Дипломдық жұмыс. Қазақстан Республикасындағы қолма-қол емес есептi ұйымдастыру

	Мазмұны:	бет
	Кiрiспе
I тарау.	Қолма-қол емес есеп айырысуды ұйымдастырудың теориялық аспектiлерi.
1.1.	Ақшалай айналымы байланыс жүйесi және есептік операцияларды ұйымдастырудың  негiзi.
1.2.	Ақша қаражатының құрылымдануы  және қолма-қол емес есеп айырысу формасы.
1.3.	Банк аралық кореспонденттiк қатынас.  Корреспонденттiк  есеп шоттың ашылу тәртiбi.
ІІ тарау.	Қазақстан Республикасындағы қолма-қол емес есеп айырысуды ұйымдастырудың қазiргi жағдайын  талдау.
2.1.	Қазақстандағы  банк жүйесiнiң даму тарихы және нарықтық экономикадағы банктiң ролi.
2.2.	Қазақстан Республикасындағы банк iскерлiгiн  ұйымдастырудың қазiргi деңгейiн талдау.
2.3.	Қазақстан Республикасында қолма-қол емес есеп айырысуды ұйымдастырудың  қазiргi жағдайын  талдау (ҚР Ұлттық банк материалдарында).
ІІІ тарау.	Қазақстан Республикасында қолма-қол емес есеп айырысуды ұйымдастыруды жетiлдiру жолдары.
3.1.	Несиелiк аударымдар, төлемдiк құжаттарды  электронды жүргізу механизмдері
3.2.	Төлемдiк тапсырманы акцептiлеуде бенефициар банк қызметі,  орындау тєртібі
	Қорытынды
	Қолданылѓан єдебиеттер
	Қосымшалар	95

 

 

          Кiрiспе

 

         Экономикалық реформа жағдайында Қазақстанның несие — ақша  және қаржы  шаруашылығы елеулi  құрылымдық өзгерiстерден өтуде: ақша — несие жүйесi  қалыптасуда, несие – қаржы институттарының жаңа түрлерi пайда болуда, нарықтық   экономикаға сай екi деңгейлi банктiк жүйе және көп мағыналы меншiк; әкiмшiлiк және жоғары монополиаландырылған мемлекеттiк банктiк құрылымнан динамикалық,  икемдi, жеке және коллективтi меншiк несие мекемелерi жүйесiне негiзделген, комерциялық жетiстiктерге бағытталған  пайдаға негiзделген құрылымға өттi .

         Банк iскерлiгiнiң мәнi оларды басқа органдарда өзгешелендiретiн белгiлi бiр функцияларды  орындауына көрiнедi. Банктiк қызметтердi  банктiк клиенттi қызықтыратын белгiлi  бiр әрекеттердi  орындауы деп  сипаттауға болады. Кез-келген банк өнiмi негiзiнде қандай да бiр қажеттiлiктi қанағаттандыру  қажеттiгi жатыр.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2008 жылғы 6 ақпанындағы Қазақстан халқына «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты  Жолдауында: «Мемлекеттік қолдау біржақты болмайды, сондықтан банктер тәуекелдің өздеріне тиесілі бөлігін өз мойындарына алуға тиіс. Егер банктердің акционерлері өздерін дамыту үшін қосымша ресурстар тартқысы келмесе немесе оған қабілітсіз болса, ондай кезде мемлекет қажетті шаралар қабылдауға дайын болуы керек[1][2]» деп айта кетті.

Сондай-ақ, «Мұндай жағдайда реттеушілік араласу бүкіл банк секторы үшін барынша мөлдір және ұғынықты болуға тиіс».

         Коммерциялық банктер жүйесi ақшалай сауданың қалыптасуына, заңды және физикалық  тұлға сонымен бiрге мемлекет уақытша бос қаражаттарының  экономикалық негiзi болып табылатын ақша  саудасын қалыптастырады және оны экономика және тұрғындардың қысқа мерзiмдi қажеттiлiктерiн қанағаттандыруға қолдануын жүзеге асырады.

         Коммерциялық банктер өз клиентерiнiң шаруашылық iскерлiгiне қызмет көрсетумен байланысты барлық несиелiк, есептiк және қаржылық операциялары түрлерiмен айналысады.

         «Қазақстан Республикасы банктерi жайлы» заңға сәйкес банктер келесi операцияларды орындайды.

• депозиттердi ақылы негiзде тартуға;
• клиенттер, банк-корреспондеттер есеп жүргiзуге, оларға кассалық қызмет көрсетуге;
• заңды және физикалық тұлғаларға қысқа мерзiмде қайтарылу, өтелу және төлену шартында және ұзақ мерзiмдi кредиттер беруге;
• меншiк иесi төлеушiсi немесе инвестициалық қаржы таратушыларға капиталды салымдармен қаржыландыруға;
• заңмен қаралған ретте өз құнды қағаздарын шығаруға (чектер, вексельдер, аккредитивтер, депозиттiк сертификаттар, акциялар және басқа қарыздың мiндеттерi);
• төлемдiк құжаттарды және басқа құнды  қағаздарды  сатуға, сатып алуға және сақтауға, және онымен байланысты басқа операцияларыды жүргiзуге;
• кепiлдiк және үшiншi тұлға үшiн басқа мiндеттердi ақша формасында беруге;
• тауар жеткiзiп беру және қызмет көрсету талаптарына  құқық алуға, осындай талаптарды орындауға жәнеинкассациялауға тәуекелдiлiк қабылдауға;
• банктiк операциялар бойынша бiркелкi қызметтердi көрсетуге клиент агентi ретiнде оларды тәуекелдiгiне қатысуға;
• құжаттар және клиент үшiн құнды қағаздарды сақтау бойынша қызмет көрсетуге (сейф бизнесi);
• коммерциялық iстеудi қаржыландыруға, соның iшiнде сату құқығынсыз (форфейтинг);
• клиенттерге тапсырыс бойынша сенiмдiлiк операциялары (қаражаттарды тарту және тарату) жүргiзу, бағалы қағаздарды басқаруға;
• банктiк iскерлiкпен байланысты кеңестiк қызметтердi көрсетуге;

         Халық банк арнайы лицензиясы болған жағдайда, банктер шет ел валютасымен басқа банктiк операциялар: тұрғындар салымдарын  қржылық тарату; ақша жiберу бойынша қызметтер көрсетуге (инкассация) құқылы.

         Осы комерациялық банк операцияларын топтастыра  отырып, олар орындайтын негiзгi функцияларды  құрылымдауға болады:

1. Уақытша бос ақша қаражаттарын аккумуляциялау, сақтау және молайту (депозиттiк операциялар);
2. Экономиканы және тұрғындарды несиемен қамтамасыз етуге (активтiк операциялар);
3. Қолма-қол емес есеп айырысу есептердi  жүргiзу және  ұйымдастыру;
4. Инвестициялық iскерлiк;
5. Клиенттерге басқа да қаржылық қызметтер.

      Коммерциялық банктердiң үшiншi дәстүрi-базалы функциасы-нақтылай емес есептердi ұйымдастыру және жүргiзу. Ол банктiк  клиенттiк қызметтерге  немесе банк комиссиялық операциясына жатады.

         Бұл функцияның орындалуы ең алдымен банк есеп шотында мемлекет, тұрғындар және шаруашылық бос ақшалай қаражатының сақталуы мен шоғырлануымен байланысты. Коммерциялық банктер есеп шоттың әртүрiн ашады: есеп-шоттық ағымды, парақтық, депозиттiк, контокорреттiк т.б.

         Мұндай есептер физикалық және де заңды тұлғаларға да безендiрiледi. Клиент тапсырылуы бойынша банк жұмысшылары егер сәйкес төлемдiк құжаттар болса  құжатта көрсметiлген соманы клиент есеп шотынан алады немесе клиентке аударады. Қолма-қол емес есеп айырысу шот-ол ақшаның банк айналымында қозғалыс, ақшалай соманың салынуы шаруашылық органы есеп шоты бойынша олардың төлемдер мiндетi орындалуы ретiнде жазба түрiнде  жүргiзiледi.

         Қолма-қол емес есеп айырысудың кең дамуы нақты ақшалар қозғалуы сферасын едәуiр шектеуге және еңбек шығындарымен дайындау, тасмалдау, сақтау және ақшалай белгi тiркеуге байланысты кешiгудi қысқартуға мүмкiндiк бередi. Қолма-қол емес есеп айырысу  ақша есептерi тиiстi түрлерiн енгiзу төлемдер  және есеп шоттағы  ақшалай қаражат айналымы  тездетедi, және соңында банктiк ақша айналымын үдетедi. Нақты байланыстар «заң алмасуы», және оның  дәлдiгi және үздiксiздiгiне экономиканың тұтас құрылымдық жалп тиiмдiлiгi байланысты. Қолма-қол емес есептер мәнi ең алдымен шаруашылық әрекеттердi  аяқталуына байланысты.

         Осындай шығын делдалдық ретiнде банктiк өз функцияларын орындауына, және оның дәл, тиiмдi жұмысына, экономиканың қалыпты құрылымдарына банк рөлi байланысты болады.

         Бұл дипломдық жұмыстың тақырыбының актуалдылығын көрсетедi. Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасындағы  қолма-қол емес есептi ұйымдастыруды үйренуден тұрады:

1. Қазақстан Республикасындағы қолма-қол емес есеп шотты ұйымдастырудың теориялық негiздерiн қарастыру атап айтқанда:

• ақшалай айналым байланысы жүйесi және есептiк операцияларды ұйымдастыру негiзi;
• ақшалай қаражаттың құрылымдануы және қолма-қол емес есептер формасы;
• банкаралық корреспондеттiк қатынас. Корреспонденттiк шоттар ашу.

2. Қазақстан Республикасында қолма-қол емес есептердi ұйымдастырудың қазiргi жағдайын талдауды жүргiзу, атап айтсақ;

• Қазақстандағы банктiк жүйе даму тарихы және нарықтық экономикадағы банктер рөлi;
• Қазақстан Республикасындағы банк iскерлiгi ұйымдастыруының қазiргi деңгейiн талдау;
• Қазақстан Республикасындағы қолма-қол емес есеп шотты ұйымдастырудың қазiргi жағдайын талдау (ҚР ұлттық банкi материалдарында);

3. Қазақстан Республикасында қолма-қол емес шотты ұйымдастыруды жетiлдiру жолдарын анықтау.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І тарау. Қолма-қол  емес  есеп айырысуды ұйымдастырудың  теориялық аспектiлерi.

 

• Ақшалай айналым байланыс жүйесi және есептiк операцияларды  

          ұйымдастырудың негiзi

         Аударым арқылы есеп айырысу – бұл төлеушiнiң шотынан ақшаны алушының шотына көшiрiлiп аударған кезде орындалатын банк шоттары бойынша жазба жолымен ақшалай есеп айырысу. Шаруашылықта аударым арқылы есеп айырысу нақты жүйеде құрылған.Бұл жүйе – аударым арқылы есеп айырысу құрылымы принциптерiнiң және олардың құрылымына қойылатын талаптар жиынтығы, сондай-ақ есеп айырысу түрлерi мен әдiстерi және олармен байланысқан құжат айналымы.

         Аударым арқылы есеп айырысудың негiзi материалды өндiрiс болып табылады. Сондықтан төлем айналымының басым бөлiгi (шамамен ¾) есеп шотқа тауар операцияларынан, яғни жөнелтiлген өнiм, орындалған жұмыс және көрсетiлген қызметке ақы төлеу арқылы келедi.

         Төлем айналымының қалған бөлiгi (шамамен ¼) ол тауарлы емес операциялардан, яғни кәсiпорындар мен ұйымдардың бюджетпен, мемлекеттiк және әлеуметтiк сақтандыру органдарымен, несие мекемелерiмен, басқару органдары мен сотпен, орбитражбен және т.б. есеп айырысу.

         Кәсiпорындар мен оларға қызмет ететiн банктердiң аумақтық орналасуына байланысты есеп айырысу бiр қалалық және өзге қалалық болып бөлiнедi. Бiр елдi жердегi бiр немесе бiрнеше банк мекемелердiң қызметiн көретiн кәсiпорындар мен ұйымдардың арасындағы есеп айырысу бiр қалалық немесе жергiлiктi есеп айырысу деп аталады. Әр елдi жердегi орналасқан, банк мекемелерiнен қызмет көретiн кәсiпорындар мен ұйымдар арқылы есеп айырысу өзге қалалық деп аталады.

         Тауарға не қызметтерге аударым арқылы есеп айырысу қаржы мiндеттемесiне байланысты есеп айырысу құжатының қозғалысы мен түрiнiң өзiндiк ерекшелiгi бар әр түрлi формаларда iске асырылады. Есеп айырысу формалары төлем тәсiлi мен оған сәйкес құжат айналымы жататын, бiр-бiрiмен байланысқан элементтер жиынтығынан тұрады. Құжат айналымы – бұл ақша қаражаттары мен есеп айырысу құжатының ресiмделуi және олардың қозғалысы, қолдану жүйесi. Оларға: шот-фактураның жүк тасымалдау үзiндiсi және оны есеп айырысудың басқа қатысушысына тапсыру; есеп айырысу құжатының мазмұны мен оның деректемелерi; есеп айырысу құжатын құрастырған мерзiмi мен оны банкке ұсыну ретi, сондай-ақ банк мекемелерiнiң арасында есеп айырысу құжатының қозғалысы; оның төлеу ретi мен мерзiмi; ақша қаражатын алу және аудару ретi, мерзiмi; есеп айырысуға қатысушыларының өзара бақылауға есеп айырысу құжатын қолдану ретi және экономикалық ықпалдың iске асуы жатады.

         Нақ осы шақта шаруашылықтың нарықтық жағдайға көшуге байланысты есеп айырысудың акцептi формасы алынды және өндiрушiлердiң есеп айырысу диктатын шығаруды ұйғаратын және төлеушiнiң өздерiн төлем жасаудың бастаушысы қылатын түрлерiн қолдану ұсынылады.

         Қолданылып жүрген заңдарға сәйкес қазiргi кезде келесi есеп айырысу формаларын қолдану рұқсат етiледi:

• төлем тапсырмасы
• төлем талап тапсырмасы
• чектер
• аккредитивтер

         Қаражатты алушы мен төлеушiнiң арасындағы есеп айырысу түрлерi олардың өздерiмен шаруашылық келiсiм хатта анықталады.

         Төлем алушы мен төлеушiнiң арасындағы есеп айырысу бойынша өзара талаптары банк мекемелерiнiң қатысуынсыз қарастырылады.

         Айтыс-тартыс сұрақтар сотта, орбитражда, аралық сотта шешiледi.

         Клиенттiң кассалық есеп айырысу операцияларының орындалуына байланысты банкке қойылатын талабы, жазбаша түрде, өзiне қызмет ететiн банкке жолдайды. Банктердiң өздерi осы талаптар бойынша өздерi мен және КЕО-мен хат алысады.

         Шот иесiне саналатын шоттан қаражатты уақтылы емес және оны дұрыс емес көшiргенге, сондай-ақ банк сомасын уақтылы емес және қате есептелiп жазылған әр кiдiрген күнге жазылған соманың 0,5% мөлшерiн төлетуге құқы бар.

         Есеп айырысу құжатының бiр данасында мiндеттi түрде банк шоттарын реттеуге құқы бар және мөрдiң бедерлемесiн иеленетiн лауазымды тұлғаның қолы болуы керек. Қаражатты төлеушiнiң шотынан шығынға жазу тек есеп айырысу құжатының бiрiншi данасында жүредi.

         Есеп айырысу құжаттары (чектерден басқасы) ереже бойынша шаруашлық қаражатты пайдалану арқылы бiр тәсiлмен көшiрме қағазға жазылады. Чектер сия мен дөңгелек қаламсап арқылы қолмен жазылады.

         Есеп айырысу құжаттары орындалуға банктiң операционды күнi барысында қабылданады. Көптеген банктердегi құрылған тәжiрибелерге сай операционды күнi 13 күнге дейiн белгiленедi. Операционды уақытта клиенттерден қабылданған құжаттарға дәл осы қабылданған күнi олармен баланс жүргiзiледi.

         Төлем тапсырмасымен есеп айырысу шот иесiнiң банкке өз шотынан нақты ақша сомасын басқа қаражатты алушы кәсiпорын шотына бiр немесебасқа жердегi банк мекемесiне аударудың жазбаша өкiмi.

