Дипломдық жұмыс. Қазақстан Республикасында жер салығын құқықтық реттеу

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДЕГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

 

ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ

 

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕР САЛЫҒЫН ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ

 

Алматы — 2010

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ…………………………………………………………………………………………………….

 

1 БӨЛІМ.  ЖЕРГЕ АҚЫ ТӨЛЕУ ҚҰҚЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ

1.1  Жерге ақы төлеу қатынастарының құқықтық сипаттамасы……………………..

1.2 Жерге ақы төлеу құқық қатынастарының объектісі, субъектісі және мазмұны……………………………………………………………………………………………………

1.3 Жерді жеке меншікке немесе пайдалану құқығына беру (сату) үшін ақы төлеуді құқықтық реттеу мәселелері…………………………………………………………..

 

2 БӨЛІМ. ЖЕР САЛЫҒЫНЫҢ ЖӘНЕ ЖЕР РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНҒАНЫ ҮШІН АҚЫ ТӨЛЕУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

• Жер салығы: түсінігі және құқықтық белгілері……………………………………..
• Жер салығын төлеудегі жеңілдіктер, оларды беру тәртібі……………………

2.3 Жер ресурстарын пайдаланғаны үшін ақы төлеуді құқықтық реттеу………………………………………………………………………………………………………..

 

ҚОРЫТЫНДЫ………………………………………………………………………………………………

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ………………………………………………..

 

 

КІРІСПЕ

 

Жұмыстың өзектілігі. Жерге ақы төлеу құқық қатынастарын экономикалық және құқықтық мағынада қарастыруға болады. Экономикалық мағынадағы жерге ақы төлеу қатынастары дегеніміз – жер меншік иелері жер пайдаланушылардың жерді пайдаланғаны үшін, жер учаскесінің мемлекеттік меншіктен жеке меншікке сатып алғаны үшін немесе жер пайдалану құқығын алғаны үшін жер заңдарымен, салық заңдарымен, немесе өзге де заңдарымен белгіленген бекітілген мөлшердегі соманы төлеумен байланысты пайда болатын қатынастар. Құқықтық мағынадағы жерге ақы төлеу құқық қатынастары дегеніміз – жер, салық және өзге құқық нормаларын реттелетін, жерді ұтымды пайдалану мен қорғауға бағытталған нақты жер учаскесі үшін белгіленген соманы төлеу жөніндегі әрекетті жүзеге асырумен байланысты қатынастар болып табылады.

Жерге ақы төлеу құқық қатынастарының объектілері жер төлемдерінің түрлеріне тікелей байланысты. Мысалы, жер салығын төлеуге байланысты құқық қатынастарының объектілері ретінде – ауылшаруашылық мақсатындағы жерлер, елді мекендер жерлері және өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс жерлері және өзге де ауылшаруашылық мақсатына арналмаған жерлер қорындағы жеке меншік құқығындағы, тұрақты жер пайдалану құқығындағы және бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығындағы жер учаскелері танылады. Жерді жалдау ақысын төлеуге байланысты құқық қатынастарын объектілері болып – жер учаскесін жалдау шартында тікелей нақты көрсетілген тұйықталған шекара ішіндегі жер көлігі танылады. Жер учаскесінің кадастрлық (бағалау) құны немесе жердің нормативтік құнын төлеумен байланысты құқық қатынастарының объектілері ретінде мемлекеттік меншіктегі құзіретті органдарымен жеке меншікке беру туралы шешім шығарылған жер учаскесі немесе жер үлесі танылады.

Жерге ақы төлеу құқық қатынастарының субъектілері де жер төлемдерінің түрлеріне байланысты, олар мемлекет, мемлекет мүддесін білдіретін құзіретті органдар, жер меншік иелері, тұрақты және уақытша жер пайдаланушылар, жерді жалға алған және берген тұлғалар т.с.с.

Жұмыстың пәні. Жерге ақы төлеу құқық қатынастарының жіктелуі бірнеше негіздер арқылы жүзеге асырылады. Мерзімі бойынша – уақытша және тұрақты қатынастар, субъектілері бойынша – мемлекет пен меншік иелері және жер пайдаланушылар арасындағы, жер меншік иелері мен жер пайдаланушылардың арасындағы қатынастар, жер төлемдерінің түрлері бойынша – жер салығын төлеуге байланысты қатынастар, жерді жалдау ақысын төлеуге байланысты қатынастар, жер кадастрлық құнын төлеуге байланысты қатынастар, жер нарықтық құнын төлеуге байланысты қатынастар, мазмұны бойынша – материалдық және процессуалық қатынастар.

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты жер салығының және ресурстарын пайдалағаны үшін ақы төлеудің құқықтық реттелуін зерттеу болып табылады.  Міндеттері:

• Жерге ақы төлеу құқық қатынастарын мемлекеттік реттеу мәселелерін қарастыру;
• Жерді жеке меншікке немесе пайдалану құқығына беру үшін ақы төлеудің құқықтық негіздерін талдау;
• Жер салығының құқықтық белгілерін айқындау;
• Жер салығын төлеудегі жеңілдіктер, оларды беру тәртібін зерттеу.

Жұмыстың әдістемелік негіздері. Осы бітіру жұмысын жазу барысында тиісті ғылыми әдебиеттер нормативтік-құқықтық актілер қолданылды. Сонымен қатар, тарихи, салыстырмалы, синтетикалық, әдістерді пайдалану арқылы жұмыс орындалды.

Жұмыстың құрылысы мен көлемі. Бітіру жұмысы қойылған талаптарға сай орындалды. Жұмыс кіріспе, екі бөлім, алты бөлімше, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың көлемі 63 бет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 БӨЛІМ. ЖЕРГЕ АҚЫ ТӨЛЕУ ҚҰҚЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ

 

1.1 Жерге ақы төлеу қатынастарының құқықтық сипаттамасы

 

Жерге ақы төлеу қатынастарын мемлекеттік реттеу мәселесі әрдайым өзекті болып табылады. Жерге ақы төлеу қатынастарын мемлекеттік реттеу дегеніміз – Қазақстан Республикасында жердің қорғалуы, ұтымды және нысаналы мақсатта пайдалануын қамтамасыз етуге, жерге ақы төлеу қатынастары саласындағы заңдылықты қамтамасыз етуге бағытталған құзіретті органдардың билік-атқарушылық қызмет түрі болып табылады. Бұл қызметтің келесідей ерекшеліктері бар:

— Бұл қызмет жерге ақы төлеу саласында мемлекет тарапынан жүзеге асырылады. Мемлекет атынан құзіретті мемлекеттік органдар қызмет жасауға құқылы;

— Бұл қызмет жер салығының және жер төлемдерінің нысаналы мақсатта пайдалануы қамтамасыз етуге бағытталған;

— Бұл қызмет жердің қорғалуын қамтамасыз етеді;

— нарықтық жағдайда мемлекет экономикалық ынталандыру әдістерінен көбірек қолданылады.

Жерге ақы төлеу қатынастарын мемлекеттік реттеудің нысандары:

1. Заң шығарушылық; жерге ақы төлеу қатынастарын реттеуді жүзеге асыратын заңдарды қабылдау қызметі. Мысалы: Жер кодексінің1, Салық кодексінің2, Үкімет қаулыларының қабылдануы т.б.
2. Заң орындаушылық; заң орындалуын қамтамасыз ету қызметі. Мысалы: жер учаскесін алуға мүдделі тұлғаларға жер учаскелерін беру, ауылшаруашылық мақсатындағы жер учаскелерін сатудан түскен қаражатты Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына аудару, жер салығын жинау т.б.
3. Құқық қорғау қызметі; яғни жерге ақы төлеу қатынастарын реттейін құқық нормаларын бұзған кінәлі тұлғаларды жауапкершілікке тарту; мысалы, жер салығын төлеуден жалтару, жерді жалдау ақысын уақытылы төлемеу, жалған мәмілелер жасау т.б.

Жер реформасының негізгі мақсаттары мен мәселелерін жүзеге асыруды қамтамасыз ету қажеттілігі мемлекеттік органдарының анық белгіленген жүйесінің қызмет етуін талап етеді. Сондықтан, елде жер қайта құруларын жүзеге асыру егеменді Қазақстанның мемлекеттік жер саясатын іс жүзінде қамтамасыз етуге қызметі бағытталған мемлекеттік органдардың жүйесі мен өкілдіктерін құру, ал одан кейін жетілдірумен қатар жүрді. Оны өкілді органдарды, атқарушы билік органдарын, және де сот және басқа да құқық қорғау органдарын біріктірген біртұтас ағза ретінде көрсетуге болады.  Бұл органдардың әрқайсысы бұл жүйеде өз орындарын алады, және өздеріне тән басқару қызметтерін атқарады. Басқарудың белгілі бір саласында қатаң анықталған жүйені құру жағымды және жағымсыз жақтары бар қиын және ұзақ процесс.

Жерге ақы төлеу қатынастарын мемлекеттік реттеу органдары үш топқа жіктеледі: 1) жалпы өкілетті органдар; 2) ведомстволық өкілетті органдар;

3) арнайы өкілетті органдар;

Жоғарыда қарастырған пікірлерді саралай отырып, олардың әрқайсысының өмір сүруге құқығы бар деп есептейміз. Шын мәнінде, жалпы, арнайы және функционалды өкілеттігі бар органдар бар. Біздің көзқарасымыз бойынша, бұл мәселені шешуде басты сұрақ болып белгілі мемлекеттік органдардың қандай орын алатындығы, одан кейін қандай өкілеттіліктері бар екендігі, қандай қызметтерді атқаратындығы табылады. Қазақстан Республикасында жерге ақы төлеу жерді ұтымды пайдалану мен қорғауды қамтамасыз ететін экономикалық, құқықтық, ұйымдастырушылық мәселе ретінде сипаттай келе, қандай органдардың тек жалпы немесе тек арнайы және басқа функцияларды атқаратындығын анықтау өте қиын. Сондықтан, талқыланып жатқан мәселеде біз мемлекеттік органдардың құқықтық мемлекеттің теориясы мен рухына тән, әдеттегі жіктелуін басшылыққа алдық. Бұл заң шығарушы, атқарушы және сот билігінің органдары.

Біздің көзқарасымыз бойынша, мемлекеттік органдардың реттелген және мақсатты қызметі кез-келген, соның ішінде жер құқықтық қайта құрулардың сәттілігінің кепілі және кепілдігі. Олардың қызметтерін қарастыруды бастайық:

Бірінші орында ерекше орын алатын және жер реформасының мелекеттік-құқықтық механизмінің қарастырылып отырған жүйесінде маңызды рөлі бар заң шығарушы органдар тұр. Оларға елдің Парламенті – ең жоғарғы заң шығарушы орган, ал жер-жерлерде өкілді орган – маслихаттар жатады.

90—шы жылдың басында реформаның жүргізілуінің барлық кезеңінде жауаптылықтың ең үлкен бөлігі елдің Жоғарғы Кеңесіне жүктеледі. Қазақ ССР-ның Жер кодексі онының өкілеттіктеріне Қазақстан шегіндегі жерлерге билік ету; Қазақ ССР-ның жер заңнамасын дайындау және жетілдіру; бірлескен кәсіпорындарға, халықаралық бірлестіктерге және ұйымдарға, шетелдік заңды тұлғаларға және азаматтарға жалдаудың шарттарында уақытша пайдалануға беру тәртібін анықтау; алып алуға жол берілмейтін ерекше құнды жерлердің тізімін бекіту; жерлердің ерекше құқықтық режимдері бар аумақтардың шекараларын анықтау; жерге төлемдерінің тәртібін және шекті мөлшерлерін, және төлемдерді жинаудағы жеңілдіктерді белгілеу; жерлерді тиімді пайдалану, топырақтың құнарлығын сақтау және арттыру; жер ресурстарын басқа табиғат қорғау шараларымен жиынтықта қорғау, жерлерді пайдалану және қорғауға бақылау бойынша республикалық бағдарламаларды қарау және бекіту; жерге орналастыруды ұйымдастыру тәртібін анықтау, пайдаланылмайтын және тиімсіз пайдаланылатын жерлерді табу; Қазақ ССР мен басқа одақтық республикалар арасында туындайтын жер мәселелерін атқару және шешуге байланысты жұмыстарға қатысу үшін өкілдерді тағайындау; жер иелерінің және жер пайдаланушылардың құқықтарын қорғау; республиканың  облыстардың арасындағы жер қатынастарын реттеуді жатқызды.

Жер туралы жарлықта, одан кейін Жер туралы заңда және қолданыстағы Қазақстан Республикасының Жер кодексінде жоғары заң шығарушы органның өкілеттіктеріне қатысты бірде-бір арнайы бап болмады және әлі де жоқ, бұл біздің пікірімізше, дұрыс емес. Жер мәселесін шешу – бұл бүкіл халықтың тағдыры туралы мәселені шешу, сондықтан жер қатынастарын реттеудің бұл саласында Парламенттің өкілеттіктері жер кодексінде арнайы анықталуы тиіс. Жоғарғы өкілді органның ерекшелігі – биліктің жергілікті өкілді органдардың өкілеттіктері бұрыңғы және қазір әрекет ететін заңда көрінісін тапты. Жер кодексінің 15-бабында белгіленгендей, сәйкес аумақтарда жер қатынастарын реттету саласында жергілікті өкілді органдардың өкілеттіктеріне жатады: басқа табиғат қорғау іс-шаралары кешенінде жерді ұтымды пайдалану, топырақ құнарлығын арттыру, жер ресурстарын қорғау жөніндегі аймақтық бағдарламаларды бекіту; ауылдық атқару органдырының қарамағына берілген ауылшаруашылық алқаптарын қоса алғанда, елді мекендер аумағында жер шаруашылық орналастыру жоспарларын бекіту; жергілікті атқарушы органдар мен ұйымдардың басшыларының  жер ресурстарын пайдалану және қорғау жағдайы туралы есептерін тыңдау; Қазақстан Республикасының заң актілерімен орнатылған өкілеттіктер шегінде әкімшілік-аумақтық бірліктер арасында шекараларды орнату туралы шешімдерді қабылдау; тағы басқа өкілеттіктерді жүзеге асырады.[3]

Жерге ақы төлеу қатынастарын мемлекеттік реттеудегі Қазақстан Республикасы Президент өкілеттіктері Конституцияға сәйкес, Қазақстан Республикасының Президенті мемлекет басшысы, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын анықтайтын және мемлекет ішінде және халақаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін жоғарғы лауазымды тұлғасы. Ол мелекеттік билік органдарының барлық тармақтарының үйлесімді қызмет етуін және билік органдарының халықтың алдындағы жауаптылығын қамтамасыз етеді. Біздің көзқарасымыз бойынша,  жер қатынастарын нарық талаптарына сәйкестендіру саласында және нарықтық жер реформасын жүзеге асыруда ел Президенті үлкен рөл атқарады, оны соңғы кезде анық байқауға болады. Оның бастамасы бойынша прогрессивті рөл атқарған және нарықтық реформаның басталуы мен жүзеге асырылуын қамтамасыз еткен 1994 жылдың «атақты» жарлықтары қабылданды. Мемлекеттің заң шығарушы органның болмауы жағдайында президент жүзден астам заң күші бар жарлықтарды шығарды, біздің қоғамымыздың дамуының осы деңгейінде жүзеге асырылып жатқан барлық реформалардың дұрыс жүргізілуіне  олар үлкен көмек көрсетті. Мысалға, заң күші бар «Жер туралы», «Жекешелендіру туралы», «Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы», «Жылдымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекетік тіркеу туралы» т.б. жарлықтар. Қазіргі таңдағы жер нарығының қалыптасуы мен дамуының іргетасын ел басшысы қалады деп айтсақ та қателеспейміз.

Өзінің 2003 жылғы халыққа Жолдауында Президент былай дейді: «Мен Үкімет алдында Қазақстанның агроөндірістік кешеннің дамуының үш жылдық президенттік бағдарламасын қысқа мерзімде дайындау мәселесін қойып отырмын. Біздің мемлекет азық-түлікті әлемдік және аумақтық өндірушісі болған және кейін де сондай болуы керек, ал агроөндірістік кешен – елдің экономикалық дамуының, сауда және төлемдік балансының жақсаруының қосымша қайнар көзі болуы тиіс. Біз осыған қол жеткізу үшін бар күшімізді салуымыз қажет. Ауылды көтерудің басты факторы болып агроөндірістік кешеннің тұрақты және динамикалық дамуы, бүгінгі заманғы нарықтық қағидалардың негізінде оның экономикасының жедел көтерілуі қалады. Экономикалық, бәрінен бұрын жер және су қатынастарының реформасын аяғына дейін жеткізу қажет. Атап өту керек, жақында қабылданған жер туралы заң елді өркениетті нарыққа жақындатпады. Егер біз бірге қателіктерді жіберсек, оларды бірге түзетейік, бұл заңды жақсартайық. Бұл заңның ең басты мәселесі: «ауылшаруашылық жерге жеке меншік керек пе?», — деген сұрақ болуы тиіс».[4] Елдің жер кодексін қабылдау үлкен даулармен, белгілі қарсылықтармен қатар жүрді. Президент бастамасы бойынша Жер кодексінің үкіметтік жобасы елдің Конституциялық Кеңесінің қарауына жіберілді, ол өзінің 10 қыркүйек 2003 жылғы №8 қаулысымен танығандай,[5] Жер кодексінің нормалары Қазақстан Республикасының Конституциясының нормаларына қайшы келмейді. Көріп отырғанымыздай, Қазақстан Республикасында ауылшаруашылық мақсатындағы жер учаскелеріне жеке меншік құқығы заңдастырылып, жер нарығы дамып, жер шаруашылық және азаматтық айналымның объектісі толық түрде танылып отыр.

