әдет-ғұрыптарды құрметтеп отыруға тиіс. Міне, адамдардың өзара қарым-қатынасына қатысты орныққан әдеп ережелерінің жиынтығы ғылымда «этикет» деген арнайы терминмен айтылады. Осы әдеп ережелері жиынтығының вербалды (тіл арқылы жүзеге асатын) жағы «сөз этикеті» деген арнайы атпен ерекшеленіп атала бастады.

Сөз этикеті жалпы алғанда адамдар (коммуникаттар) арасындағы байланыстың үзілмеуі, реттеліп отыруы, сыпайы түрде жүзеге асуы, сондай-ақ көңіл-күйге жағымды әсер ету үшін жұмсалады. Міне, бұларды бір сөзбен айтқанда сөз этикетінің қызметі деп атауға болады.

         Сөз этикеті әлеуметтік-лингвистикалық құбылыс болғандықтан да, оның өзіне тән қызметі тіл табиғатынан, тілдің функцияларынан туындайды. Ал жалпы тілдің ең басты қызметі – қарым-қатынас құралы болу және де танымдық мәні, яки қоршаған ортаны танып білу, заттар мен құбылыстарды бейнелеу, ойды жеткізу екендігі белгілі. Сөз этикеті, негізінен тілдің бір бөлшегі, шағын жүйесі (микросистема) ретінде қарым-қатынас, яғни коммуникативтік қызметте жан-жақты ашылады, ал танымдық қызметінде ол жетекші рөль атқармайды. Мысалы, дәстүрлі «Қалың қалай?», «Не жаңалық бар?»,  « Мал-жан аман ба?»  сияқты қалыпты сұрақтар (клише, штампттар) нақты жауапты талап етпейді. Бұл сұраулы сөйлемдер өз кезегінде айтылуға тиіс болғандықтан, айтылады да, оған тағы да дәстүрлі «Шүкір!» «Өзіңде не жаңалық бар?» деген тәрізді қалыпты жауаптар беріледі. Бұл мысалдар (сөз орамдары) сөйлеушілердің әңгімені бастап кетулеріне «кілт», яки бір нәрсені сұрау, оған жауап беру қызметінде емес, негізінен, қарым-қатынасты үзбеу, жалғау қызметінде тұр. Бұл, әрине, сөз этикетінің негізгі қызметі тек байланыс құралы ғана болып, оның танымдық (сигнификативтік) мәні жоқ деген сөз емес. Егер оның бұндай танымдық мәні болмаса, біз белгілі бір нақты жағдайда қоштасу мен амандасу, рахмет айту секілді түрлерін ажырата алмаған болар едік.

Сөз мәдениеті күрделі ұғымды қамтиды. «Сөз» деген сөздің өзі – мағыналық өрісі кең дүние. Тіл жеке сөздерден тұрады, яғни сөз – тілдің бір элементі. Қазақ тілінде «сөз» сөзінің қосалқы, ауыспалы мағыналары  бар.

«Сөз мәдениеті» – тілдің жеке элементтерін, тұлға-тәсілдерін оның елегінен өтіп қалыптасқан, қоғам тарапынан қабылданған заңдылықтарына сәйкес дұрыс пайдалану туралы білім саласы. Сонымен «Сөз мәдениеті» – тек тілдің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық нормаларын бұлжытпай дәлме-дәл сақтау ғана емес, айтпақ ойды тыңдаушы жүрекке жылы тиетін, «айналасы теп-тегіс жұмыр келген», әсерлі жеткізу дегенді білдіреді.

Кез келген ұлттың, халықтың сырт көзге бірден байқалатын, мен мұндалап тұратын ерекшелігі ең алдымен этикеттен, сөз этикетінен көрінеді. Белгілі бір халықтың, ұлттың тілін үйренуде басқа елдің алдымен сол халықтың тіліндегі сөз этикетіне ден қояды. Тіл үйренуді амандасу, рахмет айту, кешірім сұрау, комплимент айту және қоштасу сияқты сөз этикет сөздерден бастайды.

Адамдардың дидарласуына, ең алдымен, дәнекер болатын да – осылар. Туған-туысқан, жора-жолдас, тамыр-таныстармен кездескенде – амандасу, кетерде – қоштасу қаншалықты дәстүрлі әдетке айналса, біреудің қуанышына, қайғы-қасіретіне ортақтасу соншалықты табиғи да. Адамның жанына жағымды, жылы сөздер оның көңіл-күйінің пернесі сияқты.

Міне, сондықтан, атап айтқанда қазақ және түрік тілдеріндегі сөйлеу әрекетіне және осы процестегі ұлттық-мәдени ерекшеліктерге талдау жасағанда екі тілдегі амандасу, қоштасу және рахмет айту формаларын салыстыра қараудың да рөлі ерекше екенін көрсетуді мақсат еттік. 

Екі бөлек тілде сөйлейтін адамдар бір-бірімен түсінісе алмайды. Өйткені екі бөлек географиялық аймақта өмір сүретін адамдар сезімдері мен ойларын жеткізуде бірдей тіл элементтерін басқа түрде, басқаша пайдалануы мүмкін. Әр адам жеке тұлға болғаны үшін, төңірегінде болып жатқан құбылыстарға, оқиғаларға түрлі реакциялар көрсетеді. Қоғамдағы белгілі бір жағдайларға байланысты болған оқиғаларға қатысты қалыптасып қалған реакциялар, қимылдар, сөздер, мәдени этикеттер бар.

Осыған орай, қазақ және түрік халықтарының өмірінде жиі кездесетін амандасу, қоштасу және рахмет айту сөз этикеттері мен олардың қай жерде, қашан, қалай қолданудың шарттарын көрсетеміз. Мысалы, амандық сұрасудың ешқандай қиындығы жоқ сияқты көрінеді. Бірақ амандасудың толып жатқан түрлері, синонимдері және варианттары бар. Сондықтан қай тілде болмасын, оларды талғап, таңдап қолдануға қажет.

          Сәлемдесудің күнделікті өмірде мәні аса зор. Танысу да, әңгімелесу де амандасудан басталады. Амандасу арқылы көзтаныс, жүзтаныстармен одан әрі білістігімізді нығайта түсеміз. Сондықтан да халық нақылында «Сөз атасы – сәлем» делінеді. Амандасу – этикеттік таңба, ал белгілі бір нақты жағдайда (ситуацияда) амандаспай кету (сәлем алмау, сәлем бермеу) этикеттік таңба жоқ дегенді білдірмейді, қайта керісінше қандай да болмасын себепке (мотивке) байланысты  (реніш, өкпе т. б.) қарым-қатынасты үзу тактісін аңғартады. Сол себептен де сәлемдесуге жер бетіндегі халықтардың бәрі ерекше мән береді. Оларды қолданудың, жұмсаудың өзіндік қалыптасқан жүйесі бар. Амандасудың тұрақты сөз орамдарын (сөздерін) яки тілдік құралдарын орнымен қолдана білу алдымен қалыпты қарым-қатынастың типін ажырата білуге байланысты болып келеді. Осы жүйені дұрыс аңғармаған адам кейде амандасуда ағаттық жіберіп алады.

Амандық сұрасу күнделікті өмірде жиі қолданылатын сөз бірліктері. Бірақ бұлардағы мағыналық, стильдік реңк оларды талғап, таңдап өз орайында қолдануды қажет етеді. Мысалы, қысқаша түрде салыстырып көрсек, қазақ тілінде, «Сәлеметсіз бе?» деп амандасу үлкен-кішіге, таныс-бейтанысқа, ресми жағдайда да қолданыла беретінін байқасақ, бұл қолданыстың түрік тіліндегі формасы «Merhaba» (мерһаба) — жекеше түрі, «Merhabalar» (мерһабалар) — көпше түрі. Бұл қолданыс негізінен көп адамға қарата айтылады, сондай-ақ, бұл көпше түрдегі қолданысты аса сыйлы, құрметті адамдарға да қарата айтуға болады. Мағынасы жағынан қазақ тілімен бірдей, бейтарап болғандықтан, күнделікті өмірде қолданыла береді.

«Ассалаумағалайкум!» деп апа-әжелерімізбен амандассақ қолайсыз жағдайға душар қылады.

Міне, бұл тәрізді ерекшелік амандасуға этикет сөздерде мағына, стильдік өзгешеліктермен қоса әлеуметтік сипат барын аңғартады. Ал кішінің үлкендерге «Сәлем бердік!» деп қолын ербеңдетуі, қалай болса солай амандасуы тым әдепсіздікке жатады.

Мұндайда амандық сұрасудың қарапайым этикеті бұзылады. Амандасу адамның бойындағы сыпайы мінез, ізеттілікпен астасып жатса, жарасымды шығады.

Кішінің әдеп сақтап, үлкенге ықылас қоя берген сәлемі әрдайым оның кішіпейілділігін көрсетіп, тәрбие парасатын аңғартып тұрады.

Амандық сұрасу сөздерінің бірнеше түрлері мен синонимдері бар. Алайда тілдің осындай оралымды мүмкіндігін кейбіреуіміз үнемі ескере бермейтін тәріздіміз. Кейде сәлем алушы басқа сөз таппағандай сәлем берушіні қайталап жатады. «Сәлеметсіз бе?» деп амандасқан адамға оның өз сөзін қайталап «Сәлеметсіз бе!» деуден гөрі «Аман есенсіз бе?».. деген жауап қату жарасымды болар еді. Ал түрік тілінде «Merhaba» формасымен қатар «Nasilsin?» формасы жиі қолданылады. Бұл қолданыс көбінесе жақын, бір-бірін жақсы танитын адамдар арасында қолданылады.

Сөз этикетінің өз алдында дербес бір саласы – қоштасу. Оны дербес сала дейтініміз – оның өзіндік мақсаты, арнайы жұмсалатын тілдік таңбалары, қолданылатын тұрақты орны болады. Қоштасу мәнді сөз қалыптарының лексика-грамматикалық мән-мағынасы жоқ. Қызметі жағынан, қарапайым тілмен айтқанда, «Қош болыңыз» деген тілдік таңба да бір, қол бұлғап ишарат жасаған таңба да бір. Осылай айту («Қош болыңыз») не іс-әрекет арқылы ишарат білдіру (қол бұлғау) этикеттік дәстүр. Бұлар қарым-қатынасты үзбейміз, болашақта да жалғастырамыз деген таңба. Бұл таңбаларды (амандасу таңбалары сияқты) тиісті жерінде лайығымен қолдану әдептілік әліппесі болып табылады.

Жалпы, этикет заңдылығы бойынша, амандасу екі жақты байланыстың басталғанын білдірсе, ал қоштасу контактінің уақытша үзілгенін мәлімдейді. Қазақ тілі сияқты түрік тілінің  қоштасу сөздерінің де мол қоры, түрі бар. Және олардың қолданылуында өзіндік жүйе, қалыптасқан дәстүрлі тәртіп бар. Ол жүйе, негізінен алғанда, адресат пен адресанттың арасындағы қарым-қатынастың типіне (бастық-бағынышты, үлкен-кіші, ер-әйел т. б.) және нақты жағдайға (ситуацияға), атап айтқанда, ресми-бейресми, бейтарап, уақыт мерзімі т.б. қалыпты жағдайларға тәуелді.

         Қоштасу формуласы табан астында болмайды, яғни байланыс кілті үзілмеуге тиіс. Байланысты кілт, шұғыл үзбес үшін оған дайындық болады. Атап айтқанда: «Уақыт болып қалыпты-ау», «Амал жоқ, қайтатын уақыт таяп қалды», т.б. қыстырма сөздер байланысты үзуге дайындық болып табылады. Мұны «қоштасуға дайындық актісі» деп атаймыз. Осындай «кіріспеден» кейін қоштасудың қалыпты (стеоретипті) формулалары айтылады. Бұндай формулаларға: «Сау болып тұрыңыз», «Келесі кездескенше» т.б. жатады.

 Қазақ тілі сияқты түрік тілінде де қоштасудың бұл формалары бар. Мысалы, «Görüşmek üzere!» (гөрүшмек үзере) қолданылады. Қоштасудың бұл түрі ресми емес, жеңіл түрде айтылады. Бұл форманың қысқаша нұсқасы «Görüşürüz!» (гөрүшүрүз) формасы әдетте жастар арасында жиі қолданылады.

             Әр қоғамда, әр тілде кездесетін рахмет айту сөз бірліктері көбінесе өзгешеленгенімен, діни сенім, әдет-ғұрып факторларына негізделген жағдайда көбінесе ұқсас болып келеді.

             Мәселен, қазақтарда көп қолданылатын және бір істің жағымды, ойдағыдай аяқталуына орай айтылатын: Құдайға шүкір, Аллаға шүкір сөздері болса, түріктер сәл өзгертіп, «Tanrıya şükür» (Танрыя шүкір), «Allaha şükür» (Аллаха шүкүр) дейді.

Өмірдің басқа салаларында, өзге жағдайларда және адам қарым-қатынасында қолданылатын басқа сөз тіркестері де бар және кез келген бір кісінің жәрдемі, жақсылығы т.б. алдында айтылатын «Рахмет» сөзімен қатар, кейбір жерлерде «сау бол», «сау болғыр» сөздерінің түрік тіліндегі баламалары «Teşekkür ederim» (тешеккүр эдерим) /қазақ тіліне аударғанда «рахмет» деген мағынада, «Sağol» (сағ ол) /Сау бол/ сөздері қолданылады.

Түріктерде рахмет айту үшін қолданылатын «Allah Tuttuğunu altın etsin» (Алла туттуғуну алтын етсин) /Алла ұстағаныңды алтын етсін./ сияқты сөздері де бар.

           Айтып өткен мысалдарымыз түріктер мен қазақтардың әр түрлі өмір салтында, жағдайларында өз сезімдерін, тілектерін, алғыстарын баяндап көрсетудегі нәзіктік сезімталдықтарын дәлелдейді.

         Бұл қысқаша түрде көрсетілген ұқсастықтар мен айырмашылықтар қарастырыла бастаған мәселенің ең аз бөлігі екеніне қарамастан, екі тілдің меңгерілуіне өзара жақсы ықпал ететініне көз жеткізуге болады деп ойлаймыз. Ал қойылған мақсатқа түбегейлі түрде жету үшін алда бұл екі тілдегі рахмет айту, амандасу мен қоштасуды білдіретін тілдік бірліктерді мүмкіндігінше толық зерттеуге тырысамыз. Себебі бітіру жұмысының міндеті осы мәселеге тіреледі.

         Қазақ тілі мен түрік тілінің рахмет айту, амандасу мен қоштасуды білдіретін тілдік бірліктері туралы зерттеулерге тоқталатын болсақ, ерекше көзге түсетіндерден Айман Қобланованың «Қазақ сөз этикеті» атты еңбегін атауға болады. Бұл еңбекте автор қазақ тілінің қазақ сөз этикетін тіл мәдениеті тұрғысынан сөз ете отырып, сөз этикеті бірліктерінің өзіне тән қызметін, семантика-стилистикалық ерекшеліктерін көрсетті. Бірақ түрік тілінің рахмет айту, амандасу мен қоштасуды білдіретін тілдік бірліктері туралы түрік тілі, ағылшын тілі мен орыс тілі болмаса, қазақ тілінде жазылған деректер, зерттеулер жоқ. Түрік тіліндегі деректердің қатарына Alaaddin Korkmaz жазған «Türkçe kompozisyon», осымен қатар «Тürk dünyası araştırmaları» мен Prof. Dr. Muharrem Ergin жазған «Türk dil bilgisi» деген еңбектерін ерекше атауға болады. Аталған еңбекте авторлар түрік тілін үйрену кезінде ескерулерге оқырманның назарын аудартқызып, түрік тілінің сипатына, сөйлеу этикетіне ерекше тоқталып өтеді.