         Қызметтер мен тауарларға есеп айырысуда төлем тапсырмасы келесi жағдайларда қолданылады: төлеушiнiң тауар мен қызметтердi қабылдағанын растайтын тауарлы-транспорттық құжаттың номерi мен уақытын тапсырмаға сiлтеген шартында қабылдаған қызметтер мен тауарларға (яғни тауардың тiке акцепт жолымен); алдын ала көрсетiлген төлемдер мен қызметтер ретiндегi төлемге; тауарлы операциялардың кредиторлық борышын өтеуге; орбитражбен сот шешiмi бойынша тауарлар мен қызметтерге есеп айырысуды; ғимаратқа аренда ақысын төлеуге; көлiк, коммуналдық, тұрмыстық кәсiпорындардың эксплуатациондық қызмет көрсетiлген үшiн төлемдерi және т.б.

         Тауарлы емес операциялар үшiн есеп айырысуда төлем тапсырмасын мыналарға қолданыды: бюджетке төлем; банктiк несиенi өтеу және несие бойынша процент өтеу; мемлекеттiк және әлеуметтiк сақтандыру органдарына қаражат аудару; АҚ, серiктестiк тұрғысындағы мекемелердiң жарғылық қорға қаражат жарнасын салуы, акциялар, облигациялар, депозит сертификаттары, банктiк вексельдерiн иелену; айыппұл, өсiм және т.б. төлем.

         Төлем тапсырмасы банкке тек төлеушiнiң шотындағы қаражаты жеткiлiктi болса ғана орындалуға қабылданады. Егер банк несиесiн алуға шаруашылық органының құқы бар болса, онда төлемдi iске асыру үшiн оны қолдануы мүмкiн. Тапсырманың жазылған күнiнен бастап 10 күн iшiнде (жазылған күнi есепке алынбайды) күшi бар.

         Үздiксiз және бiр қалыпты тауарларды қойғаны және қызмет көрсеткенi үшiн сатып алушылар қоюшы мердiгерлермен жоспарлы төлем ретiндегi төлем тапсырмаларымен есеп айырысуына болады.

         Жоспарлы төлеммен есеп айырысу – төлемдi аударудың жоғарғы, өрлеген түрi, өйткенi өзiнiң негiзiнде ақша мен тауарлардың кездескен қозғалыстарын иеленедi. Бұл есеп айырысуды тездетуге, дебиторлы – кредиторлық борыштың өзара төмендеуi, есеп айырысу шаруашылығын ықшамдауға, кәсiпорындар мен ұйымдарға алдын ала төлем айналымын жоспарлауға мүмкiндiк бередi.

         Көрсетiлген жоспарлы төлемдер бiр қалалық және өзге қалалық есеп айырысуға қолданылады. Әр жоспарлы төлем сомасы келiсiм хат бойынша қоюдың көлемi мен алдағы кезеңге фактiлi қою төлем кезеңдерiнiң нәтижесiнде әр жақтан алдағы айға (тоқсанға) орнатылады.

         Әр жақ айына бiр рет өзара есеп айырысуды фактiлi қоюдың нәтижесiнде ауыл шаруашылық өнiмдер мен азық-түлiк тауарларға өтiп кеткен кезең үшiн келесi төлемдi есепке қосқанда кредиторлы – дебиторлық борышты мұқият тексерiп шығуға мiндеттi.

         Әр жоспарлы төлем үшiн банкке бөлек-бөлек төлем тапсырмасы ұсынылады.

         Төлеушi қалаған уақытта банкке алдыңғы айға жоспарлы түрдегi төлем тапсырмасын беруге болады. Бұл жағдайда төлем тапсырмасы арнайы журналға тiркелiнедi және төлем мерзiмi жеткен күнi төленедi.

         Кәсiпорындар мен ұйымдарға соманы шектеусiз кәсiпорын арқылы бұл аударымды мына мақсаттар бойынша iске асыру құқы берiлген: қаражаттар жеке есептелiнетiн азамат аттарына (зейнетақы, алимент, еңбекақы, iссапарлық шығындар, авторлық гонорар, т.б.); банк мекемелерi жоқ жерлердегi кәсiпорынға еңбекақы төлеу бойынша шығындар. Бұл жағдайда төлеушi кәсiпорын жақын арадағы почталық бөлiмге төлем тапсырмасын жазып және оны өз банк мекемесiне тапсырады. Тапсырмаға төлеушi нақты алушыға ақшалай аударымдардың толтырылған бланкiлерiн тiркеп қосып жiберу керек, сонымен қатар барлық аударым ауыл шаруашылық жалпы тiзiмнiң, қайсысының қандай мақсатқа, қай қалаға немесе елдi жерге баратынын көрсету керек.

         Байланыс кәсiпорындары шаруашылық субъектiлерi арқылы, сондай-ақ банктегi ашылған өз шотына сауда түсiмiн нақты сомасын аударуы мүмкiн.

         Байланыс кәсiпорындары сауда түсiмiмен байланысқан барлық ақша аударымдарын жалпы сомасына аударым алушының адресiне төлем тапсырмасын құру керек және оны осы байланыс кәсiпорынына қызмет ететiн банкке өткiзу қажет.

сурет 1

Төлем тапсырмасымен есеп айырысудағы құжат айналымы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. өнiмдi жөнелтудi, қызмет көрсетудi шот-фактурамен көрсету;
2. қоюшы мердiгерге қаражатты аудару үшiн банкке төлем тапсырмасын ұсыну;
3. шот бойынша операциялардың көрiнiсiне құжаттар өткiзу;
4. құжаттардың ресiмделiп, КЕО-на берiлуi;
5. төлеушi банкiсiнiң корреспонденциялық шотынан қаражатты шығарып тастап, КЕО-ны несиелiк авизоны жөнелту;
6. қоюшы мердiгер банкiсiнiң корреспонденциялық шотына қаражатты аудару және КЕО-на дебеттiк авизоны жөнелту;
7. қоюшы мердiгер банкiсiнiң корреспонденциялық шотынан қаражатты шығарып, оның есеп айырысу шотына аудару;
8. төлем тапсырмасы бойынша қаражатты аудару жөнiндегi қоюшы мердiгердiң шотындағы үзiндi.

  Төлем талап — тапсырмасымен есеп айырысу. Төлем талап — тапсырмасы қоюшы мердiгердiң алушыға жiберген тауарлы құжаттар негiзiнде жөнелткен өнiм, орындалған жұмыс, көрсетiлген қызмет үшiн келiсiм бойынша қойылған бағаны төлеу талабын көрсетедi.  Төлем талап – тапсырмасы фактiлi жөнелткен өнiм мен көрсеткен қызмет негiзiнде қоюшы мердiгерлермен стандартталған бланкiде (3 экземпляр) жазылады және тиеу құжатымен бiрге сатып алушының банкiсiне төлету үшiн барады.  Төлем талап – тапсырмасын инкассода да қабылдануы (қоюшы мердiгердiң банксiнде) мүмкiн.

         Инкассо – бұл есеп айырысуды тауарлы және ақшалай құжаттар негiзiнде банк өз клиенттерiнiң тапсырысымен оған есептелiнетiн ақша қаражатын басқа кәсiпорындар мен ұйымдардан алуды iске асыратын банк операциясы. Инкассалық қызмет бойынша қоюшы мердiгердiң банкiсiнiң өзi төлем талап – тапсырмасын төлеушiнiң банкiсiне байланыс органдары арқылы арнайы почталарға жiберiледi. Есеп айырысуды тездету мақсатындағы қоюшы мердiгерлер мен төлеушiлер және олардың банкiлерi арасындағы өзара келiсiм бойынша қоюшы мердiгерлердiң банкiсiнен төлеушiнiң банкiсiне құжаттың почталық жiберiлетiн оның мазмұны телетайп пен телефакс арқылы ауыстырылып тапсырылады.

         Клинтке қоюшы мердiгерлердiң банкiлерiнiң инкссолық қызметi, оның комиссионды табысына ұсынылады.

         Төлем талап-тапсырмасының есеп айырысудағы бастамасы қоюшы мердiгерден басталатындықтан, бұл құжаттың төлемi тек төлеушiнiң келiсiмiмен жүргiзiледi. Осы мақсатпен сатып лушы банкiсiне түскен төлем талап-тапсырмасы арнайы журналда тiркелген соң, оны бюанк төлеушiге акцептке қолхат бергенде ұсынады.

         Банк тәжiрибесi акцепттiң бiрнеше түрiн бiледi: оңды, терiс, алдын ала, кезектi, толық және бөлшектей акцепт.

         Оңды акцепт-бұл қоюшы мердiгердiң  төлеуге талабынан тұратын  әр есеп айырысу құжаты бойынша төлеушiнiң жазбаша түрде төлеуге не келiсiм      берiлгендiгi, не бас тартуын мiндеттi түрде мәлiмдейтiн акцпт түрi.

         Терiс акцепт бойынша төлеушi банкке тек акцептен бас тартуын ғана жазбаша хабарлайды. Бас тартуды белгiлi мерзiмде ескертпесе, онда банк төлеушiнiң төлемге келiскен деп есептейдi. Алдын ала акцептке төлеушiнiң оның шотынан ақшаны аударғанға дейiн оны қоюшы мердiгерге өз келiсiмiн бергендiгiн бiлдiредi, мұнда егер төлеушi банкке 3 жұмыс күнi барысында  бас тартуды мәлiмдесе, онда есеп айырысу құжаты акцептелген деп саналады. Есеп айырысу құжатының банкке түскен күнi есепке алынбайды. Төлем келесi күнiнен бастап акцепт мерзiмi өткенге шейiн жүргiзiледi.

         Келесi акцепт банктiң операционды күнiнде банкке түскенiне байланысты есеп айырысу құжатының кiдiрiссiз төлемiн қарастырады. Бұл бойынша 3 күн iшiнде төлеушiнiң акцепттен кезектi бас тарту өтiнiшiне құқы сақталынады. Төлеушiнiң бас тарту өтiнiшi толық немесе жарым жартылай болуы мүмкiн және ол мiндеттi түрде дәлелденуi керек. Акцепттен бас тартудың дәстүрлi себептерi мыналар: тауар тапсырылмауы; тауарлы емес шот; тауар ерте төленген; келiсiлген бағаның болмауы және т.б. қоюшы мердiгер жағынан келiсiм мiндетiнiң бұзылуына байланысты себептерi.

         Акцепттен толық бас тарту кезiнде төлемнен бас тарту туралы жолдама хатпен төлем талап тапсырмасы төлеушiден тура қоюшы мердiгерге қайтарылады.

 

сурет 2

Төлем талап-тапсырысы мен есеп айырысудағы құжат айналымының схемасы.

 

 

                            1

 

 

 

 

 

 

Несиелiк авизо

 

 

 

 

1. өнiмдi жөнелту, қызметтi көрсету;
2. төлеушi банкiсiне — тасымалдау құжаттарымен бiрге төлем талап- тапсырмасын жөнелту;
3. акцепт үшiн алынған құжаттарды тапсыру;
4. төлем талап-тапсырмасын төлеушi акцептiмен қайтару;
5. төлеушi шотынан қаражатты шығару үшiн құжаттарды жөнелту;
6. құжаттардың ресiмделуi және КЕО-на берiлуi;
7. несиелiк авизоны ресiмдеп, оны экземплярымен қоса (төлем талап-тапсырмасының) КЕО-на жөнелту;
8. қоюшы мердiгер банкiсiнiң кор-шотына қаражат аудару;
9. қоюшы мердiгер кор-шотынан қаражат шығарып, қоюшы мердiгердiң есеп айырысу шотына аудару;
10. төлем талап-тапсырмасы бойынша қаражат аудару туралы қоюшы мердiгердiң есеп айырысу шотынан үзiндi.

Чекпен есеп айырысу.    Чек – төлеушiнiң банкке өз шотынн тек ұстаушыға белгiлi ақша сомасын төлеу туралы жазбаша үкiмi. Чектiң есеп айырысу және ақшалай түрлерi болады. Ақшалай чек ұстаушыға банктегi нақты ақшаны төлеу үшiн қолданады. Есеп айырысу чегi – бұл аударым арқылы есеп айырысу үшiн қолданатын чектер. Есеп айырысу чегi – бұл чек берушiнiң банкке өз шотынан қаражат  алушы (чек ұстаушы) шотына белгiлi ақша сомасын аудару талалабы шүбәсiз   жазбаша бұйрық. Есеп айырысу чегi төлем тапсырмасы сияқты ресiмделедi, бiрақ одан айырмашылығы оны төлеушiсi төлемдi алушы кәсiпорынға оны шаруашылық операциалары орындалған мезетте бередi.

         Жабылу есеп айырысу чектерi – бұл чектi берушi клиент пен қаражатты банктiң бөлек шотында сақтауға берiлетiн чектер. Жабулы емес есеп айырысу чектерi – банктiң төлемге кепiлдiк беретiн чектер. Бұл жағдайда банк чек берушiге оның шотында қаражаттың уақытша болмауына байланысты банк қаражаты есебiнен чекпен төлем жүргiзуге кепiлдiк бередi.

         Есеп айырысу чектерiн алу үшiн клиент өзiне қызмет ететiн КБ-ке өтiнiшпен чекпен есеп айырысуға қажет жалпы сомамен чектер саны көрсетiлген белгiлi формадағы өтiнiшпен қарайды. Осы берiлгендер негiзiнде бiр чектiң лимитi анықталады, ол әр чектiң арғы бетiнде көрсетiлуi керек. Чек берер алдында, оны ресiмдеген соң банк қызметкерi клиентке чектердi қолдану ережелерiн түсiндiрiп, жоғалған немесе ұрланған чектер үшiн жауапкершiлiгiне қолхат алады. Егер чек байқаусызда төленгенi дәлелденбесе, жоғалған не ұрланған чектiң нәтижесiнде пайда болған шығындарды чек ұстаушының өзi шегедi.

         Чектермен қоса банк клиентке мәтiндi карточкаларын беруге мiндеттi. Оны чек санына тәуелсiз бiр данада бередi және чек берушiнiң берiлген әр чек бойынша толық сай келтiредi, дәлелдейдi. Егер клиент барлық есеп айырысу чектерiн қолданылып болса, онда чек карточкасы банкке қайтарылуы тиiс және ол жойылуға жатады. Егер кәсiпорын чектерден жаңа қажеттiлiктердi керек етсе және бiр чектiң лимитi мұнымен өзгерiлмесе чек карточкасы кәсiпорындарда қалдырылады. Банкте чектi көрсету мерзiмi 10 күнге дейiн.

         Лимиттелген чек кiтапшалары – бұл кiтапша ретiнде (10, 20, 25, 50 парақтан) тiгiлген есеп айырысу чектерi. Бұлар осы кiтап бойынша қойылған лимиттен аспайтын жалпы сомаға кәсiпорынмен толтырылады. Лимиттелген чек кiтапшаларындағы чекпен есептесiп келген клиент оны өзiнiң КБ-не  ұсынады. Ол өз кезегi бойынша чектi почта арқылы төлеушiнiң банкiсiне жөнелтедi. Ол жақта бұл құжат негiзiнде несиелiк авизо құрастырылып, чектi алушы клиенттiң банкiсiне қайтарылады. Сонда ғана қаражат қоюшы мердiгер  — кәсiпорынның есеп айырысу шотына аударылады.

         Чектердi дұрыс тексермеу себебiнен болған шығындары чектi төлемге алған кәсiпорынның өзi шегедi.

Сурет 3

Чекпен есеп айырысудағы құжат айналымы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. чекпен есеп айырысу үшiн қаражатты депоненттеуге чектердi алуға өтiнiш;
2. төлеушiнiң есеп айырысу шотынан қаражатты көшiру;
3. мәтiндi карточкаларымен бiрге банкпен ресiмделген чек бланкiлерiн төлеушiге қайтару;
4. депоненттелген қаражаттарды қарап шығу;
5. төлеушi чектерiнiң үзiндiсi және оның қоюшы мердiгерге тауарды, жұмысты, қызметтi қабылдаған кезде беру;
6. тiзiлiм бойынша инкассода банкке чектердi беру;
7. КЕО-на чектi тiзiлiммен беру;
8. КЕО-на қаражатты аудару;
9. қоюшы мердiгер банкiсiне чекттердiң тiзiлiмiн жөнелту;
10. қаражатты көшiру.