Ел басшысы нарықтық жер қатынастары саласында белгілі құзіретті жүзеге асыра отырып, маңызды рөл атқарды деп айтқан болатынбыз. Атап айтсақ:

— Республикалық бюджет және оның орындалуы, стартегиялық жоспарлардың жасалу тәртібін анақтайды, мемлекеттік бағдарламалар мен стратегиялық жоспарларды бекітеді. Бітіру жұмысымызда айтқандай, жерді қорғау мен ұтымды пайдалануды жоспарлау арнайы мемлекеттік бағдарламалар мен стратегиялық жоспарлар негізінде жүзеге асырылады.

— Қазақстан халқына жыл сайынғы  жолдауында мемлекеттегі жағдай туралы және бюджеттік саясаттың бағыттарын анықтайды. Ауылшаруашылық мақсатындағы жер учаскелерінің жеке меншік құқығына берілуі қажет деген ең алғаш ұсыныс ел басшысының 2030 жылғы өз халқына жолдауында көрініс тапқан болатын; [6]

— Қазақстан Республикасы Ұлттық қорын басқару жөніндегі Кеңесті құрады және ол туралы ережені бекітеді;

— Қазақстан Республикасы Ұлттық қорын қалыптастыру және пайдалану туралы есепті бекітеді; Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 9-бабына сәйкес, ауылшаруашылық мақсатындағы жер учаскелерін жеке меншікке сатқаннан түскен қаражат Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына түседі және ұлттық қор туралы ережеге сәйкес жұмсалады.

Жер-жерлерде жер реформасының өткізілуін ұйымдастыру және бақылау қызметі басқарудың және биліктің жергілікті органдарына жүктелді. Егеменді мемлекеттің жер қайта құруларының бастапқы кезеңдерінде қалалық (поселкелік), аудандық халық депутаттарының кеңесіне келесі қызметтер берілді: оның тікелей қарауында болатын жерлерден азаматтарға, ұйымдарға, кәсіпорындарға және мекемелерге иеленуге, пайдалануға және жалға беру және алып қою; азаматтардың жеке қосалқы шаруашылығын жүргізу үшін, тұрғын үйді салу және қамтамасыз етуге, әдеттегі халық өнеркәсіптері үшін жер учаскелерінің көлемін бекіту; иелену құқығы, пайдалану құқығын және жерді жалдауға құжаттарды беру; жерлердің мемлекеттік есебін, жерлерді пайдалану және қорғауға бақылау жүргізу; жер үшін төлемдерді жинауды ұйымдастыру қызметін жүзеге асырады.

 

 

1.2 Жерге ақы төлеу құқық қатынастарының объектісі, субъектісі және мазмұны

 

Қазақстан Республикасының нарықтық жер қатынастарының қалыптасуының әрбір кезеңінде алдына қоғам дамуының белгілі бір деңгейіне сәйкес келетін мақсаттар қояды және мәселелерді шешеді. Осыған сәйкес, мемлекеттік басқару органдарының жүйесі де қажетті құрылымдық және басқа да өзгерістерге ұшырайды, мұндай өзгерістер Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастарға көшу жағдайларында орын алды.

Жерге ақы төлеу қатынастарын мемлекеттік реттеудегі Қазақстан Республикасы Үкіметі және жергілікті басқару органдарының өкілеттіктері. Жер ресурстарын кешенді басқару мәселелері Қазақстан Республикасының Үкіметі және Жергілікті атқарушы органдарының өкілеттіктеріне жатқызылды. Жер туралы жарлықпен, одан кейінгі Жер туралы заңмен және Қазақстан Республикасының жер кодексімен Қазақстан Үкіметінің өкілеттіктеріне жер ресурстарын басқару мен байланысты ең маңызды мәселелерді шешу кірді, яғни жер реформасын жүзеге асыруға жауаптылық атқарушы органдарға жүктелді. Әрине, бұл шешім дұрыс шығар, бірақ сонымен қатар, біздің ойымызша, мемлекеттің негізгі мәселелерін шешуде ең маңызды жағдайларды, мысалы, республиканың жер қорын пайдалану және қорғау саласында мемлекеттік саясатты анықтауды атқарушы органға беруге болмайды. Мемлекеттік жер саясатын анықтау біздің пікірімізше, мемлекет халқымен сайлану арқылы және халықтың мүддесін тікелей білдіретін  жоғарғы өкілді органның қызметі болуы тиіс, ал атқарушы билік органдары оны анықтау емес, жүзеге асыру үшін жауапты болу керек.

Бүгінгі күнде мемлекеттік билік органдарының атқарушы билікті жүзеге асыратын Үкімет құзіреті мынадай мәселелерді қамтиды: республиканың жер қорын пайдалану және қорғау саласында мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттарын анықтау; жерлерді тиімді пайдалану, топырақтың құнарлылығын сақтау және арттыру, жер ресурстарын қоршаған ортаны қорғау бойынша басқа да шаралар мен жиынтылықта мемлекеттік бағдарламаларды дайындау; республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды құру мен кеңейту, халықаралық міндетемелерді орындау және жерді қорғаныс және қауіпсіздік қажеттері үшін пайдалануға байланысты жағдайларда барлық санаттағы, жерден жер учаскелерін беру және алып қою; жер учаскесіне меншік құқығына және жерді пайдалану құқығына берілетін құжаттардың нысандарын бекіту; жерді ерекше қорғалатын табиғи аумақтарға жатқызу және жерді осы аумақтардың резервіне қалдыру тәртібін, республикалық және халықаралық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың тізбесін бекіту;  мемлекетік жер кадастры мен жер маниторингін жүргізу тәртібін бекіту; облыстардың және астананың, республикалық маңызы бар қалалардың арасындағы жер қатынастарын реттеу және т.б. Қазақстан Республикасы жер кодексіне 1 қаңтар 2006 жылы енгізілген өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес, Үкімет құзіретінен жерді пайдалану мен қорғауды мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру тәртібін белгілеу құзіреті алынып, жер ресусрстарын басқару жөніндегі орталық уәкілетті орган және оның аумақтық бөлімшелеріне берілді.

Нарықтық жер қатынастарының қалыптасуы мен дамуын жүзеге асыру мәселелерімен шұғылданатын мемлекеттік органдардың жүйесінде ерекше орынды жергілікті атқарушы органдар  алады.  Олардың өкілеттіктері «Қазақстан Республикасында жергілікті мемлекетік басқару туралы» заңымен және ҚР жер кодексінің 16-17 баптарымен анықталған.[7] Сонымен қатар, жер құқық қатынастарының жаңа субъектісі – жер қатынастары жөніндегі уәкілетті органның құрылғаны ерекше тоқталатын мәселе болып отыр. Жер кодексінің 12 бап 38-1 тармағына сәйкес, жер қатынастары жөніндегі уәкілетті орган жер қатынастары саласындағы функцияларды жүзеге асыратын облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергілікті атқарушы органның құрылымдық бөлімшесі. Жер заңдарын саралай отырып, жаңадан құрылған жер қатынастары жөніндегі уәкілетті орган құзіреті жеткілікті құзіреттерді иеленген.

Егер өкілді және атқарушы органдарының өкілеттіктерін салыстырсақ, атап өту қажет, соңғыларының өкілеттіктері өкілді органдарының өкілеттіктеріне қарағанда кеңірек. Себебі, оларға нарықтық жер қатынастарын қалыптастыруды сәтті жүзеге асыруға байланысты негізгі мәселелерді жедел және анық шешу міндеттерін жүктеген. Облыстық жергілікті атқарушы органның өкілеттіктері заң  негізінде ерекше реттелген, олар облыстың, мысалы, аудан, село, ауыл және поселкелердің  субъектілерінің мүдделеріне қатысты күрделі мәселелерді шешеді. Олардың өкілеттіктеріне жатады: басқа да табиғат қорғау іс-шаралы кешенінде жерді ұтымды пайдалану, топырақ құнарлығын арттыру, жер ресурстарын қорғау жөніндегі облыстық (қалалық) бағдарламаларды әзірлеп, облыстық (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) өкілді органның бекітуіне енгізу және олардың орындалуын қамтамасыз ету; жер қойнауын пайдалану,  магистралды құбырлар тарту, мұнай және газ өңдеу объектілерінің салу мақсатында жер учаскелерін беру және алып қою, соның ішінде сатып алу арқылы алып қою; аудан аралық маңызы бар уақытша пайдаланылатын мал айдау жолдарына жер учаскелерін беру; мемлекеттік ғылыми зерттеу ұйымдарымен олардың тәжірибе шаруашылықтарына, сондай-ақ мемлекеттік тұқым өсіру шаруашылықтары мен асыл тұқымды мал зауыттарына жер учаскелерін беру; ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың барлық түрлерін құру үшін жерді резервте сақтау; аудандық, қалалық (облыстық маңызы бар) атқарушы органдардың қызметін жер ресурстарын пайдалану мен қорғауды үйлестіру, оған басшылық ету және бақылау жасау; Жер кодексіне енгізілген өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес Жер кодексінде және Қазақстан Республикасының заң акілерінде оның құзіретіне жатқызылған өзге де мәселелерді жүзеге асырады деген тармағы алынып тасталған.

Қазақстан Республикасы Президентінің «Ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға негізгі бағыттарында» бес басым бағыттарды қамтитын саясат реформаларының бағдарламасы қарастырылған.  Бірінші бағыт мемлекеттік басқару жүйесін модернизациялауға қатысты. Оның басты мақсаттары – мелекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктерді қатаң анықтау, бюджет аралық қатынастадың жүйесін жетілдіру.

Олар жергілікті мемлекеттік басқарудың аумақтық даму, төменгі деңгейлерде, бәрінен бұрын селоларда, нәтижелі басқаруды ұйымдастыру, мәселелерін шешуде өкілеттіктерін ары қарай кеңейтумен байланысты. Мемлекет басшысы әділ атап өткендей, біздің басты мақсатымыз – жер-жердегі биліктің адамдар алдындағы жауаптылығын арттыру, нақты адамның күнделікті мәселелері мен қиыншылықтарына жақындату, селолық округтер деңгейінде әкімдердің белгілі мерзімге сайлануын енгізуге болады.

Көріп отырғанымыздай, әкімдердің сайланбалылығы – бірдей орындалатын мақсат емес. Бұл мәселені біртіндеп, қажетті жағдайлар жасалған кезде шешу қажет.     

Жерге ақы төлеу қатынастарын мемлекеттік реттеудегі арнайы құзіретті органдарының өкілеттіктері. Мемлекеттік басқару органдарының жүйесінде негізгі және орталық буында ала отырған мемлекетік билік органдары – арнайы құзіретті органдар. Біздің жағдайымызда жерді ұлғайту мен пайдалану үшін ақы төлеу саласында Жер ресурстарын басқару Агенттігі және Қаржы министрлігінің Салық комитеті танылады.

Жер қатынастары және жерге орналастырумен байланысты мемлекеттік комитет және оның жер-жердегі органдары жер ресурстары саласында біртұтас мемлекеттік саясатты жүргізуді қамтамасыз ету, жер реформасына байланысты жұмыстардың бұлжытпай орындалуын ұйымдастыру, түрлі шаруашылық жүргізу субъектілердің арасында жерлерді қайта бөлуге байланысты қажетті жерге орналастыру құжаттарын дайындау және биліктің жергілікті органдарының шешім қабылдауына негізделген ұсыныстарды енгізуді жүзеге асыратын.

Жер ресурстарын басқару жөніндегі орталық атқарушы органның қарауына мәселелердің кең шеңбері берілген. Оның функциялары 1999 жылы Үкімет қаулысымен Мемлекеттік жер комитетінің негізінде қайта құрылған Үкімет құрамына кірмейтін Қазақстан Республикасының  жер ресурстарын басқару жөніндегі агенттігіне берілді. Қазақстан Республикасының қолданыстағы Жер кодексі қабылданғаннан кейін Жер ресурстарын басқару жөніндегі Агенттілік туралы ережені бекіткен Үкіметтің қаулысы 14 қаңтар 2005 жылы қабылданды.[8]

Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының жер ресурстарын басқару агенттігі арнайы атқару, рұқсат ету және бақылау-қадағалау функцияларын, сондай-ақ жер ресурстарын басқару саласында топографиялық-геодезиялық және картографиялық жұмыстарды салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын ҚР орталық атқарушы органы болып саналады. Агенттіктің облыстарда және Астана, Алматы қалаларында, аудандар мен қалаларда заңды тұлғалар болып табылатын  аумақтық бөлімдері бар.

Агенттіктің негізгі міндеттері:

1. Жер ресурстарын басқару, жер қатынастарын реттеу, геодезия және картография саласында бірыңғай мемлекеттік саясатты жүргізу;
2. Жер ресурстарын басқару жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру және жүзеге асыру, жерге орналастыру, геодезия және картография жөніндегі іс-шараларды әзірлеу және іске асыру;
3. Мемлекеттік геодезиялық қадағалауды жүзеге асыру және тиісті ақпаратты қорғау болып табылады.

Агенттік заңнамада белгіленген тәртіп пен мынандай функцияларды жүзеге асырады:

• Мемлекеттік саясатты қалыптастыруды қамтамасыз ететін стратегиялық функциялар; жер қатынастары саласындағы мемлекеттік саясатты әзірлеу; мемлекеттің жер қатынастары саласындағы мүдделерін қорғау; жер заңнамасын қолдану тәжірибесін қорыту, оны әрі жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлеу; нормативтік — құқықтық келісімдер (актілер) мен геодезиялық және картографиялық жұмыстарды жүргізуге арналған техникалық талаптарды әзірлеу, бекіту және қолданысқа енгізу, геодезиялық және картографиялық қызмет субъектілерінің осы талаптарды сақтауын, қадағалауды жүзеге асыру және олардың дұрыс қолданылуын бақылау; мемлекеттік құпияларға жататын топографиялық-геодезиялық, картографиялық және аэросуретке түсіру материалдарын пайдалану тәртібін белгілеу;
• Мемлекеттік саясатты іске асыруды қамтамасыз ететін функциялар: қолда бар жерлер және оларды санаттар, алқаптар бойынша жер учаскелерінің меншік иелері мен жерді пайдаланушыларға бөлу туралы, жерлердің пайдаланылуы мен қорғалуын мемлекеттік бақылау туралы, бүлінген жерлерді қайта өңдеу, топырақтың құнарлы қабатын сылып алу және пайдалану туралы жыл сайынғы республикалық есептерді жасау; белгіленген тәртіппен жердің мониторингін, мемлекеттік жер кадастырын жүргізуді ұйымдастыру; Қазақстан республикасы жер ресурстарының жай-күйі туралы деректердің банкін құру және жүргізу; жерге орналастыруды республикалық деңгейде жүргізуді ұйымдастыру; аймақтарға бөлу негізінде жердің пайдаланылуын жоспарлауды және болжам жасауды ұйымдастыру, жер учаскелерінің шекараларын белгілеу; жерді аймақтарға бөлу жөніндегі жұмыстарды әдістемелік қамтамасыз ету; жер ресурстарын пайдалану жөніндегі жинақтар мен басқа да материалдарды басып шығару және тарату; Қазақстан Республикасының орталық және жергілікті атқарушы органдарымен жер қатынастарын реттеу, жерді пайдалану және қорғау, жылжымайтын мүліккен құқықтарды тіркеу мәселелері бойынша өзара іс-қимыл жасау; әкімшілік-аумақтық бірліктер арасындағы шекаралардың өзгерістерін, сондай-ақ жергілікті жердің өзгерістерін және географиялық объектілердің атауларын көрсете отырып, кезекші анықтамалық карта жүргізу; ұйымдардың, олардың белгіленген тәртіппен жерге орналастыру жөніндегі тапографиялық-геодезиялық, инженерлік-геодезиялық, маркшейдерлік, картографиялық, топырақтық, агрохимиялық, геоботаникалық жұмыстарды және басқа да зерттеулік және іздестіру жұмыстарын жүргізу бөлігіндегі қызметін үйлестіру; мемлекеттік, арнаулы және (немесе) салалық мақсаттағы геодезиялық және картографиялық жұмыстардың орындалуын ұйымдастыру; мемлекеттік республикалық картографиялық-геодезиялық қорды және республика аумағы жер ресурстарының картографиялық қорын жүргізу; республика аумағының геоақпараттық жүйелерін құру; халықаралық ұйымдарда жер ресурстарын басқару, геодезия және картография мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының мүдделерін білдіру, басқа елдердің тиісті қызметтерімен қатынастарды қолдау; Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасын делемитациялау және демаркациялау жөніндегі топографиялық-геодезиялық және картографиялық жұмыстарды жүзеге асыру; Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің тіркеу органдарын жер-кадастрлық карталармен және жер учаскелерінің жоспарларымен қамтамасыз ету;
• Мемлекеттік саясаттың іске асырылуын бақылау жөніндегі функциялар: белгіленген тәртіппен жердің пайдаланылуы мен қорғалуына мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру; жер заңнамасын бұзушылықтарды жою шараларын қабылдау; жер заңнамасын бұзушылықтарды жою бойынша орындау үшін міндетті ұйғарымдар беру; геодезиялық және картографиялық жұмыстарды ұйымдастыру мен орындау тәртібінің анықталған жолсыздықтарын жоюды, сондай-ақ көрсетілген жұмыстарды немесе картографиялық-түсірілімдер жүргізу нәтижесінде алынған геодезиялық және картографиялық материалдар мен деректерді топтастыруды, есепке алуды, сақтауды, пайдалануды және іске асыруды талап ету; жер заңнамасы саласындағы әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы істерді қарау; егер олар Қазақстан Республикасының жер заңнамасын, жерді пайдаланудың белгіленген режимін бұза отырып жүзеге асырылса, сондай-ақ бұл жұмыстар сараптамадан өтпеген немесе теріс қорытынды алған жобалар бойынша жүргізілсе, пайдалы қазбалардың кен орындарын игеру құрлысын, объектілерді пайдалануды, геологиялық-барлау және басқа да жұмыстарды тоқтата тұру; Қазақстан Республикасының геодезия мен картография саласындағы заңнамасының және техникалық талаптардың бұзылу фактілері анықталған жағдайда лицензиялау туралы заңнамаға сәйкес геодезиялық және картографиялық жұмыстарды тоқтата тұру; мемлекеттік құпияларға жататын топографиялық-геодезиялық, картографиялық және аэросуретке түсіру материалдарын есепке алуды, олардың кәсіпорындарда көбейтілуін, сақталуын және пайдаланылуын бақылауды ұйымдастыру; геодезиялық пункттерде есепке алу және олардың сақталуын қамтамасыз етуді қадағалау; пайдаланылмай жатқан жерлер мен заңнаманы бұзу арқылы пайдаланылатын жерлерді анықтау;
• Экономикалық қызметтің мемлекеттік реттелуін қамтамасыз ететін функциялар: мемлекет жеке меншікке сататын немесе жерді пайдалануға беретін нақты жер учаскелерінің бағалық құнын айқындау; жер учаскелерінің бөлінетіндігі мен бөлінбейтіндігін анықтау; жерге құқықты куәлерінің бөлінетіндігі мен бөлінбейтіндігін анықтау; жерге құқықты куәландыратын құжаттарды беру; мемлекеттің жер учаскелерін беру кезінде оларды таңдауды келісу; өз құзіреті шегінде лицензиялауды жүзеге асыру; аэротүсірілімділік, геодезия және картографиялық жұмыстарды тіркеу, есепке алу және оларды жүргізуге рұқсаттар беру; геодезиялық және картографиялық қызмет субъектілеріне жоспарланып отырған жұмыс учаскелеріндегі орындардың геодезиялық және картографиялық жағынан зерделенгендігі туралы мәліметтер беру; жерлерді пайдалану мен қорғау мәселелерін қозғайтын республикалық, облыстық аудандық бағдарламаларға, схемалар мен жобаларға сараптама жүргізу.