         Қандай да болмасын тілдің осылайша мыңдаған жылдар бойы зерттелуінің нәтижесін біз енді өз көзімізбен анық көре аламыз. Ол — ана тіліңнен басқа кез келген шет тілін үйренуге берілетін мүмкіндіктердің асқаны. Ал қазіргі кезде заман талабына сай адам өмірінің деңгейін мүмкіндігінше жоғары ұстау үшін кем дегенде бір шет тілін білуі керек. Яғни өзектілік деген осында жатыр. Әсіресе, Түркия сиқты дамыған ел мен Қазақстан сияқты дамушы ел арасында екі жақты қарым-қатынастарды нығайту жолында сол қарым-қатынастарды орнататын болсын, екі елдің қарапайым халқы болсын серіктес елдердің мемлекеттік тілдерінің ерекшеліктерін білетін жағдайда әрқашан да түсіністік пен татуластық болатынына сеніммен қарауға болады емес пе? Әрине, ортақ халықаралық дәрежесіне ие ағылшын тілі немесе түріктердің көбі білетін орыс тілі бар болған кезде, осы тілдерді меңгеруге көмектесетін аталған үш тілде де оқу құралдары бар болған кезде, дәл осы тілдер арқылы қатынас орнатуға болатын кезде, басқа тіл не үшін керек деген ой да келетін шығар? Бірақ белгілі біреумен қатынас орнатып жатқан кезде, көптеген қиыншылықтарға тап болмау үшін керек деп санаймыз. Серіктесіңнің тілін білсең, мәдениетіне де тереңірек үңіле аласың. Ал бұл, өз кезегінде, түсінікті арттырып, қателік жасаудан қорғайтыны күмәнсіз. Демек, түрік-қазақ тілдерінің байланыстыра зерттелуі қажет деп айтсақ артық болмайды. Осыған орай дәл осы тілдік байланысты, яғни оның ішіндегі түрік тілі мен қазақ тіліндегі рахмет айту, амандасу, қоштасуды білдіретін тілдік бірліктерін зерттеу мәселесі ғылыми жаңалық болып табылады.

         Жұмыс барысында алға қойған мақсатымызға жету үшін түрік тілі мен қазақ тіліндегі рахмет айту, амандасу, қоштасуды білдіретін тілдік бірліктердің қызметтерін, түрлерін, сипаттарын, ерекшеліктерін барынша талдау, салыстыру әдістеріне сүйенгенді жөн көрдік.

         Жұмыс құрылымы бойынша кіріспе, екі тарау, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. I тарауда түрік тілі мен қазақ тілінің сөз этикеті бірліктерінің қызметі мен семантика-стилистикалық ерекшеліктері, сонымен қатар сөз этикетінің қызметі мен оның өзара байланыстығын, сөз этикеті бірліктерінің стильдік ерекшелігі, қазақ және түрік тілінің вербалды және бейвербалды этикет формалары талданады.    II тарауда сөз этикеті бірліктерінің қолданылуы мен жұмсалу аясы деп аталып, өз ішінде үш бөлімге бөлінген: 1. қазақ және түрік тіліндегі амандасу сөз бірліктерінің формалары; 2. қазақ және түрік тіліндегі қоштасу сөз бірліктерінің формалары; 3. қазақ және түрік тіліндегі  тілек сөзі мен рахмет айту сөз бірліктерінің формалары талдауға салынады. Екі тілдегі амандасу сөз бірліктері талданып,кейіннен арасындағы байланыстары да, қолданылу жағдайларының ерекшеліктері де белгіленеді. Бар жұмыс барысында келтірілген мысалдарды екі тілге аударып, түсінікті болу үшін мүмкіндігінше деректерді схемалық түрде көрсетуге тырыстық.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I тарау. Сөз этикеті бірліктерінің қызметі менсемантикалық-стилистикалық ерекшеліктері

 

Этикет – философиялық, этикалық ұғым, адамдардың белгілі бір ортадағы    

             орныққан тәртіпке сәйкес бір-бірімен қарым-қатынас жасауының

              ережелері.

 

          Адам – қоғамның жемісі. Ол белгілі бір қоғамда, әлеуметтік ортада өмір сүреді. Адамдардың қоғамның өзге мүшелермен, әлеуметтік ортамен, ұжыммен қарым-қатынасы орныққан этикет нормалары арқылы реттеліп отырады. Бұлайша орныққан этикеттің тілдік жағы бар да, тілдік емес жағы бар. Мысалы, жасы кішінің жасы үлкен адамға жол беруі, іскер адамдардың өзара «сәлемдесуі», тағзым етуі т.б. әдептіліктің тілдік емес жағына жатады. Ал әдептің тілдік құралдар, тілдік амал тәсілдер арқылы жүзеге асатын да түрлері бар. Оларды тіл білімінде сөз этикеті (речевой этикет) деп атайды.

         Сөз этикеті деген ұғым тек сыпайы сөйлеу немесе мәдениетті сөйлеу (айтуға «ұят», мазмұны нашар, дөрекі сөздерді қолданбау т.б) деген мағынада емес, адамдар арасындағы қарым-қатынасқа ұйытқы болып реттеп отырудың құралы ретінде тұрақты түрде қолданылатын сөздер, сөз тіркестері, тұрақты сөз орамдары, өзге де тілдік амал-тәсілдер деген мазмұнды аңғартады.

         Сөз әтикеті жалпы алғанда адамдар (коммуникаттар) арасындағы байланыстың үзілмеуі, реттеліп отыруы, сыпайы түрде жүзеге асуы, сондай-ақ көңіл-күйге жағымды әсер ету үшін жұмсалады. Міне, бұларды бір сөзбен айтқанда сөз этикетінің қызметі деп атауға болады.

         Сөз этикеті әлеуметтік-лингвистикалық құбылыс болғандықтан да, оның өзіне тән қызметі тіл табиғатынан, тілдің функцияларынан туындайды. Ал жалпы тілдің ең басты қызметі-қарым-қатынас құралы болу және де танымдық мәні, яки қоршаған ортаны танып білу, заттар мен құбылыстарды бейнелеу, ойды жеткізу екендігі белгілі. Сөз этикеті, негізінен тілдің бір бөлшегі, шағын жүйесі (микросистема) ретінде қарым-қатынас, яғни коммуникативтік қызметте жан-жақты ашылады, ал танымдық қызметінде ол жетекші рөль атқармайды. Мысалы, дәстүрлі «Қалың қалай?», «Не жаңалық бар?»,  « Мал-жан аман ба?»  сияқты қалыпты сұрақтар (клише, штампттар) нақты жауапты талап етпейді. Бұл сұраулы сөйлемдер өз кезегінде айтылуға тиіс болғандықтан, айтылады да, оған тағы да дәстүрлі «Шүкір!» «Өзіңде не жаңалық бар?» деген тәрізді қалыпты жауаптар беріледі. Бұл мысалдар (сөз орамдары) сөйлеушілердің әңгімені бастап кетулеріне «кілт», яки бір нәрсені сұрау, оған жауап беру қызметінде емес, негізінен, қарым-қатынасты үзбеу, жалғау қызметінде тұр. Бұл, әрине, сөз этикетінің негізгі қызметі тек байланыс құралы ғана болу, оның танымдық (сигнификативтік) мәні жоқ деген сөз емес. Егер оның бұндай танымдық мәні болмаса, біз белгілі бір нақты жағдайда қоштасу мен амандасу, рахмет айту секілді түрлерін ажырата алмаған болар едік.

 

 

 

1.1. Сөз этикетінің қызметі және оның өзара байланыстылығы

 

Сөз этикеті әлеуметтік-лингвистикалық құбылыс болғандықтан да, оның өзіне тән қызметі тіл табиғатынан, тілдің функцияларынан туындайды. Ал жалпы тілдің ең басты қызметі – қарым-қатынас құралы болу және де танымдық мәні, яки қоршаған ортаны танып білу, заттар мен құбылыстарды бейнелеу, ойды жеткізу екендігі белгілі. Сөз этикеті, негізінен тілдің бір бөлшегі, шағын жүйесі ретінде қарым-қатынас, яғни коммуникативтік қызметте жан-жақты ашылады, ал танымдық қызметінде ол жетекші рөл атқармайды. Мысалы дәстүрлі «Қалың қалай?», «Не жаналық бар?», «Мал-жан аман ба?» сияқты қалыпты сұрақтар нақты жауапты талап етпейді. Бұл сұраулы сөйлемдер өз кезегінде айтылуға тиіс болғандықтан айтылады да, оған тағы да дәстүрлі «Шүкір! Өзіңде не жаңалық бар?» деген тәрізді қалыпты жауаптар беріледі. Бұл мысалдар (сөз орамдары) сөйлеушілердің әңгімені бастап кетулеріне «кілт», яки бір нәрсені сұрау, оған жауап беру қызметінде емес, негізінен, қарым-қатынасты үзбеу, жалғау қызметінде тұр. Бұл әрине, сөз этикетінің негізгі қызметі тек байланыс құралы ғана болу, оның танымдық мәні жоқ деген сөз емес. Егер оның бұндай танымдық мәні болмаса, біз белгілі бір нақты жағдайда қоштасу мен амандасу, рахмет айту секілді түрлерін ажырата алмаған болар едік.

Қарым-қатынас жағдайында амандасу, қоштасу сөздерінің байланысты орнатудағы мәні күшейе түседі. Сондай-ақ белгілі бір адамға жақсылық жасағанына орай айтылатын алғыс айту, адамның сезім-күйіне жағымды әсер етіп, шаттыққа бөлейді. Бірақ бір ескертетін нәрсе — сөз этикетінің жоғарыда айтылған негізгі қызметтері бір-бірімен тығыз байланыста болып, өзара астасып жатады. Мәселен, амандасу немесе қоштасу сөздері тек байланыс орнату үшін ғана қызмет етеді деп түсіну дұрыстыққа жатпайды.

         Адамдар арасындағы күнделікті қарым-қатынаста сан мың мәрте қайталанатын амандасу, қоштасу, рахмет айту т.б. этикеттік таңбалардың өзіндік мазмұны болады. Амандасу – қарым-қатынасқа түсетін тұлғалар арасындағы байланыстың үзілмейтінін көрсетеді. Қоштасу – қарым-қатынастың жалғаса беретінін көрсетсе, рахмет айту – жақсылық жасаған адам алдында ризашылықты білдіретін мән береді.

Қол алысып амандасу – қазақ халқының көне заманнан келе жатқан салты. Әуелде мұндай белгі «қолымда қаруым жоқ» деген мағына аңғарткан. Әдетте амандасушылар оң қолын ұсынады. Мұның да өзіндік себебі: оң қол – қару ұстайтын қол; жұмысқа бейім қол; қолғап шешіп амандасу да «қолымда қаруым жоқ» дегенді білдіреді. Ер адамдар қалпағын көтеріп амандасады, үйге кіргенде бас киімін қолына алып кіреді (орыс халқында). Мұндай белгінің түп төркіні-әуелде басындағы дулығасын шешіп қолына алу – бір-біріне сенім артқандықты білдіреді. Қазіргі кезде мұндай этикеттік таңбалардың бастапқы мотивациясы көмескіленген, олар тек сыпайылықты білдіретін белгі ретінде ұғынылады.

          Қол алысып амандасу, қалпағын (орамалын) алып амандасу әйелдерге тән емес. Бұлай болуы тарихи тұрғыдан түсінікті де. Өйткені әйелдер қару ұстап соғысқан жоқ, дулыға кимеген т.б. сөйлеудің, сөз саптаудың жалпыға ортақ өз тәртібі мен ережелері бар да, тыңдаудың өз тәртібі мен ережелері бар.

 

1.2. Сөз этикеті бірліктерінің стильдік ерекшеліктері.

 

         Сөз этикеті бірліктерінің стильдік қызметі, алуан түрлі болып келеді. «Ал жақсы!» «Ертеңге дейін!» «Әзірше!» – деген бірліктер әдетте биресми, емін-еркін жағдайда, көбіне өзара таныстығы жақын қарым-қатынасқа түсуші адамдар арасында айтылады. Міне, мұндай сөздер стильдік жақтан бір тарап (маркированный) болып табылады. Олардың стильдік жақтан бір тарапты болуы қарым-қатынасқа түсуші адамдардың әлеуметтік белгілеріне, мысалы жас ерекшелігіне байланысты болады. «Ал жолың болсын!» «Жолдасың қыдыр болсын!» «Қыдыр әулие шылауыңда жүрсін!» деген қоштасу сөзді мектеп оқушысы немесе оқушы жастар айта бермейді. Бұл жасы үлкен ауыл адамының сөз қорына лайық қолданыс. Сөз этикеті бірліктерінің стильдік жақтан бір тарапты болуы қарым-қатынасқа түсуші адамдардың жынысымен де байланысты.

          Мысалы, «Сәлеметсіз бе?» мен «Ассалаумағалейкум!» деген амандасулардың бір-бірінен айырмашылығы – біріншісі стиль жағынан бейтарап, яғни қарым-қатынасқа түсішу тұлғалардың әлеуметтік ерекшеліктеріне, сөйлеу орнынан (ресми, биресми, емін-еркін т.б) тәуелсіз. Ал «Ассалаумағалейкум!» деген амандасу формасы амандасушы мен аманды қабылдаушы, сөйлеу орнын таңдайды. Қарым-қатынасқа түсушілер әйел адам болмауы тиіс, сөйлеу орны биресми болуы тиіс. Сондай-ақ «Армысың!» деген амандасу түрі стильдік жағынан бір тарап (маркированный) болуы аса күшті. Бұл амандасу, аса бір салтанатты сөйлеу орнында ғана қолданылады.

         Сонымен, сөз этикеті бірліктерінің стильдік бір тарап түрлері сөйлеу жағдайына тәуелді болып келеді. Ал сөйлеу жағдайы – күрделі экстралингвистикалық фактор.

         Сөз этикеті бірліктерінің стильдік тұрғыдан да бір-бірінен айырым-өзгешелігі болады. Олардың стильдік жақтан саралана түсуі сөз этикеті элементтерінің өзіндік микро жүйе, құрылым екенін байқатады. Мәселен, сөз этикетінің бір ғана тақырыптық тобына жататын, сол топтың ұйытқысы болып табылатын сөздер мән-мағынасы жағынан өзара синонимдес болады. Мысалы, Көріскенше күн жақсы. Қайыр-хош.  Хош бол. Хош болып тұр. Сау-саламат болып тұр. Жолың болсын.  Жолдасың Қыдыр болсын. Қыдыр ата шылауында жүрсін т. б.

Алыс сапарға аттанатын кезде айтылады – «Қош», «Сау бол», «Қош-сау бол»;

Күнделікті кездесетін, көрісетін кезде айтылады – «Ертеңге дейін», «Ал жақсы» т.б.

         Міне, бір тақырыпқа жататын мәндес сөздерді мағына айырмасына қарай кем дегенде екі, әйтпесе одан да көп лексикалық топтарға бөлуге болады. Сөз этикеті бірліктерін стильдік тұрғыдан саралау мен мағына жағынан даралануы үнемі сәйкес келе бермейді.

         Мәселен, «Сау бол (ыңыз)» дегенмен, «Ал жақсы!»,  «Ертеңге дейін!» деген тіркестердің стильдік табиғаты бірдей емес, «Сау бол (ыңыз)»  стильдік жағынан бейтарап. Стильдік жақтан бейтарап мұндай бірліктер қарым-қатынасқа түсуші тұлғалардың бәріне бірдей (жасы, жынысына т.б. қарамастан) болып келеді; Сөздің қандай жағдайда өтіп жатқанына (ресми, бейресми) тәуелді болмайды.

 

1.3. Сөз этикетінің семантикалық түрлері және ерекшеліктері.

 

Тіл – адам сезімін сыртқа шығарудың құралы, адамдар арасындағы қарым-қатынастың негізі. Өзге жанды жаратылыстан адамзатты бөлектейтін белгілердің бірі де осы – тіл.

Адамзат санасының балаң шағында мифтік дәуір ұғымы бойынша, сөздің магиялық, дүниені өзгерткіштік күші туралы түсінік басым. Ол жеке материалдық тұрғыда ұғынылған. Мәселен, оны ұрлауға, ұстауға болады, өзіңе айтылған жағымсыз сөзді байлап-матап тастап, ертесіне иесіне қайтаруға болады деген таным-түсінікке байланысты талай-талай ғұрыптық-салттық әрекеттер орын алған.