Аккредитивпен есеп айырысу. Аккредитив – бұл төлеушiнiң банкiсiнiң қоюшы мердiгер банкiсiне оның ұсынған құжаттарына қарсы қаралған аккредитивтегi төлеушiнiң өтiнiшi бойынша қоюшы мердiгерлер тауарлар мен қызметтерге төлем туралы тапсырмасы.

         Есеп айырысудағы аккредитив түрi тек қана өзге қалалық айналымда қолданылады. Аккредитив мерзiмi банк ережелерi бойынша жарияланбайды, ол қоюшы мердiгер мен төлеушi арасындағы келiсiм хатта белгiленедi. Бұл есеп айырысу түрiнде төлем қоюшы мердiгерлердiң орналасқан жерi бойынша iске асырылады. Аккредитив  айырмашылығы қоюшы мердiгерге не төлушiнiң жеке шотындағы қаражатының не оның банкiсiнiң қаражаты есебiнен төлеуге кепiлдiк бередi.

         Аккредитивтер екi түрде ашылуы мүмкiн: жабулы (депоненттелген) және жабулы емес (кепiлдендiрiлген).

         Жабулы деп төлеушi қоюшы мердiгермен есеп айырысу үшiн қаражатты депоненттеген аккредитивтi айтады. Бұл жағдайда төлеушiнiң банкiсi (банк-эмитент) төлеушiнiң есеп айырысу шотынан қаражатты қоюшы мердiгер банкiсiне (орындаушы банк) аударады.

         Қоюшы мердiгер банкiсiнде қаражатты депоненттеу банк-эмитенттен алған несие есебiнен жүргiзiлуi мүмкiн.

         Жабулы емес қоюшы мердiгерге төлемдi банк кепiлдiк беретiн туралы аккредитив. Бұл жағдайда төлеушi өз банкiсiне кепiлдендiрiлген аккредитивтеу алуды сұранады. Көрсетiлген өтiнiштi банк-эмитент ереже бойынша төлем қабiлетi бар, бiрiншi класстық клиенттiң қатынасымен және корреспонденциалдық қатынасты, аккредитивтi орындайтын банктер мен олардың арасында қойылған шартқа байланысты қанағаттандырады.

         Әр аккредитив қайтарулы және қайтарусыз екенiн айқын белгiлеу керек. Мұндай көрсеткiш болмаса аккредитив қайтарулы деп есептелiнедi. Қайтарулы аккредитив ерекшелiгi оны қоюшы мердiгермен келiспестен банк-эмитенттiң өзгертуi немесе жоюы. Алайда орындаушы банк аккредитив өзгертiлуi немесе жойылуы жөнiндегi соңғы жазбаша хабарландыруды алғанға дейiн банкпен қабылданған және қоюшы мердiгердiң шығарған құжаттарын төлеуге мiндеттi. Қоюшы мердiгердiң келiсiмiнсiз ашылған қайтарусыз аккредитив өзгертiлуi не күшiн жоюы мүмкiн.

         Тауар тиеуге дайын деген қоюшы мердiгер телеграммасы төлеушiмен ашылған аккредитивтiң негiзi болып табылады. Қоюшы мердiгер аккредитив бойынша қаражат алу үшiн тауарды жөнелткен соң өз банкiсiне жөнелткен тауарға тауарлы-транспорттық құжаттармен шот-фактураның тiзiлiмiн ұсыну керек. Бұлардың негiзiнде орындаушы банк қоюшы мердiгер мен орындалған аккредитив шартын, құжаттың дұрыс ресiмделуiн тексерiп, содан кейiн ғана  аккредитив бойынша төлем жүргiзедi.

Сурет 4

Аккредетивпен есеп айырысудағы құжат айналымы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. аккредитив ашу жөнiндегi өтiнiш;
2. төлеушiнiң банкiсiндегi ашылғалы аккредитивтiң есебi, қоюшы мердiгердiң банкiсiне ақша аудару үшiн құжаттар беру;
3. құжаттардың ресiмделуi, оларды КЕО-на жiберiлуi;
4. несиелiк авизоны ресiмдеп, оны төлеушiнiң өтiнiшiмен қоса КЕО-на жөнелту;
5. КЕО-на дебеттiк авизоны жөнелту;
6. қаражатты сақтау;
7. қоюшы мердiгердiң оның адресiне аккредитив ашылуы жөнiндегi жазбаша хабарландыуы;
8. сатып алушыға тауарды тасымалдау;
9. шоттардың тiзiлiмiн, транспорттық және т.б. құжаттарды тапсыру;
10. қоюшы мердiгер шотына қаражат есептеу;
11. жөнелту құжаттары мен шот- фактураның тiзiлiмiн беру;
12. баланстық емес шоттың шығындары;

төлеушiге транспорттық құжаттар мен шот- фактура тiзiлiмiн беру;

          Нарықтық экономика жағдайында  халық шаруашылығын басқаруды жетiлдiру ақша механизмiнде қайта құруды талап етедi. Бiрiншi кезектi мәселе ретiнде  ақша айналымы бiрыңғай жүйесiндегi  ақшалай қатынасты зерттеу тұр. Бұл жүйе күрделi, бiртектi емес функционалды құрылымды және жалпылай өнiм қозғалысы әртүрлi сатысында материалды заттың қор құны айналымы жеке ақшалай байланысты негiзделген тiркеу талабына сай болу керек.

         Атап айтсақ ақша қозғалысы негiзделушi байланысы өндiру және оның құрылымдық бөлiгi – өндiрiспен, таралумен және алмасу, тұтыну мен ақшалай қатынастың сферасы кеңеюiне объективтi мүмкiндiгiн анықтайды және оны басқару арқылы жетiлдiредi.

         Барлық ақша айналымы шаруашылығы кешендi байланысы аясында ақша айналымының жеке сокторлар бойынша  және жалпылама өнiмнiң қозғалу сапасы бойынша спецификаға байланысты өндiрiстiк және өндiрiстiк емес сфера  ақша айналымы, тұтыну секторы  айналымы, және ақшалай-есептiк, әмиссиялық және несиелiк қатынастың  бiрiншi көрсеткiштерi кешенiн анықтаушы мемлекеттiк қаржының жүйе және несиелiк жүйе тұтас банктiк жүйенiң басқару объектiсiн құрайды. Халық шаруашылығы әр секторы ақша ағымы барлық ақша айналымы мазмұндық бөлiгi болып табылады және оның басқа бөлiктерiмен катон тiзбектi байланысты болып келедi. Секторлар ақша ағымы құн қозғалысы және құрылымдану ерекшелiгiне дәрежесiне байланысты барлық ақшалай айналым  функциялану тиiмдiлiгiне бiркелкi әсер етпейдi және тауарлы-ақшалай тепе-теңдiктi  ұстап тұру  мақсатында оны басқару құрылымы бойынша ерекшеленедi. Барлық ақшалай айналым функциялануы объективтi негiзi болып еңбек өнiмiн құнды формада тарату және қайта трату, және әсiресе ақшалай шығын жеке элементтерi  және шаруашылық органдар кiрiсiнiң  арасындағы керектi қатынасының анағұрлым экономикалық эффект қамтамасыз ету микродеңгейiне жету маңызды болып саналады. Шаруашылық субъектiлерi ақшалай айналымы микродеңгейде барлық функционалды құрылымды ақша айналымында  орталық орынды алады, ол тауарлық өнiмдi  шығару және тарату өндiрiстiк сфера және өндiрiстiк емес тұтынуға (өндiрiстiк емес сфера, тұтыну секторы) арналуы ақшалай байланыстыңбағытын және материалды негiзiн анықтайды. Мемлекеттiк қаржылық жүйе орталықтандырылған таралушы және қайта таралушы ақша қатынасын сипаттаушы ақша қозғалысы  ағымын шоғырландырады. Бiр мезгiлде қаржылық жүйе қаражаты халық шаруашылығы жеке буындары төлеуге қабiлеттi тұтынушы құрылымдануына қатысады.

         Блок  тұрғындар ақша айналымы жүйесiнде (тұтынушы сектор) маңызды орын алады. Соңғы өнiмнiң тұтыну сатысын негiздеп, тұрғындар ақшалай айналымы тұтас ақша қозғалысы тiзбектi байланысы барлық тiзбегiн түйiстiредi. Тұрғындардың ақша айналым элементi болып  отбасы ақша  айналымы саналады. Осы мақсатта отбасы бюджетiн талдау ашық құрылымдық бiртектi еместiгi тұтынушы сектордағы  ақша қатынасын  зерттеу үшiн бастапқы база болып қарастырылады.

         Ақшаға қатысты байланыс кешенi екi топ пропорциясы құрылымды таралады. Бiрiншi топ  iшкi байланыс деп аталатын әр блок шығыны және ақшалай түсiмiне сәйкестiк байқатады.

         Екiншi топқа бiр субъектiлердiң  ақшалай шығынын басқа төлеуге қабiлеттi сұраныс ұсыныс ақшалай  кiрiсiмiн байланыстырушы пропорция кiредi. Екi топ пропорциясы да байланысты негiзде  және соңғы келiсiмiн ақшалай кiрiстiң ақшалай шығыннан жоғары  болконында, ал төлеуге қабiлеттi сұранысының ұсыныстан артық болғанында және ақшалай қаражат  қалдығы жоғарылағанында  алады, немесе шығынның кiрiстен жоғары болуында, ақшалай қордың төмендеуiнде  және банк қаражаты қарызы тұтыну құрылымданғанда алады. Ақшалай қаражаттарға  тұтыну айналымы және оның керектi  аты  арасында  сәйкестiктiң жеткiлiктi болуы  тiкелей банктiк басқару объектiсiн құраушы ақша айналымы процессi соңғы аяқтаушы буын комплексi болып табылады.

         Көп түрлi  құбылыстарды  айқындай келе, өндiрiстiк жалпылай өнiм бiрiгуiмен байланысты туындаған құбылыстарды айқындай келе, ақшалай айналым екi түрге бөлiнедi:

• өндiрiс процесiн және тауарды айқындаушы айналым;
• тауар емес сипаттық ақшалай есептi  жүзеге асыруға байланысты туындайтын, айналым

         Төлемдер әдiсi және ақша құрылымдану ерекшелiгiне шығып қолма-қол емес және  нақты ақшалай  айналымы болып бөлiнедi. Ақшалай айналымның негiзгi бөлiгiн  қолма-қол емес айналым құрайды. Кәсiпорындар және ұйымдар бiр-бiрiмен, несиелiк мекемелермен және қаржылық органдармен есептеп нақты ақшасыз қатысуыды жүзеге асырады. Клиенттердiң банктегi есебi бойынша және олардың өзара талаптары жазбаларымен жүзеге асырылады. Қолма-қол айналым нақты ақшамен жүргiзiлетiн төлемдер жиынынан тұрады.

         Егер қолма-қол емес  ақша айналымында  ақша төлем жүйесi функциясы ретiнде қолданылса, ал нақтылай айналымда  — байланыс құралы  және төлем ретiнде қолданылады. Қолма-қол ақшаға көтерме саудадан және жеке тұлғалардан тауарлар сатып алынады. Кәсiпорындар, ұйымдар әне мекемелер қолма-қол ақшаны керектi тауарларды тек сатып алу құны төлем төлем шегiнен аспаған, заңда анықталған ретте ғана қолданылады. Одан басқа нақты ақшалар осы функцияда: зейнетақы төлеуде, жәрдем ақы және  стипендия төлеуде; банктiк қарыздарды тұрғындарға жеке тұрғын үй құрылысын және шаруашылық ғимарат салуға  беруге; сақтандыруды төлеуге және т.б. қолданылады.

         Ақшалай айналымды құрастыра отырып қолма-қол емес айналым және  төлемге шектеу жүргiзу қажет. Төлемдi айналым деп ақша тек төлем қаражаты ретiнде қолданылатын ақша айналымын айтады, төлемдi айналым құраушы элементтi болып қолма-қол емес айналым және нақтылай айналымның ақша төлем қаражаты ретiнде қолданылатын бөлiгi есептеледi. Олай болса, төлемдiк айналым  ақшалай айналым бөлiгi болып, қолма-қол  емес  формадағы қозғалысы  бiрiгуi, жалпылама өндiрiс процесiнде  қатынас және төлем қаражаты функциясы.

         Ақшалай айналымы рационалды  ұйымдастыруы ақшалай қаражат өз сомасына  салыстырғанда  оның  абсолюттi  өсуiн қамтамасыз етуге алып келедi. Осындай мақсатта ақшалай қаражат айналымдылығы  өсiмi есебiнен шаруашылық ортаны және  тұрғындар арасындағы  есептер өсуiне қол жеткiзуге болады. Есептер көмегiмен авансталған қаражаттың ақшалай формасы өндiрiстiк қорға айналуы , ақша түрiнде түскен қаржыны алу аяқталады. Осымен бiрге есептер қаржы айналымы маңызды буыны болып түседi, оның уақтылы аяқталуы өндiрiс процесiнiң  үздiксiз жаңаруының қажеттi шарты болып саналады.

 

 

• Ақша қаражатының құрылымдануы және қолма-қол емес есеп айырысу

         формасы.

         Нарық шартында және нарықтық қатынаста  маңызды әлеуметтiк-экономикалық мiндеттер қатары ақшалай қаражаттылық құрылымдануын арықарай зерттеу  қажеттiлiгiн анықтайды, ол ақшалай айналымды тұтасымен және қатынас, төлем және жинақтау қаражаты ретiнде функциялаушы жүйенi анықтайды. Ақша айналымы тұтастық көрiнiсi оны екi түрлi көрiнiс беру бiрлiгiн қарауда байқалады; ол бiрiншiден экономикалық айналым қатысушылары  кiрiсi мен шығысы арасындағы баланстық байланыс, екiншiден банктiк жүйе есеп шоты бойынша ақша  қозғалысының ерекшелiктерi. Сәйкесiнше ол ақшалай кiрiс пен шығыс құрылымдану  көрсеткiштерiнде байқалады, және сұраныстың төлеуге қабiлеттiлiгiн және оның экономиканың жеке секторлары бойынша  қанағаттандырылуы (материалды өндiрiс, өндiрiстiк емес сфера, мемлекеттiк бюджет, және тұтыну секторы) және де банктiк жүйе  есеп шоты бойынша ақшаның қозғалысы оның несиелiк-эмиссиялық операцияларымен кешенi.

         Ақшалай қаражат банк есеп шотында тұрады, және банктер бiр мезгiлде  төлемшiлерге  немесе қаражат алушыларға  несие бере отырып есептiк операцияларды жүргiзедi. Бiрақ ол ақшалай айналым банктiк басқарудың тiкелей тұтас объектiсi деген сөз емес. Ақша айналымы  функциялануы негiзгi сомасы  тұрғындар және  шаруашылық буындары ақшалай көрiнiс тарату және  құрылымдану шеарасында және сәйкесiнше шаруашылық басқару ортаны жүргiзуде  қалады. Осы уақытта банктiк жүйе  және қаражат иелерi арасында туындайтын экономикалық қатынастар барлық ақшалай есептердiң бiрыңғай есептеу орталығында  шоғырлануы  және де эмиссиялық және несиелiк қатынастар өзiнiң салыстырмалы өзбетiнше қатынас саласын, атап айтсақ елдiң ақшалай  ресурсын қолдану және үйрену аймағында және банктiк несие беру экономикалық шекарасында  жүргiзу қарастырылады. Осымен банктiк несиелiк басқару саласы, ақшалай есептер және ақшалай және несие тiк механизмдi қолдану негiзiнде  қажеттi қаражаттың құрылымдану саласы анықталады.

         Шаруашылықты функциялау тауарлық ағымның ақшалай және керi трансформациясын және де әр момент уақытында  айналымдағы қаражаттың  тауарлықтың бiр жағынан екiншi ақша ағымына трансформациясын қамтамасыз етедi.