Агенттіктің өз функцияларын жүзеге асыру мақсатында заңнамада белгіленген тәртіппен:

1) мемлекеттік органдардан, өзге де ұйымдардан, лауазымды адамдардан және азаматтардан жерді пайдалану мен қорғау мәселелері жөніндегі және геодезия мен картография саласындағы қажетті ақпаратты сұратуға және алуға;

2) заңнамалық келісімдерде көзделген негіздемелер бойынша жер учаскелеріне меншік құқықтары мен жерді пайдалану құқықтарын тоқтату туралы атқарушы органдардың қарауына ұсыныстар енгізуге;

3) жергілікті атқарушы органдардың жер заңнамасына қайшы келетін шешімдерін тоқтату туралы ұсыныс енгізуге құқығы бар.

Бұл Ереженің бұрынғы Ережелерден айырмашылығы жер ресурстарын басқару жөніндегі орталық атқарушы орган жер ресурстарын басқару мен жер қатынастарын реттеу саласында біртұтас мемлекеттік саясат жүргізуіне байланысты, оның құзіреті бірнеше топтарға бөлініп қарастырылған. Олар:

• мемлекет саясатының қалыптасуын қамтамасыз ететін стратегиялық функциялары;
• мемлекет саясатының жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін функциялары;
• мемлекет саясатының жүзеге асырылуын бақылау функциялары;
• экономикалық қызметті мемлекеттік реттеуді қамтамасыз ететін функциялары.

Қазақстан Республикасының Жер кодексіне енгізілген өзгерістер мен толықтырылуларға сәйкес жер ресурстарын басқару жөніндегі уәкілетті органның аумақты бөлімшелерінің өкілеттіктері нақты анықталған.

Орталық уәкілетті органның құзіретіне:

• жер заңнамасын қолдану іс-тәжірибесін жинақтау және оны жетілдіру;
• жер қатынастарын реттеу саласындағы нормативтік құқықтық актілердің жобаларын әзірлеу және Қазақстан Республикасы Үкіметінің бекітуіне енгізу;
• мемлекеттік жер кадастры мен жер мониторингісін жүргізу дұрыстығын бақылауды жүзеге асыру;
• жерге орналастыру мен мемлекеттік жер кадастры жөніндегі нормативтік құқықтық актілерді бекіту;
• жерді пайдалану мен қорғау жөніндегі республикалық бағдарламаларға, жобалар мен схемаларға сараптама жүргізу;
• ауылшаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерінің паспортының нысанын бекіту;
• мемлекеттік жер кадастрын жүргізуді ұйымдастыру және облыстардың жар баланысының деректерінің негізінде Қазақстан Республикасының жер баланысын жасау;
• жердің пайдалануы мен қорғалуын мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру;
• өз құзіретіне кіретін, жерді беру және оны алып қою, жерді бір санаттан басқасына ауыстыру мәселелері бойынша Қазақстан Республикасы Үкіметінің құқықтық актілерінің жобаларын дайындау жатады.

Жер ресурстарын басқару жөніндегі орталық атқарушы органның және оның жергілікті жерлердегі органдарының мақсаттары болып:

• жер ресурстарын басқару мен жер қатынастарын реттеу;
• жерді пайдалану мен қорғауды мемлекеттік басқаруды жүзеге асыру;
• мемлекеттік жер кадастры мен жер мониторингін жүргізуді ұйымдастыру;
• жерге орналастыруды республикалық деңгейде жүргізуді ұйымдастыру;
• жер қатынастары саласында мемлекет мүдделерін қорғау;
• жерді аймақтарға бөлу негізінде оның пайдаланылуын жоспарлау мен болжамдауды ұйымдастыру, жер учаскелерінің шекараларын белгілеу;
• жерге орналастыру жұмыстарын жүргізуді лицензиялау;
• жер учаскесіне құқықты куәландыратын құжаттарды беру танылады.

Агенттіліктің ведомствоға қарасты, республикалық мемлекеттік кәсіпорындар мен жүзеге асырылатын өндірістік жерге орналастыру қызметі, геодезия, картография, аэрофотоға түсіру қызметі бар. Жер ресурстарын басқару кешенді сипатта болады, басты қағидалар болып жерлерді ұтымды пайдалану, жерді табиғат объектісі, Қазақстан Республикасының халқының өмірі мен қызметінің негізі ретінде сақтау және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету талаптары табылады. Өкінішке орай, соңғы жылдары қаржыландырудың жоқтығынан мемлекетте жерге орналастыру және іздестіру жұмыстары елеулі қысқартылды, жер кадастры, жерлердің мониторингі жұмыстары мен шаралары әлсіз жүргізілуде, жер пайдалану және қорғауға мемлекеттік бақылау әлсіреді. Мұның бәрі мемлекетте жер реформасын жүзеге асыру жағдайында жерді ұтымды пайдалану және қорғау мәселелерін қиындатты.

Қазақстан Республикасында нарықтық жер қатынастарының қалыптасуы жер заңнамасының жетілдіру қажеттілігін анықтады. Бұған байланысты ерекше өзекті жер құқықтық қатынастарды және жер дауларын дұрыс саралау қажеттілігі алады, себебі экономикалық реформаларды мемлекет құқықтық қамтамасыз етуі тиіс, ал жерге меншік құқығын және жер пайдалану құқығын иеленетін жер қатынастарының жаңа субъектілері құқықтық қорғалуы қажет.

Жерге ақы төлеу қатынастарын мемлекеттік реттеудегі сот билігінің рөлі. Сот билігі мемлекеттік органдардың қарастырылып отырған иерархиясында өзіне тән қызметтерді жүзеге асыратын биліктің тәуелсіз тармағы деп танылған. Жер реформасы туралы заңнаманың және оның елсіз тармағы деп танылған. Жер реформасы туралы заңнаманың және оның жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін сәйкес мемлекеттік органдардың қызметінің тиімділігі сот тәжірибесінде адекваттық көрінісін табады, онда жер меншік иелерінің және жер пайдаланушыларының, мемлекеттің жер қатынастары саласындағы құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау жүргізіледі. 1990 жылғы Жер кодексін қабылдағанша, жер дауларын шешу әкімшілік сипатта болды. Қазіргі кезеңде әрекет ететін заңнама оларды қарастырудың сот тәртібін қарастырады, ол Жер кодексінің 121-бабынан туындайды. Қазақстан Конституциясының 4-бабына сәйкес, «Қазақстан Республикасында Конституцияның, оған сәйкес заңдардың қабылданған, басқа нормативтік-құқықтық актілердің, халықаралық шарттардың және мемлекеттің өзге де міндеттерінің, Конституциялық кеңестің және Жоғарғы Соттың нормативтік қаулыларының нормалары әрекет етеді». Оны қабылдағанға дейін мемлекеттің Жоғарғы Сотының Пленумының қаулылары құқық қайнар көздері ретінде танылмады, бірақ, оларды сондай деп тануға болар еді, себебі олар соттардың жер және өзге де заңнаманы бірдей түсінуге және қолдануа, орын алатын ақтаңдақтарды толтыруға бағытталған. А.Х.Хаджиевтің пікірі бойынша,[9] Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларының бірқатар ерекшеліктері мен артықшылықтары бар: оны қабылдаудың негізі болып сот тәжірибесін зерттеу мен біріктіру болып табылады; заңнамадағы ақтаңдақтарды толтыруға бағытталған; заңнаманың нормаларын бірдей түсіну мен қолдануды қамтамасыз етеді; заңнаманың ары қарай жетілдіру, түзетулердің бағыттары мен параметрлерін анықтайды; жаңа нормативтік-құқықтық актілердің қабылдануының негізі болып табылады.

Сот тәжірибесінің көрсетуінше, жер дауларының саны артып бара жатыр, оларды дұрыс және кешіктірмей шешуге кез-келген қоғамның дамуы мен жетілуіндегі көп жағдайлар тәуелді. Даулардың туындауының және өсуінің себептері ретінде келесілер танылады:

• біріншіден, жер қорына билік етуде мемлекеттік басқару органдарының Сот Пленумының 14 мамыр 1998 жылғы «Жер заңнамасын қолданудың кейбір мәселелері» қаулысында[10] осыған көңіл бөлінген, аталғандай, берілген санаттағы істерді қарағанда соттарға жер дауларын туындататын себептерін және жер қатынастарында заңдылықты қамтамасыз етуге бақылауды міндетті мемлекеттік органдардың қызметіндегі кемшіліктерін дұрыс анықтау қажет;
• екіншіден, халықтың төмен құқықтық мәдениетімен және жер мемлекеттің меншігі деген тұрақталып қалған ойға байланысты себептермен мемлекеттік басқару органдары жерге байланысты өзінің әрекеттерін көбін құқыққа сай деп есептейді, бұл сот қарауына әкеледі;
• үшіншіден, жер дауларының таралуы негізінен ауылдық жерде орналасқан және жер заңнамасын білу деңгейінің төмендігі, мәліметтің аздығы нәтижесінде, көптеген ұйымдар мен мекемелердің басшылары мемлекеттік басқару және биліктің жергілікті органдарының әрекеттерін сотта даулауға бармайды. Атап өту керек, жер құқық бұзушылықтарының көбі латентттік сипатта болады да, сотта қарастырудың пәні бола бермейді.

 Мысалы, Германияда арнайы жер соттары бар. ТМД елдеріндегі жер реформасы мәселелері бойынша Әлемдік банктің баяндамасында бұл мәселенің көрініс табуы: кей мемлекеттер дауларды шешу кезінде нәтижелілікті арттыру үшін арнайы соттарды құрды, олар әдетте жер соттары немесе трибуналдар деп аталды. Ол соттардың заңдар бойынша ерекшеліктер болғанына қарамастан ұқсастықтары бар.[11]

 Біріншіден, көптеген елдерде жер соттары немесе трибуналдар жер дауларын қарастыру  кезінде әрдайым туындайтын қиыншылықтарды жеңу үшін құрылады. Жер соттарының пайда болуы жер мәселелерін жақсы білетін тәжірибелі судьяның істерді саралы түрде қарауын қамтамасыз етуге және соның негізінде қабылданатын шешімдердің үйлесімділігіне жағдай жасауға, талапкерледің сот процесін болжауына мүмкіндіктер туғызуға талпынысты көрсетеді. Жер соттарының құрылуы жалпы соттар істердің үлкен мөлшерін қарауға үлгермейтіндіктен, сот өндірісін ұтымдырақ жасауға талпынысты да білдіреді.

 Екіншіден, жер соттар өздерінің табиғаты бойынша шешімдеріне сот тәртібімен арызданатын әкімшілік органдардан гөрі соттарға жақынырақ. Керісінше, жер соттар жер дауларын қарастырған кезде жалпы округтік және аппеляциялық соттарды алмастырады.

Үшіншіден, жер дауларының юрисдикциясына іс мәні, құқық және компенсацияға қатысты мәселелер кіреді.

 Қазақстан Республикасының Жер кодексін қабылдау жер дауларының ары қарай өсуіне әкеледі, оларды саралы, дұрыс және кешіктірмей шешу жер реформасын оның жүзеге асырылуының қазіргі кезеңінде оның сөзсіз кепілі болып табылады. Осыған байланысты арнайы жер соттарын құру ұсынысының, біздің көзқарасымыз бойынша, уақыты келді.

 Қазақстандағы жағдайға байланысты экономикаға әлі пайдаланылмаған ірі ресурстарды енгізу, нарықтық экономикасы бар мемлекетті құру Қазақстандағы жер қатынастарын түбегейлі жаңғыртуды, нақтырақ, жердегі шаруашылықтардың әр түрлі нысандарының тиімді жұмыс жасауы үшін құқықтық, экономикалық және әлеуметтік жағдай жасауды, жердің тиімді пайдаланылуы мен қорғалуын қамтамасыз етуді талап етті.

 Сонымен қатар, нарықтық жер қатынастарының қалыптасуы, оның кеңінен етек алып дамуы мемлекетіміздің егемендік алған сәттен бастап жүргізілген жер реформасының жемісі деп танимыз. Дегенмен, жер заңдарын жүйелеу жеткіліксіз жүргізілген, яғни, Қазақстан Республикасының Жер кодексі мазмұнына енгізілген көптеген үкіметтік қаулыларының нормаларын өз бойына жинап алған. Жер реформаларының мәселелері бойынша бұрын қабылданған қаулылардың нормаларын атап шығу шиелініскен мәселенің шешуі емес. Мәселен, жер учаскесінің құнын анықтау үшін сол жер учаскесінің еңкею бұрышын градуспен анықтаудың қажеті жоқ. Мұндай норманың орны Үкімет қаулысында  деп санайды. Жер кодексі жер қатынастарын және жер нарығын реттейтін тікелей әрекет ететін заң болып табылуы керек.

 Жер кодексін жүзеге асыру соған сай өзге заң актілеріне қажетті өзгертулер мен толықтырулар енгізуді талап етеді. Осы орайда, ең алдымен әрекет етуі шаруа және фермер қожалықтарының, ауыл шаруашылық кооперативтерінің, серіктестерінің, акционерлік қоғамдардың қызметтерін реттеуге бағытталған заңдарды нақтылауды талап етеді. Қолданыстағы Жер кодексі жер қатынастарын реттеуде құқықтық тұрақтылыққа алып келуі тиіс, ол өтпелі кезеңдердің акітісі болмауы тиіс.

 

1.3  Жерді жеке меншікке немесе пайдалану құқығына беру (сату) үшін ақы төлеуді құқықтық реттеу мәселелері

 

Жер құқық қатынастарын реттеу аясына жерге ақы төлеу қағидасын енгізу яғни, жерге ақылық сипаттамасын беру нарық жағдайына өтудегі жер құқығының жаңа бір сапасы болып табылады. Жалпы жер учаскелерінің сату-сатып алу тәртібі Қазақстан Республикасы тиісті заңдармен және заңға негізделген нормативті актілермен реттеліп, жүзеге асырылып отырады. Атап көрсететін болсақ, 2005 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының жер кодексі, сонымен қатар, Қазақстан Республикасының осы заң негізінде шығарған қаулылары жатады. Олар: Жер учаскелері жеке меншікке берілген кезде, мемлекет немесе мемлекеттік жер пайдаланушылар жалға берген кезде олар үшін төлемақының базалық ставкаларын, сондай-ақ жер учаскелерін жалдау құқығын сату төлемақысының мөлшерін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 2 қыркүйектегі №890 қаулысы,[12] Жер учаскесін немесе жер учаскесін жалдау құқығын сату жөніндегі сауда саттықты /конкурстарды, аукциондарды/ ұйымдастыру және өткізу ережесін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 13 қарашадағы №1140 қаулысы,[13] Ауыл шаруашылық мақсатындағы жер учаскелеріне әкімшілік-аумақтық бірліктер бойынша жеңілдетілген бағаның мөлшерін бекіту туралы Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 10 қыркүйектегі №918 қаулысы,[14] Шаруа /фермер/ қожалығын жүргізу үшін Қазақстан Республикасының азаматына, тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу үшін Қазақстан Республикасының мемлекеттік емес заңды тұлғасында және оның үлестес тұлғасында жеке меншік құқығында, сондай-ақ тауарлы ауылшаруашылығы өндірісін жүргізу үшін шетелдіктерге, азаматтығы жоқ адамдарда және шетелдік заңды тұлғаларда уақытша жер пайдалану құқығында болуы мүмкін ауылшаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерінің бір әкімшілік ауданның аумағындағы шекті мөлшерін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 22 қазандағы №1071 қаулысы.[15]

Жер кодексінің 9-бабының 3-бөлігіне сәйкес жер учаскесін мемлекеттік меншіктен жеке меншікке беру өтеулі негізде жергілікті атқарушы органның шешімі бойынша ақысы бірден төленіп не төлеу мерзімін ұзартып сатып алу арқылы жүргізіледі. Жер учаскесін жеке меншікке өтеусіз беру жағдайлары да заң тұрғысынан қарастырылғанын есепке алған жөн. Оларға мынадай негіздер:

Қазақстан Республикасының азаматтарына – тұрғын үйдің меншік иелеріне кондоминиум объектілернідегі қонымды жер үлесі ретінде;

Қазақстан Республикасының азаматтарына белгіленген нормалар шегінде өзіндік үй (қосалқы) шаруашылығын жүұргізу, бағбандық, жеке тұрғын үй және саяжай құрылысы үшін жатады.