Алғашқы қауымдық кезеңдегі тілдердің өзінде «көптің тілі – қарапайым», ол «құдайлардың тілі – қасиетті тіл» деген жіктерге бөлініп, «құпиялық-қасиеттілік» деп ұғынылған. Сондықтан ғұрып-салттарды өткеруде көрші тайпалардың түсініксіз тілін мақсатты түрде пайдаланудың магиялық, символикалық қызмет атқарғаны, ұжымның эмоциясын білдіру құралы болғаны байқалады.

Сөздің даму тарихы, оның қарым-қатынас құралы дәрежесіне дейінгі сатысы мен өнерлік дәрежесі жайындағы бірқатар ғылыми тұжырымдар тілдің тарихы тамырын танытады.

Қазақ халқының сөз құдіретін түсінуімен бағалауы ерекше. Ол оның бүкіл өмірлік жағдайында орын алған. Дәстүр-салтында, көзқарасы мен дүниетанымында, әлеуметтік, қоғамдық өмірінде көрініс тапқан.

Халықтың сөз «киесіне сенуі» мен сөз жүйесін білуі, оған ерекше мән беруі тіл байлығының тереңдігін тудырған. Өйткені бүкіл кемеңгерлігі мен көсемдігін сөзге сыйғызып, тәрбиесі мен тәлімін, ұрпаққа айтар аманатын сөз арқылы қалдырған халықтың табиғатына бұл сыйымды нәрсе.

Тіл тию мен көз тиюді қатар қойып, жас баланың тілі тез әрі шешен шықсын деген ниетпен сөз зергерлерінің сарқытын ішкізіп жататын халықтың ырым-салттарында осы сөз киесін қастерлеудің ұшқыны бар. Қазақ тілінің ерекшелігі мен тілдік байлығы жөнінде түрлі кезеңде түрлі ғалымдар пікірнің легі мол.

Оған: «Өздерінің туыстас түрік тектес тілдермен салыстырғанда қазақтар сөзге шешендіктерімен ерекше көзге түседі. Олардың шешендіктеріне шынында таң  қалмасқа болмайды. Қазақтар сөйлегенде ешбір мүдірмейді, күрмелмей сөйлеп жүре береді. Ойларын дәл, айқын етіп бере білумен қатар сөз, сөйлемдерін белгілі дәрежеде әдемілікке безейді, әңгімелесіп отырғанның өзінде жай сөйлемінде, не жайылма сөйлемінде болсын ырғақ анық байқалып және жиі кездеседі. Өлең шумақтарында ғана ұшырайтын сөйлем түрлері жай сөздердің өзінде іркес-тіркес келіп жатады да, тыңдаушыға өлең тәрізді әсер береді» — дейтін белгілі түрколог-ғалым В.В. Радлов пікірімен «Қазақтардың тілі — түрік және түркі тілдерінің ішінде өзінің айрықша бейнелілігімен, әдемілігімен көзге түседі. Қазақтар өзінің халық ауыз әдебиетімен, тамаша фольклорымен қай кезде де зор атаққа ие боп келді және бола бермек» — деген С.Е.Малов пікірлері куә.

Тіл әрбір халықтың жаны мен жүрегі. Онан халықтың қасиет, дүниетанымдық көзқарас, адамдық-этикалық нормалар анық аңғарылады. Қазақ халқының да ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрпы мен қарым-қатынас дағдылары көпшілік, халық мойындаған этикалық нормалар ретінде күні бүгінге дейін маңызын жойған жоқ. Сондай дағды нормаларынан ауытқу халықтық этикетке қаяу түсіру болып табылады. Әрине, қоғам дамуының келеңсіз сәттеріндегі жағымсыз жағдайлар, «ана тіліміздің» біраз уақыт бойына қағажу көруі мен ұлттық құндылықтарымызды жоюға бағытталған «саясат салқыны» біздің халықтық қағидаларымызға біраз көлеңке түсіргені белгілі. Алайда, бүгінгі еркіндік заманында ғасырлардан үзілмей жеткен үрдістердің үздігін уақыт шаңынан аршып алып, кәдеге жарату бүгінгі тіл білімі ғылымының өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.

 Қай жерде, қай қоғамда  болмасын адамдардың қарым-қатынасы алдымен тіл арқылы жүзеге асады. Тіл – пікір алысу құралы ретінде адамның ойын ғана емес, сезімін де білдіреді. Өзара сөйлесудегі ізет, құрмет, сыпайыгершілік кісінің сезіміне әсер етеді. Күнделікті өмірдегі амандасу, қоштасу, құттықтау, кешірім сұрау, тілеулестік білдіру, көңіл айту т.б. жағдайлардың бәрі де сөйлеу этикетінің мазмұнын құрайды.

Адам баласының дүниеге келіп, өмір сүруі, дүниеден өтуіндегі барлық аралық кезеңдердегі өмір өткелдері сөзбен өрнектеледі. Әр күн сайын қайталанатын амандасу мен қоштасудан өзге жиын-той, мереке мен қайғылы жағдайлардағы қолданылатын сөз дағдыларын сақтау – сөз этикетінің талабы. Адамның жанына жағымды жылы сөздер оның көңіл-күйінің пернесі секілді. Жылуы мол, жан жадыратар шуақты сөздің мағынасын «Сіз деген – сөздің сынығы, Сен деген – сөздің анығы» деген қазақ мақалы аңғартса керек.

Күнделікті өмірдегі этикет амандық сұрасудан басталады. «Сәлем – сөздің анасы» деп ұғатын қазақ баласы оған үлкен мән берген. Қазақ тілі мазмұндағы алуан түрлі сөз формаларының молдығымен ерекшеленеді. Бірақ олардың жұмсалу реті мен қолданылу аясы белгілі бір нормалық заңдылықтарға бағынады.

Мәселен: «Армысыз!», «Сәлем бердік!», «Кеш жарық!», «Ассалаумағалейкум!» т.б. сөздердің талғампаздықты қажет етеді. Ол әрине кіммен сәлемдесуіңе (қатар-құрбы, жасы үлкен кісі, ұстаз бен шәкірт т.б.) байланысты. Бұл сәлемдесу үлгіліерінің мағыналық, стильдік реңкі өз орайында орнын тапқанда ғана мәнді. Осылардың ішіндегі «Сәлеметсіз бе!» – сөзі үлкен-кішіге де, таныс бейтанысқа да, ұстаз бен шәкіртке де еркін қолданылатын ресми мағыналы мән иеленіп кетті. Ал ер-азаматтардың өзара кездескендегі немесе жасы кіші ер адамның үлкенмен амандасуындағы «Ассалаумағалейкум» – деп қол ұсынып, саулық сұрасуы да ұлттық этикеттің ерекше бір қырын танытады. Ал әйел адамның өзара және ер-азаматтармен сәлемдесу реті өзгешелеу. Бұл тұрғыда жоғарыда айтылған. «Сәлеметсіз бе!» сөзі мен ауылдағы үлкен-ана-әжелерге қол ұсынып, «Аман-есенсіз бе!» – деу жарасымды.

Сондай-ақ амандасу этикетіне байланысты аз да болса региондық (өңірлік) өзгешеліктер байқалып қалады. Мәселен, Оңтүстік қазағы үшін тосындау естілетін «Сәлем бердік» сөзі мен Батыс Қазақстан қазағы үшін қалыпты амандасу үлгісі. Мұндай ерекшеліктердің мәні мен себеп-салдарын ашу үшін салихалы салыстырулар қажет.

Жасы үлкен адамға қарап «Сәлем!» деп амандасу не жүрдім-бардым сәлемдесу әдепсіздік саналады. Мұндай жағдайда амандасудың қарапайым этикеті бұзылады. Әрине, сәлемдесудің өзінен әрбір адамның болмысындағы көргенділік, сыпайылық, ізеттілік сенімді адамдық қасиеттері көрініп тұрады. Өйткені, сәлемдесу, жөн сұрасу – адамдар арасындағы сан салалы қарым-қатынасты қалыптастыратын алғашқы орны.

Сондықтан сәлем берушімен қатар сәлем алушының жауабы да осы маңызды мәнге ие. Бұл тұғыда да халқымыздың өз дәстүр-салтындағы үлгілердің құны жоғары. Ізетпен берілген сәлемге, ілтипатпен жауап беру әрбір тәрбиелі адамның міндеті. Онан үлкеннің өресі мен кішінің ізеті танылмақ.

Қазақ тілінің сөздік қорындағы «Бар бол, балам!», «Бағың ашылсын!», «Таудай бол!», «Жасың ұзақ болсын» немесе келіндерге айтылатын «Ұл тап!», «Көсегең көгерсін!», «Ұрпағың көбейсін!», т.б. секілді ізгі тілектер осының куәсі.

Алайда кейбір жағдайларда сәлем берушінің сөзін қайталау мен ернін ғана жыбырлатып, бас изей салу фактілері кездесіп қалады. Бұл әрине сол адамның кісілік келбеті мен парасат-пайымының аса жарқындығын танытпайды.

Демек, амандық-саулық сұрасуға қатысты дағды ерекшеліктері мағыналық-стильдік ерекшеліктермен қоса әлеуметтік сипатта иеленеді.

Күнделікті өмірде мейлі үйде, отбасында, жұмыс орнында, қоғамдық ортада болсын сөз әдебін, сөйлеу мәдениетін сақтау адамның өмір сүру жағдайына жағымды әсер етеді. Адамдар арасындағы достық пен ынтымақтықты күшейтіп, жалпы еңбек өнімділігінің артуына дәнекерлік қызмет атқарады.

Сөз арасында ғана қолданылатын кешіріңіз, ғафу етіңіз, айып болмаса, қарсы болмасаңыз, мүмкін болса, қажет деп тапсаңыз, рұқсат етсеңіз, мақұл көрсеңіз, қалауыңыз білсін т.б. сөздер тілге сыпайылық үстей, ізеттілікті танытады. Мұндай майда сөздер үлкеннің де кішінің де қолданылуында жарасымды естіліп адамдар арасында жағымды қарым-қатынас орнатады.

Сезім сипатының түрліше реңтерін білдіретін эмоционалдық – экспрессивтік сөздерге қазақ тілі өте бай. Шырағым, қарағым, айнам, қарғам, ботам, қалқам, құлыным, жаным, жарығым, қарындас, інішек, ағай, апай, әжей тәрізді қаратпа сөздер үлкенмен кішінің арасындағы ілтипатты ғана емес адам болмысының мейрімділік, тәрбиелілік, бауырмалдық, кісілік келбетінен де хабардар етеді.

Сәлемдесуден басталатын қарым-қатынастардың ішінде қоштасуға қатысты: «сау болыңыз», «қош болып тұрыңыз», «келесі кездескенше», «көріскенше күн жақсы», «жақсы жатып жайлы тұрыңыз», «жолыңыз болсын», «сапар сәтті болсын», «аман барып сау қайтыңыз» дейтін сөздердің мағыналық реңкі, қолданылу реті әрқилы.

Бүгін-ертең кездесіп, жауын күнде жүздесетін адамға «Көріскенше күн нұрлы болсын» демейтініміз белгілі болса, күндіз қоштасқан адамға «Жайлы жатып, жақсы тұрыңыз» деудің реті келмейтіні анық. Сондай-ақ, алыс сапарға шығып бара жатқан адамға «Сау бол» деп қана қоштасу немқұрайды қарым-қатынасты көрсетеді. Мұндай жағдайда ежелден қалыптасқан дәстүр бойынша, «Жолың болсын!» деу орынды.

Яғни, қоштаса білудің қалыптасқан орны мен өрнегі бар. Күні бойы бір бөлмеде бірге отырған қызметтестермен қоштасу ілтипатын  жасамай шығып кете беру, немесе қонаққа келген жеріңде үй-иесімен қоштаспай кете берудің орынсыздығы өрелі жандарға өзінен-өзі түсінікті. Яғни, сәлемдесу мен қоштасудың өзі аса үлкен жауапкершілікті қажет етеді. Оған қатысты сөз байлығы қазақ тілінде көп болғанымен орнын тауып жұмсау мен қолдану сөйлеу мәдениеті қалыптасқан адамның ерекшеліктерін танытатын белгілерге ие.

Сапарға шығу мен қайтып оралғанда айтылатын тілектер реті өзара орайласып жатады. «Аман барып сау қайттың ба?», «Жол соқпай аман-есен жеттің бе?» немесе сапардан адамы оралған үйге «Балаң я отағасы келіп көзайым болдың ба?» – деп тілеулестік сезім білдіруде қалыптасқан халықтық әдеп. Ол жақсы ниет пен адал көңілді аңғартады.

Қүние жүзі халықтарының барлығына тән болғанмен, өзгеше өрнегімен ерекшеленетіні – қазақтың көне салт-дәстүрлерінің этикеттік мәні өте жоғары. Оның тарихи тамыры тым тереңде жатыр. Көне түркілік кезең мен кейінгі жеке халық болып құралған кезеңдерден бастау алар үлгі өнегелер ұшқыны күні бүгінге жеткен. Ежелгі «Қорқыт ата» кітабындағы «Қонақ келмеген үйдің құлағаны артық» дейтін тұжырымдар осыны айғақтайды.

Қонағын құдайдай сыйлап, ол үшін бір аптаға артық сақтау – қазақ халқының ерекшеліктерінің бірі. «Қонақ келсе күт келер», «Қонақ – ырыс», «Қырықтың бірі – Қыдыр» деген халық мәтелдерінің мазмұны осығын меңзейді.

Сайын дала төсінде еркін өмір сүрген қазақ баласының көшпелі өмір салтынан қалыптасқан қонақ қабылдау мен қадірлеу этикеті бүгін де құнды.

 Жоғарыда аталған этикет этикет нормалармен сөздік формасымен (вербалды) қатар қимыл-әрекеттік (бейвербалды) формасы да бар. Мысалы, бет-пішінің қозғалысы, көзқарас (көз қиығы, көзін жұму, ашу, алайту, қас қағу, қысу) түрлі отырыс, тұрыс, жүріс, қимылдары (тізерлеу, иілу, қол сермеу, қол бұлғау т.б.) немесе (бас изеу, бас шұлғу, басынан сипау), арқадан қағу, күлімсіреу, жылы жүз таныту, қабақ түю, және сүйісу, маңдайдан иіскеу, беттен сүю т.б. толып жатқан қимыл-әрекеттік көріністер. Бұлар ішкі эмоцияның сыртқы көріністері болумен қатар этикеттік стилистикаға да жатады. Және этикеттің сөз компонентімен біріге отырып, олар: сәлемдесу, қоштасу мен т.б. өмір жағдайларында оларды толықтырады да біртұтас жүйе құрайды. Әрбір бейвербалдық элемент әр түрлі әлеуметтік ортада алуан түрлі мән-мағына береді.

Мәселен: үлкен кісілердің балалардың басынан сипап, маңдайынан иіскеуі көл-көсір мейірім мен жақсы көру нышанын аңғартса, арқадан қағу-ризашылық сезімдерін білдіреді. Қолынан, бетінен, маңдайдан сүю жылылық сезімдерін көрсетсе, республика туын сүю, туған жер топырағын сүю, қасиетті кітапты сүю әрі символикалық әрі сезім көрінісінің сипаты танытады.

Сонымен бірге, сөздік этикеттің бұзылуы секілді қимыл-әрекеттің де орынсыз қолданылуы жалпы этикеттің бұзылуына әсер етеді. Мысалы, жасы үлкен адамға «Сау болыңыз» деп тұрып, қолын көтеру немесе қол бұлғау мен беталды қолын сермей сөйлеу, болмаса сыпайы сөйлегенмен үлкенге ығысып орын ұсынбай ізет көрсетілмеген жағдайда толыққанды этикет сипаты танылмайды.

Яғни, этикеттің сөздік және сөздік емес нормасы бір ғана мақсатқа – жақсы қарым-қатынасты жүзеге асыруға бағытталады. Жалпы алғанда, отбасында, туыстар арасында, қызметте, таныс, бейтаныс ортаға тән  қарым-қатынастың өз этикетін білу, орнымен қолдана білу аса мәнді қоғамдық-халықтық мәселе.  