         Ақшалай ағым қолма-қол және қолма-қол емес  ақша қаражаттары формасында көрсетiлген. Барлық кәсiпорын және мекемелер таратылған тауарларына, нақтылай ақша алушылар, орындаған жұмысына көрсетiлген қызметiне  ақы алушылар оларды банкке есептiк шотқа енгiзу үшiн өткiзуi қажет. Өз кезiнде кәсiпорындар және мекемелер  банк мекемесiнен еңбекақы, жәрдемақы, командировка және басқа шаруашылық қажеттiлiктер үшiн нақтылай ақша алады. Бұл операциялар банктiк кассалық бөлiмдерiнде жүзеге асырылады. Барлық нақтық ақшалардың банктегi жалпы  жиыны банктiң операциялық кассасы деп аталады, оның құрамына: кiрiс-шығындық касса, кешкi касса, яғни нақты ақшалы операциялық  күн аяқталғаннан соң қабылдайды және ақшалай түсiмдi санаушы кассадан тұрады.

         Операциялық  кассада соны банктiк iскерлiк сипаты және  көлемiне байланысты. Қолма-қол емес  ақшалай қаражат функциясын сектор, векселдеу несиелiк карточкалар атқарады, операция клиенттiк банктегi парақты есебi және оның өзара талабы арқылы жазба түрiнде жүргiзiледi.

         Шаруашылық байланыстар-банк iскерлiгi үшiн керектi жағдай. Олар банк iскерлiгi процесiнiң үздiксiздiгiн қамтамасыз етедi. Шаруашылық байланыстар бiр жақ қызмет көрсетуiнде, ал екiншi жақ клиент болғанда келiсiмдiк қатынастармен безендiрiледi.

         Есептiк қатынастарға бiр жақтың тауарды пайдаланған соң қызмет көрсетiлген мерзiмде төлеу мiндетi, екiншi жақтың келiсiм шарты бойынша мiндеттерi түсiндiрiледi.

         Ақшаны қабылдау және беру немесе қолма-қол емес салымды банк арнайы формадағы құжаттар бойынша жүргiзiледi. Олардың iшiндегi анағұрлым кең тарағаны нақты төлем чек (ақшалай), төлемдiк, есептiк чек, анықтама талаптарын,  акредитивтер.

         Нақтылай мәлiмге жарнама нақты ақшаны есептiк шотқа аудару кезiнде жазылады. Ақшаны алуды дәлелдеу үшiн банк алушыға квитанция бередi, ол ақтаушы құжаттама ретiнде жүредi. Банк және клиент арасындағы есептердiң таза ұйымдастырылуы үлкен маңызға ие, себебi ол айналым  қаражаттарының айналымдылығы үдеуiне тiкелей байланысты, ол ақшалай қаражаттардың уақтылы түсуi-қарыздардың қысқаруына әсер етедi. Қолма-қол емес есептер формасы. Тәжiрибеде дәлелденгендей ақшалай есептердiң негiхгi түрi-қолма-қол емес есептер болып табылады. Ақшалай қаражаттың және ұсталудың қысқаруын рационалды қолдануға  көп маңыз болу арқылы мемлекет қолма-қол емес есептердi ұйымдастырудағы, оларды жүзеге асыру шарттарын анықтайды және есептiк құжаттарды жүйесi жалпы мемлекеттiк заңдар және банктiк ережелермен реттеушi қолма-қол емес ақша айналымы ұйымы болып табылады.

         Барлық қолма-қол емес  есептеу шаруашылық объектiлер және банк мекемелерi арасында белгiлi қозғалыс жасаушы есептiк құжат негiзiнде жүргiзiледi. Есептiк құжаттар қозғалысы және құжат айналым екi нәрсе. Есептiк құжаттардың қозғалыс – ол құжаттардың  қозғалыс пункiтi бойынша  басынан есептiк соңына дейiн тiзбектi өту. Құжат айналым, есеп  құжаттары  қозғалысына керектi  уақыттан басқа  әртүрлi  операциялар  аяқталғаннан кейiн құжаттардың безендiрiлуiне қажеттi уақытты да өзiне қосады.

         Ақшалай қаражатты сақтау және есептердi  жүргiзу үшiн және де шаруашылық субъектiлерiне қарыз қаражаттарын тiркеу үшiн банкте есептiк, ағымдық қарыздық, арнайы қаражаттың және басқа есеп шоттар ашылады. Шаруашылық ұйымдарға несие беру қарыздың немесе немесе арнайы қарыздың шоттар арқылы жүргiзiледi.

         Шот ашу кезiнде (есептiк, ағымдық) банк мекемесi бас бухгалтерi кәсiпорын экземплярона шот  көшiрiммен бiрге белгiлейдi және елтаңбалы мөрмен бекiтедi. Шот шот ашу туралы өтiнiш негiзiнде ашылады. Оған кәсiпорын құру туралы құжаттар бекiтiлген жарғы көшiрмесi, тұлға қолы қойылған үлгiдегi карточка, шот қаражатымен бекiтiледi және салық инспекциясы рұқсаты және мөрi кiргiзiледi. Ақшалай есептiк құжаттамалар шоттар арқылы операциялар жүргiзуге негiз болып табылады және олра берiлген талаптарға сай қол қойылып және безендiрiлуi керек. Құжаттар төлемдер жүргiзу процесiнде  банк жұмысшылары шоттағы ақшалай қаражат нақты мөлшерiн,  тапсырылған құжаттар айқындығын (қойылған қолды және банктегi өзгертiлген мөрдiң басылуын), құжаттар әсерi, күшi мерзiмi сақтауы, жүргiзiлген операциялар заңдылығы тексерiлуi. Есептер тауарлық және тауарлық емес операцияда болуы мүмкiн ал ол кәсiпорын   орналасу мекенiне мiндеттер байланысына байланысты есептер әр қалалық және бiр қалалық болып бөлiнедi.

         Есептер формасы жақтар арасындағы келiсiммен, келiсу шартымен және басқа келiсiм қағаздармен анықталады. Кәсiпорындар арасындағы өзара қарыз келiсiмi қатысуынсыз жүруi мүмкiн. Келiсiм шартта жеткiзiп берушi мен сатып алушының арасында құжаттарды төлеуде кешiккенiне өсiмдер  қосылу қарастырылады.

         Кәсiпорын есеп шотынан қаражат есеп шот иесi  үкiмiмен қарастырылады. Төлемдер кезектiлiкпен жүргiзiледi. Ол кәсiпорын жетекшiсiмен анықталады. Ертеректе  банк төлемдер кезектiлiк күнтiзбесiн бекiткен ал одан ертерек төлемдер мiндеттi түрде төлемдердiң  арналуына байланысты болған, бiрiншi кезекте  бюджет және жұмысшылар еңбегiне  төлем қойылатын болған.

         Кәсiпорын есеп шотында  бiр шектеудiң алынып тасталуы әбден заңды болуы мүмкiн, себебi нарық және нарықтық қатынас кәсiпорын ақшалай  айналымын және коммерциялық ұйымдарды  басқарудың административтi әдiсiмен сыйымсыз. Соңғы уақыттағы төлемдiк таптырысты қолданудың шарты едәуiр кеңейтiлген.

         Төлемдiк тапсырмалар банктiң сол есеп шотынан ақшалай қаражат сомасын басқа кәсiпорынға, ұйымға, тұлғаларға немесе мекемелерге аудару формада қағазда банкке тапсырманы көрсетедi. Тапсырма қағазды жазылған уақыттан бастап 10 күнге дейiн күшiнде болады. Төлемшi тапсырмасы банкте тек егер есеп шотта нақты ақша болғанда ғана, егер банк және есеп шот иесi арасында  көрсетiлмеген болса ғана қабылданады. Төлемдi жүргiзу  үшiн егер шаруашылық органының алуға құқы болса банк қаражаты да  қолданылады.

         Төлемдiк тапсырма төлуде келесi бухгалтерлiк жүргiзулер жасалады.

Төлеушi банкiнде

Д-т-төлеушiнiң есептiк шоты (немесе оның қарыздық шоты);

к-т-161 шоты (ұлттық банктегi төлеушiнiң корреспонденттiк шоты).

Жеткiзiп берушi банкiнде:

Д-т-161 шоты (жеткiзiп берушi банкiнiң Ұлттық банктегi корреспонденттiк шоты);

К-т-жеткiзiп берушi есептiк шоты.

         Егер жеткiзiп берушi мен сатып алушы арасында бiртегiс және тұрақты сипат болса, онда олар арасындағы есеп айрысу келiсiм шарт негiзiндегi төлем ретi бойынша есеп айырысуда жоспарлық төлемдердi  қолдану арқылы жүргiзiледi. Бұл жағдайда «Төлемнiң арналуы» графасында сипат алушы келiсiм бойынша жоспарлы төлеудi бастап көрсетуге мiндеттi және де  төлем мерзiмiн көрсетедi. Бюджеттен құралған мекеме, одан басқа «Төлемнiң арналуы» барысында аударылушы соманың арналуы мақсатын көрсетедi. Үздiксiз циклдағы кәсiпорын өнiрiлген өнiмi үшiн есептеуден аванста төлемдердi, төлемдiк тапсырмамен жүргiзетiн төлемдердi қолдануы мүмкiн.

         Есеп айырысу формасының ең жақындысы чекпен есеп беру деп айтсақ болады. Чек чекберушiнiң төлеушiге хаттың тапсырмасынан тұратын құнды қағаз, онда көрсетiлген ақшалай сомасында төлем жүргiзiледi. Чек берушiге қызмет көрсетушi  банк чекiмен дело чекберушiге  жеке шот, қаражат; чек берушiнiң есептiк немесе ағымдық шотындағы қаражаты бiрақ чекберушiнiң банкпен кепiлденген келiсiмiндегi сомадан жоғары емес төлемде чек беру қамтамасыз етiледi.

         Қазiргi кезде Қазақстан Республикасы төлемдiк айналымында есептiк чектердi қолдану, чек есептерi жайлы ережемен, Қазақстан Республикасы қолма-қол емес есеп айырысу жайлы ережемен және де Ұлттық банктiң қосымша нұсқаулары мен реттеледi.

         Қазiргi уақытта Ұлттық банк нұсқауларына сай есеп айырысуда тек дело чектердi (жабу чектерiн) қолданылу қарастырылады. Қаражаттарды жабу клиент-чекберушi жеке банк есеп шотында 722 «есептiк чектерде» жүргiзiледi, ол чек мәлiмет бойынша төлемге кепiлдiк бередi.

         Есеп айырысу чегiн алу үшiн клиент оған қызмет көрсетушi коммерциялық банкке белгiлi формадағы жалпы қажеттiлiк сомасы көрсетiледi. Осында көрсетiлген мәндер негiзiнде бiр чек лимитi анықталады, ол әр чектiң терiс жағында көрсетiледi. Чек беруге өтiнiшке кәсiпорын жетекшiсiмен, бас бухгалтер қолы қойылады және мөрмен бекiтiледi. Бiр мезгiлде клиент өтiнiшпен бiрге банкке өтiнiлген соманы анық есептiк чекпен 722 «есептiк чектер» шотына аударуға төлемдiк тапсырманы ұсынады, тек алуға құқығы болады. Мұнда келесi бухгалтерлiк жүргiзiлу жасалады.

         Д-т-кәсiпорынның есептiк шоты;

         К-т-722 «есептер чектерi» шоты.

         Есептiк чек қағаздары есеп берудiң қолма-қол қаражаты болып табылады және банктермен, егер банк чек эмиссиясын жүргiзуге құқылы болса дайындалады, қорғануы дәрежесi реквизитi мiндеттiлiгiн ескере отырып олардың болмауы чектiң құжат ретiнде күшсiзденуiне алып келуi мүмкiн.

         Чек есептерi жайлы Ереже күшiне сәйкес Қазақстан Республикасында чектер, кәсiпорындарда қабылданса индоссирленген болмауы мүмкiн және басқа заңды тұлғаға иелiкке берiлуi мүмкiн; чектердiң  жеткiзiп берушi иелерiне индоссамент қаражатымен беруге тиым салынады.

         Батыс тәжiрибесiнде чектiк кiмге жазылғандығына байланысты чектер келесi түрлерге бөлiнедi:

• есiмдiк, тек N төлеуге;
• ордерлiк, N-ге төлеңдер немесе оның жарлығы бойынша;
• ұсынушы, ұсынушыға төлеңдер;

         Ордерлiк чек ұсынушыға басқа тұлғаға ақшаны алу құқығы жазба түрде немесе индоссамент көмегiмен беруге мүмкiндiк бередi.

         Индоссаменттердiң төрт түрi бар:

• банктiк индоссамент. Чек иесi терiс бетiне өзiнiң қолын қояды, нәтижесiнде чек ұсынушы құжат болып шығады және кез-келген заңды иесi онымен банктен ақша ала алады;
• аталушы индоссамент чек иесi терiс бетiне өзiнiң қолын қояды және тұлға атын көрсетедi. Онда чек арқылы ақша алуға  құқық берiлген тұлға аты көрсетiледi;
• мақсаттық индоссамент. Чек иесi терiс бетiнде басқа тұлғаға чектiң беру мақсаты көрсетедi және чек бойынша ақшаның алыну мөлшерiн шектейдi;
• айналымсыз индоссамент. Егер чек иесi чек бойынша  мiн ұсыну мүмкiндiгiн шектейдi немесе алып тастағасын келсе ол төленбеген жағдайда ол индоссамент мәтiнiнде «айналымсыз» деген сөздi қолданады.

         Кроссирленген чек. Чектiң беттiк жағында  екi параллельдiк сызық болады. Ол чек бойынша  соманың чек ұсынушыға қолма-қол емес жолмен шот аударуды көрсетедi.

         Әртүрлi елдерде чек мазмұны бiрыңғай жасалады заңды компоненттер өзiне төмендегiлердi қосады:

• сөз «чек»;
• белгiлi бiр соманы төлеу бойынша шартсыз мiндет;
• банк трассата;
• төлем орны;
• шығару орны және күнi;
• трассата қолы;

Коммерциялық компоненттер:

• чек нөмiрi;
• трассата есеп шоты нөмiрi
• трассата — банк коды;
• чек сомсының цифрмен қайталануы;
• бенефициар;
• кодтау сызығы (бұл әрқашан таза болып қолданылуы керек).

         Төлемдi жүргiзудiң заманға сай кезеңiнде жеткiзiлген тауар және көрсетiлген қызметтерге коммерциялық векселдер қолданылады.

         Векселдермен операциялар жүргiзудiң дамуы мен табиғаты елдiң экономикасы құрылымымен тығыз байлынысты. Ерте ортағасырларда әртүрлi елдерде саудалық қатынастардың  дамуына байланысты өзiмен аса көп мөлшердегi соманы алып жүру қауiп қатердi  айтпайақ қолайсыз болады. Бұл проблемаға векселдiң енгiзiлуiне нүкте қояды: Саудагер өз қаласында оған басқа елде керек ақша сомасын  өткiзедi. Волютада немесе ондағы айналымдағы  валютада мiндеттерiн төлеу сомасы  ақшасының ролiн атқарады. Ең алғашқы векселдердiң бiрi (ХIII ғасыр) мысал ретiнде былай делiнедi: Мен Туннисте қайтарып алу мiндетi үшiн айрбастауға  10 гелуэздiк лира алдым. Осы қарыздың мiндет формасын орында  «уәде беру» ақшалай емес  мәтiле жасау. Мен оларға басында бiр елден бiр елге саяхат жасауға  тура келедi, бiрақ олар өздерiмен аз ғана ақша алып жүредi, себебi ол ақшалар бөгде қалада мiндеттердi төлеуге жеткiлiктi болады, басқа жерде жүргiзуге уәде беретiн векселдер бердi. Бретiк келе саяхаттау керектiгi жойыла бастады, мехиялар басқа сауда орталықтарына  өз агенттiктерiн ашты және өзара қызметтер жасады. Аударылушы  векселдермен операциялар жүргiзу нәтижесiнде қатынасушылар арасындағы  өзара мiндеттердiң көп бөлiгi  компенсацияланады, тек уақыт өткен сайын байланысты орнату қажет болады. «Қарыздық мiндеттер», «аударымдық векселдер» деп аталушы құжаттар хат түрiнде шығарыла бастады және ол тапсырмалық төлемнен тұрады. Бұл форма, вексельмен операция жүргiзу түрi ХIII ғасырдан бастап әжептеуiр белгiлi. «Аударымдық вексель» терминi «Қарыздық мiндеттердi» нақты ақшаға алмастырумен тiкелей байланысты.