Жер кодексінің жаңалығы жер учаскесіне жеке меншік құқығын немесе уақытша өтеулі жер пайдалану құқығын өтеулі түрде беру (сату) төлемақысы жер учаскелері үшін төлемақының базалық ставкаларына түзету коэффиценттерін қолдану арқылы шығарылатын кадастрлық (бағалау) құны негізінде есептеледі деген ереже болды. Бұрын, сондай-ақ, өзіндік үй (қосалқы) шаруашылығын жүргізу, бағбандық, жеке тұрғын үй және саяжай құрылысы үшін өтеусіз берілген жер учаскелерінің  нысаналы мақсаты өзгерген жағдайда жер учаскесінің меншік иесі жер учаскесінің өзгерген нысаналы мақсаты үшін Қазақстан Республикасының заңына көзделген  кадастрлық (бағалау) құнына тең болатын соманы мемлекеттік бюджеттің кірісіне төлеуге міндетті екендігі көзделмеген болатын. Бұл норма біздің көзқарасымыз бойынша әрі өз уақытысында, әрі экономикалық жағынан негізделген. Жер кодексін қабылдау кезінде мемлекеттің ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді жеке меншікке сатқаннан түсетін қаражаттың тағдыры туралы мәселе көбірек келіспеушіліктер туғызды. Қабылданған Жер кодексіне сәйкес олар Ұлттық қорға аударылады және заңдарда белгіленген тәртіппен пайдаланылады. Осы арада ерекше ескеріп айтып кететін мәселе, жерді жеке меншікке немесе жер пайдалану құқығын сатқаннан түсетін және Ұлттық қорға аударылатын қаражаттың жұмсалу мақсаты нақты анықталмаған.

Сонымен қатар, жер құқық қатынастары саласында көп даулы мәселе тудыра отырып, қабылданған Жер кодексінде ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерінің жеке меншікке берілу мәселелері, қазіргі таңда аталған мәселе заңдастырылды, мұның өзі нарықтық жағдайға  өткен қоғамның сұранысынан туындап отыр. Атап айтқанда, жер құқық қатынастарының нарық талаптарына сай болуы, шаруашылық насандардың дамуы үшін экономикалық, құқықтық және ұйымдастырушылық жағдай жасау, азаматтар мен ұйымдардың жерге құқықтарын қорғау және жер нарығын қалыптастыру т.б. Осыған сәйкес, мемлекетімізде жер құқық қатынастары субъектілерінің құрамы да және жер пайдалану құқығының мазмұны да айтарлықтай өзгеріске ұшырап отыр.

Мемлекетімізде ауыл шаруашылық мақсатына арналған жерлердің жеке меншікке сатылуы жер құқық қатынастары саласында белгілі бір дауларды туғыза отырып, қазіргі таңда заңдастырылып отыр. Жалпы, жерді азаматтық сату-сатып алу айналымының еркін объектісі ретінде тануға болмайды. Себебі, жердің негізгі табиғи ресурс ретінде белгілерін атап айтатын болсақ:

1. Жердің нарықтық құны оның адам өмірі үшін беретін экологиялық және әлеуметтік құндылығын бағалай алмайды. Сондықтан жер учаскесінің іс жүзіндегі ақшалай құнын анықтау мүмкін емес;
2. Жерге барлық халықтың табы мұқтаж және халық санының өсуімен аталған ресурсты тұтынуы жерге деген сұранысты күшейтіп отыр;
3. Жер тек адамзат баласымен ғана емес, сонымен бірге, адам өмірін қамтамасыз ететін тіршіліктің өзге де жандарымен тұтынылады;
4. Жердің саны мен сапасы өндірістік қызмет нәтижесінде, өзге кейбір объектілер тәрізді ұлғаймайды, керісінше кеміп отырады.

Қазіргі жаһандану кезінде, адамзат табиғатқа араласу белсенділігін арттырған жағдайда, табиғи объектілерді және ерекше маңызға ие, ұзақ уақыт бойы қалпына келетін жер ресурстарын ұтымды пайдалану саласында жалпы глобалдық және ішкі мемлекеттік өзара келісілген шараларды қалыптастыру қажет. Көптеген зертеушілер осыған байланысты жердің ерекше маңыздылығын атап өткен.

Жер – барлық адамзат баласының өмір сүруінің негізі болып табылатын негізгі табиғи объект.

2005 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Жер кодексінің 12-бабы 14-тармағына сәйкес, жер – Қазақстан Республикасының егемендігі белгіленген шектегі аумақтық кеңістік, табиғи ресур, жалпыға ортақ өндіріс құралы және кез-келген еңбек процессінің аумақтық негізі.

Жер ерекше белгілерге ие. Жердің айрықша белгілері ретінде келесі белгілерді атауға болады:

• жердің құнарлы қабатының болуы;
• жердің қайта қалыптаспаушылық;
• орны толмастық;
• шектеушілік;
• жердің өндірістік қабілеті мен тұтынушылық бағалығын қалпына келтіру және сақтап қалу мүмкіндігі;
• кеңістік шектеулік;
• орнынан қозғалта алмайтындық, орналасқан жерінің тұрақтылығы;

Сонымен қатар, жердің келесі белгілерін бөліп көрсетуге болады:

Біріншіден, жер құнарлыққа ие. Құнарлық табиғи және жасанды /экономикалық/ болуы мүмкін. Табиғи құнарлық – ұзақ мерзім бойынғы құнарлану процесінің нәтижесі. Бұл топырақта құнарлы заттардың болуымен және өсімдіктер әлемі үшін қол жетімділікпен анықталады.

Табиғи құнарлық мелиорация және агротехника арқылы адамның топырақтың химиялық, биологиялық және физикалық қасиетіне әсер етуі арқылы жасандыға ауысады.

Екіншіден, жер – табиғи табиғаттың өнімі, өзге өндіріс құралдары сияқты адам қолымен жасалмаған.

Үшіншіден, жер айырбасталмайды. Өзге өндіріс құралдарынан айырмашылығы, еш нәрсемен айырбастай алмайсың.

Төртіншіден, жерді пайдалану жердің тұрақтылығымен ерекшеленеді. Жерді өзге өндіріс құралдары сияқты басқа бір жерге ауыстырып, қолдануға болмайды.

Бесіншіден, жер беті шектеулі. Жерді өзге өндіріс құралдары сияқты сандық жағынан ұлғайтуға болмайды.

Аталған белгілер мен себептерге байланысты жер сату-сатып алу объектісі болғанымен және мүлік ретінде танылғанымен, өндірістік қызмет нәтижесінде пайда болатын мүлікпен, өніммен немесе өзге затпен теңеспейді. Сол себептен, жерді азаматтық  айналымның еркін объектісі ретінде тануға болмайды және табиғи ресурс ретінде сақталуын, ұтымды және мақсатты пайдаланылуын қамтамсыз етуіміз қажет.

Қазақстан Республикасының Жер кодексіне сәйкес, ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлер келесі жағдайларда Қазақстан Республикасының азаматтары мен мемлекеттік емес заңды тұлғаларының жеке меншігінде болуы мүмкін:

1. Шаруа /фермер/ қожалығын жүргізу үшін;
2. Өзіндік қосалқы шаруашылық жүргізу үшін,
3. Орман өсіру үшін;
4. Жеке тұрғын үй құрылысы үшін;
5. Саяжай құрылысы үшін;
6. Үйлерді /құрылыстар мен ғимараттарды олардың мақсатына сәйкес қызмет көрсетуге арналған жерді қоса алғанда, өндірістік және өндірістік емес, оның ішінде тұрғын үйлерді және олардың кешендерін салу үшін немесе олар салынған жер учаскелері;
7. Ауыл шаруашылық тауарлы өндірісін жүргізу үшін берілуі мүмкін.

Сонымен қатар, жаңадан қабылданған жер кодексіне сәйкес, шетел азаматтары мен шетел мемлекеттік емес заңды тұлғаларының Қазақстан Республикасы аумағында жерге жеке меншік мәселесі де заңдастырылған. Аталған тұлғалардың жеке меншігінде үйлерді /құрылыстар мен ғимараттарды/ олардың мақсатына сәйкес қызмет көрсетуге арналған жерді қоса алғанда, өндірістік және өндірістік емес, оның ішінде тұрғын үйлерді және олардың кешендерін салу үшін немесе олар салынған жер учаскелері болуы мүмкін. Бірақ осы мақсатқа арналған жер учаскелері шетел тұлғаларының жеке меншігіне қандай көлемде берілетіні нақты анықталмаған. Демек, заңмен тікелей тиым салынбағандықтан шетел тұлғалары үйлерді /құрылыстар мен ғимараттарды/ олардың мақсатына сәйкес қызмет көрсетуге арналған жерді қоса алғанда, өндірістік және өндірістік емес, оның ішінде тұрғын үйлерді және олардың кешендерін салу үшін немесе олар салынған жер учаскелерін «қалтасының қалыңдығына» сәйкес сатып ала алады.

Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелеріне жеке меншік құқығын табыстыру арқылы негізде жүзеге асырылады. Жер кодексінде аграрлық сектордың әлеуметтік факторлары ескере отырып, жер учаскелерінің жеке меншік құқығымен беру шарттарының икемді жүйесі белгіленген.

Шаруа қожалығын және тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу үшін жер учаскесіне жеке меншік құқығының табысталуына мүдделі азаматтар мен мемлекеттік емес заңды тұлғалар келесі жағдалармен жер учаскесін сатып ала алады:

1. Жер учаскесіне жеке меншік құқығын жер учаскесінің кадастрлық құнына тең бағамен; Бұл жағдайда жер учаскесінің кадастрлық құнын жер ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық орган белгілейді.
2. Жер учаскесіне жеке меншік құқығын оның кадастрлық құнына қарай айқындалатын жеңілдікті бағамен; Бұл жағдайда әкімшілік-аумақтық бірліктер бойынша жер учаскелеріне жеңілдікті бағаның нақты мөлшерін Қазақстан Республикасының Үкіметі белдгілейді.

Сонымен бірге, Жер кодексіне сәйкес, жер учаскесіне жеке меншік құқығын сатып алатын тұлғаның өтініші бойынша жер учаскелерін сатып алған жағдайда сатып алу сомасын төлеу он жылға дейін төлеу мерзімін ұзарту арқылы жүргізіледі. Яғни, осыдан көріп отырғанымыздай, ауылшаруашылық мақсатындағы жер учаскесін жеке меншікке сатп алудың төрт түрлі жағдайы көрініс тапқан. Біріншіден, жерді жер учаскесінің кадастрлық бағалау құнына сәйкес сатып алу; екнішіден, жер учаскесін кадастрлық бағалау құнына сәйкес, сатып алу сомасын төлеу мерзімін он жылға дейін ұзарту арқылы; үшіншіден, жер учаскесінің кадастрлық құнына қарай айқындалатын жеңілдікті бағамен; және соңғысы, жер учаскесінің кадастрлық құнына қарай айқындалатын жеңілдікті бағамен сатып алу сомасын төлеу мерзімін он жылға дейін создыру арқылы; Қазақстан Республикасы Үкіметінің 10 қыркүйек 2003 жылғы қабылданған Әкімшілік-аумақтық бірліктер бойынша жер учаскелеріне жеңілдікті бағаның мөлшерін бекіту туралы қаулысына сәйкес, ауылшаруашылық мақсатындағы жер учаскелерінің жеңілдікті бағасы жеке меншікке берілетін жер учаскесінің кадастрлық құнының 50 пайызы көлемінде бекітілген. Бірақ аталған Үкімет қаулысында осы жеңілдікті бағамен жер учаскесін жеке меншікке ала алатын тұлғалардың тізімі, жеңілдікті бағамен сатылатын жер учаскелерінің тізімі, олардың көлемі немесе шекті мөлшері, ауылшаруашылық алқаптарының нақты қандай түрлері жеңілдікті бағамен сатылуы мүмкін деген мәселелер анықталмаған. Ауылшаруашылық мақсатындағы жер учаскелерін жеке меншікке жеңілдікті бағамен сатудың шектері мен көлемінің анықталмауы осы жер құқық қатынастары саласында, әсіресе жерді жеке меншікке беру саласындағы сыбайлас жемқорлыққа әкеліп соғатындығы сөзсіз, сонымен бірге, Жер кодексінде жоғарыда айтылған жер учаскесін жеке меншікке сатып алу барысында төлем төлеудің төрт түрлі жағдайының қолданылу субъектілері анықталмағандықтан, жер учаскесінің кадастрлық құнына тең бағамен сатып алу туралы норма мүлдем жүзеге асырылмай қалуында да үлкен қауіп бар.

Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының жер кодексіне сәйкес, жер учаскесі жеке меншікке барлық жағдайда ақылы түрде берілмейді, тегін беру нормалары да көрініс тапқан. Жер учаскелері Қазақстан Республикасының азаматтарына мынандай мөлшерде тегін беріледі:

• ауылдық жерлерде өзіндік қосалқы шаруашылық /үй маңындағы және егістік телімдерді қоса алғанда/ жүргізу үшін – суарылмайтын жерде 0,25 гектар және 0,15 гектар;
• жеке тұрғын үй құрылысы үшін 0,10 гектар;
• бағбанды, сондай-ақ саяжай құрылысы үшін -0,12 гектар.

  Жер учаскелерінің аталған мақсаттар үшін қайталап тегін беруге жол берілмейді. Егер жеке меншікке алынатын жер учаскесінің көлемі аталған нормадан асып кеткен жағдайда, олар жоғарыда айтылған тәртіп бойынша ақы төлеу арқылы алынады. Ауылдық елді мекендердің аумағында  бос жерлер болған жағдайда жеке тұрғын үй құрылысы және өзіндік қосалқы шаруашылық жүргізу үшін жер учаскелері біртұтас алып болып беріледі делінген. Бірақ бұл жерде өзіндік қосалқы шаруашылық жүргізу үшін берілетін жер учаскелерінің суарылатын, сонымен қатар, суарылмайтын жерлерден 0,40 гектар жер беріле ме немесе тек қана бір түрінен біріледі ме деген сұрақ туындайды. Жер учаскелерін беру нормалары жоғарыда аталған жағдайлардан басқа жеке меншік құқығымен Қазақстан Республикасының азаматына шаруа /фермер/ қожалығын жүргізу үшін, Қазақстан Республикасының мемлекеттік емес заңды тұлғасында және оған аффилиирленген тұлғаларда тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу үшін болуы мүмкін. Сонымен қатар, уақытша жер пайдалану құқығымен шетелдіктерде, азаматтығы жоқ адамдарда және шетелдік заңды тұлғаларда тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу үшін болуы мүмкін.

Осы мақсатта, жер кодексіне сәйкес, 22 қазан 2003 жылы Үкіметтің қаулысымен бекітілген бір әкімшілік ауданның аумағында шаруа /фермер/ қожалықтарын жүргізу үшін Қазақстан Республикасы азаматтарының жеке меншігінде болуы мүмкін, тауарлы  ауылшаруашылық өндірісін жүргізу үшін мемлекеттік емес заңды тұлғаның және олармен тең құқылы тұлғалардың жеке меншігінде болуы мүмкін, сондай-ақ тауарлы ауыл шаруашылық өндірісін жүргізу үшін шетел азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалардың уақытша жер пайдалану құқығында болуы мүмкін жер учаскелерінің шекті мөлшері жер құқық қатынастарындағы жаңадан енгізілген  мәселе болып отыр. Жоғарыда айтқанымыздай, жерді тауарлы айналымның еркін объектісі ретінде санауға жол бермеуді және Қазақстан Республикасы аумағында ірі жер латифундистердің құрылып, белгілі әкімшілік аудан аумағында жер монополиясын орнатуға жол бермеуді қамтамасыз ететін құқықтық шаралардың бірі ретінде танылады.

         Дегенмен, ерекше  тоқталып  кететін мәселе  Қазақстан  Республикасы  Жер  кодексінінің  97-бабына  сәйкес,  ауыл  шаруашылығы  мақсатындағы  жер құрамына ауыл  шаруашылығы  алқаптары  мен  ауыл  шаруашылығының  жұмыс  істеуіне  қажетті ішкі шаруашылық  жолдары, коммуникациялар,  тұйық  су  айдындары,  мелиорациялық  жүйе, қора-жайлар  мен  ғимараттар  орналасқан  жер жатқызылады. Ал, аталған  ауыл  шаруашылығы  алқаптарының  құрамына  егістіктер, тыңайған  жер, көп  жылдық  екпелер  егілген  жер, шабындықтар  мен  жайылымдар  жатады.  Айталық, Қазақстан Республикасының азаматы көп жылдық екпелер егілген жерлер мен тыңайған жерлерді жеке меншікке  сатып алуға ниет білдірген жағдайда аталған мақсаттағы жер учаскелерінің құны және шекті мөлшері қалай анықталады деген сұрақ туындайды. Бірақ біздің  жер заңдарымызда осы көп жылдық екпелер егілген жерлер мен тыңайған жерлер жеке меншікке берілген жағдайда төленетін төлемнің базалық ставкалары қалай анықталады және жеке меншікте немесе жер пайдалану құқығында болуының шекті мөлшері анықталмаған.