 

  1.4. Қазақ және түрік тіліндегі вербалды және бейвербалды этикет формалары.

 

           Сәлемдесу көптеген халықта бар. Ал сәлем ету – амандасудың қазақ ұлтына тән ерекше түрі. Сәлем ету қазақ қоғамындағы әлеуметтік жіктердің бәріне ортақ емес. Амандасудың бұл түрі қарым-қатынасқа негізделеді. Яғни қарым-қатынасқа түсуші адамдардың бірі қайын ата немесе қайын аға, қайын ене, ал екінші оларға келін болуға тиіс, яғни әріптестер өздерінің статусына қарай сәлем беріп, сәлем қабылдайды. Сәлем ету жартылай бейвербалды. Бұл акт әсіресе бірінші қарым-қатынасқа түсетін адам жағынан қалай болса солай орындала салмайды. Қазақтың бұрынғы келіндері қайын атасын немесе қайын ағасын, қайын енесін көргенде, алдынан кесе көлденең өтпей, тоқтап тұрып тізесін бүгіп, екі қолын оң тізесіне қойып ишара жасаған. Бірінші қарым-қатынасқа түсуші адам сәлемдесудің бейвербалды түрін қолданады. Ал екінші қарым-қатынасқа түсуші адам (қайын ата, қайын аға, қайын ене статусына ие қарым-қатынасқа түсуші адам) міндетті түрде «Рахмет, көп жаса, балам»  сияқты эмотивті, көңіл көтеретін сөз формулаларының бірін айтады. Яғни сәлемдесудің вербалды түрін орындайды.

Сырт қарағанда, тұрақты сөз формуласының мазмұны екінші қарым-қатынасқа түсуші адам ризашылық білдіріп, рахмет айтқаны тәрізді көрінеді. Әсіресе қазақ әдет-ғұрып білмейтін өзге ұлт өкілдеріне осылай көрінеді. Шындығында, таза этикет таңбасы тұрғысынан қарағанда, мұны ризалық емес, ең алдымен «сәлеміңді алдым» деген жауап деп түсіну керек. Өйткені мұндағы этикеттік формуланың негізгі қызметі – «сәлемдесу». Ал сәлем алушы «Көп жаса», «Өркенің өссін», «Бақытты бол», «Тәңір жарылқасын» т. б. тұрақты орамдарынан байқалатын «ризалық» мазмұн екінші реттегі нәрсе.

Ұлттық этикетінің сәлем ету тәрізді түрлері қазақ қоғамында, әсіресе қала жағдайына ұмыт бола бастады. Дегенмен жасы егде тартқан, ескіше тәрбие көрген ауыл тұрғындары арасында сәлем ету күні бүгінге дейін қолданылып келеді. Бірақ сәлем ету салтын бірен-саран ауыл тұрғындары ғана қолданады екен деп ескермей күтуге болмайды. Қазіргі қоғамда бұрын жарамсыз, ескірген, тастанды көрінген біраз мұрағаттар қайта жаңғырып жатыр. Біздіңше, үй-іші, туған-туыстар арасында ізгілікті қарым-қатынас орнатуда сәлем ету этикетінің «ашылуына» тиіс мол мүмкіндіктер бар.

Кез келген тілде болатын сөйлеу актісі белгілі бір фонациялық, ым, дене қимылы, көз әлпеті сияқты компоненттердің қатысуы арқылы жүзеге асырылады. Тілдік қарым-қатынас кезінде мұндай бейвербалды амал тәсілдер айтушы қолданып отырған тілдік бірліктерге мағыналық реңк берумен қатар адамның түрлі көңіл-күй жағдайын, эмоциясын, ой-пікірін жеткізуде тілдік құралдармен бірдей қызмет етеді. Сондықтан да тіл білімінде коммуникативтік акт вербалды және бейвербалды компоненттердің жиынтығы ретінде қарастырылады.

         Қарым-қатынастың бастапқы кезеңінде қолданылатын бейвербалды амал тәсілдерге қос қолдап сәлем беру, қол қусырып сәлем беру, тізе бүгіп амандасу, қолын кеудесіне қойып амандасу, бас изеп, бас иіп амандасу, бір тізерлеп отырып амандасу, иек қағып (көтеріп) амандасу, төс қағыстырып амандасу, қамшы тастау, қолдан, маңдайдан, беттен сүйіп амандасу, қолды маңдайға тигізу немесе сүю, қол көтеру т. б. жатады.

         Бейвербалды амал-тәсілдердің бірқатары тілдік қарым-қатынастың бастапқы кезеңі өткеннен кейін қолданылады. Бұл амал-тәсілдер де тілдік этикет сияқты эмотивтік, конативтік, регулятивтік т. б. да қызметтер атқарады. Бейвербалды құралдардың бұл тобы өз ерекшеліктеріне қарай тілдік құралдармен параллельді түрде де, жеке де қолданылатын кездері болады. Мысалы, арқадан қағу, бас изеу, бас шұлғу, басынан сипау, маңдайынан сипау, шашынан сипау, бас бармағын көрсету, бауырына басу, бетінен сүю, жүрегін алақанымен басу, көзін төмен салу, көзін төңкере қарау, езу тарту, иек қағу, иек көтеру, қол беру (созу, ұсыну), қол соғу, қол жаю, қолтықтан демеу, қол қусырып қарсы алу, құшақтасу, бет сипау т. б.

        Вербалды этикет тілдік бірліктер сияқты бейвербалды этикеттік амал-тәсілдердің де әлеуметтік таңбасы болады. Яғни, қарым-қатынас кезінде қарым-қатынасқа түсуші адамдар өздерінің әлеуметтік белгісіне қарай қажетті бейвербалды амал-тәсілдерді талғап, таңдап қолданады. Қарым-қатынас кезінде қолданылатын бейвербалды амал-тәсілдерді этикет тілдік бірліктер сияқты жұмсалу орындары мен қолданылу аясына, атқаратын қызметтеріне қарай тематикалық топтарға бөлуге болады.

        Коммуникативтік акті кезінде қосымша амал ретінде қоланылатын бейвербалды амалдардың бірқатар қоштасу рәсіміне байланысты жүзеге асырылады. Қоштасу кезінде де ең жиі қолданылатын дене қимылы қолмен қатысты. Қол алу, қол қысу, қол бұлғау, қол көтеру және маңдайынан сүю, беттен сүю сияқты бейвербалды этикет формалары адамдар арасында қарым-қатынастың қоштасу рәсімі кезінде жиі қолданылады.

         Сәлем ету — рәсім, рәсімнің барлық шарттары орындалғанда барып, мазмұнды әңгімеге жол ашылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II тарау. Сөз этикеті бірліктерінің қолдану орны мен жұмсалу аясы.

 

Белгілі бір әлеуметтік ортада, ұжымда, мәдени-көпшілік орындарда және т.б. жерлерде адамдардың бір-бірімен өзара қарым-қатынас жасауы алуан қырлы, сан түрлі болып келеді. Оларды санамалап айтып тауысу мүмкін емес. Әйтсе де мұндай сан алуан қарым-қатынастың типтік түрлері болады. Күнделікті өмірде тұрақты қайталанып отыратын, жиі кездесетін стеоретипке айналған іс-әрекеттердің үнемі қайталанып дағдыға айналуын қалыпты жағдайға түсуін ескере отырып, оларды негізінен мынадай басты-басты топтарға бөлуге болады: Сәлемдесу, қоштасу, танысу, кешірім сұрау, жұбату мен көңіл айту, құттықтау, тілек айту мен бата айту, ризалық білдіру мен рахмет айту, өтініш жасау, ақыл айту, ақыл-кеңес беру т.б.

        Бұл тізбек, әдетте тұйықталған тізбек емес, сондықтан да тақырыптық топтардың болуы мүмкін. Бірақ белгілі бір топтарда қолданылатын (ауызба-ауыз), бейвербалды іс-әрекеттер, соған сәйкес сөз этикеті бірліктерінің стандартталу дәрежесі бірдей емес осымен байланысты қазақ сөз этикеті бірліктерінің стандартқа айналу дәрежесі де бірдей емес. Мысалы амандасу, қоштасу, көңіл айту сияқты жағдайларының стандартталу деңгейі ақыл-кеңес айту, танысу сияқты жағдайлардан әлдеқайда басым.

         Сөз этикеті бірліктерінің жұмсалу орны мен қолданатын аясы бар. Біздің ойымызша, бұл екеуін ажырату аса қажет. Себебі белгілі бір этикеттік жағдайда қолданылатын тілдік амал-тәсілдердің әлеуметтік ерекшеліктері болады. Мысалы: амандасу жағдайында қолданылатын тілдік амал-тәсілдердің, тек қана ер адамдардың арасында қолданатын түрлері болады. Мысалы: «Ассалаумағалейкум!» —  деп сәлемдесу ер адамдарға тән. Сондай-ақ сәлемдесудің тек әйелге қолданатын бейвербалды түрі (сәлем ету) болады. Осы тәріздес, сөз этикеті бірліктерінің қарым-қатынасқа түсуші адамдардың жас ерекшеліктеріне қарай қолданылатын түрлері де кездеседі.

 

    2.1. Қазақ және түрік тіліндегі амандасу сөз бірліктерінің формалары

 

              Этикет адамдар арасында қарым-қатынаста айқын көрінеді. Қарым-қатынас жасаушылар өзінің статусымен әріптесінің статусын салыстырады. Жасаушылардың статусына жынысы, жасы, қоғамдағы орны, туыстық байланысы т.б. жатады. Әр этностың (ұлт, халық, ұлыс) қоғамдық өмірде өзіне тән қарым-қатынас жүйесі мен түрлері болады. Қазақ және түрік тілдеріндегі сөйлеу әрекетіне және осы процесстегі ұлттық-мәдени ерекшеліктерге талдау жасағанда екі тілдегі амандасу формаларын салыстыра қараудың  да рөлі ерекше.

          Сәлемдесудің күнделікті өмірде мәні аса зор. Танысу да, әңгімелесу де амандасудан басталады. Амандасу арқылы көзтаныс, жүзтаныстармен одан әрі білістігімізді нығайта түсеміз. Сондықтан да халық нақылында «Сөз атасы – сәлем» делінеді. Амандасу – этикеттік таңба, ал белгілі бір нақты жағдайда (ситуацияда) амандаспай кету (сәлем алмау, сәлем бермеу) этикеттік таңба жоқ дегенді білдірмейді, қайта керісінше қандай да болмасын себепке (мотивке) байланысты  (реніш, өкпе т. б.) қарым-қатынасты үзу тактісін аңғартады. Сол себептен де сәлемдесуге жер бетіндегі халықтардың бәрі ерекше мән береді. Оларды қолданудың, жұмсаудың өзіндік қалыптасқан жүйесі бар. Амандасудың тұрақты сөз орамдарын (сөздерін) яки тілдік құралдарын орнымен қолдана білу алдымен қалыпты қарым-қатынастың типін ажырата білуге байланысты болып келеді. Осы жүйені дұрыс аңғармаған адам кейде амандасуда ағаттық жіберіп алады.

        Сәлемдесу – амандасудың түрлерін талғап, таңдай білу нақты жағдай мен қалыпты қарым-қатынасқа тәуелді болады: ресми-бейресми, бастық-бағынышты, жасы үлкен — жасы кіші, сондай-ақ әлеуметтік ерекшелігіне қарай, мысалы, ер адам — әйел адам, немесе уақыт ыңғайына қарай («Қайырлы таң!» мен «Кеш жарық!»-ты салыстырыңыз). Ал бейресми жағдайда амандасу сөздерінің қысқа, ықшам түрлері («Сәлем!», «Ассалаумағалейкум!», «Әлессалам!» т. б. ) жиі қолданады.

          Мәселен, қазақ тілінде таныс-бейтанысқа, үлкен-кішіге, ресми және бейресми жағдайда қолданыла беретін «Сәлеметсің бе?», «Сәлеметсіз бе?», «Сәлеметсіңдер ме?», «Сәлеметсіздер ме?» қолданысы бар. Бұл қолданыстың түрік тіліндегі формасы «Merhaba (мерһаба) — жекеше түрі, «Merhabalar (мерһабалар)» — көпше түрі. Merhaba (мерһаба) араб тілінен аударғанда жақсы, мейірімді, қайырымды деген мағына білдіреді. Тікелей аударсақ «Жақсысыз ба?» деген мағынадағы қолданыс табады. «Merhabalar» (мерһабалар) қолданысы негізінен көп адамға қарата айтылады, сондай-ақ, бұл көпше түрдегі қолданысты аса сыйлы, құрметті жеке адамдарға да қарата айтуға болады. Амандасудың бұл түрі (сәлеметсіз бе? (қазақ тілінде), мерһаба (түрік тілінде) бейтарап болғандықтан күнделікті өмірде өте жиі қолданылады. Мысалы,

                   «- Merhaba Bayram Ağa!» (- Мархаба Байрам Ага!)

                   «- Merhaba Paşa Efendimiz!» (Мархаба Паша Эфендимиз!)

                   « – Сәлеметсіз бе Байрам Аға!»

                   « – Сәлеметсіз бе Паша мырза!»

 

 

                                                (Halide Edib Adivar «Sinekli Bakkal» 157. sayfa)

 

Қазақ тілінде «Сәлеметсіз бе?» дегенге «Сәлеметсіз бе?!», «Рахмет жақсымын» деп жауап береді. Ал түрік тілінде «Merhaba» дегенге көп жағдайда «Merhaba» деп, ал жасы үлкен адамдар кейде «Аleyküm selam» (алейкум селам) деп те жауап береді.

           Мысалы,

        « — Merhaba Sevket Ağa.» (Мархаба Севкет Ага)

                  « — Merhaba, Ramazan Ağa. Şu penceredeki ışığı gördün mü?»         (Мархаба, Рамазан Ага. Шу пенджередеки ышыгы гөрдүн мү?)

                  « — Жақсысыз ба Севкет Аға?»

                  « — Жақсымын, Рамазан Аға. Анау терезедегі жарықты көрдің бе?» 

 

                                                  (Halide Edib Adivar «Sinekli Bakkal» 86. sayfa)

 

Түрік тілінде «Merhaba» формасымен қатар «Nasılsın?» (насылсын) формасы да жиі қолданылады. Nasıl түрік тілінен тікелей аударғанда Қалай? Қандай? деген мағынаны береді. Бұл қолданыс көбіне жақын, бір-бірін жақсы танитын адамдар арасында қолданады. Қазақ тіліндегі «Қал қалай?» қолданысымен сәйкес келеді. Көпше түрдегі формасы «Nasılsınız?» (насылсыныз?), түрік тілінен қазақ тіліне тікелей аударғанда Қалайсыз? деген мағына береді. Көпше түрдегі бұл қолданысты құрмет көрсету мақсатында аса сыйлы, жеке адамдарға да қарата қолдануға болады. Қазақ тілінде «Қал қалай?», «Қалыңыз қалай?», «Қалдарыңыз қалай?» қолданыстарына «Жақсы», «Жақсы, рахмет» деп жауап береді. Ал түрік тіліндегі «Nasılsın?», «Nasılsınız?» қолданыстарына «Teşekkürler iyiyim» (тешеккүрләр иим), қазақ тіліне тікелей аударғанда «Рахмет, жақсымын» «Teşekkürler iyiyiz» (тешеккүрләр ииз) «Рахмет, жақсымыз» деп жауап береді. Кейде Teşekkürler  (тешеккүрләр) «Рахмет!» деп те жауап береді.

          Мұсылман қауымы арасында кең тараған амандасу рәсімі (Әссәләму әлейкум) қазақ тілінде де, түрік тілінде де жиі қолданылады. Ер адамның сәлем бергенде айтатын бұл сөзі араб тілінен сөзбе-сөз аударғанда «Сізге тыныштық (бейбітшілік) болсын» деген ұғым береді. Түрік тілінде де, қазақ тілінде де амандасудың бұл түрі тек жасы үлкен ер адамдар арасында, кей кезде жасы үлкен адамдармен амандасқанда жастар арасында қолданылады. 1924 жылға дейін Түркияда кеңінен қолданылған амандасудың бұл түрі өзтүрікшіл ағым әсерінен сирек қолданыла бастады. Қазіргі Түркияда амандасудың бұл түрін тек діни сенімдегі адамдар ғана қолданады. Зиялы қауым «Мерһаба?», «Насылсыныз?» деп амандасады.