         Бiрiншi халықаралық келiсiм Женева да 1930 жылы аударымдық вексел жайлы  заң бойынша  конференцияда жасалды. Көптеген елдер келiсiмге қол қойып келiсiмдi бекiттi, ал Ұлыбритания және АҚШ қол қоюдан бас тартты.

         Тұтас алғанда  бұл күндер аударымдық векселдердiң екi жүйесi бар: бiрi-1930 жылы немiс және француз жүйесiнiң қосылуынан кейiн туды, ал екiншiсi ағылшын- америка жүйесi  бiрiгуiнен пайда болды. 2001 жылы Қазақстан Республикасы да Женевалық келiсiмдi қол қойып бекiттi және оның базасында 18 мамыр 2001 ж бастап «Қазақстан Республикасындағы есеп айырысудың векселдiк жүйесi  жайлы уақытша ережесi» қабылданды.

         Сол ережеге сәйкес вексель – ол бiр жақты абстроктiлi ақшалай мiндеттен тұратын  бекiтiлген формадағы келiсiмдiк құжат. Құрастыру формасына байланысты Вексель қарапайым және аударымдық болады, ол кредиттiк ақша функциясын орындайды және төлем қаражаты, кредит беру  құжаты болып табылады. Векселдер және чектер жеткiзiп берушi  және тұтынушы арасындағы есептесудiң жеңiлдететiн болғандықтан тиiмдi.

         Тапсырма төлемдi талаптырнан есептеуге және өз артықшылықтарына ие. Төлемдiк талап-тапсырмалар жеткiзiп берушiнiң сипат алушыға  келiсiм бойынша  жеткiзiлген тауар құқына, жасалған жұмыстарға және көрсетiлген қызметке құн төлеу талабы болып табылады. Мұндай талаптың негiзiнде  жеткiзiп берушiге қызмет ететiн банктен төлеушiге  қызмет етушi банкке бағытталған есептiк және түсу құжаттары  түседi. Жеткiзiп берушi  қызығушылығын орындау мақсатында жеткiзiлген тауарға оның уақтылы  ақы төлеуi бойынша  төлеушiге тиеу құжаттарын беру тәуелдiлiгi бекiтiлген.

         Сатып алушы банкi  талап-тапсырманы  жеткiзiп  берушiден алып төлеушiге, ал  тиеу құжаттарын  төлеушi шотына  карточкаға қалдырады. Төлеушi банкке төлемдiк талап-тапсырманы оның банкке түскен уақытынан бастап үш күн iшiнде  жеткiзедi. Осы уақыт iшiнде ол толық немесе жартылай төлемнен бастарту жөнiнде  жөнiнде ескерту  хатын банкке беруi керек. Егер толық төлеуге келiссе немесе жартылай төлеу талап-тапсырманы  төлеушi қойылатын қолдарымен безендiрiп, мөрлеп банкке өткiзедi. Осының негiзiнде банк төлеушi шотынан осы қаражатты алып тастайды. Төлемдiк талап-тапсырманы  төлеу келесi  бухгалтерлiк жүргiзулермен банк шоттары  бойынша көрiнедi. Төлеушi банкiнде Д-т- төлеушiнiң есептiк шоты (немесе оның қарыздық шоты);

К-т-161 шоты (Қазақстан Республикасының Ұлттық банкiндегi жеткiзiп берушiнiң корреспонденттiк шоты); К-т-жеткiзiп берушiнiң есеп шоты.

         Кейде жеткiзiп берушi мен төлеушi арасындағы  есеп айырысу үшiн аккредитивтер қолданылады. Аккредиттер  клиенттiк келiсiм шарт бойынша оның пайдасына тапсырмасы бойынша берiлетiн банкттiк шартты ақшалай мiндетi болып табылады. Келiсiм шарт аккредитив ашушы банк төлем жүргiзетiн немесе аккредитивте қарастырылған құжаттарды  жеткiзiп беру көрсететiн жағдайда басқа банкке атқарушылық жүргiзетiн қарастырылады.

          Аккредивтер жабылған, жабылмаған пiкiрлiк және пiкiрсiз болып бөлiнедi. Жабылған аккредитивтер – ашылғанда банк эммитент (аккредитив ашушы) төлушiнiң өз қаражатын немесе берiлген кредиттi жеткiзiп берушi  банкiне (орындаушы банк) жеке баланстық шотқа 720 «аккредитивтер» банк-эмитент мiндетi әсер ету мерзiмiнде аударады. Мұнда келесi банктiк жүргiзулер жасалады:

         баланстық емес 9931 шоты «аккредитивтер төлемге» кiрiсi;

         В төлеушi банкiндегi;

         Д-т-төлеушiнiң есептiк шоты  (немесе оның қарыздық шоты); 

         К-т-161 шоты (Қазақстан Республикасы Ұлттық  банкiндегi банк  эмитент коореспонденттiк шоты);

         Жеткiзiп берушi банкiндегi:

         Д-т-161 шоты  (Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiндегi жеткiзiп берушi банкiнiң корреспонденттiк шоты);

         К-т-720 «аккредитив» шоты;

         Жеткiзiп берушi шотына қаражатты аударғанда

         Д-т- 720 «аккредитив» шоты;

         К-т-жеткiзiп берушiнiң есептiк шоты;

         Атхқарушы банк банк эмитентке фактур және тиеу құжаттары – есебi тiркеу кiтабы және тиеу құжаттарын сатып алушы – төлеушiге бередi.

         Банктер арасында жабылмаған (кепiлдендiрiлген) аккредитивтер корреспонденттiк қатынасы  орнаганнан соң жабылмаған аккредитив атқарушы банкке оған  банк – эмитент шотында жүргiзiлетiн аккредитив барлық сомасын шығарып тастау құқығы берiлгеннен соң ашылуы мүмкiн.

         Пiкiрсiз аккредитив жеткiзiп берушi пайдасы үшiн ашылған жеткiзiп берушi келiсiмiнсiз өзгертiлмейдi немесе жабылмайды. Егер аккредитивте  пiкiрсiздiк жайлы көрсетiлмеген болса, онда ол пiкiрлiк болып саналады. Пiкiрлi аккредитив бавнк-эмистент пен жеткiзiп берушi  келiсiмiнсiз өзгертiле немесе жойыла алады.

 

 

• Банк аралық корреспонденттiк қатынас. Корреспонденттiк шоттың ашылу тәртiбі.

         Клиенттерге есептiк-кассалық қызмет көрсету және төлемдер жүргiзу процесiнде банктер өзара қатынасқа түседi, ол корреспонденттiк қатынас деп аталады. Корреспонденттiк шоты пайдаланып банк аралық есеп-қисапты  ұйымдастырудың екi нұсқасы бар: орталықтандырылмаған яғни коммерциялық банктердiң бiр-бiрiмен корреспонденттiк қатынасына негiзделген және орталықтандырылған, мұнда банктер арасындағы есеп айрысу Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiндегi корреспонденттiк шот ашу арқылы жүргiзiледi.

         Банктер арасындағы төлемдерде  Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң делдалдық әрекетi, ақша айналымын реттеудi  және бақылауды жүргiзуге мүмкiндiк бередi.

         Орталықтандырылған банк аралық есеп айырысуға  корреспонденттiк шоттарды қолдану  негiзделген. Корреспонденттiк шот – Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнде  ашылатын өз алдына «банк-есеп қисап шоты». Корреспонденттiк шоттың мақсаты онда меншiктi қаражаттар исақталады және де операциялар несиелiк-есептiк бойынша көрiнедi, коммерциялық банктiк клиенттердi кассалық және басқа есептесумен жүргiзiлетiнен байқалады.

         Корреспонденттiк шот бойынша  жүргiзiлетiн операцияларға жататындар:

• банк клиенттерi ақшалай қаражатын қайта санау және төлету;
• банк кәсiпорын клиенттерiнiң бюджетпен, зейнетақы қорымен және басқа органдарымен есеп айырысу;
• клиенттерге жасалған жұмыс үшiн ақы алу, нақтылай ақша беру және қабылдау;
• Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiмен кассалық операциялар, құнды қағаздар депозиттер және банк аралық қарыздар;
• берiлген несиелерге проценттердiң түсуi және басқа клиенттерден түскен кiрiстер;
• депохзиттiк шоттар бойынша төлемдер жүргiзу;
• банктiң өзiнiң салығын бюджетке төлеу;
• банк аппаратын ұсап тұру үшiн шығындар және т.б.

         Корреспондеттiк шоттарды ашу үшiн коммерциялық банктер келесiлердi безендiредi.

• шот ашу үшiн өтiнiш;
• жарғы көшiрмесiн және қол қойылған, мөр басылған үлгiдегi карточка.

         Коммерциялық банктер Қазақстан Республикасы  Ұлттық банк алдында әлемдiк жетiстiктерге жауап беретiн, жоғары тиiмдiлiктi  жалпы мемлекеттiк банкаралық есеп жүйесiн құру мәселесi тұр. Осыған байланысты бiрiншi орында электронды төлемдердi ұйымдастыру тұр, ол банктердiң  бiр-бiрiне бiрiншiлiк құжаттарды жiберуден, Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiндегi  әртүрлi клирингтi құрылымдардың ашылуынан басталады және де коммерциялық банктер арасында тiкелей есептердiң енгiзiлуiне алып келедi. Орталықтандырылмаған қатынастар қатысушылары  банк корреспонденттер өзара банкаралық  депозиттер жүйесiмен байланысқан хаттар алмасу хауазимдiк тұлғалар қол-қойылағн үлгiлерiн алмасу телеграфтық кiлттi анықтау үшiн банк-корреспонденттер бiр-бiрiне корреспонденттiк есептер ашады, олар арқылы өзара есептер жүргiзiледi. Корреспондеттiк қатынастарға және де басқа қызметтер кiредi, олардың iшiнде банк корреспонденттер клиенттердi аса жоғары сомадағы лимитте кредит бередi. Одан басқа, iрi банк-корреспонденттер  ұсақ банктерге  инвестициялық жоспарды басқару  жөнiнен кеңестiк қызметтер көрсете алады, олар сатып алу, сақтау және тапсырыс бойынша  бағалы қағаздарды басқару жөнiнен кеңестер ұсынады.

         Коммерциялық банктер арасында  шетелдiк банктермен корреспонденттiк қатынастарды орнату үшiн бiрiншi Ұлттық банктен басты валюталық лицензия алуы керек.   

         Генералдық лицензия коммерциялық банкке шет елдiк банктермен тiкелей корреспонденттiк қатынас орнатуға мүмкiндiк бередi, ол клиенттердiң халықаралық есептiк операцияларын жүргiзу уақытын едәуiр қысқартады. Онда клиенттердiң  шотындағы валюта  ақшасы шет ел банк корреспонденттерде ашылщған шотына аударылады. Генералдық  валюталы лизецияға  ие коммерциялық банктер  басқа коммерциялық банктермен валюталық операцияларды  жүргiзу үшiн корреспонденттiк шоттар ашуға құқылы.

         Халықаралық корреспонденттiк қатынастар ереже бойынша  бақылаушы құжаттар пакетiн алмасудан басталады. Оларға атқарушы  тұлғалар қолдары тiзiмi  және төлемдердiң орындалуы және басқа нұсқаулардан  құралған тапсырмадан тұратын пелекстерде қолданылатын тексеру коды жатады. Егер банк корреспондент СВИФТ жүйесiне қосылған болса, онда кодтар алмасу  қарастырылған. Одан басқа қызмет көрсетудiң жалпы шарты және көрсетiлген қызметтер үшiн жиналым мөлшерi келтiрiледi.

         Корреспонденттiк қатынастар өзара сенiм негiзiнде құралатын болғандықтан, тұлғалардың бiр-бiрiне үлкен роль ойнайды, ол тұлғалар осы қатынастарға тiкелей жауап бередi. Ол үшiн әрине шет ел тiлiн бiлуi қажет. Уақыт өте келе хабарлама және оқыту мақсатында басқа  банк қызметкердлерiн уақытша жұмысқа  қабылдау  мақсаты болады. Жақсы дайындалған қызметкердлер банктiк келiсiмдердiң тәуелдiлiгiн тез анықтап алады, және оны жақсы  басқара алады.

         Банк аралық корреспонденттiк қатынастарда капитал саудасына байланысты  тәуелдiлiктер болуы мүмкiн, мысалы валюталық теуелдiлiктер (банктiң өз пазициясын ұстаушы әртүрлi валюталары арасындағы алмастыру курсының өзгеруiнен туындайтын) және де проценттiк құнның өзгеруiне байланысты тәуелдiлiктер. Одан басқа банк корреспонденттер белгiлi бiр елдермен байланысты тәуелдiлiктiбақылай бiлуi және  кредиттiк тәуелдiлiктi бағалап назарға алып отыруы қажет. Белгiлi бiр елмен байлангысты тәуелдiлiктi басқаруда елдегi жалпы  себеп және экономикалық жағдай, жеке алғанда  сыртқы қарыздарды көрсетiлген мерзiмде қайтару қабiлетi назарға алынуы қажет.

         Несиелiк тәуелдiлiктi  бағалау банктiң қаржылық сенiмдiлiгiн бағалаудан тұрады. Осы мақсатта банк корреспонденттiк банк қуатын анықтаушы, қаржылық жағдайын бағалаушы  жылдық есептермен алмаса алады. Жылдық есепке  баланс, пайда және шығын есебi эәне түсiндiрме жазба кiредi. Баланс балансты  құрастыру күнiне дейiнгi жағдайдағы акционерлiк капиталдық үлесiнен мiндеттерден және меншiгiн айқындайды.

 Пайда және шығын жайлы есеп банктiк өткен шаруашылық жылдағы кiрiс және шығынын көрсетедi.

         Iскерлiк қатынастағы әдiс талданады, банк өз мiндеттерiн орындауы ма жоқ па тексерiледi. Банкаралық корреспонденттiк қатынастары саудамен байланысты iскерлiк аккредитивтердiң  дәлелденуi және визалануынан, кепiлдiк беруден, төлемдiк иннасео және төлемдiк тапсырмаларды  орындаудан тұрады. Бұл қызметтер экспортты-импорттық операциялар бойынша бiр-бiрiне өзара сипатта болады.

         Операцияларды жүзеге асыру үшiн банктер бiр-бiрiне шот ашады. Бұл шоттар «А» банкiн «Б» банкiмен ұстап тұратын НОСТРО шоты деп аталады, «А» банкi көзқарасынан (латынша «НОСТРО» «бiздiкi» дегендi бiлдiредi, сiздегi бiздiң шот). «Б»  банкы көзқарасынан бұл шот ЛОРО  деп аталады. (немесе ВОСТРО). Латын тiлiнен аударғанда  «ЛОРО/ВОСТРО», «сiздiкi», «сiздiң шотыңыз бiзде». Бұл деген сөз банк «Б» қаржылық операцияларға жауапты, шотты және проценттер аударылуын басқарады, өз кiтабында  «А» банкi  шотын ұстайды.