Нақты жер учаскесінің бағалау құны әукілетті орган мемлекеттің жеке меншікке беретін жер учаскелері үшін төлемақының базалық ставкаларына сәйкес анықталады. Төлемақының базалық ставкасы дегеніміз – мемлекет жер учаскесіне жеке меншік құқығын берген кезде немесе уақытша өтеулі жер пайдалану құқығын сатқан кезде оның кадастрлық /бағалау/ құнын айқындауға арналған жер учаскесінің нормативтік бағасы. Жеке меншікке берілген елді мекендегі жер учаскелерінің бағалау құны базалық ставкаларға түзету (арттыратын немесе кемітетін) коэффиценттерін қолдана отырып анықталады. Егер бұрын жеке меншікке берілетін жер учаскелерін бағалау үшін төлмақының базалық ставкаларына қолданылатын түзету коэффициенттері заңға негізделген акті – Үкіметтің қаулысымен реттеліп отырған болса, қазіргі кезде заң деңгейінде Жер кодексімен нақты реттеледі. Сонымен қатар, қолданыстағы Жер кодексі қабылданған кезде жер учаскесінің кадастрлық /бағалау/ құны деген ұғымның анықтамасы берілмеген болатын. Қазіргі кезде жер қатынастарының нарықтық экономика талаптарына сәйкес дамуына байланысты бұл жіберілген үлкен қателік. Мемлекетіміздің заң шығарушы органдары жіберілген қателікті дер кезінде жоя отырып, жер кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 10 қаңтар 2006 жылғы қабылданған заңға сәйкес, кадастрлық /бағалау/ құны дегеніміз – мемлекет жер учаскесін немесе оны жалға алу құқығын сатқан кезде қолданылатын, инфляцияның жалпы деңгейі туралы мемлекеттік статистика деректеріне сәйкес кезеңді түрде белгіленіп отыратын жер учаскелері үшін төленетін төлемнің базалық ставкаларының негізінде түзету коэффициенттерін қолдана отырып анықталатын жер учаскесінің есептеу құны деп белгіленген. Дегенмен, бұл анықтама бойынша жер учаскесінің кадастрлық /бағалау/ құнының «инфляцияның жалпы деңгейі туралы мемлекеттік статистика деректеріне сәйкес» болуы орынды емес деп танимыз. Себебі, жер учаскесінің кадастрлық бағалау құнын анықтау инфляциямен байланысты болса, жер учаскесінің кадастрлық  /бағалау/ құныемес нарықтық құны анықталған болар еді.

Бұл ұғымға сәйкес анықтама беру үшін жалпыдан жалқыға қағидасын қолдану арқылы анықтап көрелік. Жалпы «кадастр» деген түсініктің екі түп тамыры бар. Біріншіден «caput» -нақты зат және «capitastrum» осы заттардың тізімі. Ал жер кадастры дегеніміз, ғалымдардың пікірі бойынша кең мағынада – жерді өндіріс құралы ретінде сипаттайтын барлық қажетті мәліметтердің жиынтығы. Тар мағынада жерді бағалау яғни, жердің табиғи және шаруашылықжағдайын анықтайтын бағалау мәліметтері деген болатын. Жер кадастры дегеніміз – жер кодексіне сәйкес, Қазақстан Республикасы жерінің табиғи және шаруашылық жағдайы, жер учаскелерінің орналасқан жері, нысаналы пайдалануы, мөлшері мен шекарасы, олардың сапалық сипаттамыс туралы, жер пайдаланудың есепке алынуы мен жер учаскелерінің кадастрлық құны туралы мәліметтердің жүйесі болып табылады. Әрине біздің жағдайымызда, жер кадастрын тар мағынада, яғни жерді бағалау деп түсінеміз.                  

 

 

 

 

 

 

2 БӨЛІМ. ЖЕР САЛЫҒЫНЫҢ ЖӘНЕ ЖЕР РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНҒАНЫ ҮШІН АҚЫ ТӨЛЕУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

 

2.1 Жер салығы: түсінігі және құқықтық белгілері

 

Жер салық салудың алғашқы объектілерінің бірі болып табылады. Жер салығы – ежелгі салықтардың бірі. Бастапқыда жер салықтары негізінен заттай нысанда төленген және ежелгі дүние және орта ғасыр мемлекеттерінің салық жүйесінде орталық орынды алған. Мысалы: өте ерте кездегі Хаммурапи заңдары бойынша алым міндетті төлемдердің қатарына жатқызылған. Алымды төлеуші ретінде еркін жер иелері мен шаруалар болған және бұл алым түрі заттай, бидаймен, малмен, шаруалардың бұйымдарымен төленіп отырған. Ал б.э.д. 2-ғасырда құрастырылған ману заңдар жинағының 7- тарауының 80, 127, 137-баптарына сәйкес, салық төлеушілер болып, көпестер, шаруалар, жер иелері болған, ал салық салудың объектісі ретінде нақты жер учаскесі танылған.

Кеңес уақытында ауылшаруашылық салығының объектісі ретінде колхозшылардың табысы, өзге азаматтардың ауылшаруашылығы дақылдарын өсіретін егістіктері, бақшалары, жүзім бақтары танылды. Сонымен қатар, мал шаруашылығы, балара шаруашылығы, шыт шаруашылығы, өзге де табыс көздері де салық объектісі ретінде қаралды.[16] Алайда 1953 жылы 8-тамызда қабылданған ауылшаруашылық салығы туралы заңға сәйкес салық салу саясаты өзгеріп, колхозшылар шаруашылығының табысына байланысты емес, жеке пайдаланудағы жер учаскесінің әрбір гектарына бекітілген ставка бойынша төленетін болды.

Егеменді Қазақстанда жер салығы 17 желтоқсан 1991 жылғы «Жер салығы туралы» арнайы заңмен енгізілген. Аталған заңға сәйкес, жер салығының мақсаты жердің ұтымды пайдаланылуын экономикалық әдістермен қамтамасыз ету және жерге орналастыру, жердің құнарлығын арттыру, оны қорғау жөніндегі іс-шараларды жүзеге асыру үшін, сондай-ақ аймақты әлеуметтік-мәдени дамыту үшін бюджет кірісін қалыптастыру болып табылды. Жер салығының мөлшері жер учаскесінің сапасына, орналасуына, сумен қамтамасыз етілуіне қарай айқындалды және жер иеленуші мен жер пайдаланушының шаруашылық және өзге де қызметінің нәтижесіне байланысты болмады.

Ал салық салу объектісі болып, ауылшаруашылығы мақсатындағы, елді-мекендердің, өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және өзге мақсаттағы, сауықтыру және тынығу мақсатындағы, орман қорының, су қорының жерлері танылды. Жер салығын иелігінде немесе пайдалануында жеручаскелері бар Қазақстан Республикасының азаматтары, кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, ұйымдар, сондай-ақ бірлескен кәсіпорындар, халықаралық бірлестіктер мен ұйымдар, шетелдік заңды ұйымдар мен азаматтар, азаматтығы жоқ адамдар төлеп отырды. Сонымен қатар, жер негізгі өндіріс құралы болып табылатын колхаздар, совхоздар және басқа ауылшаруашылық кәсіпорындары бірыңғай жер салығын төлейді және пайдаға салынатын, көлік құралдарына, өздігінен жүретін машиналар мен механизмдерге салынатын салықтан босатылған.[17]

Жалпы, жер салығының анықтамасы заңды түрде белгіленбеген. Отандық ғалым И.Г.Архиповтың пікірі бойынша,[18] жер салығы жер иесімен немесе алғашқы жер пайдаланушымен жылына бір рет мемлекетпен белгіленген ставка көлемінде төленетін жер учаскесінің бірлігіне төленетін міндетті қайтарымсыз ақысыз төлем түрі болып табылады – деген болатын. Қазақстан Республикасының Салық кодексінің 10-бап 17-тармағына сәйкес, салық дегеніміз – заңды түрде мемлекетпен біржақты өктем бекітілген, белгіленген мөлшерде анықталатын, қайтарымсыз және ақысыз сипаттағы бюджетке төленетін міндетті төлем болып табылады. Сәйкесінше, жер салығы дегеніміз – жеке меншік құқығындағы, тұрақты жер пайдалану құқығындағы, бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығындағы салық салу объектілері бар жеке және заңды тұлғалар төлейтін заңды түрде мемлекетпен біржақты өктем бекітілген, белгіленген мөлшерде анықталатын, қайтарымсыз және ақысыз сипаттағы бюджетке төленетін міндетті төлем болып табылады.

Жоғарыда берілген анықтамадан, жер салығының экономикалық категория ретінде экономикалық белгілерін және құқықтық категория ретінде құқықтық белгілерін бөліп алуға болады.

Жер салығының экономикалық белгілері ретінде келесі белгілері танылады:

1) жер салығы мемлекетке өтелетін төлем ретінде танылады – салық төлеуші мемлекеттің пайдасына белгілі бір мүлкін, яғни ақшалай қаражатын оқшаулайтынын білдіреді. Қазақстан Республикасы салық кодексіне сәйкес, жеке меншік құқығында, тұрақты жер пайдалану құқығында немесе бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығында жер учаскесі бар заңды тұлғалар мен жеке тұлғалар ағымдағы жылдың 20 қарашасынан және қазанның 1-нен кешіктірмей жер салығын бюджетке төлеуі тиіс — делінген.

2) жер салығы қайтарымсыз болып табылады – жер салығын бюджетке төлеу барысында бір бағыттағы әрекет «төлеушіден мемлекетке» деген қағидаға негізделеді. Осы белгісі арқылы жер салығы өзге төлемдерден ажыратылады. Мысалы: жер ресурстарын пайдаланғаны үшін төленетін төлем, бұл жағдайда мемлекет жер учаскесін уақытша ақылы жер пайдалану құқығына бергені үшін төленеді. Сонымен қатар, жер салығының қайтарымсыздығы қаражатты төлеудің мерзімсіздігін де білдіреді. Яғни, жер салығы болашақта қайтарылмайды. Жер салығы міндеттемесі мемлекет алынған соманы қайтару міндетінсіз біржақтық міндеттеме болып табылады.

3) жер салық қатынастарының тұрақты түрде болатындығы; Яғни жер меншік иесінің немесе жер пайдаланушының құқығында жер учаскесінің болғандығы жер салық қатынастарының туындауын және жер салығын төлегеннен кейін құқықтық қатынастың міндеттеме бойынша тоқтатылуы емес, салық төлеушінің салық кезеңінде өз міндеттемесін орындағанын білдіреді. Бұл жағдайда жер салық қатынастары келесі салық кезеңінде қайта жанданады. Яғни, нақты салықтық қатынас ұзақ және тұрақты сипатта болып, салық төлеу объектісі, субъект және салықтың өзі іс  жүзінде бар болғанға дейін сақталады. Аталған субъект жер учаскесін өз құқығынан оқшауланғанға дейін жер салық құқық қатынастарының тұрақты субъектісі болып табылады.

4) салық салу объектісінің анықталғандығы; Қазақстан Республикасы салық кодексіне сәйкес, жер салық объектісі болып, жер учаскесі, жер учаскесіне ортақ үлестік меншік болған жағдайда жер үлесі танылады. Салық кодексінің 323-бабының 3-бөлігіне сәйкес жердің мынадай санаттары салық салуға жатпайды: Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жерлері; орман қорының жерлері; су қорының жерлері; босалқы жерлер.

Сонымен қатар, 1) елді мекендердің ортақ пайдалануындағы жер учаскелері. Алаңдар, көшелер, өткелдер, жолдар, жағалаулар, парктер, скверлер, бульварлар, су қоймалары, жағажайлар, зираттар, және халықтың мұқтаждарын қанағаттандыруға арналған өзге объектілер алып жатқан және соларғаарналған жерлер елді мекендердің ортақ пайдалануындағы жерлерге жатады. 2) ортақ пайдаланудағы мемлекеттік автомобиль жолдары желісі алып жатқан жер учаскелері. Ортақ пайдаланудағы кесіп берілген белдеудегі мемлекеттік автомобиль жолдары желісі алып жатқан жерлерге жер алаптары, көлік жүріп өтетін тарамдар, жол салымдары, жасанды құрылыстар, жол бойындағы резервтер мен өзге де жол қызметін көрсету жөніндегі құрылыстар, жол қызметінің қызметтік және тұрғын-үй жайлары, қардан қорғау екпелері мен жасыл желектер орналасқан жерлер жатады.

Салық салынуға жатпайтын елді-мекендердің ортақ пайдалануындағы және ортақ пайдаланудағы мемлекеттік автомобиль жолдары желісі алып жатқан жер учаскелерінің нақты айқындалып көрсетілгені әрекет етуші Салық кодексінің үлкен жетістігі ретінде қарастыруға болады. Себебі, ертеректе әрекет еткен заңда мұндай айқындылық көрініс таппаған болатын.

Осыған орай салық салуға:

Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлер;                      

Елді мекендер жерлері. Салық салу мақсатында олар мынадай екі топқа бөлінген:  а)  тұрғын үй қоры, соның ішінде олардың жанындағы құрылыстар мен ғимараттар орналасқан жерлерді қоспағанда елді мекендер жерлері;  б)  тұрғын  үй  қоры, соның  ішінде  олардың  жанындағы  құрылыстар  мен ғимараттар  орналасқан  жерлер;

Өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс жерлері және өзге де ауыл шаруашылық  мақсатына  арналмаған  жерлер  жатады.

Сонымен бірге, жекелеген жағдайларда темір жолдар, оқшаулау  белдеулері, темір   жол  стансалары,  вокзалдар  орналасқан  жер учаскелерін  қоса алғанда, заңдарда белгіленген тәртіппен темір жол көлігі  ұйымдарының  объектілеріне  берілген  жер учаскелері  темір жол көлігі  ұйымдары  үшін  салық  салу  объектісі  болып  табылады.  Жоғарыда  аталған  объектілерден  басқа,  мұнай  құбырлары, газ  құбырлары  алып  жатқан  жер  учаскелерін  қоса  алғанда, балансында  мұнай  құбырлары, газ құбырлары  бар, мұнай  мен  газ  өндіруді, тасымалдауды  жүзеге  асыратын  ұйымдар  үшін  осы  ұйымдарға  берілген  жер  учаскелерін  және  байланыс  желілерінің тіректері алып жатқан жер учаскелерін қоса лағнада, балансында радиожелілік, әуе, кабельдік байланыс желілері бар байланыс ұйымдары үшін осы ұйымдарға берілген жер учаскелері салық салу объектісі болып табылады.

Жоғарыда аталған жер санаттарындағы жер учаскелерінің барлығы бірдей салық салуға жатпайды. Жер кодексінің 9-бабына сай жер салығы Қазақстан Республикасының салық заңдарына сәйкес меншіктегі, тұрақты жер пайдаланудағы немес бастапқы уақытша өтеусіз жер пайдаланудағы жер учаскелеріне салынады.  

Мемлекет уақытша өтеулі пайдалануға (жалға) берген жер үшін жалдау төлемақысы жер ресурстарын пайдаланғаны үшін төленетін төлемақы түрінде, жергілікті бюджетке төлеу тәртібімен алынады.

5) жер салығын төлеуші  тұлғалардың анықталғандығы; Қазіргі кезде жер салығы жер пайдаланушылардың бапрлығынан бірдей алынбайды. Салық салудың субъектілері болып салық кодексінің 324-бабына сәйкес мынадай:

Жеке меншік құқығындағы;

Тұрақты жер пайдалану құқығындағы;

Бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығындағы салық салу объектілері бар жеке және заңды тұлғалар табылады.

Қорыта келе, Қазақстан Республикасы Салық кодексінің 323-бабын келесі мәтінмен толықтыру қажет: Жер салығы дегеніміз – жеке меншік құқығындағы, тұрақты жер пайдалану құқығындағы, бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығындағы жер учаскелері бар жеке және заңды тұлғалар төлейтін заңды түрде мемлекетпен біржақты өктем бекітілген, белгіленген мөлшерде анықталатын, қайтарымсыз және ақысыз сипаттағы бюджетке төленетін міндетті төлем болып табылады.

Жер салығының құқықтық категория ретінде құқықтық белгілерін және экономикалық категория ретінде экономикалық категория ретінде экономикалық белгілерін бөліп алуға болады. Жер салығының құқықтық белгілері болып: жер салығының мемлекетпен белгіленетіні; жер салығының тек құқықтық нысанда болуы; жер салығының мәжбүрлі сипатта болуы; жер салығының міндетті төлем болатындығы; жер салығын төлеуді мемлекеттік жауапкершілік шараларымен қамтамасыз етілетіндігі; жер салығын төлеуге мемлекеттік бақылаудың бар екендігі.

Жер салығының экономикалық белгілері ретінде келесі белгілері: жер салығы мемлекетке төленетін төлем ретінде танылады; жер салығы қайтарымсыз болып табылады; жер салық қатынастарының тұрақты түрде болатындығы; салық салу объектісінің анықталғандығы; жер салығын төлеуші тұлғалардың анықталғандығы; жер салығының мөлшерінің анықталғандығы танылады.

 

 

2.2 Жер салығын төлеудегі жеңілдіктер, оларды беру тәртібі

 

Енді жер салығы бойынша көрсетілетін жеңілдіктерге тоқталатын болсақ, мынандай жағдайларда жекелеген субъектілер жер салығын төлеушілер болып табылмайды

1. Бірыңғай жер салығын төлеушілер;
2. Мемлекеттік бюджет есебінен ғана қамтылатын ұйымдар, яғни мемлекеттік мекемелер;
3. Салық кодексінде белгіленген негіздерде жер қойнауын пайдаланушылар;
4. уәкілетті органның қылмыстық жазаларды атқару саласындағы түзеу мекемелерінің мемлекеттік кәсіпорындары;
5. Тұрғын үй қоры, соның ішінде оның жанындағы құрылыстар мен ғимараттар алып жатқан жер учаскелері және үй маңындағы жер учаскелері бойынша – Ұлы Отан соғысына қатысушылар және соларға теңестірілген адамдар, мүгедектер, сондай-ақ бала кезінен мүгедектің ата-анасының біреуі;
6. Тұрғын үй қоры, соның ішінде оның жанындағы құрылыстар мен ғимараттар алып жатқан жер учаскелері бойынша – «Ардақты ана» атағына ие болған, «Алтын алқа» алқасымен марапатталған көп балалы аналар;
7. Діни бірлестіктер.

Салық кодексінің 324-бабы 4-тармағына сәйкес, мемлекеттік бюджет есебінен ғана қамтылатын ұйымдар, уәкілетті органның қылмыстық жазаларды атқару саласындағы түзеу мекемелерінің мемлекеттік кәсіпорындары және діни бірлестіктер жер учаскелерін пайдалануға немесе жалға берген жағдайда жер учаскелері бойынша салық төлеуден босатылмайды делінген.