         «Ассәляму алейкум» қолданысына және оның фонетикалық өзгеріске түскен нұсқаларына қазақ тілінде де, түрік тілінде де «Уағалейкум ассалам» деп жауап береді. «Уағалейкум ассалам» араб тілінен сөзбе-сөз аударғанда «Сізге де тыныштық болсын!» деген мағына береді.

         Сансыз соғыс пен шапқыншылықтан күйзелген халық үшін бейбітшілік пен тыныштық асыл арман ғана емес өте қасиетті ұғым болған. Сондықтан да кездескен сәтте адамдар бір-біріне тыныштық тілей амандасып, екіншісі де сол мазмұндас жауап қайтаратын болған. Амандасудың бұл формасы мұсылман халқы арасында қолданылатын амандасу әрекетінің негізгі элементі.

          Сәлемдесу рәсімі қарым-қатынас ерекшелігі мен комуниканттардың әлеуметтік белгілеріне байланысты түрленіп отырады. Мысалы, жастар арасында қолданылатын тілдік формасының бірі – «Сәлем».

          Бұл форма ресми емес, жеңіл түрде айтылады. Балалар, жастар, 35-40 жасқа дейінгі адамдар қолданады. Онда да бұл қолданыс жақындықты өзімсінгендікті білдіреді. Бұл мектепте, бір сыныпта оқитын оқушылар, жоғарғы оқу орнында оқитын студент-жастардың барлығы дерлік амандасудың осы формасын қолданады. Бұл қолданыстың түрік тіліндегі формасы, мағынасы, құрылымы, қолданылуы жағынан қазақ тіліндегі формасымен дәлме-дәл келеді. Мысалы, түрік тіліндегі «Selam» (селам) қолданысы қазақ тіліндегі қолданыстан сәл ғана фонетикалық өзгешелігі бар. Түрік тілінде де «Selam» формасы қазақ тіліндегідей тек жастар арасында кең қолданылады. Мысалы,

                    «Selam.» dedi Orhan Kemal. («Селам.» деди Орхан Кемаль)  

                    Lokantanın sahibi şişman Mehmet Bey, (Локантанын сахиби шишман Мехмет бей)

                    «Aleykümselam, hoş geldiniz.» dedi, ellerimizi sıktı. «Алейкумселам, хош гәлдиниз.» деди, эллеримизи сыкты.)

                    «Сәлем» деді Орхан Кемаль.

                    Мейрамхананың қожайыны толық Мехмет Бей,       

            «Алейкумселам, қош келдініз.» деді де қолымызды қысты.

 

             (Muzaffer Buyrukcu «Yasadigimiz ve Yasananlar Gunlukler» 75. sayfa)

 

         Тәуліктің таңғы, түскі, кешкі мезгіліне орай қолданылатын амандасу формасы да екі тілде кездеседі. Мысалы, қазақ тіліндегі «Қайырлы таң!» қолданысқа түрік тіліндегі «Hayırlı sabahlar» (Һайырлы сабаһлар) қолданысы сәйкес келеді. Hayırlı sabahlar түрік тілінен сөзбе-сөз аударғанда «Қайырлы таңдар» болады.

         Бұл қолданыстағы екі сөз де түрік тіліне араб тілінен енген Hayır (Һайыр) – қайыр, Sabah (сабаһ)– таң.

         Таңертеңгі мезгілде амандасу формасында қолданылатын Hayırlı sabahlar (Һайырлы сабаһлар) қолданысы мен түрік тілінде Günaydın (Гүнайдын) қолданысы қатар жүреді.     

Günaydın (Гүнайдын) түрік тілінен сөзбе-сөз аударғанда «Күн айдын» деген мағына береді.

          Бұл қолданыс ресми түрде қолданылғанда сыпайлықты, аса үлкен құрметті білдіру үшін «Günaydın efendim» (гүнайдын эфендим) деп те қолданылады. Қазақ тіліне аударсақ «Қайырлы таң, мырза!» деген мағына береді.

          Екі қолданыс та таңертеңгі сағат 11- лерге дейін амандасудың, жаңа күнге сәттілік тілеудің, құрмет көрсетудің, сыйлаудың бір формасы ретінде айтылады.

          Қазақ тілінде қолданылатын «Қайырлы күн»  формасы түрік тілінде «İyi günler» (ий гүнләр) түрінде айтылады. Бұл форманы түрік тілінен сөзбе-сөз аударсақ «Жақсы күндер» деген мағына береді. Түрік тілінде амандасудың бұл формасы таңертеңгі сағат 11-ден кешкі сағат 5-терге дейінгі аралықта екі адам кездескен кезде ғана емес қоштасқан сәті мен қоғамдық орындарда көбінесе соңына «efendim» (эфендим) – «мырза»  сөзі қосылып құрмет көрсету, сыпайылықты білдіру формасында, ресми қолданылады.

          Қазақ тілінде «Қайырлы кеш!» қолданысы бар. Бұл қолданыс көбіне ресми орындарда, бұқаралық ақпарат құралдары тілінде қолданылады. Орыс тіліндегі «Добрый вечер» қолданысы үлгісінде қалыптасқан жасанды тіркес болғандықтан ба күнделікті, жалпы халық жаппай қолданылатын амандасу рәсіміне айналып кеткен жоқ. Бұл қолданыстан гөрі қазақ халқы күнделікті өмірде «Кеш жарық» формасын көбірек қолданады. Бұл қолданыс  «Қайырлы кеш» — тен гөрі тілге де жеңіл, жүрекке де жылы тиеді. Түрік тілінде кешкі сағат 5-6 — лардан кешкі сағат 10 — дарға дейін «İyi akşamlar» (ий акшамлар) формасы қолданылады. «İyi akşamlar» түрік тілінен сөзбе-сөз аударғанда «Жақсы кештер» деген мағына береді. Қолданыс аясы тіліндегі «Қайырлы кеш», «Кеш жарық» формалармен бірдей. Ресми орындарда, құрмет көрсету мақсатында «İyi akşamlar, efendim» түрінде қолданылады. «İyi aksamlar» формасын тек амандасу мақсатында ғана емес, «Кешіңіз жақсы өтсін» деген тілек мағынасында және кешкі 5 пен 10 — дар аралығында қоштасу мақсатында да қолдануға болады.

          Тәуліктің кешкі мезгілінде қолданылатын амандасу формасының бірі – «Қайырлы түн». Қазақ тіліндегі бұл форма амандасудан гөрі қоштасу, тыным, жайлы түн тілеу реңкі басым, осы мақсатта көбірек қолданылады. Ал түрік тілінде кешкі сағат 10-дардан кейін «iyi geceler» (ий геджелер) формасы айтылады. Түрік тілінен сөзбен-сөз аударсақ «жақсы түндер» болады. Қолдану ерекшелігі қазақ тіліндегі «Қайырлы түн» формасына сай. Түрік тілінде 3 түрлі қолданысы бар:

                                                    1) амандасу;

                                                    2) қоштасу;

                                                    3) жайлы түн тілеу.

          Адамдар арасындағы қарым-қатынас амандасу рәсімінен басталатыны белгілі, кей кездері бұл әрекет амандасуды, хал-жай, жұмыс барысын, соңғы өзгеріс-жаңалықтың бәрінің басын біріктіріп бірақ сұрайтын «Ne haber?» (не һабер?) қолданысымен де басталады. Бұл форманы түрік тілінен сөзбе-сөз аударсақ «не жаңалық?» деген мағына береді. Бұл форма Түркияда күнделікті қарым-қатынас барысында ауызекі тілде, әсіресе жастар арасында көп қолданылады. Бұл қолданыстың ерекшелігі бір-бірімен жақсы таныс жас адамдар кездескенде амандасудың жоғарыда келтірілген формаларын қолданбай-ақ қарым-қатынас, сөйлесу әрекетін осы тіркестен-ақ бастай береді. Сұраулы мағынада айтылатын бұл қолданысқа екінші адам «iyilik sağlık» (ийлік сағлык) деп жауап береді. «İyilik sağlık» (ийлік сағлык) түрік тілінен сөзбе-сөз аударғанда «игілік, саулық» мағынасын береді. Түрік тілінде «Ne haber?» (не хабер?) формасымен қатар тілдік эканомикаға ұшыраған «Naber?» (набер?) формасы да қолданылады. Түрік тіліндегі «Ne haber?» (не хабер?) формасына қазақ тіліндегі «Не жаңалық бар?» формасы сәйкес келеді. Мысалы,

                    « — Ne haber evlat?» (Не хабер евлат?)

                    « — Hayırlar Efendim.» (Хайырлар эфендим.)

                    « — Не жаналық балам?»

                    « — Жақсылық Мырза!»

 

                                              (Halide Edib Adıvar «Sinekli Bakkal» 292. sayfa)

 

Жастар арасында жиі кездесетін «Ne var ne yok?» сөз бірлігі амандық сұрасуды білдіреді. Қазақ тіліне аударғанда «Не жаңалық?» деген мағына береді. Мысалы,

                   « — Vah hocam… Siz misiniz? Ne var ne yok? İyisiniz Insallah?..»     (Вах ходжам…Сиз мисиниз? Не вар не йок? Иісиниз Иншаллах?..)

                   « — Мырза…Сіз бе? Не жаңалық? Иншаллаһ жақсысыз?»

 

                                              (Resat Nuri Güntekin «Yaprak dökümü» 65. sayfa)

 

             Кез келген тілдің этно-мәдени белгілерін әдеби туындыдағы күнделікті қарым-қатынас пен сөйлесу процесcіндегі тілдік бірліктерден іздеу қажет. Мұндай ерекше тілдік амалдардың бірі ретінде сөйлеу этикеті формаларын оның ішінде, амандасу рәсіміне қатысты тілдік бірліктерді атаған жөн.

 

Түрік тіліндегі амандасу сөз бірліктердің кестесі төмендегідей болады:

 

Сәлемдесудің типтері	Қарым-қатынас типтері	Қосымша информация
— Selamunaleykum (селамуналейкум) (жауап: Yagaleykumassalam (уағалейкумассаләм))     — Merhaba (мархаба)-жекеше түрі; — Merhabalar (мархабалар) — көпше түрі;     — Nasılsın? (насылсын)-жекеше түрі; — Nasılsınız? (насылсыныз)-көпше және сыпайы түрі;     — Ne haber? (не хабар) (жауап: — İyilik sağlık) (ийлік саглык) — Ne var ne yok? (не вар не йок?)       — Selam (селам)       — Hayırlı sabahlar (хайырлы сабахлар)           — Günaydın (гүнайдын)         — İyi günler (ий гүнлер)           — İyi akşamlar (ий акшамлар)               — İyi geceler (ий геджелер)	Бейресми; Жасы үлкен ер адамдар;         Бейтарап; Күнделікті өмірде жиі қолданылады;         Бейтарап; Күнделікті өмірде қолданылады;         Жастар арсында қолданылады;             Жастар арасында қолданылады.     Таңертеңгілік;             Таңертеңгілік;         Күндізгілік;           Ресми; Кешкілік;	Құметтеу нышанын байқату;                                                               Таңертеңгі сағат 11-ге дейінгі уақытта айтылады; Жаңа күнге сәттілік тілеу;       Жаңа күнге сәттілік тілеу; құрмет көрсету, сыйлау;     Таңертенгі сағат 11-ден кешкі сағат 5-терге дейін аралықта қолданылады;     Кешкі сағат 5 пен 10 аралығында қолданылады; Қоштасу мақсатында да қолданылады;         Кешкі сағат 10-нан кейін айтылады; 1)    амандасу; 2)    қоштасу; 3)    жайлы түн тілеу;

 

 

 

         Қазақ тілінің амандасу сөз бірліктерін кесте ретінде көрсетсек төмендегідей болады:

 

Сәлемдесудің типтері	Қарым-қатынас типтері	Қосымша информация
— Ассалаумағалейкум (жауап:                             -Уағалейкумассалам)         -Салаумағалейкум (жауап:             -Әлік салам)             -Сәлеметсің бе? Сәлеметсіз бе? Сәлемет пе? Сәлеметсіздер ме?     -Амансыз ба?Аман-есенсіз ба? Аман ба? Аман-есенсіздер ме?          -Армысың? Армысыз? Ар ма? (жауап: — Бар бол!)     -Аман барып, сау қайттың ба?!       -Ат көлік аман ба?       -Ел-жұртың, ауыл-аймағың, бау-шарбағың, бота тайлағың бәрі аман-есен бе?     -Аяқ қолың, төрт мүшең аман оралдың ба?     -Мал жан аман ба?     -Қайырлы таң!     -Қайырлы күн!     -Қайырлы кеш!	-жасы кіші, жасы үлкен, бейресми; Ер адамдар.         -жас шамасы қатар; бейресми; Ер адамдар.     Бейтарап (барлық жағдайда)       Бейтарап; көбіне бейресми жағдайда.       Бейресми; көтереңкі салтанатты жағдайда.       Бейресми; алыс сапардан оралғанда.       Бейресми; алыс сапардан оралғанда.     Бейтарап, бейресми, алыстан келген жегжат жұрағат арасында.           Бейресми, бейтарап.       Бейресми, бейтарап.     Ертеңгілік.     Түскілік.     Кешкілік.	құрметтеу нышанын байқату; (мұсылман қауымы арасында кең тараған амандасу рәсімі)                                   Құрметтеу нышанын байқатады.

 

 

Сонымен этикеттік сөз формаларының осы ықшам, шағын кестесінен оны қолданудың біршама күрделі екені көрініп тұрады. Яғни, сөз этикетінің қағидасына сай, Сәлемдесу (амандасу) сөздері қалыпты қарым-қатынасқа, уақыт ыңғайына, адресат пен адресанттың жынысына, жасына, олардың қалалық немесе ауылдық жерде тұруына т. б. байланысты. Кейде осындай байланыс, тәуелділікті ескермей, этикеттік сөз формулаларын дұрыс қолданбау, лайықты контекстке орынды қолданбау фактісі де кездесіп отырады. Ал бұл, тіл мәдениетіне үлкен нұсқан келтіреді. Мысалы: «Қайырлы таң немесе Кеш жарық! Сізге сәлем беріп, хат жолдаушы ініңіз — Әділхан. Дені-қарныңыз сау, дос-жарандарыңыздың ортасында ойнап-күліп жүріп жатқан боларсыз». («Қазақ әдебиеті», 1980, 7 ноябрь)

Әрине, хатты «Кеш жарық!» деп бастау және мезгілдің әр кезеңіне қарай қолданатын дербес сөз этикетін жарыстыра жұмсау өз орнын тауып тұрған қолданыстар емес. Өйткені адресаттың хатты қай кезде алуы беймәлім ( мүмкін талтүсте, мүмкін ертің ерте алуы т. б. ) болғандықтан белгілі бір уақытқа тәуелді сәлемдесу сөздерінің орнына бейтарап сөз орамдарын алу, таңдау жерде қажеттілік.

         Қазақ  сөйлеу этикетіндегі тағы бір байқалатын жайт-сөз формуласы өзгеріске ұшырағанымен, диахрондық тұрғыда оның белгілі бір әлеуметтік топтың өкіліне қарата айтылуы, яғни адресаты немесе адресанты өзгеріп отырады. Мысалы, қазақтың көне әдеби шығармаларының бірі – «Қозы Көрпеш — Баян сұлу» жырын оқып отырып, ертеректе қазақтар арасында әйелдермен де «Ассалаумағалейкум!» деп амандасқандығына куә боламыз:

 

                 —Ассалаумағалейкум, ене-ай деді,

                  Арыған мен шалынғанға қиын-ай деді.

                  Ноғайлының ауыл жұрты болып еді,

                  Азып-тозған жас ұлан мен-ай деді.

 

                 —Уағалейкумассалам, бала-ай деді

                  Айдаса тәңірім сені қалай деді.

                  Қырық күншілік шөллейттан, алыс жерден

                  Жолдассыз нағып келдің, қалай деді.