         Мысалы Алматы қаласындағы «А» банкi Франкфурттегi «Доичебанк» немiс маоркасынан шот ашты делiк, олай болса қызмет көрсетушi банк көрсетiлген шотты жүргiзедi, оған сәйкес жазбаларды «А» банкiнен шотты жазып берiп отырады. Бұл шот «Дойчебанкте» Франкфуртте «ЛОРО» шоты деп аталады. Ал Алматыдағы  «А» банкi көзқарасынан «НОСТРО» шоты деп аталады, онда операция айна бухгалтерияясы (дублирлеу) әдiсiмен жүргiзiледi. Мұндай бухгалтерия  айналық көрiну принципi бойынша  Алматылық банкке немiс маркiсiндегi өз шоты бойынша оперативтi iс жүргiзуге  мүмкiндiк бередi. «НОСТРО» шоты бар «А» банкi ақшалай қаражатын аудара алмайды, ол өз iскерлестерiн соманы дебет немесе  сол шот  кредит бойынша  анық нұсқаулап отыруы қажет. Банк  белгiлi бiр соманы шоты ұстағаны үшiн және операция үшiн төлейдi. Төлеу деңгейi банктер арасындағы  келiсiм шартына, өзара ұсыныстарына байланысты. Одан басқа банктегi кредиттiк өсуi дебеттiк сальдо бойынша процентке әсер етедi: кредиттiк сальдо бойынша процент әдетте кредиттiк байланыс төлеу үшiн қолданылмайды, себебi белгiлi баланс есеп шотты ұстау және басқа операцияларды  ұстау бойынша  шығындарды компексациялауға қажет болуы мүмкiн. Кейбiр елдерде мсыалы АҚШ-ты тәжiрибеде шотта белгiлi бiр төлем орнына  ұстау талап етiледi. Келiсу мақсатында  банкке  iшкi «айналы шот» ұстау қажет. Егер банк «А» банк болса. «Б» банкiнде  тұрған өзiнiң шотына «НОСТРО» төлемдiк тапсырманы  шығарады, ол клиент  шотын тексерiп сол соманы өзiнiң iшкi айналы шотынан кiретiн етiп жазып бередi. Банк iскерiне сәйкес iшкi айналым шотқа түсiру келiсiмi туралы жазба алған соң «НОСТРО» шотынан банк – корреспондентпен операциялар жеңiл көрсетiп немесе белгiлi бiр позициялар ашық түрiнде қалады. Одан басқа  iшкi «айналы шоты» жүргiзу банкке қаражат қашан аударылғаны немесе дебет бойынша  кредиттiң аударылған күндерiн банк жазбасымен  ауыстыруға мүмкiндiк бередi, себебi проценттердiң бiркүндiгiнiң жоғалуы бiр сома болса үлкен шығындарға алып келедi. Кейбiр жағдайларда банк- — корреспондент – банк «Б».  «А» банкiнде  «ЛОРО» шотын ұстап тұра алады, сол ел валютасымен бұл жағдайларда  «А» банк шотқа қызмет көрсетуге жауап бередi. «ЛОРА» шотына  өз корреспондентiнен салым алады, мысалы төлемдiк тапсырма берсе шотты кредит бередi.

  Iскерлесi өз кезегiнде өз iшкi айналым шоты және сәйкесiнше клиентпен керi жүргiзулердi жасайды.

         Корреспондеттiк қатынаста  «НОСТРО» шотында  белгiлi бiр соманы ұстап тұру өте маңызды және  шот балансына бақылау жүргiзiп отырады, немесе банк әсiресе жоғары проценттер уақытында кредит процентiң жоғарылауына төлем төлеу  немесе кредиттiк баланстан процент ала алмай қалып, ақшасынан құрдан құр айырылуы мүмкiн.

         Кейбiр елдерде баланс қатынасына шектеулер бар екенiн есете сақтау керек. Валюта алмастыруға  шектеулерге байланысты егер бар болса кейбiр елдер оң немесе терiс сальдоны өз территориясындағы  банкте ұқсатуға жол бермейдi. Одан  басқа банкке нұсқаулардың барлығы дұрыс жүргiзiлуi маңызды екенiн ескеру керек, нұсқауда кеткен қателiктер оң баланстағы  пайда жоғалтуға  немесе терiс баланстағы проценттердi  төлеуге алып келуi мүмкiн. Тағы да ескертетiн жағдай кейбiр банктер  қатары әртүрлi себептермен егер онда төлемдi жүргiзуге қажеттi  хқаражат жеткiлiксiз болса, корреспонденттiк шотты төлеп тұруды жүргiзбейдi.

         Корреспондеттiк шоттың операциялары айқындалуы үшiн Қазақстан Республикасында  келесi шоттар ашылады.

         №170 «Банк-корреспондеттегi банк шоты – НОСТРО» (теңгедде) активтi баланстық шот.

         Шоттың орындалуы: оның банк – корреспонденттегi шотындағы банк  қаражатын тiркеу және де  осы шарттар бойынша  жүргiзiлетiн есептердi  тiркеу .

         Шот дебетi бойынша: сомалар жүргiзiледi, банк-корреспондентке және оның клиентiне.

         №180 пассивтi «ЛОРО» — банк корреспондент шоты баланстық шот.

         Шот арналуы: банк-корреспондент және оның клиенттерiне  тиiстi қаражатты  тiркеу.

         Шот дебетi бойынша банк – корреспонденттiк клиенттерi пайдасына немесе оның өзiне салынатын сомалар жүргiзiледi.

         Корреспондеттiк шот «ЛОРО» ашылуы  мысал болып келесi банктер есептелiнедi. Алматы қаласының КазАКБ «Кредсоцбанк» келесi банктерде  корреспонденттiк шоттарға ие: Несие импэксбанк, Россия;  Commerts bank, Германия; Вankars Trust,  АҚШ;  Центркредитбанк , Қазақстан.

         Халық банк «Альбарика-Қазақстан» келесi банктерде  корреспонденттiк шоттарға ие: Туран Алембанк Қазақстан; Аккобанк, Россия; Вankеrs Trust, АҚШ; Deutschebank, Германия.

         Бiрiккен қазақ-американ «Таксакабанк» банкi ЛОРО шотына келесi банктерде ие: Торибанк, Россия; Refublie National Bank, АҚШ; Texas Central Bank, АҚШ; Deutsche Bank, Германия; Credit Swise Bank, Швецария. Өз банкiнде Coresbates Bank ашық банк корреспонденттiң шотына ие.

         АООТ «Ларибабанк» келесi банктерде «ЛОРО» шотына ие: Межкомбанк, Россия; Bank of NewYork, АҚШ; Bankers Trust, АҚШ.

         Өз банкiнде «Western Union» Монако ашық банкiне корреспонденттiк шотқа ие.

         Ұлттық банк келесi банктерде корреспонденттiк шотқа ие: Federa 1 Reserve Bank of  New York, NewYork; Bant of England. London; Bank Austria, Wien; Banque National De Belgigue, Brissel; Kredietbank. NV,Brussel; The Chase Manhattan Bank, N.A. NewYork; National Wesfminster Bank, PLC, London; Union Bank of Switzerland, Zurich; Deutgche Bank, Fr/Main; d resdner Bank, Fr/Main; Kommerzbank, Fr/Main; The Bank of Tokyo-Mitsubisi, Tokyo; Fuji Bank Limited, Tokyo, Osaka; International Mometary Found Washington; Republic National Bank of Nae York, NewYork; Midlant Bank. PLC, London; Rofschild and sons LTD, London; Credit Comercial De France, Paris’ Bankers Trust Company. NewYork; Автобанк; Москва; центральный банк РФ, Мәскеу.

         Шет ел банктерiмен корреспонденттiк қатынас ұйымдастыруда бiздiң коммерциялық банктер  негiзiнен СВИФ халықаралық банкаралық жүйеге бағыт  көздейдi. Қазiргi уақытты осы жүйеге бiрнеше iрi отандық банктер кiредi.

 

 

ІІ тарау. Қазақстан Республикасындағы қолма-қол емес есеп айырысуды ұйымдастырудың қазiргi жағдайын талдау.

 

 

2.1. Қазақстандағы банк жүйесінiң даму тарихы және нарық экономикадағы банк ролi.

         Қазақстандағы банктiк жүйенiң даму тарихы. Кеңес үкiметi кезiнде  қазақстанда өз банктiк жүйесi болмады, себебi Қазақстан территориясында СССР орталықтандырылған кредиттiк жүйе бөлiмдерi  мен филиалдары болады. Осыған байланысты банктiк жүйе СССР тарихымен тiкелей байланысты. Патшалық Россия банктiк жүйесiне кiретiндер: Мемлекеттiк банк, акционарлiк банктер, өзара кредиттiк қауымдастық, қалалық банктер; ипотекалық кредит банктерi және басқа кредиттiк мекемелер.

         Ресей мемлекеттiк банкi (өз iскерлiгiн 1860 ж бастады) барлық кредиттiк жүйенiң орталық банкi болып саналды. Оған айналымдағы қағаз ақшаны шығару монополиялық құқығы берiлдi. Ресей мемлекеттiк банкi 1914 ж салымдар және ағымдағы шоттардың жартысынан көбiне ие болды, коммерциялық банктердiң акционерлiк баорлық есептiк – қарыздық  операциялары 1/3 бөлiгiне ие болды. Басқа елдердiң орталық эммиссиялық банктерден ерекшелiгi Мемлекеттiк банк тек банктердi ғана емес сонымен бiрге өндiрiстiк сауданы дайындаушыларға да кредит бердi. 1914 ж оның 10 кеңесi, 124 бөлiмшесi және 791 мемлекеттi мақсаттағы кассалары болды.

         Акционерлiк коммерциялық банктер (47 банк 743 филиалымен) қарыздың капитал саудасында екiншi орында тұрды және 1914 ж жоғары дәрежедегi  шоғырлануға жеттi.

         Орта және ұсақ буржуазияға қызмет көрсету үшiн ұсақ несиелiк мекемелер: өзара кредиттiк қоғам (11081) қалалық қоғамдық банктер (343) құрылды. Ипотекалық несие  жүйесi  мемлекеттiк дворяндық жер банкiнен 36 қалалық несие банктерiнен және басқа ипотекалық несие банктерiнен құралды. Басқа кредиттiк мекемелер iшiнен неғұрлым кең таралғанддары ауыл қауымына  қызмет көрсетушi несиенi корпорациялар болды. Ол қазақша  жинау кассасынан және серiктестiктерден тұрды.

         1917 ж қазан ревалюциясынан соң банк iсiн ұйымдастыру мемлекеттiк монополия принципi жасалды. Елде мемлекеттiк банк құрылды, ол одан соң жеке коммерциялық және басқа банктердi  ұлттықтандыру нәтижесiнде мемлекетке қарасты салалық аймақтық банктер құрылды. Банктiк жүйенiң бiр буыны болып мемлекеттiк еңбектiк жинақтаушы кассалар саналды. Бiр мезгiлде мемлекеттiк банктермен алғашқы кеңес  жылдарында мемлекеттiк емес  кредиттiк мекемелер құрылды: кооперативтiк және жеке меншiк, мемлекеттiк-капиталистiк шет ел капиталы қатысуымен құрылды. 1922 ж кредиттiк және қаражат-жинақтаушы  серiктестiктер және олардың одақтары ұйымдастырылды, олардың  мiндеттерiне орман өнеркәсiбiн, селоларды жандандыруды жүргiзу кiредi. 1924Ж ауыл шаруашылық коммерцияларына салым қабылдау формасында, қаражат беру және есеп айрысуда  делдалдық қызметтекерiн атқаруына құқық берiлдi. 1926Ж 1 сәуiрде СССР-де 16185 серiктестiктер, оның iшiнде  2426-кредиттiк және қаражат-сақтаушы және 12426-несиелiк функциядағы ауыл шаруашылық мекемелер болды.

         1922 ж бастап жекеменшiк сауданы, өндiрiстi кредитпен қамтамасыз ету үшiн өзара несиелiк қауымдастықтар құрылды, және де мемлекеттiк-капиталистiк акционерлiк оңтүстiк батыс банк және шетел капиталы қатысуымен Россияялық коммерциялық банк құрылды. Экономикалық әлеуметтiк секторының дамуына  қарай кооперативтiк және жеке меншiк кредиттiк мекемелер өз мәнiн жоғалтып; өмiр сүруiн толқтатады. Ауыл шаруашылықтарын коллективтендiру керек емес несиелiк кооперацияны жасады, ол 1931 жылдан пайда болды. Жеке меншiк секторы  сауда сферасынан және өндiрiстен шығып өзара кредиттiк қауым iскерлiгiн бүгiп тастады. Басқа несиелiк органдар мемлекеттiк салалық банктерге: Промбанк, Цекомбанк, Всекобанк. Орталық ауылшаруашылық банк және т.б. 1922-1925 ж пайда болған банктер құзырына өттi.

         Несиелiк реформалы жүргiзу нәтижесiнде СССР-де 1930-1932 ж принциптерде  салалық банктер ұйымдастырылды. Капиталды салымдарды несиелеу және қаржыландыру бойынша арнайы 4 банк құрылды:

         Электор шаруашылығы және өндiрiс капиталды  құрылысын қаржыландыру банкi; ол өндiрiстi және электр шаруашылығын ұзақ мерзiмдi  несиелеу банкiнен құралды. Ол 1959 ж СССР Стройбанк деп қай құрылды;

         Әлеуметтiк жер егiдi қаржыландыру банкi  (СССР Ауылшаруашылық банкi) көптеген несиелiк серiктестiктер және республикалық ауылшаруашылық банктерi орнына құрылуы (1959 ж таратылып; оның функциялары мемлекеттiк банк және СССР Стройбанкiне бөлiп берiлдi);

         Капиталды құрылысты кооперацияны қаржыландыру банкi (Всекобанк) жалпы ресейлiк кооперативтiк банк базасында құрылды (1936 ф Всекобанк жойылып, ал оның актив және пассивтерi ұйымдық Торгбанкке өттi, ол 1959 ж жойылды);

         Коммуналдық және тұрғын үй құрылысын қаржыландыру банкi (Цекомбанк) 1959 ж өз iскерлiгiн тоқтатып оны атқаратын функциялары  Стройбанк және СССР Госбанк екеуiне үлестiрдi.

         Осы барлық салалық банктер салаларды қаржыландырумен және ұзақ мерзiмдi несие берумен айналысты. Ал СССР  Госбанкiнде халық шаруашылығы барлық салаларын  қысқа мерзiмде кредит беру  шоғырланды. Госбанк ролi барлық несие жүйесiнiң  орталық және жетекшi буыны болып; ролi одан әрi өстi. Барлық кәсiпорындар мен ұйымдардың ағымдық және есептiк шоты СССР  Госбанкiнде шоғырланды.

         Барлық кеңестiк республикаларда және Қазақстанда барлық банктердiң республикалық мекемелерi ұйымдастырылды. Бұл жағдайда банк  жұмысының  орталықтандыру  принципi сақталды, бағынышты банктiк мекемелер өзiнен жоғары банктерге бағынды,  ешқандай жергiлiктi ережелер орнатуға жол берiлмедi.

         Тәжiрибеде ақшалай айналымның шоғырландыру принципi жүзегше асырылды, әр кәсiпорын, ұйым немесе мекеме есептiк немесе ағымдық шотқа тек бiр банкте  ие болды. Осы банкте  олар өз қаражаттарын сақтады,  сол банктен несиелер және қолма-қол ақшалар алды, қолма-қол емес есептердiң барлығы сол арқылы жүргiзiлдi.

         СССР банктiк реформасы 1987-1988 ж жүргiзiлдi. СССР Госбанкi және СССР Стройбанк мекемесi негiзiнде келесi: Промстройбанк, Агропромбанк және Жилсобанк құрылды. Жинақтаушы кассалар жүйесi  базасында жинақтаушы банкi құрылды, ал Внешторг банк негiзiнде Внэшэкономбанк құрылды. СССР Госбанкi кассалық және несиелi-есептiк қызметтердi кәсiпорындар және ұйымдар үшiн жүргiзудi тоқтатты. Ол елдiң орталық банкi болып саналады. СССР Промстройбанкiне кредиттiк саясат жүргiзу жасалынды, негiзгi iскерлiктi, капиталды салымдарды несиелеу және қаржыландыру несиелеу жүйесi тиiмдiлiгi жоғарылады және де өндiрiсте, құрылыста, транспортта және байланыста есептер жүргiздi. Банк осы шаруашылық саласындағы  бiрлестiктер,  және кәсiпорындардың есептiк және қаражаттық шоттарын жүргiздi. Осындай кешендi есептiк-несиелiк қызмет көрсетудiң агроөндiрiстiк кәсiпорындар үшiн СССР Агропромбанк жүргiздi: әлеуметтiк сферадағы  және саудадағы  кәсiпорындар мен ұйымдарды  СССР Жилсобанкi, тұрғындаға қызмет көрсетудi Сбербанк жүргiздi. СССР Внешэконобанкi экспорто-импорттық  операциялар бойынша ұйымдастыру және есептер жүргiзудi қамтамасыз еттi.

         Арнайы банктер құрылымы әкiмшiлiк-аймақтық принцип бойынша құрылды. Кеңестiк республикаларда банктер және аймақтық облыстарда басқару банктерi  ұйымдастырылды. Аудан немесе  қала деңгейiнде банктердiң өз мекмелерi болды. Олар алғашқыда  келесi принципте құрылды: аудандарда  ереже бойынша  бiр мекеме арнайы банктерден құрылды және клиенттерi сол аудандарда болды. СССР Сбербанкiнiң мекемелерi әр ауданда, колхозда және совхоздарда (Сбербанктен басқа)  мамандандырылуына қарамай ауданның барлық клиенттерiне қызмет көрсеттi. Банктердiң мамандандырылуы бойынша тек  басқару деңгейiнде көрiндi, ал төменгi мекемелер универсалды кредиттiк мекемелерге айналды. Оларға ауданның барлық клиенттерiне, барлық сала  кәсiпорындарына қызмет көрсетуге тура келдi.