Егер жер учаскелерін иелену немесе пайдалану құқығын растайтын құжаттарда немесе тараптардың келісімінде өзгеше көзделмесе, бірнеше тұлғаның ортақ меншігіндегі жер учаскесі бойынша осы тұлғалардың әрқайсысы жер салығын төлеуші болып табылады.

Сонымен қатар, Салық кодексіне сәйкес, мынадай төлеушілер салықты есептеген кезде тиісті ставкаларға 0,1 коэффициентін қолданады:

1. балалардың сауықтыру мекемелері, мемлекеттік табиғи қорықтар, мемлекеттік табиғи резерваттар, мемлекеттік ұлттық табиғат парктері, мемлекеттік табиғат парктері, мемлекеттік зоологиялық парктер, мемлекеттік ботаникалық бақтар, мемлекеттік дендрологиялық парктер;
2. Косметологиялық қызметті қоспағанда, медициналық қызмет көрсететін ұйымдар;
3. Мектепке дейін тәрбие және оқыту; бастауыш, негізгі, орта, қосымша жалпы білім беру; бастауыш, орта, жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі кәсіптік білім беру; қызметтің осы түрлерін жүргізу құқығына тиісті лицензиялар бойынша жүзеге асырылатын қайта даярлау және біліктілікті арттыру саласында қызмет көрсету ұйымдары;
4. Ғылым, спорт (коммерциялық сипаттағы спорттық ойын-сауық шараларынан басқа), мәдениет (шоу бизнесті қоспағанда) саласында қызмет, тарихи және мәдени мұраны, мұрағаттық құндылықтарды сақтау бойынша, сондай-ақ балаларды, қарттар мен мүгедектерді қорғау және оларды әлеуметтік қамсыздандыру саласында қызмет көрсетуді жүзеге асыратын ұйымдар;
5. Кітапхана қызметін көрсетуді жүзеге асыратын ұйымдар;
6. салық кезеңінде мүгедектердің саны қызметкерлердің жалпы санына кемінде 51 пайызын құрайтын ұйымдар;
7. Қызметінің негізгі түрі ормандардың өртке қарсы құрылғысы, өртке қарсы, орман зиянкестері мен ауруларына қарсы күрес, табиғи биологиялықресурстарды ұдайы молайту және ормандардың экологиялық әлеуетін арттыру жөніндегі жұмыстарды орындау болып табылатын мемлекеттік кәсіпорындар;
8. Балықты ұдайы молайту мақсатындағы мемлекеттік кәсіпорындар;
9. Ғылыми кадрларды мемлекеттік аттестациялау саласындағы міндеттерді жүзеге асыратын мемлекеттік кәсіпорындар;
10. Психоневрологиялық және туберкулез мекемелері жанындағы емдеу-өндірістік кәсіпорындар. Жерді ұтымды пайдалану және қорғаудың тиімділігін арттыру мақсатында жер меншік иелері мен жер пайдаланушылардың экономикалық ынталандыру шаралары бойынша, жер салығын төлеуден босатылатын тұғалардың құрамын қайта қарау тиіс.

Сонымен бірге, осы жоғарыда аталған жер салығын төлеушілер жер учаскесін немесе оның бір бөлігін жалға, өзге де негіздерде пайдалануға беру немесе коммерциялық мақсаттарға пайдалану кезеңінде аталған түзету коэффициенті қолданылмайды, яғни жер салығы жалпы негізде салынады.

Қазақстан Рспубликасының «Шаруа қожалығы» туралы заңына сәйкес, ауыл шаруашылығын дамытуға қаражат жұмсайтын инвесторлар үшін келісім-шарт жасалған уақыттан бастап, жер салығының салықтың ставкасын 5 жылға дейінгі мерзімге негізгі ставканың 100 пайызына дейін кеміту, сондай-ақ одан 5 жылға дейінгі кезеңге жер салығының негізгі ставкасының 50 пайызынан аспайтын шекке кеміту қарастырылған. Тиісті жеңілдіктер көрсетілген шартты бұзған жағдайда жер салығы тиісті айып жазаларын қолдана отырып, салық төлеушінің қызметінің барлық кезеңіне байланысты бюджетке толығымен енгізілуі тиіс.

Жер салығының мөлшерінің анықталғандығы; Салық мөлшерін анықтау әрбір жер учаскесі бойынша салық базасына сәйкес салық ставкасын қолдану арқылы жүзеге асырылады. Ауылшаруашылық мақсатындағы жерлерге салынатын жер салығының базалық ставкасы 1 гектарға есептеліп белгіленеді және топырақ сапасына қарай ажыратылады. Ал, енді базалық ставкалар бойынша жерге салық төлеуге мысал келтіретін болсақ, жазық  аумақтардың далалық және қуаң далалық аймақтарының кәдімгі және оңтүстік қара топырақты, күңгірт-сарғылт топырақты жерлеріне бонитет балына бара-бар түрде 51-61 бонитет балы бойынша 1 гектарға 43,42-57,90 теңге көлемінде болады. Сол сияқты шөлейтті, шөлді және тау бөктеріндегі шөлді аумақтардың сапасына байланысты 51-61 бонитет балы бойынша 1 гектарға 19,78-24,61 теңге көлемінде болады. Ал егер де мұндай балл бонитет бойынша топырақтың сапасын анықтау мүмкін болмаған жағдайда, онда сол жердің топырағының сапасын анықтау үшін сараптама жүргізіледі. Бұл сараптамалық бағаберу комиссиясы төрт адамның құрамынан тұрады: 1) жергілікті атқарушы органның өкілі; 2) жер ресурстарын басқару жөніндегі уәкілетті органның өкілі; 3) жер ресурстары және жерге орналастыру жөніндегі мемлекеттік ғылыми орталығының тиісті бөлімінің өкілі; 4) жер иесі немесе жер пайдаланушының өкілі қатысады. Комиссияның шығарған қорытындысы салық комитеті белгілеген тәртіптегі тиісті актімен бекітіледі. Егер, жер меншік иесі немесе жер пайдаланушы пайдаланып отырған жер учаскесі бойынша заңдарда әртүрлі ставкалар көрсетілген болса, онда бұл жер учаскесінің жалпы салық мөлшерінің барлық жиынтығы бойынша төленеді.

   Ал, азаматтардың өзіндік (қосалқы) үй шаруашылығын, бағбандық және саяжай құрылысын жүргізу үшін қора-қопсы салынған жерді қоса алғанда, берілген ауылшаруашылық мақсатындағы жерлерге базалық салық ставкасының мынандай мөлшері белгіленеді:

• Көлемі 0,50 гектарға дейін қоса алғанда -0,01 гектар үшін 20 теңге;
• Көлемі 0,50 гектардан асатын алаңға -0,01 гектар үшін 100 теңге; көлемінде салық салынады.

Елді мекендердің тұрғын үй қоры, соның ішінде оның іргесіндегі құрылыстар мен ғимараттар алып жатқан жерді қоспағанда, елді мекендердің жерлеріне салынатын салық ставкасы әрбір шаршы метрге белгіленеді және әр қаланың жеріне байланысты. Мысалы: Алматы қаласы үшін әрбір шаршы метрге 28,95 теңге т.с.с. төленіп отырады. Ал, тұрғын үй қоры, соның ішінде оның іргесіндегі құрылыстар менғимараттар алып жатқан жерлерге салынатын салық ставкасы келесідей мөлшерде белгіленген: республикалық маңызы бар Алматы және астана қаласы үшін 0,96 теңге болса, басқа қалалар үшін 0,58 теңге, Алматы облысы облыстық бағыныстағы басқа қалалар үшін 0,39 теңге т.с.с. Сонымен бірге, Салық кодексі үй іргесіндегі жер учаскелеріне салынатын салықтың базалық ставкаларын бекіткен. Аталған заңның 333-бабына сәйкес, үй іргесіндегі жер учаскесі дегеніміз – елді мекендердің тұрғын үйге қызмет көрсетуге арналған және тұрғын үй қоры, оның ішінде ондағы құрылыстар мен ғимараттар орналаспаған жерлеріне жататын жер учаскесінің бөлігі. Осы үй іргесіндегі жер учаскелеріне мынандай базалық салық ставкалары бойынша салық салынуы тиіс:

1. Астана, Алматы қалалары және облыстық маңызы бар қалалар үшін

• көлемі 1000 шаршы метрге дейін қоса алғанда -1 шаршы метрі үшін 0,20 теңге;
• көлемі 1000 шаршы метрден асатын алаңға -1 шаршы метрі үшін 6,00 теңге.

       Жергілікті өкілді органдардың шешімі бойынша 1000 шаршы метрден асатын жер учаскелеріне салық ставкалары 1 шаршы метрі үшін 6,0 теңгеден, 0,20 теңгеге дейін төмендетілуі мүмкін.

2. Басқа елді мекендер үшін

• көлемі 5000 шаршы метрге дейін қоса лағанда – 1 шаршы метрі үшін 0,20 теңге;
• көлемі 5000 шаршы метрден асатын алаңға – 1 шаршы метрі үшін 1,00 теңге көлемінде белгіленген.

   Сонымен бірге, жергілікті өкілді органдардың шешімі бойынша 5000 шаршы метрден асатын жер учаскелеріне салық ставкалары 1 шаршы метр үшін 1,00 теңгеден 0,20 теңгеге дейін төмендетілуі мүмкін.

Жер салығы –мемлекеттің кіріс көзі болып табылатындығы; Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес, жер салығы мемлекеттің бюджетіне төленетін міндетті төлем түрі болып табылады.

Ал жер салығының құқықтық белгілері болып:

• Жер салығының мемлекетпен белгіленетіні. Қазақстан Республикасында тек қана азаматтарға салық салу режимін белгілей отырып, белгіленген соманы беруге міндеттейді. Ммлекетімізде салық төлеу Конституцияда бекітілген конституциялық міндет болып табылады. Қазақстан Республикасының Конституциясының 35-бабына сәйкес, заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады – делінген. Салық – мелекет егемендігінің белгісі. Салық алу ақша шығару немесе сот әділдігін жүзеге асыру сияқты егеменді құқықтардың бір бөлігі болып табылады. Яғни, жер салығының мемлекетпен белгілену белгісі, мемлекеттік емес органдардың белгілейтін өзге де міндетті төлемдерден ажыратуға болады. Мысалы: ауылшаруашылық тұтыну кооперативінің жарғысына енгізетін салымды айтуға болады. Сонымен бірге, салық режимі бойынша мемлекет біржақты өктемдік білдіреді. Тіпті кейбір мемлекеттерде халықтың еркін білдіріп, заңдарды референдумда қабылдайтын жағдайдың өзінде салық заңдары бойынша референдум өткізілмейді деп нақты айтылған.
• Жер салығының тек құқықтық нысанда болуы. Қазақстан Республикасында жер салығын төлеу қатынастары, яғни жер салықтарының ставкалдарын орнату, белгілеу, алу, пайдалану сияқты қатынастар 20 маусым 2003 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Жер кодексімен және 10 желтоқсан 2008 жылы қабылданған Салық кодексімен реттелініп отырады. Мемлекеттің жер салығына байланысты салық төлеушілерге қойып отырған талабы келісім шарттан емес, нақты заңның талабынан туындап отыр.

Салық кодексіне сәйкес, жер салығы:

1. Меншік құқығын, тұрақты жер пайдалану құқығын, уақытша өтеусіз жер пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар негізінде;
2. Жер ресурстарын басқару жөніндегі агенттіліктің әр жылдың 1-қаңтарындағы жағдай бойынша берген жерлердің мемлекеттік сандық және сапалық есебінің деректері негізінде есептеледі. Сонымен қатар, жоғарыда айтқанымыздай, салық төлеу міндеті Конституциядан бастау алады. Сол себептен, жер салығы қатынастары заңдылықпен қамтамасыз етіледі.

• Жер салығының мәжбүрлі сипатта болуы. Жерге салық салу және жалпы салық ертедегі уақыттан бастап адамның еркінен тыс мәжбүрлі сипатта болған. Дегенмен, жер салығын мәжбүрлі түрде алуды мемлекет тарапынан жүзеге асырылатын айыппұл немесе тәркілеу сияқты мәжбүрлі әрекеттерден ажыратып алу қажет. Біздің жағдайымызда жер салығын төлетуге мәжбүрлеу заңды негіздерден туындап отыр. Жер салығының мәжбүрлігі екі жағдаймен көрініс табады. Алғашқысы, жер салығын төлеу салық төлеушінің ырқынсыз, еркіне қарсы енгізіледі. Екіншіден, егер салық төлеуші өз міндеттерінен жалтарып немесе бас тартақан жағдайда мемлекет жер салығын төлеуші тұлғаға қатысты мәжбүрлеу шараларын қолдана алады. Салық төлеушілердің жауапкершілігіне тоқталатын болсақ, салық төлеушілер Салық кодексінде көзделген мерзімдерде жер салығын тиісті салық органлдарына төлемеген немесе осы көрсетілген мерзімнен кешіктірген болса, әр өткен күн үшін төленетін сомасынан 1,5 есе айып төлеп отырады.

Ал, егер салық төлеушінің қаражаты болмаған жағдайда, олардың қолда бар мүліктерінен мемлекет кірісіне алып алады. Ал, егер тек жер учаскесі болған жағдайда одан басқа мүлкі болмаса, заңда көзделген тәртіп пен ережеге сәйкес жер учаскесінің өзін қайтып алады.

Сонымен бірге, салық төлеушілер заңда көрсетілген жағдайларда әкімшілік және қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексінің  16-тарау 208-1 бабында және Қылмыстық кодекстің 221-222 баптарында азаматтар мен ұйымдардың салық төлеуден әдейі жалтаруына байланысты жауаптылық көзделген.[19]

• Жер салығының міндетті төлем болатындығы. Жер салығын белгілеу мен төлеушінің мемлекет алдында нақты қаржылық міндеттемесі туындайды. Осы қаржылық міндеттемеге сәйкес, заңмен белгіленген соманы бюджет кірісіне төлеуге міндетті. Жер салығының бұл белгісі салықтың мәжбүрлігімен тығыз байланысты, міндеттілік – салық төлеушіге қатысы болса, ал мәжбүрлік – салық қызметі органдарына қатысты болып табылады.
• Жер салығын төлеу жер меншік иелері мен жер пайдаланушылардың заңды міндеті болып табылады; Жоғарыда айтқанымыздай, Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабына сәйкес, заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады – делінген. Сонымен бірге, Қазақстан Республикасының Жер кодексінің 65-бап 4-тармағына сәйкес, жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылар жер салығын, жер учаскелерін пайдалану төлемақысын және Қазақстан Республикасының заңдары мен шартарында көзделген басқа да төлемдерді уақытылы төлеуге міндетті деп нақты белгіленген болатын.
• Жер салығын төлеуді мемлекеттік жауапкершілік шараларымен қамтамасыз етілетіндігі. Жер салығын төлеу процесінде соманы төлету мәжбүрлі түрде болғанымен, салық төлеуші үшін жаза-шара ретінде танылмайды. Бірақ жер салығын төлеуші өз міндеттемесін орындамаған немесе сәйкесінше орындамаған жағдайда, яғни, жер салығын төлемеген, жер салығын төлеуден жалтарған, төлеу мерзімінен кеш уақытта төлеген жағдайда, мемлекет тарапынан заңмен көзделген жауапкершілік шаралары қолданылады. Құқық бұзушылықтың сипаттамасына және жауапкершіліктің негізіне байланысты қаржылық-құқықтық, әкімшілік-құқықтық, қылмыстық-құқықтық сипаттағы жауапкершілік қолданылады.
• Жер салығын төлеуге мемлекеттік бақылаудың бар екендігі. Салықтық құқықтық міндеттемелердің өзге азаматтық құқықтық міндеттемелерден басты айырмашылығы, егер азаматтық құқықтық міндеттемелерде міндеттеменің орындалуын бақылау шарт тараптары жүзеге асыратын болса, салықтық құқықтық міндеттемелер бойынша бақылау жасау тек мемлекет тарапынан жүзеге асырылады. Ммлекеттік салықтық бақылауды жүзеге асыру мақсатында салық қызметі органдары өте үлкен құзіреттерге ие. Осыған сәйкес, салық төлеушілер салықтық тексеру өндірісіне қажет барлық мәліметтерді дер кезінде толықтай салық қызметкерлерінің талабы бойынша ұсынуы тиіс. Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес, жер салығын төлеуге мемлекеттік бақылаудың жүзеге асырылуын қамтамасыз ету мақсатында құжаттамалық салықтық тексеру, кешенді тексеру, салық төлеушілердің мониторингісін т.б. шараларды жүзеге асырады.

 

• Жер ресурстарын пайдаланғаны үшін төленетін төлемақы

 

Егер жер учаскесін жалға беруші, яғни жер учаскесін уақытша өтеулі пайдалану құқығын беруші мемлекет немесе мемлекеттік жер пайдаланушы болса, онда бұл аталған қатынастар Салық кодексінің ережелерімен реттеледі.

Қазақстан Республикасының Жер кодексінің 9-бабына сәйкес, мемлекет уақытша өтемді пайдалануға берген жер үшін жалдау ақысы алынып, ол жергілікті бюджетке аударылады. Төлемақының мөлшері жер ресурстарын басқару жөніндегі уәкілетті органмен жасалған жер учаскесін уақытша өтеулі пайдалану шартының негізінде айқындалады. Жер учаскелерін мемлекет немесе мемлекеттік негізінде айқындалады. Жер учаскелерін мемлекет немесе мемлекеттік жер пайдаланушылар жалға берген кезде олар үшін төленетін ақының базалық ставкаларын жалға берген кезде олар үшін төленетін ақының базалық ставкаларын Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді. Бірақ, бұл жағдайда жер учаскелерін пайдаланғаны үшін алынатын төлем ақы мөлшері жер салығының ставкаларының төмен мөлшерде белгіленбеуі қажет.