 

Жолға шығып, алыс сапарға аттанып бара жатқан жолаушыға немесе жол үстінде кездесіп қалғанда адресант «Жол болсын!» дейді, ал адресат «Әлей болсын!» деп жауап береді. Біз байқауымызша, бұл «Жол болсын!» формасы:

1. Амандасуды;
2. Қайда бара жатқанын білу;
3. Тілек мәнді

 Яғни осындай үш түрлі мағына (функция) құрылымын білдіреді. Жалпы, көне қазақ сөйлеу этикетінде ешқашан «Қайда барасың?» деп сұрамаған, «Жол болсын!» деген соң, адресат әңгімелесуге құлықты, қош көңілді болса, әңгіме өз-өзінен әрі қарай өрбіп жалғаса береді. Бұл жөнінде белгілі фольклор жинастырушы, этнограф Э. Диваев былай деп жазады: Үйден атқа мініп шығарда көрген адам «Жол болсын» деп атайды. Сол адам «Әлей болсын» дейді. Бағанағы адам «Қайда барасың?» десе, жаман көреді, ал «Жол болсын» деген адресант сөзіне кейде «Айтқаның келсін!» немесе, «Жақсы лепесің мол болсын!» деп жауап қайырады. Қазақтың мұндай көне сөйлеу этикетінің қалыптарын (штампттарын) ескі сөз үлгілерін пайдалана отырып, қайта қалпына келтіруге (реконструкция жасауға) болады.

   Мысалы:  «Батыр, жол болсын!» — депті.

«Жол болсын деген лепесің мол болсын! Айналамның озы үшін, айналамның назы үшін, айыр өркеш түйе үшін, бауыры сүтті бие үшін, қара сабам жоқ үшін, қатын бала қамы үшін, ерлер жортар мал үшін демеді ме? Көп етікті демесең, көпте татыр сөзім бар. Көп садақты демесең, көпке тиер сөзім бар. Қорқататын жауым желкемде. Ондан басқа мақлұқтан шімірікпейтін көзім бар. Қадалған жерден қан алғыш, байласа тұрмас бас жарғыш Балтакерей Тұрсынбай деген мен болам.» —  депті.

                                                   (Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Абылай ханның Балтакерей   Тұрсынбайды сынағаны).

         Бұл мысалдан байқайтынымыз, «Жол болсын!» әдеттегі «Амансың ба?» деген форманың орнына жүреді. Бірақ одан айырмасы – амандасудың бұл түрі көбіне алыс жолдан келе жатқан немесе ауыл үй арасынан ұзап шығып бара жатқан адамға қарата айтылады.

           Сол секілді «Жол болсын!» Сәлемдесу сөзіне әдетте қошаметтеу, көтермелеу мәнді есім қаратпалар қосыла айтылады. Олар, негізінен алғанда, cабазым, батырым, даңғылым, күнім, шырағым сияқты сөздер.

«Киіз үйдің іргесін түрген, шаңырағын ашық, бейуақ болса да әлі жабылмаған, он жақта төсек тартып науқас жатыр.

-Сәлеметсіз бе, ақсақал?

Науқас қабағын түйіп қарсы алады.

-Жол болсын, даңғылым!

 

                                                                        (З. Шашкин. «Қойшы серігі»).

 

           Бұрынғы қазақ қоғамында адресаттың «Айтсын!» деп тіл қатуы жалпыға ортақ сәлемдесу формуласы болған. Ал «Жортқанда жолың болсын!» дегенге «Әлей болсын», «Мол болсын» деп жауаптасу жалпыға ортақ, қалың көпшілік қолданған этикеттік сөз орамы емес, белгілі бір элеуметтік топ иелеріне қарата айтылған тәрізді. Сәлемдесудің соңғы түрі әсіресе барымташылардың немесе жорыққа аттанған батырлардың сөз саптауында қолданылатын болғанға ұқсайды. Бұны кезінде ел ауызынан академик В.В.Радлов жазып алған «Орынбай мен Шортанбай қожаның айтысынан көреміз:

         «Жол болсын!» деген сәлемге Орынбай ақынның  «Мол болсын!» деп тіл қатуын Шортанбай ақын өрескел көреді де, оны өлеңмен түйреп өтеді. Орынбай:   «Диуана қожа атасы барар ма екен?

                               Мейрамға имам болған жаңғыз жеке.

                               Жолың болсын дегенің жақсы лепес,

                               Құдай берсе, мол болсын, е, Қожеке »

 

         Шортанбай:  «­Өлеңге бір кісідей туысың бар,

                               Тіл мен жаққа бақ берген ырысың бар.

                               Борымташы кісідей мол болсын деп,

                               Елде қандай кісіде жұмысың бар.»

 

Осындай «Жол болсын!» мен «Әлей болсын!»-ды жортуылға аттанып бара жатқанда айтатыны Мәшһүр Жүсіп жинастырған сөз үлгілерінде кездеседі.

         Амандасуда адресат алыс жолдан келген адамға «Ат-көлік аман ба?», «Аман-есен жеттіңіз бе?» деген формулаларды қолданады. Әрине, бұл жерде әңгіме ат-көлік немесе жолаушының аман жеткендігіне емес, бұл қалыпты сөздер тек этикеттік таңбалар ғана. Амандасудағы мұндай этикет таңба білдіретін мазмұнды тілдік құралсыз да жүзеге асыруға болады. Мысалы: қол алысу немесе түркілер дәстүрінше төс соғыстыру, арабтар сияқты екі қолды кеудеге қою, европалықтар салтымен бас киімді (қалпақты) қолға алу т.б. амандасу формуласы сұраулық шылау түрінде болғанмен, мұнда сұраулық мән жоқ, сондықтан да адресант адресаттың бұл сұрағына «жауап» күтпейді. Адресаттың сәлемдесуі де сұрау түрінде болып келеді. Мысалы: «Өздеріңіз аман-есенсіздер ме?», «Туған-туысқан, құда-жегжат-бәрі аман есен бе?» тәрізді стеоретиптер амандасуда жиі қолданылады. Тіркес құрамындағы сыңарлар да күрделі біртұтас таңба түрінде қолданылады. Яғни бұларды фразеологизацияланған тіркес деген болады. Мысалы: адресат поезбен, тіпті ұшақпен ұшып келсе де, адресат онымен «Ат-көлік аман ба?» деп амандасады.

          Сондай-ақ амандасу формуларына қоса қабат айтылатын қошемет мәнді есім қаратпалар (жаным, қарағым, батырым, сабазым, даңғылым т. б. ) тәуелдік тұлғада тұрғанмен меншіктік мағына емес, интимдік мәнді білдірудің тәсілі ретінде жұмсалады. Мұндай тәсіл адресаттар мен адресанттардың арасындағы қарым-қатынас, сыйластықты (дистанция) жақындата түседі. Яғни бұл жерде этикет құралы, қалыпты сөзі (штамп) арқылы сөйлеу этикетінің эмотивті функциясы (сезім-күйді білдіру қызметі) күшейе түседі. Мәселен, мына төменде М.Әуезовтың «Абай жолы» эпопеясынан алынған үзіндіде есім қаратпалардың интимдік жақындықты білдіруде ерекше қызмет атқарып тұр:

         «Көп қауыму, жалап амандасу арасында шешелер мен жеңгелерінің тілеулестігі айтылады. Балажан көрші кемпір, шалдардың Әбішке айтып жатқан үзік-үзік мейр шапқан сөздері естіледі.

—Жаным, есен жеттің бе?

—Сәулем, ұзағынан сүйіндірсін!?

—Көп сағындырдың ғой, қуанышым!

—Айналайын, күнім!

—Ата-анаңды ұзағынан сүйіндірсін!

—Сапарың құтты болсын, қарағым!

—Қош келіпсің, Әбішжан! – деген сан тілеулес жүректерден шыққан ыстық сөздер Әбіш үйге кіргенше барлық жиын атаулының тула бойын шымырлатқандай» (5 том)

Осы күнде алыс жолдан жолаушылап келген адамға дәстүрлі «Ат-көлік аман-есен бе?» немесе «Қош келдіңіз!» деудің орнына «Келуіңізбен!» деп амандасу формуласы пайда бола бастағанын, оның тіліміздің табиғатымен үйлеспейтін, жат элемент екенін Н.Уәлиев дұрыс көрсеткен.(1) Расында да, орысшы-қазақша екітілділік жағдайында пайда болған бұл формула кейінгі буын өкілдерінің тілінде белең алып барады. Әйтсе де оны нормативті сөздіктеріміз (мәселен, «Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі») кодификациялап, тіркеген жоқ. Сондықтан біз сәлемдесудің бұл формуласын  бейәдеби, қарапайым сөйлесу тіліне жатқызамыз. Оның үстіне «Келуіңізбен!» қалыбының жүрдім-бардым айтыла салатын, немқұрайлық реңкі басым болып көрінеді.

        Осындай сөздерге қатысты әңгіме өрбіткен тұста, жалпы халықтық тілдің әдеби түрі бар да, әдеби қолданыстан тысқары жатқан диалект, бейәдеби қарапайым тіл, жаргон сияқты түрлері бар екенін есте ұстаған абзал. Өйткені, бұл құбылыстардың табиғатын білмесек, қазақ сөйлеу этикетінің барлық амал-тәсіл, түрлі құралдарының сырын толық аша алмаймыз. Мысалы: кей өңірлерде «Амандасайын деп едім» дегенді «Аман-сау сұрайын деп едім» түрінде айтады. Сөз этикетінің жергілікті тіл айырмашылығын Түрікмен қазақтары тілінен өзіміз байқаған мына бір мысалда айқын аңғаруға болады. «Қой аманшылық» формуласының баламасы – «Аман-есенбіз». Амандасудан кейін адресатқа қаратыла осылай делінеді. Ал адресант «Не хабар?» дейді.

         Сәлемдесу, амандасуда жергілікті болмаса бейәдеби қарапайым тіл элементтерін қосып сөйлеу, қосар қолдану тіл тұтынушысының мәдениетінің, сауаттылығының жетімсіздігін көрсетеді.

         Яғни бір сөзбен айтқанда, әрбір жеке адамның білім деңгейі, мәдениеті мен сауаттылығы, әлеуметтік ортасы мен жас ерекшелігін өзге сөзден гөрі сөйлеу этикетінен, оның белгілі бір формулаларынан анық көрінеді.

          Сонымен бірге сәлемдесу этикетіндегі мынадай ерекшелікке де назар аудара кеткен жөн. Қазақтарда дәстүрлі амандасу рәсімі тым ұзақ көрінеді: «Сәлеметсіз бе?», «Мал-жан, бала-шаға, бау-шарбақ, ауыл-аймақ, бота-тайлақ аман ба, ағайын-туған, құда-жегжаттар аман-есен бе?» т.б.

          Осындай формулалар айтылған соң да адресант бірден әңгіме ауаның негізгі шаруасына бұра қоймайды. Осы аралықта, «Іс рәтті болсын!», «Берекелі болсын!», «Көген қозылы болсын!» т.б. осы сияқты стереотиптерден кейін ғана екі жақ әңгіменің негізгі тақырыбына көшеді.

          Бұл жердегі тілдесу актісін құрылымы жағынан үш бөлікке бөліп қарауға болады. Сонда ол төмендегідей түрде болмақ:

1. Сәлемдесу (контакт)
2. Дайындық актісі (эмоционалдық комфорт жасау)
3. Негізгі тақырыпқа көшу.

 

 Бұны кесте түрінде көрсеткен төмендегідей болмақ:

 

                                               Тілдесу (общение)

————————————————————————————————

    Контакт (сәлемдесу)        Дайындық актісі              негізгі тақырып

 

Міне, жоғарыда көрсеткеніміздей, эмоционалдық жағдай (комфорт) туғызу мақсатымен айтылатын «Көгенің қозылы болсын!», «Қыдыр дарысын!» секілді стереотиптер дайындық актісіне жүзеге асырылады.

 

2.2. Қазақ және түрік тіліндегі қоштасу сөз бірліктерінің формалары.

 

Сөз этикетінің өз алдында дербес бір саласы – қоштасу. Оны дербес сала дейтініміз – оның өзіндік мақсаты, арнайы жұмсалатын тілдік таңбалары, қолданылатын тұрақты орны болады. Мәселен, «Қош болыңыз», «Сау боп тұрыңыз», «Қош!», «Көріскенше күн жақсы», «Жайлы жатып, жақсы тұрыңыз» т.б. қоштасу мәнді сөз қалыптарының лексика-грамматикалық мән-мағынасы жоқ. Қызметі жағынан, қарапайым тілмен айтқанда, «Хош болыңыз» деген тілдік таңба да бір, қол бұлғап ишарат жасаған таңба да бір. Осылай айту («Хош болыңыз») не іс-әрекет арқылы ишарат білдіру (қол бұлғау) этикеттік дәстүр. Бұлар қарым-қатынасты үзбейміз, болашақта да жалғастырамыз деген таңба. Бұл таңбаларды (амандасу таңбалары сияқты) тиісті жерінде лайығымен қолдану әдептілік әліппесі болып табылады.

Жалпы, этикет заңдылығы бойынша, амандасу екі жақты байланыстың басталғанын білдірсе, ал қоштасу байланыстың уақытша үзілгенін мәлімдейді. Қазақ тілі сияқты түрік тілінің  қоштасу сөздерінің де мол қоры, түрі бар. Және олардың қолданылуында өзіндік жүйе, қалыптасқан дәстүрлі тәртіп бар. Ол жүйе, негізінен алғанда, адресат пен адресанттың арасындағы қарым-қатынастың типіне (бастық-бағынышты, үлкен-кіші, ер-әйел т. б.) және нақты жағдайға (ситуацияға), атап айтқанда, ресми-бейресми, бейтарап, уақыт мерзімі т.б. қалыпты жағдайларға тәуелді.

 

Қоштасу сөздерінің басты түрлерін қандай жағдайларда, қандай қарым-қатынаста қолданудың жүйесін  төмендегідей шағын кестемен көрсетуге болады:

 

Қоштасудың түрлері

Қолданылуы

Сау болыңыз; сау боп тұрыңыз; Хош; Хош-хош; Қайып хош т. б.     Ал жақсы; Әзірше; Әзірге т. б.       Керісінше; Керісінше күн жақсы; Келесі кездескенше;   Аман барып, сау қайтіңіз; Сәт-сапар; Сапарыңыз сәтті болсын т. б.     Оралымың тез болсын;     Ақ жол, амандық болсын; Жортқанда жолың болсын; Жолдасың Қыдыр болсын;     Ораздының жолын берсін;     Қырық Шілтен шылауында жүрсін т.б; Жол болсын (жауап: Әлей болсын) т.б;     Жайлы жатып, жақсы тұрыңыз; Түн бейқұтты болсын;     Түн бейішті болсын т. б.

Бейтарап         Бейресми, көбіне қарапайым сөйлеу тілінде, қатар құрбылар арасында күнделікті айтылады.     Бейресми;     Алыс сапарға, ұзақ мерзімге кетіп бара жатқанда айтылады.       Бейресми;     Алыс сапарға, қиын жолға кетіп бара жатқанда айтылады.       Жасы егде адамдар айтады.     Ауыл тұрғындары айтады;           Бейресми, түн мезгілінде, ұйықтар алдында айтылады.     өте сирек қолданылады, жасы үлкен адамға ауыл тұрғындары айтады.

 

        Қазақ тіліндегі қоштасу сөздерінің қолданылу орны алдымен адресант пен адресаттың арасындағы қалыпты қарым-қатынастың типіне, яғни ресми-бейресми жағдайға, жолдың алыс-жақындығына (мысалы,3,4 топтағы сөз орамдары), стильдік қызметіне (қарапайым сөйлеу тіліне тән қолданыстар, 2 топтағы сөз орамдар) байланысты бір-бірінен сараланып тұрады. Сондай-ақ, қоштасу сөздерінің белгілі бір әлеуметтік топ өкілдерінің тілінде жиірек жұмсалатын түрлері де бар. Мысалы, 4 және 5 топтағы сөз орамдарының көнелік сипаты басым, оларды негізінен жасы үлкен, қариялар ғана қолданады. Бұндай жасы егде, ауыл адамдары тілінде жиірек кездесетін «Қырық Шілтен шылауында жүрсін!», «Ораздының жолын берсін!», «Қыдыр жолдасың болсын!» дегендерді кейінгі буын өкілдері түсіне бермейді.