         Олар банк саны бойынша 4 несиелiк жоспарға ие болды. Аталған банктердiң  салалық меншiгiне клиенттердi  әмбебаптылығына қарсылық керi әрекет  пайда болды, ол ең алдымен кредиттiк ресурстар құрылымдануында  проблемалар тудырды.  Банктен банкке аймақаралық өзара есептер жүйесi арқылы бақыланбайтын қаржы жүйесiн тереңдеттi. Әр банк өз ресурстары шегiнде жұмыс iстеу үшiн оларға СССР Госбанкiнде ашылатын есептерге өтуi керек болды.

         Госбанктен жеке коммерциялық банктер әдетте мамандандырылған функцияны атқарады, әр банк белгiлi бiр салада (өндiрiстiк, құрылыс, ауыл шаруашылығы, сыртқы сауда) монополияға ие болды. Олар кәсiпорындарды  төмен проценттер үшiн қол қойылғаны бойынша  несие бердi және қаржыландырды, олар негiздiлiгiн, өмiр қабiлеттiлiгiн және осы кәсiпорын  пайдасын есепке  алмады. Осы банктер  активтерiнде  шығындық мемлекеттiк кәсiпорындар  кешiктiрiлген  қаражаттары болды.

         Тұтас алғанда  банктердi  мамандандыру  идеясы банктiң жүйе жұмысында  адасушылық тудырды, ол монополизациядан босай алмады, несиелiк механизмге түбiрлiк өзгерiс енгiзбедi, ал керiсiнше  көп буындылығымен сипатталды, анық шығындық сипатта болуы, жоғарғы деңгей аппараты өстi СССР Госбанк рөлi бiршама төмендедi – ол мамандандырылған банктер жұмысына аса әсер еткен жоқ.

         Осы шартта бiрыңғай  мақсат банктiн реформаны банктiк жүйенi батыс үлгiдегi аналогқа екi деңгейлi ұйымдастыруға көшiру болды.

         Банктiк құрылымды  қайта жасау Госбанк монополиясын банк жұмысына ауыстыру болды. 1988 ж  дейiн СССР Госбанкi iс жүзiнде универсалды коммерциялық және инвестициялық банк  функцияларын  атқарды. Қазақ республикалық кеңсесi СССР Стройбанкi қалада-өндiрiсте, транспортта және басқа шаруашылық салаларында инвестициялық қызметтердi  жүзеге асырды. Акционерлiк бастамада құрылған СССР Внешторгбанк валютада операцияларды жүргiздi.

         70 жыл көлемiнде СССР банктiк жүйесiнде  Қазақстанда қатаң орталықтандыру  және шоғырландыру, әкiмшiлiк және ұсақ регламенттеу несиелiк банк әдiсi және шаруашылық органдары iскерлiгiн ұсақ регламенттеу жүргiзiлiп келдi. Құрылған ақшалай несиелiк қатынастағы тәжiрибе нарықтық қатынастағы  туындаған шарттарға сәйкес келмедi.

         Әлеуметтiк тәжiрибелер барысында ғасырлар бойы жалғасқан институттар және қаржылық сауда құралдарын жою мақсаты болды. Тұншықтыру идеологиялық  концепциясы негiзiнде гаганттық (алып) жағымсыз монобанктiк пирамида Госбанк СССР түрiнде құрылды, ол барлық несиелiк жүйенi өзiне алып конкуренция  элементтерiн тәуекелдiк және  жарысушылықты толық жойды.

         Сувериниттен алғаннан соң 1990 ж желтоқсанда  Қазақстан бiрден өз  банктiк жүйесiн  құруға көштi және нарықтық экономика  талаптарына сәйкестiк ескерiлдi. 1991 қаңтардың өзiнде  «Қазақ ССР банк iскерлiгi және банктерi жайлы» заң қабылданды, ол Қазақстанда банктiк реформа  құрылудың басы болып саналады. Республикалық Мемлекеттiк банк облыстық  басқарма және бөлiмдерi бар Қазақстан Республикасы  Ұлттық банкi болып қайта құрылды. Республикалық Промстройбанк акционерлi  коммерциялық банк  Туран банк, Агропромбанк Қазақстан Республикасы  акционерлiк коммерциялық банк Алембанк, Республикалық жинақтау банкi  Қазақстан Республикасы акционерлiк коммерциялық жинақтаушы банкi болып өзгертiледi. 1993 бұл банктер акционерлiк банктерге өзгертiледi, ал жинақтаушы банк Қазақстан Республикасы Халық банкi болып өзгертiледi.

         1989 ж бастап алғашқы коммерциялық, аралас, кооперативтiк жеке меншiк банктер пайда бола бастады.  Сол жылы коммерциялық банктер Интеринвестбанк, КРАМДСбанк және т.б. құрылды.

         Нарықтық экономикадағы банктер ролi. Банктiк жүйе – нарықтық экономикалық бiрден-бiр маңызды және  ауыстырылмас құрылымы. Банктер дамуы және  тауарлық ақша қатынасы тарихи параллельдi және тығыз байланысты. Банктер тiкелей  және күнделiктi  барлық басқару  деңгейiндегi халық шаруашылығы құрылымдануымен тығыз байланысты. Осылар арқылы өндiрушi процесс қатысушылары  қызығушылықтары  экономикалық қанағаттандырылуы  қызығушылықтары  экономикалық қанағаттандырылуы жүзеге асырылады. Осы жағдайда  банктер қаржылық делдал ретiнде  шаруашылық органдары  капиталдарын, тұрғындар жинақтарын  және басқа бос ақша қаражаттарын тартады және оларды қарыз алушыларға  уақытша  қолдануға бередi, ақшалай есептер  жүргiзедi және экономика  үшiн көптеген  басқа қызметтердi орындайды. Сол арқылы өндiрiстiң тиiмдiлiгiне және жалпылай өнiм айналымына әсер етедi. (Схема 1).

         Осылай қаржылық делдалдар  маңызды  халықшаруашылығын функциясын атқарады, салааралық жалпы механизмдi қамтамасыз етедi, ақшалай капиталдың аймақаралық таралуына әсер етедi.

         Банктер нарықтық экономикада басты қаржылық делдал болып саналады. Өзiнiң iскерлiк процесiнде  олар ақшалай саудадағы тауар болып табылатын жаңа талаптармен мен мiндеттердi құрайды. Клиенттер салымын  қабылдай отырып,   банк жаңа  мiндет депозит құады, ал қаражат беру  арқылы қарыз алушыға  жаңа талаптар қояды. Бұл процесс жаңа мiндеттер мен жаңа талаптар  қаржылық делдалдықтың негiзiн құрайды. Кредитордан қарызалушыға  қаржылық ресурстардың  қозғалуы, араласуы, құйылуына байланысты қаржылық институты iскерлiк қаржылық делдалдық деп аталады. Әртүрлi көздерден ақшалай капиталдарды жинай отырып банктер жалпы қаржылық ақша «пул» жүйесiн құрады, олрады шын мәнiндегi  капиталға   айналдырады және әртүрлi  шарттағы несиеге талаптарды  қанағаттандыра алады.

 

 

Қаржылық институттар:

                                      банктер, сақтандыру компаниялар,

                                      зейнетақы қорлары, инвестициялық

                                      қорлар.

 

 

         Депозит түрiнде                                                 Займ, жеке салымдар

         немесе басқа жолмен                                         және келiсiм шарт

         берiлетiн ақшалай                                              бойынша түсетiн

         қаражат                                                              ақшалай қаражат

 

 

 

 

 

 

 

 

 

         Тiкелей инвестициялау                                      Акция облигация

         жолымен, акция сатып                                       және басқа қаржылық

         алу жолымен, облигация                                   құжаттарды саудада

         және басқа қаржылық                                        сату арқылы келген

         құжаттар көмегiмен                                           ақшалай қаражаттар

         келетiн ақшалай қаражат

 

 

                                               Қысқа мерзiмдi капиталдар

                                               қаржылық саудасы

                                               (ақшалай сауда), ұзақ мерзiмдi

                                               капитал саудасы (бағалы қағаздар,

                                               облигация, акция)

 

         Қаржылық – несиелiк институттардың қаржылық делдал ретiндегi ролi.

         Шаруашылықоргандарды тұрғындарды қаржылық-несиелiк қызмет көрсетудi ұйымдастыру несиелiк жүйенiң құрылымдануында ммңызды роль ойнайды. Несиелiк-қаржылық механизмiнiң  функциолану тиiмдiлiгi және  үздiксiздiгiне  тек қаражаттық жеке шаруашылықтың бiрлiктерден өз уақытында  алынуы байланысты емес, сонымен бiрге елдiң тұтас экономикалық даму темпi байланысты. Нарықтық экономикада  банктер монополистерге айналады және iс-жүзiнде барлық қаржылық капиталға үстемдiк етедi. Олар тек делдалдық iскерлiк шегiнен шығып және  өндiрiс барлық фазалары сферасына енiп кетедi. Несиелiк жүйе  «ертегi күшке» Англия банкi ретiнде өнеркәсiпке және саудаға назар аударады. Банктер шаруашылық  өмiрдiң, экономиканың барлық нервтiк түйiнi бола алады.

         Банктiк жүйе мақсаты және мiндетi экономиканы  тұтасынан басқару мiндетi мен мақсатына негiзделедi. Бiрақ банктер  басқару жүйешесi ретiнде өзiнiң спецификалық жеке мiндеттерiн орындайды, ол мiндеттер экономикалы басқару жалпы мақсатына жетудi қамтамасыз етедi. Экономиканы басқару ретiндегi  банк ролi оның өз функцияларын және банктiк iс ұйымдастыру  жалпы принципiн сақтауды орындау  процесiнде  көрiнедi.

         Экономиканы басқару процесiнде банктер iс жүзiнде  негiзiнен экономиканы басқару әдiстерiн  қолданады. Ол экономикалық  қатынасты көрсетедi, ал экономикалық қатынас әр қоғамның  ең алдымен экономикалық  қызығушылығында  айқындалады, ал экономикалық қызығушылық өндiрiстiң қозғалушы факторының мақсаты болып табылады. Экономикалыөқ әдiстер  көмегiмен басқаудан шығатын  экономикалық қызғушылық әсер етедi.  Мұндай қызығушылық  түсiнiгiнен, оларға әсер ету қажеттiлiктердi  қанағаттандыру жүйесiн қамтамасыз етедi. Банктер экономикалық басқару әдiстерi арқылы, мысалы несие беру арқылы экономикалық әртүрлi буындар қажеттiлiктерiн  әртүрлi несиелер мен, қарыздармен қанағаттандырады немесе қолма-қол емес есептердi жүргiзу арқылы экономикалық қажеттiлiктердi үздiксiз функциялау арқылы қанағаттандырады, жалпылама өнiмнiң үздiксiз қозғалысын қамтамасыз етедi. Несие қарызының уақтылы қайтарылмауынан  төленетiн проценттiң өсуi, төлемдердi  кешiктiру үшiн өсiм есептiк операциялар ережесi бұзылуы  үшiн айыппұл төлеуде банктер тек өзiнiң қызығушылығын ғана емес сонымен бiрге осы операцияға қатысушылар қызығушылығын да қорғайды.

         Банктер өзiнiң функцияларын орындау процесiнде  функционалды органдармен (экономикалық) салалық (министрлiктермен), ведомствалармен, компаниялармен, фирмалармен және аймақтық басқару органдармен тығыз байланысты болады. Банктер экономикалық басқару орагндары болып табылатындықтан, олардың жауапкершiлiгiне  клиенттер алдында жауапкершiлiгi экономикалық сипатқа ие.

         Банктердiң экономикалық  жауапкершiлiгi ең алдымен олардың қызмет көрсетушi шаруашылықтың және қаржылық органдардың меншiгiн, ведомстволық иелiгiне және өз акционерлерi түрiне қарамастан қаржылық және шаруашылық iскерлiгiн нәтижесiне байланысты болады. Банктер айналасында  өз iскерлiгiн банк көмегiмен немесе банк iскерлiгiн анықтаушы фирмалар мен компаниялар топталады. Соңғылары тек шартта тек пайданы қамтамасыз етушi несиелiк саясатты таңдайды, өзiне және өз клиенттерiне анағұрлым тиiмдi операцияларды ұйымдастырады.

         Банктер басқа органдарда жоқ ағымдық информацияны орнықтырады. Ең  алдымен ол қызмет көрсетушi клиент  iскерлiк негiзi жайлы  информациялар. Шотқа еңбек ақылы беру үшiн қаражаттық, жеткiзiп берушiге және бюджетке төлем қаржыларының, банк несиесiн қайтару қаржысының жоқ болуы тек объективтi емес  сонымен бiрге осы шот иесiнiң жұмысындағы жағымсыз күнделiктi оперативтi сигналы болып табылады.  Шотқа ақшаның түсуi жеткiзiп берушiнiң тиеген тауары таратылды деген сөз. Банктiк мәлiметтер кәсiпорынның бухгалтерлiк есептi құрастырмай-ақ iскерлiгiнiң маңызды жақтарын анықтауға, нәтижелердi көруге  мүмкiндiк бередi. Бұл банктерге  өз клиенттерiнiң жағдайы туралы дәл бiлуге, олардың тағдарын және кiрiсiн тұтас  анықтауға, бақылауға мүмкiндiк бередi.

         Ақшалай айналым бiрлiкпен сипатталады. Ақшалардың қолма-қол  және қолма-қол емес түрде қозғалу сферасы бiр ақшалық бiрлiкте бiр-бiрiмен өзара тығыз байланысты бiрлiкпен жүргiзедi. Банктер кәсiпорындар, ұйымдар мен тұрғындар  шотын жүргiзу арқылы тұтас ақша  айналымына  бақылау жүргiзiледi, сол арқылы шаруашылық процестерi  барысын бақылап ол прецестерге әсер етедi. Банктiк жүйеде барлық ақшалай қорғамы  жинақталған: мемлекет қаражат, шаруашылық буындар қаражаты  және тұрғындар жинақтары т.б. Банктер осы қорлардың құрылымдануына белсендi қатысуы, олардық қолданылуына  бақылау жүргiзедi, ақша айналымын реттейдi  және өндiргiш процестер барысына әсер етедi.

         Қазақстанның экономикасының саудаға өтуiне байланысты банктер алдында  шын мәнiндегi  жаңа  асулар ашылады. Жекешелендiру  және мемлекеттiксiздендiру нәтижесiнде неғұрлым жеке меншiктiк, коллективтiк және акционерлiк үлгiдегi жекеменшiк түрлерi, кооперативтiк қоғалыс және аралас меншiк түрiндегi кәсiпорындар кең таралды.

         Кәсiпкерлер, саудагерлер, қоғамда  сәйкес класқа ие кәсiпкерлер пайда болды. Нарықтық қатынастардың  дамуына байланысты экономикада және қоғамда банктердiң экономикалық ролi күшеюде. Олардың жұмысында бiрiншi орында  әкiмшiлiк-команда орнына экономикалық әдiстер жылжуда. Экономикаға банктiң  әсер ету құнды құралдары мәнi жоғарылауда.

         Осы шартта экономикадағы инфляция  төмендеуiнде банк рөлi жоғары және оның нарықтық жолға, ең алдымен жекешелендiру және мемлекет теңсiздендiруге  ауысуы маңызға ие. Мұнда банктiк жүйенiң маңызды мәселесi несиелiк механизмдi жетiлдiру, ақша айналысын реттеу әдiсiн жетiлдiру., есептердi жылдамдату және төлем дисциплинасын сақтау болып табылады.

 

 

 2.2. Қазақстан Республикасындағы  банк iскерлiгiн ұйымдастырудың

        қазiргi деңгейiн талдау.

       «Қазақстан Республикасы банктерi  жайлы» Заңнында, банктiң жарғылық  қандай көздерден құралғандығына  байланысты, оларды мемлекеттiк, жеке акционерлiк; араласқан және шетелдiк деп топтастырады.