Жер учаскесін пайдаланғаны үшін төлемақыны төлеушілер болып, Жер кодексінің 37-бабына сәйкес, жер учаскесін өтемін төлеп уақытша жер пайдалануға алған жеке тұлғалар, мемлекеттік емес заңды тұлғалар және халықаралық ұйымдар болып табылады. Бұл жағдайда аталған төлеушілер жер ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық уәкілетті органмен жер учаскесін уақытша пайдалану туралы шарт жасасады және төлемақы сомасы осы екі тарап арасында жасасқан шарт негізінде есептеледі. Төлемақының жыл сайынғы сомалары жер ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық уәкілетті органдар жасаған есеп-қисапта белгіленеді.[20] Шарт талаптары, сондай-ақ, Салық кодексінде белгіленген жер салығын есептеудің тәртібі өзгерген жағдайда жер ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық уәкілетті орган төлемақы сомаларының есеп-қисаптарын қайта қарайды. Салық кезеңінде төленуге тиіс төлемақы мөлшері есеп-қисаптарда көрсетілген төлемақы ставкаларына және жер учаскесін салық кезеңінде пайдалану кезеңіне қарай белгіленеді.

Төлемақы төлеушілер төлемақының ағымдағы сомаларын ағымдағы жылдың 20 ақпанынан, 20 мамырынан және 20 қарашасынан кешіктірілмейтін мерзімде тең үлестермен төлейді және аталған төлемақы сомасы жер учаскелерінің орналасқан жері бойынша бюджетке енгізілуі тиіс.

 Ал егер Қазақстан Республикасының аумағында басқа мемлекеттерге жер учаскесі берілген жағдайда жалдау ақысының мөлшері Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттармен белгіленеді, яғни егер жалдау шарты мемлекеттер арасында жасалған болса, жалдау ақысы мемлекеттер арасында жасалған келісімде көрсетілуі тиіс.

Жер кодесінің қабылдануы еліміздің салық заңдарын да жетілдіруді қажет етеді. Өйткені, өзіміз көріп отырғандай ол жетілдірілмеген және бүгінгі күннің талаптарына жауап бермейді. Жерді жекешелендірудің жаңа кезеңі жағдайында біз жер қатынастары саласындағы салық салу қағидалары қайта қаралуы керек деп санаймыз.

Қолданыстағы заңдар бойынша жер салығының мөлшері жер учаскесінің алаңы, орналасқан жері, сапасы және сумен қамтамасыз етілуімен байланысты. Біз салық салудың жаңа қағидаларын, ал нақты айтсақ, жеке меншіктегі жер учаскесіне салынатын салықтың мөлшері жылжымайтын мүліктің өзге түрлеріне салынатын салықтың мөлшері сияқты оның құнына байланысты деген қағиданы заң тұрғысынан қарастыруды ұсынамыз. Біздің көзқарасымыз бойынша, бұл жердің бағалануы тиіс байлық екендігін сездіретін әрекет ететін салықтық шара болады. Бұл ереже жер өндірістің негізгі құралы болып табылатын тұлғалардан алынатын бірыңғай жер салығына қатысты болмауы керек. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасында суармалы және суармалы емес жерлердің топырағын бонитеттеу 1970-1980 жылдары топырақты зерттеу құжаттары және өзге де материалдар негізінде жүргізілген болатын. Қолданыстағы топырақты бонитеттеу әдістемесі топырақ құнарлығымен оның өнімділігімен байланысты ғана анықталады. Нарықтық экономика жағдайында қолданыстағы бонитет шкалаларын жер салығы мен жер ресурстарын пайдаланғаны үшін төленетін төлемнің ставкасын анықтауда қолдану үлкен күдік тудырады және негізсіз деп танимыз. Сонымен қатар, мемлекетіміздің өте үлкен аумағына байланысты, сәйкесінше топырақтық-климаттық жағдайының әртүрлі болуына байланысты бонитеттік шкала бірыңғай болуы тиіс емес. Қазақстан аумағы Азияның үштен бір бөлігін, өз құрамына он табиғи жағдайлары әртүрлі аймақты қамтитын 272,5 млн. Гектар жерін алып жатыр. Сәйкесінше жер салығы мен жер ресурстарын пайдаланғаны  үшін төленетін төлемнің ставкасын анықтауға негіз болатын топырақ бонитеті шкаласы да әр аймақтың  ерекшелігіне байланысты қайта қаралуы тиіс. Жерге салық салу жүйесін жетілдіру үшін Қазақстан Республикасының салық салынатын жер қорын жер-салықтық белдеулерге бөлу қажет. Ал жер салықтық белдеулері жер учаскесінің кадастрлық бағалау құны және нарықтық құнына байланысты анықталатын бағалау белдеулеріне сәйкес болуы тиіс.

Жалпы жалдау қатынастары біздің замаңымызға дейін 2000 жылдары пайда болған және оның заты ретінде жер учаскесі танылған. Кейін жалдау объектісі ретінде тек жер ғана емес, сонымен бірге, ғимараттар, құрылыстар, барлық заттар, тіпті ядролық энергетикалық кешендер де таныла бастады. АҚШ-та жалдаудың дамуы 1950 жылдардан басталып 1987 жылы жалға берілген мүліктің бағасы 107,9 млд долларды құрап, әр жыл сайын 7 пайызға өсіп отырған.[21] Жалдауға қажеттіліктің өсуі, жалдаудың қарапайым қаржылық мәміле екендігімен түсіндіріледі. Жалдаудың түсінігі ең алғашқы мәмілелер жасалуы басталған кезден  әлі өзгермеген: бір тарап белгілі бір мүлікті жалға бергені үшін төлемақы алады, ал екінші тарап жалға алушы мүлікті пайдаланғаннан кіріс алады және ол мүлікті сатып алу үшін шығындалмайды. Ойға бай іскер тұлғалар көп уақыт бойы жалдаудың бастапқы нысандарын дамытуға ат салысып келеді. Жалдаудың, әрине қарапайымдылық нысаны сақталған, бірақ сарапшылардың айтуы бойынша ерекше жайлылыққа ие болған. Әмбебеп азаматтық құндылық және адамзат ойының ерекше жетістігі ретінде жалдау тек қана жайлы емес, сонымен бірге, нарықтық жағдайға өту барысындағы қоғам үшін  объективтік қажеттілік болып табылады. Жалдаудың пайда болуы әрбір азаматтың дербес кәсіпкерлікке құқығын жүзеге асырудың табиғи салдары. Көптеген елдерде жалдаудың еркін етек жайып өндірісті ұйымдастырудың, ол мүлікті жеке меншікке берумен салыстырғанда бірден-бір ұтымды әдісі ретінде танылуы тегін емес. Қазақстан Республикасының эволюциялық нарықтық экономикасының қалыптасуының позитивтік жақтарының болуы да жалдауға сәйкес баға бермегендіктен болып отыр.

Жалпы жалдау (аренда) дегеніміз — латын тілінен аударғанда жалға алу немесе белгілі бір шарттармен мүлікті беруге шарт жасау деген түсінікті білдіреді. Жалдаудың әдеттегі анықтамасы бір тараптың /жалға берушінің/ екінші бір тұлғаға /жалға алушыға/ белгілі бір мүлікті ақылы түрде уақытша пайдалануы мен иеленуге беруі. Қазақстан Республикасында нарықтық жағдайға өтуге байланысты әртүрлі меншік нысандарының пайда болуы, шаруашылық етуші субъектілердің және олардың нысандарының көбеюі жалдауды шектемейді, керісінше, оның әрі қарай дамуына алғы шарт ретінде танылады.

Жер учаскесін жылжымайтын мүлік ретінде және негізгі өндіріс құралы ретінде жалдау нысанына келесідей негізгі қағидалар тән:

• жер учаскесінде шаруашылық етуші субъектінің алмасуы, яғни, жер учаскесін жалға алушының иелігіне беруі. Бұл жағдайда жер учаскесінде еңбек етушіге жер учаскесін иелену, пайдалану және еңбек нәтижесінде билік ету құқығы беріледі;
• жалға алынған жер учаскесін меншік иесіне заттай түрде қайтаруы;

Осыған сәйкес, жалға беруші мен жалға алушы тұлғаның арасында жер айналымы туындайды;

• жер учаскесін жалға алудың ақылығы. Бұл жағдайда салық салудың жүйесін белгілеу үшін объективтік негіз пайда болады;
• жер учаскесін жалға беруші мен жалға алушының жер учаскесін ұтымды және нысаналы пайдалануға байланысты өзара заңды жауапкершілігі;
• жер учаскесін жалға беруші мен жалға алушының арасындағы шарттық қатынастардың қалыптасуы және тараптардың теңдігі. Сонымен бірге, жалға алушының жер учаскесін ұтымды пайдалануымен қатар, толық шаруашылық дербестік беріледі.

Жалдау жүйесін қалыптастыру көптеген жалдау түрі, жалдау мерзімі, жалға алушының шаруашылық және экономикалық дербестігі сияқты шарттарға байланысты.[22] Жер учаскесін жалға алушының экономикалық дербестігі жалға берушінің берген құқықтарының көлеміне байланысты болады. Сонымен қатар, жалдау нысаны мен түрі жалдау қатынастарына қатысушыларға байланысты. Қазіргі жаңа жер заңдарына сәйкес, жалдау қатынастары екі деңгейде дамып отыр. Алғашқысы, жер меншік иелері мен жалға алушылардың арасында пайда болады. Бұл жалдау түрін еркін жалдау және көлдеңен қатынастар деп атасақ болады және бұл жағдайда жерді жалдау ақысы заңда өзгеше көзделмесе, тараптардың келісімімен жер учаскесінің нарықтық құнына байланысты анықталады. Аталған қатынастарды реттеу барысында экономикалық реттеу әдістері қолданылады. Екінші жағдайда, жалдау қатынастары мемлекет немесе мемлекеттің мүддесін білдіретін мемлекеттік органдар мен жер учаскесін жалға алушылар арасында пайда болатын тік қатынастар. Бұл жағдайда жер учаскесін жалдау ақысы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысына сәйкес анықталады.

Жалдау мәмілелерін ұйымдастыру барысында орталық және маңызды буынды экономикалық негізделген жалдау ақысы алады. Жалдау ақысы дегеніміз –жер учаскесін жалға беруші мен жалға алушының арасындағы экономикалық қатынастардың нысаны.

Меншік иесі жер учаскесін сатқан немесе жалға берген кезде, мемлекеттік емес жер пайдаланушы өзіне тиесілі жер пайдалану құқығын басқа тұлғаға сатқан кезде, сондай-ақ ол жер учаскесін кейінгі жер пайдаланушыларға жалға берген кезде жер учаскелері үшін төлемақының мөлшері, мерзімдері мен нысаны Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарына сәйкес сатып алу-стау немесе мүлік жалдау шарттарымен айқындалады.

Жер учаскесіне уақытша өтеулі /қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді/ жер пайдалану, яғни жалдау құқығы азаматтарға, мемлекеттік емес заңды тұлғаларға, сондай-ақ халықаралық ұйымдарға табысталуы мүмкін.

Егер Қазақстан Республикасының заң актілерінде немесе шартта өзгеше белгіленбесе, өз міндеттерін тиісінше орындаған уақытша өтеулі жер пайдаланушы, яғни, жалға алушы шарт мерзімі аяқталғаннан кейін, басқа тең жағдайларда, жаңа мерзімге шарт жасасуға басқа тұлғалар алдында басым құқығы болады. Жалға алушы осындай шарт жасасау ниеті туралы жалға берушіні шартта көрсетілген мерзімде, егер шартта мұндай мерзім көрсетілмесе, шарттың қолданылу мерзімі аяқталғанға дейін үш ай мерзімде жазбаша хабардар етуге міндетті.

Мемлекеттен уақытша өтеулі ұзақ мерзімді жер пайдалану құқығын сатып алған мемлекеттік емес жер пайдаланушылар өздеріне тиесілі жер учаскелерін немесе оның бір бөлігін жалға немесе қосалқы жалға немесе уақытша өтеусіз пайдалануға беруге құқылы, егер жер кодексінде белгіленбесе, жер ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық органға хабарлай отырып, жер учаскесі меншік иесінің келісімінсіз, жер учаскесін жалға беру шартының мерзімі шегінде өздеріне тиесілі уақытша жер пайдалану құқығын иеліктен шығаруға құқылы.

Аталған жағдайларда, жалдау құқықтарын кепілге беруді қоспағанда, жер учаскесінің жаңа жалға алушысы жалға берушінің алдында жер учаскесін жалдау шарты бойынша жауапты болады. Жалға берілетін жер учаскесін үйлердің, құрылыстар мен ғимараттардың меншік иелері сатып алатын жағдайларды қоспағанда, мемлекеттік меншіктегі  жер учаскесін сату кезінде осы жер учаскесін жалға алушының ортақ меншік құқығындағы үлесін бөгде тұлғаға сатуы үшін Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарында белгіленген жағдайлар бойынша оны сатып алуға басым құқығы бар.

Бастапқы жер пайдаланушы өзінің жер пайдалану құқығын иелігінен шығармай, ал өзіне тиесілі учаскені немесе оның бір бөлігін жер ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық органға хабарлай отырып, басқа тұлғаға уақытша жер пайдалануға беретін жағдайларда, кейінгі жер пайдалану туралы шарттың негізінде кейінгі жер пайдалану құқығы туындайды. Кейінгі жер пайдаланушы әрдайым уақытша жер пайдаланушы болып табылады, өз құқықтарын басқа жер пайдаланушыларға беруге құқығы болмайды.

Жер учаскесін кейінгі жер пайдалануға берген кезде бастапқы және кейінгі жер пайдаланушылар жер пайдаланушының мемлекет алдындағы міндеттерін толық көлемде атқарады.

Кейінгі жер пайдалану туралы шарт жалдау шарты немесе уақытша өтеусіз пайдалану туралы шарт нысанында жасалады. Жалпы, жалға алу қатынастары жалға беруші мен жалдаушы арасындағы келісім шарт негізінде туындайды. Жер учаскесін жалға алу азаматтық заңның жалпы талаптарына мүдделі болғандықтан, бұл қатынастарды жер заңдарымен қоса азаматтық заңдар да ретейді.

Сонымен бірге, жер заңдарында меншік иесі жер учаскесін сатқан немесе жалға берген кезде, мемлекеттік емес жер пайдаланушы өзіне тиесілі жер пайдалану құқығын басқа тұлғаларға сатқан кезде, сондай-ақ ол жер учаскесін кейінгі жер пайдаланушыларға жалға берген кезде жер учаскелері үшін ақы төлеудің мөлшері, мерзімі мен нысаны азаматтық заңдарға сәйкес сатып алу-сату немесе мүліктік жалдау шарттарымен белгіленеді делінген.

Азаматтық кодекс жалға алу объектісін, жалға беруші мен жалдаушының құқықтық жағдайын, жалдау шартының нысанын және шарт бекітуге, орындауға қойылатын талаптарды анықтайды.[23]

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 540-бабына сәйкес, жалдау шарты бойынша, жалға беруші жалдаушыға мүлікті ақы төлеп уақытша иеленуге және пайдалануға беруге міндеттенеді. Яғни, жалға алушы жер учаскесін жалға ала отырып оны иеленеді, пайдаланады, пайдалы қасиеттерін алады және заңға сәйкес, пайдалану нәтижесінде алынған өнімдер мен кірістерге билік ете алады. Жалға беруші ретінде көбінесе тек жер меншік иесі болуы мүмкін. Бұл, яғни, мелекеттік емес жер пайдаланушылардың ішінде жеке меншігінде немесе тұрақты жер пайдалану құқығы бойынша пайдаланып жатқан заңды немесе жеке тұлғалар болуы мүмкін, бұл тұлғалар сонымен қатар, өздерінің сенімді өкілдері арқылы  да жерді жалға беруі мүмкін. Ал, жерді жалға алушы ретінде бұл жерде, мемлекеттік және мемлекеттік емес жер пайдаланушылар, ұлттық, шетелдік және азаматтығы жоқ адамдар, жеке және заңды тұлғалар бола алады. Жерді жалға алушы субъектілер көбінесе уақытша жер пайдаланушылар болып табылады. Яғни, олар жер пайдалану құқығын белгілі бір мерзімге ғана алып отыр.

Жалға алған жалдаушының заңда көзделген белгілі бір құқықтары мен міндеттері болады. Жалдаушы жер учаскесіне жалдау шарты шегінде пайдалану және иелену құқығын жүзеге асырады. Жер учаскесін жалдаушы шарт және жер заңдарының негізінде нысаналы мақсатта пайдаланады. Азаматтық кодекске сәйкес, жер учаскесін жалға алған жалдаушы жалдау кезіндегі жер учаскесінен алынған табыстарға, өнімдерге және пайдаларға меншік құқығын жүзеге асырады.

Жалдаушының құқықтарымен бірге, жерді пайдалануға белгілі міндеттері де болады. Меншік иесі сенімді жалдаушы да жерді пайдалану мен иелену құқығын жүзеге асыру кезінде тиісті міндеттерге ие болады. Жерді жалдау шартына сәйкес нысаналы мақсатта пайдалану; жерді бұрынғы қалпында ұстап тұру немесе сақтау үшін өз қаржысын жұмсау, егер шартта не заңда өзгеше көзделмесе; жалдау шарты мерзімі біткен кезде жер учаскесін жалға берушіге өзі бұрын алған қалпында қайтару немесе шартта көзделген жағдайда қайтару сияқты міндеттері орын алады.