         Сондықтан бұлар қазіргі жастардың сөз этикетінде қолданылмайды деуге болады. Бұдан тілдің өзге саласына қарағанда сөз этикетінде әлеуметтік жіктеліс айқын байқалып тұратынын байқаймыз.

         «Ораздының жолын берсін» деген байырғы тілек мәні бар қоштасуды қария адамдар айтады. Мысалы: «Сәт-сәт», «Жол болсын», «Байласын», «Ораздының жолын берсін» десіп лау-лау етісті (М.Әуезов). Оразды сөзі «бақытты» деген мағынаны білдіреді. Бұл сөздің көне антонимі – сығырлы сөзі, оның мағынасы – «бақытсыз».

         Шығу тегін сөз арасында кетуге болатын тағы бір сөз этикетінің бірі – «Түндеріңіз бейқұт болсын» деген тілек мәнді қоштасу. Тілек-қоштасудың бұл түрі де ұмыт болып бара жатқан, тек көне көз қариялардың тілінен ғана ұшыратуға болатын сөз қалпы. Мұндағы бейқұт – парсы тілінен енген сөз, мағынасы – «тыныштық», «бейбітшілік»:

                             «Кісідей бейқұт жүрген ескерусіз,

                               Қарғаны, мұнда келсін, тез хабарла» («Жасауыл қырғыны»).

 

           Міне, сөз байлығы аса мол байырғы халық ақыны Нурхан Ахметбекұлының жырындағы осы бір шумақта бейқұт сөзі «тыныштық», «қаннен-қаперсіз» мағынасында, бірақ бұл жерде этикеттік қолданыстан тыс жұмсалып тұр.

            Ал, «Түн бейішті болсын» деген тілек-қоштасуға келсек, ол сірә, діни наным-сенімге байланысты қалыптасса керек. Өйткені, бейіш сөзі жеке тұрғанда «жұмақ» мағынасын білдіретіні белгілі. Сондай-ақ, діни түсінік бойынша о баста Түн жұмақтан, ал Күндіз тозақтан алынған деген ұғым бар. Ал «Түн бейішті болсын» этикеттік сөз орамының мағынасы «(жұмақтай жанға жайлы)» дегенді аңғартады.

          Осы пікірімізді қуаттайтын ойды таяуда ғана жарықи көрген Мәшхүр Жүсіп Көпеевтің шығармасынан кездестіреміз:

                          «Бұл дүние құтқармайтын дозақ болды,

                           Бейнеттіге құрғыр күн ұзақ болды.

                           Дамыл, тыныштық бір жанда болмаған соң,

                           Есебі күндіз өзі дозақ болды», — дей келіп, түнді былай суреттейді:

                           «Түн болса, алар тыныштық біраз жатып,

                            Шаршағаннан сілесі әбден қатып.

                            Қол-аяғы ұйқы-жау жіпсіз буым,

                            Серейтіп алып соғар табандатып.

 

                            Ұйқыменен болады бәрі де мас,

                            Мастықпенен жастыққа қояды бас.

                            Түн бейіші жалғанның білген жанға,

                            Тағы мұнда және бар бір дәурен жас»

 

                                        (М.Көпеев. Таңдамалы)  

 

«Күндіз – дозақ, түн — бейіш» деген символиканы М. Көпеев ақын былайша түсіндіріп, интерпретация жасайды: «Күндіз дозақтан алынған, түн жұмақтан алынған. Күндіз – байға артықшылық, кедейге кемдік. Түн – бай, кедейге бірдей теңдік. Күндіз өз басың сауда-сатуда жүреді. Түнде өзіңе-өзің тегін олжадай болып қаласың»…

          Қоштасуға байланысты сөздерді жергілікті жерде қолданылу, белгілі бір аймаққа таралануына қарай зерттеу де қызғылықты әрі тілдік, әрі тарихтық деректер берері сөзсіз. Кейбір, бірен-саран сөздер диалектолог ғалымдарымыздың ғылыми жазбаларына түскенімен, олар тілдің этикеттік формуласы ретінде түсіндіріліп, талданған емес. Мысалы: Қазақ сөз этикетінде жиі қолданатын «Сау болыңыз» әдеби тілде қоштасуды білдіргенмен, Қазақстанның батыс говорында, Түрікменстан қазақтарының тілінде (Ә. Нұрмағамбетовтың деректері бойынша) «рахмет» деген мағынаны білдіреді. Сөз арасында, ризашылық білдіргенде «сау болыңыз» делінеді.

         Қоштасу формуласы табан астында болмайды, яғни контакт кілті үзілмеуге тиіс. Контактіні кілт, шұғыл үзбес үшін оған дайындық болады. Атап айтқанда: «Уақыт болып қалыпты-ау», «Амал жоқ, қайтатын уақыт таяп қалды», «Дәм бұйырса тағы келермін(міз)», «Дәм-тұз айдаса тағы да келіп қалармыз», «Осымен болайық» т. б қыстырма сөздер контактіні (байланысты үзуге дайындық болып табылады). Мұны «қоштасуға дайындық актісі» деп атаймыз. Осындай «кіріспеден» кейін қоштасудың қалыпты (стеоретипті) фопмулалары айтылады. Бұндай формулаларға: «Сау болып тұрыңыз», «Келесі кездескенше», «Хош болыңыз» т. б жатады.

 

        Ал, Түрік тіліндегі қоштасу сөздерінің басты түрлерін қандай жағдайларда, қандай қарым-қатынаста қолданудың жүйесін төмендегідей шағын кестемен көрсетуге болады:

 

 

Қоштасудың түрлері	Қолданылуы
— Hoşçakalın! (хошчакалын)-жекеше түрі; — Hoşçakalınız! (хошчакалыныз)-көпше және сыпайы түрі;     — Güle-güle (гүле-гүле)       — İyi günler (ий гүнлер)       — İyi akşamlar (ий акшамлар)       — Allaha ısmarladık (Аллаха ысмарладык)     — Sağılacaklı kalın (сагыладжаклы калын)       — Görüşmek üzere (гөрүшмек үзере)     — Görüşürüz! (гөрүшүрүз)	Бейтарап; Кетіп бара жатқан адам қолданады;         Бейтарап; Қалып қалған адам қолданады;     1) Амандасу; 2) Қоштасу;     1) Амандасу; 2) Қоштасу;     Жолға шығып, кетіп бара қатқан адамдар қолданады;     Кетіп бара жатқан кісі қалып қалған кісіге айтады;       Бір күнде қайта кездесетін кезде қолданылады;   Қайта кездесетінін білетін жағдайда қолданылады;

 

 

Жоғарыда айтып кеткеніміздей, сөз этикетінің фатикалық қызметін қоштасу мақсатында қолданылатын этикет тілдік бірліктер атқарады. Мағыналық және стильдік реңке байланысты қазақ және түрік тілдерінде қоштасудың бірнеше түрі бар екені көзіміз жетті.

           Мысалы, қазақ тілінде таныс-бейтанысқа, үлкен-кішіге, ресми және бейресми жағдайда қолданыла беретін «Сау бол!», «Сау болыңыз!» деген қолданысы бар екенін жоғарыда айтып кеткенбіз. Бұл қолданыстың түрік тіліндегі формасы «Hoşçakalın!» (хошчакалын) – жекеше түрі, «Hoşçakalınız!» (хошчакалыныз) – көпше және сыпайы түрі. «Hoşçakalınız!» (хошчакалыныз) қолданысы негізінен көп адамға қарата айтылады, сондай-ақ, бұл көпше түрде қолданысты аса сыйлы, құрметті жеке адамдарғада қарата айтуға болады. Қоштасудың бұл түрі бейтарап болғандықтан күнделікті өмірде жиі қолданылады.

       Қазақ тілінде «Сау болыңыз!» деген формаға екінші адам «Сау болңыз!» деп жауап береді. Ал түрік тілінде бұл форма «Hoşçakalın!» (хошчакалын)  кетіп бара жатқан адам қолданып, қалып қалған адам «Güle-güle!» (гүле-гүле) деп айтуы тиіс. Түрік тіліндегі бұл екі форма әрқашан бірінен кейін бірі айтылады. Бұл қолданыс бейресми болғандықтан күнделікті өмірде қолдана береді. Мысалы,

                   « — Ben çıkıyorum yeğenim.» dedi. («Бән чыкыйорум йегенім» деди)

                   « — Güle-güle!» dedim. («гүле-гүле!» дедим.)

                   «Мен шығып бара жатырмын жиенім» деді.

                   «Сау бол!» дедім.

 

                 (Muzaffer Buyrukçu «Yaşadığımız ve Yaşananlar Günlükler» 24. sayfa)

 

         «Hoşçakalın!» (хошчакалын) синонимдес, яғни мағынасы  мен қолдану шарты жағынан бірдей, бірақ жазылуы жағынан өзгеше болып келетін «Sağılacaklı kalın!» (саглыджаклы калын) формасы бар. Тікелей аударсақ Сау боп қалыңыз! деген мағына береді. Бұл қазақ тіліндегі «Сау боп тұрыңыз» қолданысымен сәйкес келеді.

           Мұсылман қауымы арасында қоштасу рәсімі қазақ тілінен гөрі түрік тілінде жиірек «Allaha ısmarladık» (Аллаха ысмарладык) формасы қолданылады. Тікелей аударсақ Сау болыңыз мағына береді. Мысалы,

           – Hocam, affedersiniz! Acele bir işe gidiyorum, dedi. Yolunuz düşer de uğrarsanız memnun olurum…Allaha ismarladik. (Ходжам, аффедерсиниз! Аджеле бир ише гидийорум, деди. Йолунуз дүшер де уграрсаныз мемнун олурум…Аллаха ысмарладык.)

           –Мырзам, кешіріңіз! Асығыс жұмысқа бара жатырмын, деді. Жолыңыз болып, келіп кетсеңіз қуанышты боламын…Сау болыңыз.

 

                                 (Reşat Nuri Güntekin «Yaprak dökümü» 66.sayfa)

 

          Қысқа мерзімге қоштасу сөз бірлігі түрік тіліндегі формасы «Görüşmek üzere!» (гөрүшмек үзере) қолданылады. Тікелей аударатын болсақ «Көріскенше!» деген қазақ тіліндегі формасымен сәйкес келеді. Қоштасудың бұл түрі ресми емес, жеңіл түрде айтылады. Әсіресе жастар арасында пайдалынатын форма болып табылады. Бұл форманың қысқаша нұсқасы «Görüşürüz!» (гөгүшүрүз) формасы да қолданылады. Бұл да күнделікті қарым-қатынас барысында қолданылатын қоштасу формасы болып келеді.

         Қазақ тілінде қолданылатын «Қайырлы күн» формасы түрік тілінде «İyi günler» (ий гүнлер) түрінде қолданады. Бұл форманы сөзбе-сөз айдарсақ, «Жақсы күндер» деген мағына береді. Түрік тілінде қоштасудың бұл формасы таңертеңгі сағат 11-ден кешкі сағат 5-терге дейінгі аралықта, екі адам қоштасарда ғана емес жоғарыда айтып өткеніміздей амандасу сәтте де қолданылады. Мысалы,

                      « Sizi de rahatsız ettim. İyi günler!» (Сизи де рахатсыз еттим. Ий гүнлер!)

            « İyi günler Muzaffer Bey, başınız sağ olsun!» — dedi İnci Asena. (Ий гүнлер Музаффер Бей, Башыныз саг олсун!)                                             

            «Сіздің де көңіліңізді бөлдім. Қайырлы күн!»

            «Қайырлы күн Музаффер Бей, басыңыз сау болсын!» — деді Инджи Асена.)

 

            ( Muzaffer Buyrukçu «Yaşadığımız ve Yaşananlar Günlükler» 298. sayfa)

 

         Түрік тіліндегі кешкі сағат 5-6 лардан кешкі сағат 10-дарға дейін «İyi akşamlar!» (ий акшамлар) формасы қолданылады. Бұл қазақ тіліндегі «Қайырлы кеш!», «Кеш жарық!» формасымен сәйкес келеді. «İyi akşamlar!» (ий акшамлар) формасын түрік тілінен сөзбе-сөз аударсақ, Жақсы кештер деген мағына береді. «İyi akşamlar!» (ий акшамлар) формасын Кешіңіз жақсы өтсін! деген тілек мағынасында және кешкі сағат 5 пен 10-арасында қоштасу мақсатында қолданады.

         Тәуліктің кешкі мезгілінде қолданылатын амандасу формасының бірі – «Hayırlı geceler» (хайырлы геджелер). Қазақ тіліндегі бұл формада амандасудан гөрі қоштасу, тыным, жайлы түн тілеу реңкі басым, осы мақсатта көбірек қоланылады. Ал түрік тілінде кешкі сағат 10-дардан кейін «İyi geceler!» (ий геджелер) формасы айтылады. Түрік тілінен сөзбе-сөз аударғанда Жақсы түндер болады. Қолдану ерекшелігі жағынан қазақ тіліндегі Қайырлы түн формасына сай. Түрік тілінде 3 түрлі қолданысы бар:                                                                     

                            1) Амандасу;

                            2) Қоштасу;

                            3) Жайлы түн тілеу;

 

Қоштасу этикетіндегі ерекшеліктердің мынадай схемамен көрсетуге болады:

 

 

 

 

 

Тілдесу (обшение)

————————————————————————————————

   Әңгіме аяқталды            қоштасуға дайындық             қоштасу, контакті

                                                           актісі                                   үзілді

 

 

           Сонымен, қалыпты қоштасу сөздерінің құрылымы тұтастай алғанда формуладан (хош, хош болыңыз, сау боп тұрыңыз, ал жақсы т. б) – негізгі актіден және дайындық актіден тұрады. Бірақ сөз этикетінде, яки сөйлесу үстінде бұл актілердің орын тәртібі қатаң сақтала бермейді. Дайындық актісін кейбіреулер формуладан кейін де қолданады. Дегенмен әр актіде қолданылатын стеоретиптерді өз қызметіне қарай жұмсаудың өз тиімділігі бар. Бұлай ету нақты жағдайдың (ситуацияның) логикалық аяқталануына себептігін тигізеді.

 

2.3. Қазақ және түрік тіліндегі тілек сөзі мен рахмет айту сөз бірліктерінің формалары.

 

             Бата сөзі мен тілек сөзінің әдетте мазмұны жағымды, жақсы ниет көздеп айтады. Сондай-ақ бата мен тілек сөздеріндегі сөйлемнің баяндауышы императив тұлғаларға немесе қалау рай тұлғасына аяқталады: Еңбегің жемісті болсын, өркенің өссін, көп жаса, еңбегіңнің жемісін көргін, жасың ұзақ болғай т. б. бұл айтылғандар – бата сөзі мен сөздің ұқсас жақтары. Сондай ұқсастықтар болғандықтан, «бата» мен «тілек» әдетте мағыналас сөздер ретінде қатар жұмсала береді. Шын мәнінде бұл екеуінің бір-бірінен елеулі айырмасы бар. Бата кез келген жерде айтыла бермейді. Ал көп жаса, көсегең көгерсін; көсегең көгеріп, көрпең ұлғайсың; мұратыңа жет; еліңнің елеулісі, халқыңның қалаулысы бол, келген қадамыңа гүл бітсін т. б тілек сөздері жасы үлкен адам жасы кішіге «рахмет» деген сөзбен қоса ризашылығын білдіру үшін айтады. Әсіресе, ескіше тәрбие көрген жасы үлкен адамдардың психологиялық мәдениеті кейінгі буынға қарағанда анағұрлым жоғары екендігі байқалады. Олар елеусіздеу көрінетін азды-көпті қолғабыс, жәрдемге ризалық білдіргенде  қазіргі оқыған зиялы қауым сияқты «рахмет» деген жалғыз-жарым сөзбен шектелмейді.

             Әр қоғамда, әр тілде кездесетін рахмет айту сөз бірліктері көбінесе өзгешеленгенімен, діни сенім, әдет-ғұрып факторларына негізделген жағдайда көбінесе ұқсас болып келеді.

             Мәселен, қазақтарда көп қолданылатын және бір істің жағымды, ойдағыдай аяқталуына орай айтылатын: Құдайға шүкір, Аллаға шүкір сөздері болса, түріктер сәл өзгертіп, «Tanrıya şükür» (Танрыя шүкір), «Allaha şükür» (Аллаха шүкүр) дейді.

             Өмірдің басқа салаларында, өзге жағдайларда және адам қарым-қатынасында қолданылатын басқа сөз тіркестері де бар және кез келген бір кісінің жәрдемі, жақсылығы т. б. алдында айтылатын «Рахмет» сөзімен қатар, кейбір жерлерде «сау бол», «сау болғыр» сөздерінің түрік тіліндегі баламалары «Teşekkür ederim» (тешеккүр эдерим) /қазақ тіліне аударғанда рахмет деген мағынада/ , «Sağol» (сағ ол) /Сау бол/ сөздері қолданылады.

Мысалы,

           «Bir akşam sizi Kumkapıya götüreyim» dedi Melkom. («Бир акшам сизи Кумкапыя гөтүрейім» деди Мелком.)

 «Sağol, seviniriz.» dedi Orhan Kemal. («Сагол, севинириз.» деди Орхан Кемаль.)

«Кештің бірінде сендерді Кумкапыға апарайын» деді Мелком.

          «Рахмет, қуанышты боламыз.» деді Орхан Кемаль.

 

                 (Muzaffer Buyrukçu «Yaşadığımız ve Yaşananlar Günlükler» 13. sayfa)

 

         Немесе,

         «Beni getirdiğinize teşekkür ederim, Prenses.» (Бени гетирдигинизе тешеккүр едерим, Пренсес.)

         «Мені әкелгеніңіз үшін рахмет, Пренсес.»

 

                                            (Halide Edib Adıvar «Sinekli Bakkal» 274. sayfa)

 

         Түрік тіліндегі «Teşekkür ederim» және «Sağol» баламаларынан кейін жауап ретінде «Bir şey değil» (бір шей дейиль) немесе «Rıca ederim» (рыджа едерим) формасы қатар жүреді. Қазақ тілінде тікелей аударғанда Оқасы жоқ мағына береді.

          Және француз тілінен енген «Megsi» (меғси) /Мерси/ сөздері қолданылады. Мысалы,

         «Bunca saklabanlığı senin acını unutturmak için yapıyoruz yeğenim!» dedi Talat Kilic. (Бунджа саклабанлыгы сенин аджыны унуттурмак ичин япыйоруз йегеним! деди Кылыч.)

         «Mersi…» dedim. («Мерси…» дедим)

         «Bir şey değil hayatım!» dedi Talat bir nonos sesiyle. («Бир шей дегил хайатым!» деди Талат бир нонос сесийле.)

         «Осыншама қалжыңды сенің қайғыңды ұмыттыру үшін жасап жатырмыз жиенім!» деді Талат Кылыч.

         «Мерси…» дедім.

         «Оқасы жоқ, жаным» деді Талас  нонос дауысымен.

         (Muzaffer Buyrukçu. «Yaşadığımız ve Yaşananlar Günlükler» 56. sayfa)

 

          Кейбір жерлерде бұл жақсылықты жасаған кісіге жақсы тілектерімізді, алғысымызды білдіру үшін «Өмірің ұзақ болсын!», «Тәңір жарылқасын», «Көп жаса» сияқты сөздер айтсақ, түріктер болса «Omurune bereket» (өмүрүне берекет) /Қазақ тіліне тікелей аударсақ Өміріңе берекет деген мағына береді./ «Alla senden razı olsun» (Алла сенден разы олсун) /Алла сеннен разы болсын./ сөздермен тілектерін білдіреді.

            Мысалы,

         Güler yüzlü, şişman bir adam Rabiya’ya yaklasti: (Гүлер йүзлү, шишман бир адам Рабыйайа йаклашты:)

         « — Kimi istiyorsun, hemşire?» («Кими истийорсун, хемшире?»)

         « — Hay Allah senden razı olsun, kardeşim. Kiz Tevfik’i  istiyorum» («Хай Аллах сенден разы олсун, кардешим. Кыз Тевфики истийорум»)

       Күлер жүзді толық бір адам Рабияға жақындады:

         « — Сізге кім керек, қарындас?»

         « — Ай, Алла сеннен разы болсын, інім. Тевфик қыз керек»

                                  (Halide Edib Adıvar «Sinekli Bakkal» 202. sayfa)

 

          Түріктерде рахмет айту үшін қолданылатын «Allah Tuttuğunu altın etsin» (Алла туттуғуну алтын етсин) /Алла ұстағаныңды алтын етсін./ сияқты сөздері де бар. Мысалы бір науқас кісіге жәрдем берген адамға «Ellerin dert görmesin» (Еллерин дәрт гөрмесин) /Қазақ тіліне тікелей аударсақ Қолдарың дерт көрмесін./ деп алғысын білдіреді. Дәл осындай жағдайда қолданылатын «Ellinize sağlik» (Елинизе сағлык) /Қолыңызға саулық/, тамақ пісіріп, қонақ күткен ханымға астың соңында, тамақтың дәмді болғанын мақтау және рахметін білдіру үшін де айтылады.

           Айтып өткен мысалдарымыз түріктер мен қазақтардың әр түрлі өмір салтында, жағдайларында өз сезімдерін, тілектерін, алғыстарын баяндап көрсетудегі нәзіктік сезімталдықтарын дәлелдейді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Сонымен, сөз этикеті дегеніміз, қорыта айтқанда, адамдар арасында байланыс орнату үшін жұмсалатын, сол байланысты жалғастыра беру мақсатында қолданылатын ұлттық ерекшелігі бар стеоретипке айналған сөздер мен тұрақты сөз орамдары болып табылады.

Адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасында үнемі қайталанып отыратын, тұрақты, жиі жұмсалатын іс-әрекеттер болады. Сондай іс-әрекеттердің бірі — сөз этикеті. (амандасу, қоштасу, рахмет айту т. б. ) Міне, осындай қарым-қатынас кезінде сан мәрте қайталаудың нәтижесінде сөз стандартқа айналып, тұрақталады. Түрік тілі сияқты қазақ тілінде де белгілі бір қарым-қатынас жағдайында арнайы, тұрақты, орнықты және дайын күйде жұмсалатын тілдік бірліктер бар екені даусыз.

Сөз этикетіндегі негізгі ерекшеліктің бірі — кез келген тілдегі этикет тілідік бірліктердің белгілі бір дәрежеде стандартталуы. Кез келген тілде амандасу, қоштасу, рахмет айтудың қалыптасқан сандарт түрлері бар. Оларды жас, жыныс т. б. ерекшелігіне қарай белгілі бір формасын қолданғанмен әр адам, я автор амандасу, қоштасу, рахмет айту формаларын өздері таппайды. Көркем шығарма мәтіндерінде де, ауызекі сөйлеу тілінде де белгілі бір этикет сөз, сөз тіркесі, сөйлем дайын тілдік бірлік ретінде қолданылып отырады.

Сөз этикетінің өзіне тән арнаулы қызметтері болады. Олар негізінен, зерттеушілердің көрсеткеніндей, қарым-қатынас жасаушылардың арасында байланыс орнату, қарым-қатынасты реттеп отыру, сыпайылық білдіру, көңіл күй көтеру қызметтерінде жұмсалады. Біз бұл жұмысымызда сөз этикетінің осы аталған қызметтеріне аз тоқтала келіп, оның негізгісі — байланыс орнату екендігін байқадық.

Сөз этикеті бірліктерінің, жалпы этикеттік таңбалардың негізгі ерекшеліктердің бірі — әлеуметтік сипатының, басқаша айтқанда әлеуметтік маркирлі болуы. Мысалы, әдеттегі тау, өзен, үй тәрізді сөздер әлеуметтік жағынан маркирлі болып табылмайды, жасы үлкен, жасы кіші, ер адам, әйел адам ондай сөздерді тиісінше қолдана береді. Ал сөз этикеті бірліктерінің әлеуметтік «ен-таңбасы» болады. Сондықтан қазақ және түрік халқында әйел адам «Уағалейкумассалам» деп сәлем алмайды, ер адам тізесін бүгіп сәлем етпейді, қазақтың баяғы этикеттік нормасы бойынша келін күйеуінің туыстарын аты-жөнімен атамайды. Басқаша айтқанда, сөз этикеті бірліктері  қарым-қатынасқа түсуші адамдардың әлеуметтік-демографиялық белгілеріне тәуелді болады. Қарым-қатынасқа түсуші адамдар өздерінің әлеуметтік рөліне қарай сөз этикеті бірліктерін талғап, таңдап қолданады.

Жалпы адамзатқа тән этикет нормалары кез келген халықтың мәдениетімен, салт-дәстүрімен, әдет-ғұрпымен ұштасып жатады. Дегенмен, әр халықтың өзіндік ерекшелігі, ең алдымен, ол елде нормаға айналған этикет формаларынан бірден байқалады. Қазақ халқының да түрік халқының да этикет нормаларының өзіндік ерекшеліктері бар құбылыс.

Жалпы сөз этикетіне қаратпа сөздер, сәлемдесу, танысу, қоштасу, құттықтау, тілек білдіру, алғыс айту, өтініш айту, кешірім сұрау, шақыру, кеңес беру, көңіл айту, жұбату, құптау, марапаттау формалары т. б. құрылымдар жатады. Бұлардың ішінен тек амандасу, қоштасу және алғыс айту сөз бірліктерінің формаларына ғана тоқталып өттік. Бұл құрылымдар мән-мазмұны мен қолданыс ерекшелігіне қарай тілдің бірнеше қызметін анықтап, атқарып отырады.

Сөйлеу этикеті формалары — сөйлеу актісіне жүйелі түрде қолданылатын тілдік бірлік. Олар кез келген тілдік қарым-қатынастың құрамдас бөлігі ретінде сөйлеу актісінің мәдениетті түрде жүзеге асырылуына ықпал ететін, қоғам мүшелерінің қарым-қатынас мәдениетін, салт-дәстүрін, менталитетін т. б. ерекшеліктерін, Айтушы мен Тыңдаушы арақатынасын көрсететін тілдік таңбаның ерекше түрі. Қазақ және түрік тілдеріндегі сөйлеу этикетінің негізгі бөлігі — стандарт тілдік бірлік ретінде қалыптасқан формалар. Олардың көпшілігі тілдік қарым-қатынас барысында дайын тілдік бірлік ретінде қолданылып, түрлі қызметте жұмсалып, сөз мәнін ашатын ерекше құрал қызметін атқарады.

Қарым-қатынастың бейвербалды түрі этикет теориясының құрамдас бір бөлігі болғандықтан, зерттеу жұмысымызда этикеттік қызмет атқаратын бейвербалды амал-тәсілдердің қолданысы және олардың вербалды этикет тілдік бірліктермен параллель қолданысы қарастырылады. Бейвербалды амал-тәсілдер кез келген ұлттың мәдениетімен, тарихымен, салт-дәстүр, дүниетанымымен тығыз байланыста болады. Бейвербалды амал-тәсілдер вербалды амал-сияқты әр ұлт психологиясынан да хабар береді.

Сонымен, Сөз этикетінің өзіне тән тарихы бар. Ол халықтың өмір сүру жағдайына, әлеуметтік қатынасына және басқа да факторлардың әсерінен өзгереді. Халықтың ұлттық мінезін көрсетеді. Кез келген тілдің сөз этикетінің өзіндік ерекшелігі бар екенін білеміз.

Бірақ қай жерде, қай қай қоғамда болмасын адамдар арасындағы қарым-қатынас амандасу рәсімінен басталады. Сондай-ақ өмірдің басқа да салаларында, өзге де жағдайларда қолданылатын кез келген кісінің жәрдемі, жақсылығы алдында айтылатын рахмет айту мен қоштасу сөз бірліктерімен аяқталады. Бұл сөз бірліктердің өзіндік мәні болады. Амандасу — қарым-қатынасқа түсуші адамдар арасындағы байланыстың үзілмейтінін, қоштасу —  қарым-қатынастың жалғаса беретінін, рахмет айту — жақсылық жасаған адамның алдында ризашылықты білдіреді.

Қорыта келгенде, сөз этикеті дегеніміз адамдар арасындағы қарым-қатынас кезінде қолданылатын сөз жұмсаудың ұлттық сипатқа ие мәдениеті мен қарым-қатынас жағдаятына қарай жұмсалатын арнайы тілдік бірліктер жүйесі. Сөз этикетінің мазмұны, қолданылу аясы, бағыты, өрісі әр түрлі болғандықтан мәтін құрамындағы этикет тілдік бірліктердің сипаты да түрліше болады. Бірақ сөз этикетін үлкен бір құрылым ретінде алып қараған кезде, аталған сипаттарының түрлілігіне қарамастан, ол жалпыланған біртектес жүйе ретінде танылады.

Адам баласы табиғатында темірдей төзімді, гүлдей нәзік. Қапелімде айтылған бір ауыз сөзбен кісіні ренжіту де, қуанту да оңай. Сөз қуаты шексіз. Не бір сөз асылын айтпағанның өзінде, күнделікті қатынаста жүрген этикет сөздердің қолдануында қаншама қыр-сыр жатыр. Сөйлеу этикетін әдеппен қолданып, мүмкіндігін аша білсек, ізгілікке нұсқап, ізеттілікке бастайтын жақсы жақтарын жетілдіре берсек, адамдар арасындағы ынтымақтыққа ұйытқы болады. Жас ұрпақты адамгершілікке баулып, коллективизм рухында тәрбиелеуге септігі тиеді деп ойлаймыз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

 

1. Қобланова А. Қазақ сөз этикеті. — Алматы: Жоғары Аттестациялық Комисияның баспа орталығы, 2001
2. Уәлиев Н. Сөз мәдениеті. — Алматы: Мектеп, 1984
3. Бата-тілектер //Жинақ. Құрастырған Уәлиев Н. // — Алматы, 1991
4. Балақаев М., Серғалиев М. Қазақ тілінің мәдениеті. — Алматы: «Зият Пресс», 2004
5. Балақаев М., Уәлиев Н. Жақсы сөз жарым ырыс. // Мәдениет және тұрмыс. — 1980, №3
6. Сыздықова Р. Сөз мәдениетінің мәселелері.// Қазақ ССР ҒА Хабарлары. Тіл — әдебиет сериясы. — 1985
7. Сыздықова Р. Сөз құдіреті. — Алматы: Санат, 1997
8. Сыздықова Р. Сұхбаттасу мәдениеті. // Сұхбат — 1990 — №2
9. Сыздықова Р. Дұрыс сөйлеу мәдениеті. // Қазақстан үгітшісі, 1974, №24
10. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді / сөздердің қолданылу тарихынан /Алматы, 1980
11. Базарбаев Ж., Дәулетова Қ. Әдептану. // Нөкіс — 1992
12. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі. — Алматы, 1975
13. Көпеев Мәшһүр Жүсіп. Ел ауызынан жинаған әдебиет үлгілері. — Алматы: Ғылым, 1992
14. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. — Алматы, 1974-1986
15. Өрелі өнер / Тіл мәдениеті туралы /

 

 

Түрік тіліндегі әдебиеттер:

 

1. Dr. Muharrem Ergin. Türk dil bilgisi. — İstanbul: Bayrak, 1989
2. Alladdin Korkmaz. Türkçe Kompozisyon. — İstanbul: Serhat, 1993
3. Türk dünyası araştırmaları. Dr. Mustafa Talas. Kasım-aralık 2006
4. Atatürk kültür, Dil ve Tarih Yüksek kurumu. Türkçe sözlük. Ankara: 1988
5. Türkçe-türkçe sözlük. Hazırlayanlar Memet Türkan, Bilsev Akıf. İstanbul: 2005

 

 

Интернет ресурстары:

 

www.google.kz- Türkçe konuşma etiketi

Farabi.selcuk.edu.tr