Жалдау ақысын төлеу жалдаушының ең негізгі басты міндеттерінің бірі болып табылады. Жалға алынған мүлікті пайдалану үшін төлемді, егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе, шартта белгіленген тәртіп, мерзім мен нысан бойынша ажлға алушы төлейді. Шартта олар айқындалмаған жағдайларда салыстырмалы мән-жайларда әдетте сол секілді жер учаскесін жалға алған кезде қолданылатын тәртіп, мерзім мен нысан деп есептеледі. Төлем барлық жалданылған жер учаскесі үшін тұтас немесе оның құрамдас бөліктерінің әрқайсысы бойынша жеке:

1. Мерзімдік немесе біржолғы енгізілетін төлемдердің тұрлаулы сомасыда белгіленген;
2. Жалданылған жер учаскесін, онда орналасқан жылжымайтын мүлікті, жер учаскесінен алған өнімді, жемістерді немесе өзге кірістерді пайдалану нәтижесінде алынған белгілі бір үлес;
3. Жер учаскесін жалға алушының белгілі бір қызмет көрсетулері;
4. Жалға алушының шартта келісілген жер учаскесін жалға берушінің меншігіне немесе жалдауына беруі;
5. Жалға алушыға жалданылған жер учаскесінің топырағының құнарлығын жақсатру жөнінде шартта келісілген шығындарды жүктеуі түрінде белгіленеді.

Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес, тараптар шартта мүлікті немесе өзге де төлем нысандарын пайдалану үшін аталған төлем нысандарын ұштастыруды көздеуі мүмкін делінген. Жер учаскесін жалдау құқығымен алып, пайдаланғаны үшін жасалатын төлем мөлшері, егер тараптардың келісімінде өзгеше көзделмесе жылына бір рет өзгертілуі мүмкін. Заң актілерінде мүлік жалдаудың жекелеген түрлері үшін, сондай-ақ мүліктің жекелеген түрлерін жалдау үшін жасалатын төлем мөлшерін қайта қарауға өзге де ең аз мерзімдер көзделуі мүмкін. Жалдау ақысына байланысты айта кететін тағы бір жай, егер жалға алушы жер учаскесін өзінің мақсатына сай пайдалануды мерзімі өтіп кеткеннен кейін де жүзеге асырған болса, онда жалға беруші (меншік иесі) жер учаскесін мерзімінен тыс пайдаланғаны үшін де төлем алуға құқығы бар.

Орталықтандырылып белгіленген баға мен тарифтер өзгертілген жағдайда тараптардың бреуінің талабы бойынша төлем мөлшері қайта қаралуы мүмкін. Жер учаскесін жалға беруші ретінде мемлекет немесе мемлекеттік жер пайдаланушы болса, онда жалға берілген жер учаскесі үшін төлем ақы алу тәртібі Қазақстан Республикасының Салық және бюджетке төленетін өзге де міндетті төлемдер туралы заңымен тікелей реттеледі. Осы аталған Салық кодексі заңды күшіне енгенге дейін, бұл мемлекетпен жер пайдаланушылар арасында пайда болатын қатынастар азаматтық кодекс ережелерімен реттеліп отырған болатын.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Жалпы қорыта келгенде, табиғи ресурс ретіндегі жерлерді ластағаны үшін төленетін ақылар жер салығынан ерекшеленетіндігіне көзіміз жетті. Алайда, қазіргі салық заңдары «салық» және «басқа да міндетті төлемдер» деген ұғымдардың арасындағы айырмашылықтарды көрсетпеген сияқты «жер салығы» және «қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем» деген ұғымдардың да арасындағы нақты айырмашылықтары бермеген. 10 желтоқсан 2008 жылғы Қазақстан Республикасының салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы кодексінің (салық кодексі) 10-бабына сәйкес, «салықтар» деп мемлекет бір жақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде жүргізілетін, қайтарымсыз өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдерді, ал «басқа да міндетті төлемдер» деп бюджетке белгілі бір мөлшерде жүргізілетін міндетті ақша аударымдарын (алымдар, баждар, төлемақылар мен төлемдер) түсіндірген.

Біріншіден, нысаналы мақсаты. Жер салығы ең алдымен фискальді салық, мемлекеттік қазынаны толтыруға бағытталған. Жерлерді ластағаны үшін төлемақылар бұл мақсатты көздемейді, олардың негізгі тағайымы – қоршаған ортаны қорғау.

Екіншіден, салық салу объектілері әр түрлі. Жер салығын салудың объектісі – жер учаскесі не жер үлесі, ал жерді ластағаны үшін төлемақы кезінде –ластағыш заттарды тастаудың (авариялық тастауды қоса алғанда), өндіріс және тұтыну қалдықтарын орналастырудың нақты көлемі.

Үшіншіден, есептеу тәртібі әр түрлі. Жер салығының базалық ставкалары Салық кодексімен заң деңгейінде белгіленген.

Жергілікті өкілді органдар жерлерді аймақтарға бөлу жобалары (схемалары) негізінде салық ставкаларын түзетуі мүмкін. Жер салығы сомаларын салық базасына тиісті салық ставкасын қолдану арқылы заңды  тұлғалар дербес, ал жеке тұлғаларға қатысты салық органдары есептейді.

Жерді ластағаны үшін төлемақылардың ставкаларын қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкілетті орган жасаған есептер негізінде жергілікті өкілді органдар жыл сайын белгілеп отырады. Қоршаған ортаны белгілеген лимиттерден тыс ластағаны үшін қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкілетті органның келісімімен жергілікті өкілді органдар бекіткен төлемақы ставкалары он есе ұлғайтылады.

Төлемақы сомасын салық төлеушілер қоршаған орта ластанылуының және белгіленген ставкалардың нақты көлемін негізге ала отырып дербес есептейді.

Төртіншіден, төлемақының есептелуінің дұрыстығын және олардың уақытылы төленуін бақылайтын субъектілер әр кезде сәйкес келе бермйді. Жер салығының төленуіне бақылауды салық қызметінің органдары жүзеге асырады, жерді ластағаны үшін төлемақының төленуін тек осы органдар ғана емес, жергілікті атқарушы органдар мен Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау Министрлігінің органдары да бақылайды.

Жерді қорғау үшін төленетін төлемнің бір түрі болып, жер сапасын қорғау және молықтыру үшін төлемақы танылады. Аталған төлем түрі жер учаскесінің меншік иелері мен жер пайдаланушылардан аталған қызметті жүзеге асыруға арналған бюджет шығындарының орнын толтыруды өтеу ретінде алынады. Мысалы, аулы шаруашылығын жүргізуге байланысты емес мақсаттарға пайдалану үшін ауыл шаруашылық алқаптарын алып қоюдан туындаған ауыл шаруашылық өндірісіндегі шығасы, ауыл шаруашылық алқаптарының көлемімен олардың сапасын қалпына келтіру арқылы ауыл шаруашылық өндірісінің деңгейін сақтау мақсатында өтелуге жатады. Бұл шығасы шығындардың орнын толтырудан тыс өтеледі.

Ауыл шаруашылығы өндірісіндегі шығасыны ауыл шаруашылығын жүргізуге байланысты емес қажеттіліктер үшін ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерден жер учаскелері берілген тұлғалар, сондай-ақ күзет, санитарлық және қорғау аймақтары белгіленген тұлғалар өтейді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. Нормативтік — құқықтық актілер:
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Жеті Жарғы, 1995.
3. Қазақстан Республикасының Жер кодексі. – Алматы: Юрист, 2005.
4. Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі 09 қаңтар 2007 ж. // Егемен Қазақстан – 19 қаңтар. – 2007жыл.
5. Қазақстан Республикасының салық және басқа да міндетті төлемдер туралы заңы, 10 желтоқсан 2008 ж. – Алматы, 2009.
6. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі: 1 қаңтар 1995 жыл // Юрист анықтама жүйесі.
7. Назарбаев Н.А. Об основных направлениях внутренней и внешней политики на 2003 год. Послание Президента народу Казахстана // Казахстанская правда. -2002. — 30 апреля.
8. Қазақстан Республикасы Үкіметінің әкімшілік-аумақтық бірліктер бойынша жер учаскелеріне жеңілдікті бағаның мөлшерін бекіту туралы:10 қыркүйек 2003 жылғы қаулысы // Земельное законодательство: Сборник нормативных актов. –Алматы: Юрист, 2004.-6-7 бб.
9. Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы: 2001 жылы 1 қаңтардағы заңы // Ведомости Парламента Республики Казахстан. -2001. №3 -17 бет
10. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жер ресурстарын басқару жөніндегі Агенттік туралы: 2005 жылғы 14 қаңтар қаулысы // Юрист анықтама жүйесі.
11. Қазақстан Республикасының Жоғары Сот Пленумының жер заңнамасын қолданудың кейбір мәселелері: 14 мамыр 1998 жылғы қаулысы // Сборник постановлении Пленума Верховного Суда Республики Казахстан 1998-1999. – Алматы, 1999. – 105 б.
12. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жер учаскелерін жеке меншікке берілген немесе мемлекеттік жер пайдаланушылар жалға берген кезде олар үшін төлемақының базалық ставкаларын бекіту туралы: 2003 жылы 2 қыркүйектегі қаулысы // Земельное законодательство: Сборник нормативных актов. – Алматы: Юрист, 2004. – 6-13бб.
13. Қазақстан Республикасының Үкіметінің жер учаскесін немесе жер учаскесін жалдау құқығын сату жөніндегі сауда саттықты /конкурстарды, аукциондарды/ ұйымдастыру және өткізу ережесін бекіту туралы: 2003 жылғы 13 қарашадағы қаулысы // Земельное законодательство: Сборник нормативных актов. –Алматы: Юрист, 2004. -43-55бб.
14. Қазақстан Республикасы Үкіметінің бір әкімшілік ауданның аумағында шаруа /фермер/ қожалықтарын жүргізу үшін Қазақстан Республикасы азаматтарының жеке меншігінде болуы мүмкін, тауарлы ауылшаруашылық өндірісін жүргізу үшін мемлекеттік емес заңды тұлғаның және олармен тең құқылы тұлғалардың жеке меншігінде болуы мүмкін, сондай-ақ тауарлы ауыл шаруашылық өндірісін жүргізу үшін шетел азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалардың уақытша жер пайдалану құқығында болуы мүмкін жер учаскелерінің шекті мөлшерін бекіту туралы: 22 қазан 2003 жылғы қаулысы // Земельное законодательство: Сборник нормативных актов. – Алматы:Юрист, 2004. – 95-101бб.

 

2. Арнайы әдебиеттер:
3. Абдраимов Б.Ж. Земельное законодательство и судебная практика // Земельное законодательство Республики Казахстан: Сборник нормативно-правовых актов (с комментариями) / Сост.: Байсалов С.Б., Стамкулов А.С. и др. – Алматы: Жеті жарғы, 1998. – с. 166-177.
4. Архипов И.Г. Земельное право Республики Казахстан. –Алматы: Издательство «Борки», 1997. – 295 с.
5. Абдраимов Б.Ж.Правовое обеспечение земельных отношений: обзор мировой практики. Земельное законодательство и судебная практика. Учебно-практическое пособие. – Алматы: Lem, 2002. – 175 с.
6. Алимжанов Б.Р. Правовые факторы рынка земли // аграрное, экологическое и земельное право: проблемы теории и практики. – Алматы: Lem, 2003. – с.50-63.
7. Алимжанов Б.Р. Проблемы правового регулирования рынка земли в Республике Казахстан: дис. юрид. наук. — Алматы, 2002. – 141 с.
8. Байдельдинов Д.Л. Правовой механизм государственного управления в области экологии. – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – 98 с.
9. Бегалиев Б.Б. Проблемы правового регулирования земельной реформы в Республике Казахстан: дис. канд. юрид. наук. — Алматы, 2003. – 137 с.
10. Еркинбаева Л.К. Правовое регулирование возмещения вреда земле: дис. канд. юрид. наук. – Алматы, 1995. – 156 с.
11. Косанов Ж.Х. Право собственности и иные вещные права на землю. – Алматы: ТОО «Айдана», 2000 – 250 с.
12. Кондрашова А.Н. Рынок аренды нежилых помещений // Аренда. – М., 2002. – с.59-72.
13. Кемел М. Частная собственность на землю: мировой опыт, этапы реформы, перспективы // АльПари. – 2002. №-4-5. – с.27-34
14. Стамқұлов Ә.С. Қазақстан Республикасындағы жер құқық қатынастары. – Алматы: Жеті Жарғы, 1997. – 264 б.
15. Хаджиев А.Х. Заключение на проект Земельного кодекса Республики Казахстан // Проект Земельного кодекса: оценки и выводы. Материалы круглого стола. – Алматы: Lem, 2003. – с. 69-77.
16. Хаджиев А.Х. Земельное право Республики Казахстан в условиях становления и развития рыночной экономики (проблемы теории, законотворчества и практики): дис. д-ра юрид. наук. – Алматы, 2005. -396 с.
17. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. – Алматы: Жеті Жарғы, 1998. – 304 с.

1 Қазақстан Республикасының Жер кодексі, Алматы: Юрист, 2005. – 107 б.

2 Қазақстан Республикасының салық және басқа да міндетті төлемдер туралы заңы, 10 желтоқсан 2008 ж. – Алматы, 2009.

[3] Хаджиев А.Х. Заключение на проект Земельного кодекса Республики Казахстан // Проект Земельного кодекса: оценки и выводы. Материалы круглого стола. –Алматы: Lem, 2003. – с.69-77.

[4] Назарбаев Н.А. Об основных направлениях внутренней и внешней политики на 2003 год. Послание Президента народу Казахстана // Казахстанская правда. -2002. — 30 апреля

[5] Қазақстан Республикасы Үкіметі. Әкімшілік-аумақтық бірліктер бойынша жер учаскелеріне жеңілдікті бағаның мөлшерін бекіту туралы:10қыркүйек 2003 жылғы қаулысы //Земельное законодательство: Сборник нормативных актов. –Алматы: Юрист, 2004.-6-7 бб.

[6] Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасының 2030-стратегиясы. – Алматы, 2007. – 45 б.

[7] Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы: 2001 жылы 1 қаңтардағы заңы // Ведомости Парламента Республики Казахстан. -2001. №3 -17 бет

[8] Қазақстан Республикасы Үкіметінің жер ресурстарын басқару жөніндегі Агенттік туралы: 2005 жылғы 14 қаңтар қаулысы // Юрист анықтама жүйесі.

[9] Хаджиев А.Х. Земельное право Республики Казахстан в условиях становления и развития рыночной экономики (проблемы теории, законотворчества и практики): Дис. д-ра юрид.наук. – Алматы, 2005. -396 с.

[10] Қазақстан Республикасының Жоғары Сот Пленумының жер заңнамасын қолданудың кейбір мәселелері: 14 мамыр 1998 жылғы қаулысы // Сборник постановлении пленума Верховного Суда Республики Казахстан 1998-1999. – Алматы, 1999. – 105 б.

[11] Абдраимов Б.Ж. Земельное законодательство и судебная практика // Земельное законодательство Республики Казахстан: Сборник нормативно-правовых актов (с комментариями) / Сост.: Байсалов С.Б., Стамкулов А.С. и др. – Алматы: Жеті жарғы, 1998. –с. 166-177.

[12] Қазақстан Республикасы Үкіметінің жер учаскелерін жеке меншікке берілген немесе мемлекеттік жер пайдаланушылар жалға берген кезде олар үшін төлемақының базалық ставкаларын бекіту туралы: 2003 жылы 2 қыркүйектегі қаулысы // Земельное законодательство: Сборник нормативных актов. – Алматы: Юрист, 2004. – 6-13бб.

[13] Қазақстан Республикасының Үкіметінің жер учаскесін немесе жер учаскесін жалдау құқығын сату жөніндегі сауда саттықты /конкурстарды, аукциондарды/ ұйымдастыру және өткізу ережесін бекіту туралы: 2003 жылғы 13 қарашадағы қаулысы // Земельное законодательство: Сборник нормативных актов. –Алматы: Юрист, 2004. -43-55бб.

[14] Қазақстан Республикасы Үкіметінің әкімшілік-аумақтық бірліктер бойынша жер учаскелеріне жеңілдікті бағаның мөлшерін  бекіту туралы: 10 қыркүйек 2003 жылғы қаулысы // Земельное законодательство: Сборник нормативных актов. – Алматы: Юрист, 2004. – 6-7бб.

[15] Қазақстан Республикасы Үкіметінің бір әкімшілік ауданның аумағында шаруа /фермер/ қожалықтарын жүргізу үшін Қазақстан Республикасы азаматтарының жеке меншігінде болуы мүмкін, тауарлы ауылшаруашылық өндірісін жүргізу үшін мемлекеттік емес заңды тұлғаның және олармен тең құқылы тұлғалардың жеке меншігінде болуы мүмкін, сондай-ақ тауарлы ауыл шаруашылық өндірісін жүргізу үшін шетел азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалардың уақытша жер пайдалану құқығында болуы мүмкін жер учаскелерінің шекті мөлшерін бекіту туралы: 22 қазан 2003 жылғы қаулысы // Земельное законодательство: Сборник нормативных актов. – Алматы:Юрист, 2004. – 95-101бб.

[16] Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. – Алматы: Жеті Жарғы,1998. – С. 145.

[17] Кондрашова А.Н. Рынок аренды нежилых помещений // Аренда. –М., 2002. – с.59-72

[18] Архипов И.Г. Земельное право Республики Казахстан. – Алматы: Издательство «Борки», 1997. – С. 95.

[19] Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексі: 1 қаңтар 2002 ж.; Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі: 1 қаңтар 1998 ж. // Юрист анықтама жүйесі

 

[20] Ябулганов А. Правовое регулирование природоресурсных платежей, плата за землю: земельный налог, арендная плата, нормативная цена земли // Хозяйство и право. – 1998. — №9. – с.118-124.

[21] Абдраимов Б.Ж. Правовое обеспечение земельных отношений: обзор мировой практики. Земельное законодательство и судебная практика. Учебно-практическое псобие. – Алматы: Lem, 2002. – 175с.

[22] Нурахметова Г.Г. Правовое регулирование сделок в сфере земельных отношений. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 132 с.

[23] Қазақстан Республикасы. Азаматтық Кодексі: 1 қаңтар 1995 жыл // Юрист анықтама жүйесі.