         Банктi ұйымдастырудың  акционерлiк формасы   артықшылығымен ерекшелiгi: «Шаруашылық серiктестер және акционерлiк қоғамдар туралы» Заңға сәйкес  бiрiншiден, акционерлiк қоғам – ол қатынасушылар меншiгi құқығы (акционерлiк қоғам қатысушыларын – акционерлерi деп аталады) акциялармен дәлелденетiн, Ұлттық банк  лицензиясы , негiзiнде  шығарылатын акциялар иелерiнен тұратын – Заңды тұлғалар қоғамы. Акционерлер үлесi меншiкте және банк кiрiсiндегi үлес сатып алынған акциялар сомасымен анықталады. Акционерлер жауапкершiлiгi  сатып алынған акциялар сомасымен шектеледi. Егер банк  тақырға отырса немесе күшiн жойса барлық мiн банкке қойылады, ал жеке акционерлерге тағылмайды.

         Акционерлердiң  банктi басқару жөнiндегi жауапкершiлiгi шектеуулi, себебi басқару  дауыс беру арқылы жылдық мәжiлiстерде  банк саясатын талдауға шешiледi.

         Акционерлiк емес банк ұйым түрi қатынасушылардың меншiгiнiң  құқығын көрсетушi ешқандай куәлiк талап етiлмейдi.

         Пайщик өзiне банк iскерлiгiне байланысты барлық тәуелдiлiктi өзiне алады, оның барлық мiндетi  бойынша жауап бередi.  Тақырға отырған жағдай  да барлық мiн тағу банкке және әр пай үлестi тұлғаларға тиедi.

         Екiншiден акционер өз акциясын басқа тұлғаға бере алады. Мұнда банктi құрылымдануы  қауымдастықтан шығуға  немесе қандайда бiр жеке  акционер тақырға отыруына байланысты емес. Ал пайлық формада  қатынасушы  өз үлесiн басқалардың келiсiмiнсiз  бiреуге бере алмайды.

         Үшiншiден, акционерлiк банкте оның басқаруы  бойынша функция дәл бөлiнедi. Акционерлер атқарушыны таңдап алады, басқарушы – төрағаны, ао ол басқару  аппаратын таңдайды, аппарат  өз кезегiнде  мамандар және қызметшiлердiң мiндеттерiн анықтайды. Жеке меншiк банкте  қатысушылар  оны басқаруға тiкелей  қатысады және администраторлар болып табылады және олардың жеке сипатына байланысты жетекiшiк тиiмдiлiгi жоғарылап немесе төмендеп отырады.

         Акционерлiк форманың кемшiлiгi болып банктiң акционерлiк  банктiң құрылу күнделiлiгi (жергiлiктi үкiметтен  рұқсат алу  керек болады), өзгеру  шарттарына  көнiгушiлiк қабiлетiне төмендегiлер жатады.

         Осы кемшiлiктерiне қарамастан, банк ұйымының акционерлiк формасы – анағұрлым тиiмдi; нарықтық экономикаға бейiм және басқа шет елдерде дамыған нарықтық экономикалы  елдерде банктердiң ұйымдастырылуы акционерлiк формада немесе коорпорация түрiнде болуы кездейсоқ жағдай емес.

Мекеме және банк iскерлiгiнiң  тоқтатылуы. Банк ұйымы  едәуiр күрделi процедура болып табылады және елдiң арнайы заңымен реттеледi. «Қазақстан Республикасының банктерi туралы» Заңда 16 статьяда жазылған: «Қазақстан Республикасы территориясында банк құруға рұқсатты Ұлттық банк бередi және банктер олардың филиялдары тiркеу кiтабын жүргiзедi».

         Рұқсат беру ақылы түрде   Ұлттық банк орнатқан мөлшердегi сомада жүргiзiледi. Рұқсат беру кезiнде  Ұлттық банк  орындалатын банктiк операциялар тобын анықтайды. Осы Заңның келесi  статьяларында  банктердiң ашылу тәртiбiн және iскерлiгiнiң тоқтатылу ретi көрсетiлген.

         Банк құру үшiн рұқсат алуға келесi құжаттарды  тапсыру керек: 

         Рұқсат алу  туралы өтiнiш;

         Экономикалық негiзделуi;

         Жақын 2-3 жылдағы қолма-қол информациялар жоспарынан тұратын жұмыс жоспары;

         жетекшiлердiң мамандандырылғандығы жайлы куәлiгi (жетекшi және бас бухгалтер);

         ұсынушыларды  қатысушылардың қаржылық тұрақтылығы  туралы аудиторлық қорытынды;

         жарғылық қор шотына қаражаттың салынуын дәлелдеушi құжат.

         Одан басқа бiрiккен немесе шет ел банкi және дочер банктерiн құруға рұқсат алу үшiн керектiлерi. Қатынасушы заңды тұлғалар үшiн: олардың заңдық статусын көрсетушi жарғы немесе басқа құжат, және алдынға екi жылдағы жарналанған балансы; бiрiккен банктегi қатынасушы шет ел органының сәйкес органы рұқсаты шет ел банкiнiң республика территориясында  құрылуы немесе дочер банкiн ашуы туралы сәйкес орган рұқсаты; елдiң бақылау органының шет ел қатынасушысы елде болуына және шетел қатынасушысының қазақстан территориясында  бiрлескен банкте  қатысуына қарсы еместiгi жайлы жазба рұқсат етедi;

         қатынасушы жеке тұлғалар үшiн осы тұлғаның төлеуге қабiлеттiлiгiн абыройлы шет ел банкiнiң дәлелдеуi қажет.

         Банк қатысушылары ретiнде (акционерлер ретiнде) заңды және жеке тұлғалар бола алады. Мемлекет тек үкiмет ретiнде ғана банк қатысушысысы және қатынасушысы бола алады.

         Қатынасушылардың кез-келгенiнiң қатысу үлесi (акционерлер) жарғылық қордың 35%-нан жоғары болуы керек, тек мемлекеттiк және дочер банктерiнен басқа. Банк ашу ұүшiн рұқсат берудегi шешiмi, қарсы еместiгi туралы өтiнiшi Ұлттық банкпен қаражатты алған күннен бастап 3 ай мерзiмiнде қаралуы керек. Рұқсат беруден бас тарту  негiзi болып келесi жағдайлар есептелiнуi мүмкiн:  қатынасушылық қаражаттардың  заңға сәйкес келмеуi, қатынасушылардың қаржылық жағдайының тұрқсыз болуы; қатынасушылардың алдыңғы iскерлiк жолында заңға қайшылық фактiлердiң болуы, банк жетекшiсi  және басқару мүшелерiнiң iскерлiктерi  қаралады; алғашқы екi жыл iшiнде  өз қаражаты  есебiнен  банктiң активтi операцияларды  жүргiзуге қабiлетсiздiгi және т.б.

         Банктiң Қазақстан Республикасы банктердiң тiркеу  кiтабына  тiркелген сәттен бастап ол заңды тұлға  статусын алады. Оған регистрациялық нөмiр берiлiп және банктiк операцияларды жүргiзуге лицензия берiледi.

         Көп елдерде  банк ашу арнайы рұқсат  талап етiледi, бiрақ қатынасушылар бiрқатар жағдайларда тек  тiркелумен ғана шектеледi.

         АҚШ та жаңа банк құру мiндеттi түрде регламенттелiнедi: iсерлiктi бастау үшiн, банк сәкес штат үкiметiнен чартер – лицензия немесе ақша  айналымы бақылаушысынан федеральды чартер алуы қажет. Мұнда банк капиталы шамасы заңда бекiтiлген (ұсақ және орта қалаларда 100 ден 200 мың. Долларға дейiн, ал iрi қалаларда – одан әлдеқайда жоғары) минимальды нормаға сәйкес келуi қажет. Жергiлiктi қатынастық жаңа банкке қажеттiлiгi, пайда алудың  болашақтылығы жетекшi құрамның компетенциясысы т.б. сияқты факторлар ескерiледi.

         Германия, Англия, Швецария, Япония және басқа елдерде  банк  өнiудiң тәртiбi шамамен осы сияқты. «Қазақстан Республикасы банктерi туралы» заңның 22 бабына  сәйкес банктiк операцияларды жүргiзуге  рұқсат беруден бастарту, жоғарыдағы себептерден басқа, банкке рұқсат берген күннен бастап 6 айда банк iскерлiгiнiң басталуында кешiгулер негiзiнде де жүргiзiлуi мүмкiн: Осы заңның 30 бабына  сәйкес бекiтiлген экономикалық нормативтiк жүйелi бұзылуы: Ұлттық банк бекiткен Қазақстан Республикасы заңнамасының нормативтiк актiлерi жзүйелi бүзылуы заңмен бекiтiлген  есеп беру және мәлiметтер ұсынудың жүйелi ауытқуы; Заңмен қарастырылған операциялардан тыс операцияларды  жүргiзу және де банк жарғысы бұзылуы нәтижесiнде  де бастарту  жасалуы мүмкiн.

         Банк ашуға  рұқсат беру  пiкiр оны  ликвидациялау шешiмi ретiнде әсер етедi. Банк өзiнiң iскерлiгiн осы заңның 22-23 бабының ережесiне сай  банк құраушылары, қатысушылары  шешiмiмен тоқтатады және де  Қазақстан Республикасы заңнанмасында бекiтiлген жағдайларда да тоқтатуы мүмкiн. Банк акционерлермен, қатысушылармен бекiтiлген жарғы  негiзiнде әрекет етедi.

         Банк жарғысы келесiлерден тұрады:

• банктiң аталуы және оның мекен-жайы;
• банк жүргiзетiн операциялар тiзiмi;
• банк түзген жарғы қоры және басқа қорлар тiзiмiнiң мөлшерi;
• банк басқарушы органдары , бақылаушы органдары, олардың құрылымы, түзу ретi және атқаратын функциялар туралы ереже;
• банк ликвидациялануы тәртiбi.

         Банктiң қаржылы жұмыс жасауы үшiн жарғылық, резервтiк, сақтандыру және басқа   қорлары құрылады.

         Жарғылық қор банктiң негiзгi мiндеттерiн қамтамасыз етуге  қызмет етедi және оның акциялар шығару есебiнен қалыптасады; қатынасушылар есебiнен.      Алғашқы жарғылық  және резервтiк қор минимальды мөлшерi Ұлттық банкпен анықталады. Банк жарғылық қорын жаңа акционерлердi тарту жолымен көтеруi мүмкiн: және  қосымша акцияларды қатынасушылардың сатып алуымен, мүлiк құнын қайта бағалау: девиденттердi қайта инвестициялау жолымен көтеруге болады. Жарғылық қордың мөлшерiнiң төмендеуi немесе артуы акционерлердiң жалпы мәжiлiсi шешiмiмен жүргiзiледi. Жарғылық қордың  өзгеруi Ұлттық банкпен тiркеледi. Көрiнбейтiн шығындарды және банк шығындарын жабу үшiн резервтiк қор құрылады. Ол жылсайынғы жарғылық қор сомасы 25% мөлшерiне дейiн банк пайдасын аудару жолымен құрылады. Ол банк басқармасы шешiмiмен жұмсалады.

         Сақтандыру және басқа арнайы мақсаттағы қорлар банк пайдасының аударылуымен құрылады және акционерлердiң жалпы мәжiлiсi және басқарма шешiмiмен жұмсалады.

         Заң арқылы республикада мемлекет және банк жауапкершiлiгiнiң шектерi белгiленедi. Банктер мемлекет мiндетiне  жауап бермейдi, осыған тең мемлекетте  бiр банк  мiндеттерi бойынша  жауап  бермейдi тек банк немесе мемлекет өсуiне осындай жауапкершiлiктi алған жайдайда ғана жауап беруi мүмкiн.

         Банктер банк iскерлiгiне байланысты оперативтi шешiмдердi қабылдауда, үкiмет және атқарушы органдарға тәуелсiз.

         Банктiң ұйымдастырушылық құрылымы. Банктiк жүйеде ұйымдастырушылық белгiлерi бойынша филиалсыз банктер, бөлiмшелерi бар және  банктiк топтарда  бөлiп көрсетуге болады. Көп елдерде  банктiң жүйелерi қандай-да бiр типтi болады, Қазақстан үшiн дамымаған түрдегi  барлық банктiк ұйымдар  барлық түрлерi сипаты тән.

         Банктер өз филиалдарын және дочерлiк банктерiн Қазақстан Республикасы территориясында  және одан тыс аймақтарда  Ұлттық банк шешiмдерiнен, ал өз өкiлдiлiгiн – Ұлттық банк келесi түсiндiрмесiмен (Қазақстан Республикасы банктерi туралы Заңның 3 бабына сай) құралады.

         Банк филиалы – ол банк операцияларын оның ата-аналық Банкi ұсынатын құқығы шегiнде жүргiзушi  банктiк мекеме болып табылады. Банк филиалы өзiнiң жеке балансы жоқ және оған өзiнiң бас банкi ұсынатын атқару және қаражаты шегiнде  әрекет ететiн заңды тұлға болып табылады.

         Банк өкiлеттiлiгi – заңды тұлға болып есептелiнетiн, банк атынан және оның тапсырмасымен әрекет ететiн белгiлi бiр банктiк операцияларды жүргiзетiн, бiрақ депозит тартуды жүргiзе алатын құрылымдық бөлiмше.

         Дочерлiк банк – жарғылық қорының 50% дан астамы бас банк меншiгiне тиесiлi заңды тұлға болып есептелетiн банктiк мекеме.

         Қазақстан алдыңғы СССР ден монополиялық банктiк жүйенi мұра етiп қалдырды. Бұрынғы арнайы жасалынған банктер (Тұранбанк, Кедсоцбанк, Агропромбанк, Алембанк, Халық банк) республика аймағында  кең таралған жүйелiк бөлiмдерге ие, ендi пайда болған  коммерциялық банктер сол сияқты өз филиалдарын құруда  (Мысал, КРАМДС банк, Интеринвестбанк, Игликбанк және т.б.).

         Бөлiмшесi бар банктердiң артықшылығы банк тәжiрибесi көзқарасынан қарағанда  оны басты банкке толық бақылау астында болуы, бөлiмше  жаратылысы бойынша құрылымдық бөлiк, балансы басты банкте болады.

         Бiрақ жоғарыда аталған арнайы банктер  күрделi  құрылымды. Оларда басты кеңсесi Алматы қадасында , оларда облыстық басқармалар бағынады, соңғысына аудандағы бөлiмшелерi бағынады.

         Шет елдерде банк филиалдары заңды тұлға құқығына ие бола алады. Өзбетiнше мекеме ретiнде  тiркелуi мүмкiн. Ереже бойынша көптеген филиалдар тұтыну несиесi аясында мамандандырылуға ие, лизингтер, факторинг, жылжымайтын мүлiк кешiгуiне сату т.б.

         Бөлiмшелердiң тармақталған жүйесi және филиалдары банкке толық бақылау астында болуы , операция  дөңгелегiнiң кеңеюi және депозиттердi тарту үшiн аймағының үлкен болуы және осы факторлар есебiнен пайдалық артуы.

         Мұндағы кемшiлiк басты кеңсе жағынан бағалаудың күрделiлiгi, монополистiк процестердiң күшеюi. Банктiң ұйымдасудың аса және басқа формасын таңдап алу  көптеген факторларға  байланысты  анықталады: банктiң алдына қойған мақсаттарынан  оның жеке  қызметтерi  қатынасына  жалпы философиялық басқаруға  т.б. Қазiргi заманғы тәжiрибеден көбiнесе бөлiмшелерiне өздiгiнше шешiм қабылдауды ұсына отыратын орталықтандырылған банктiк басқару  жүйесi  қолданылады.

         Банктiң  ұйымдастырушылық құрылымдары және сәйкесiнше операциялардың орталықтану дәрежесi  бiрiншi кезекте  мақсаттылығымен анықталады. Банкте бiр-екi бөлiмшенiң болуы орталықтандырылған басқаруды  анағұрлым тиiмдi жүргiзуге  мүмкiндiк бередi. Кез-келген жағдайда  мiндеттi түрде  барлық жүйенi тиiмдi  оперативтi  басқару қажет . Шешiм қабылдауда  кешiгу болмауы керек және басты кеңсе және бөлiмшелер арасында  хабаралмасудың үзiлiп қалуы болмауы керек.

         Банктердiң  Ұлттық банкпен өзара қатынасы. Банктердiң Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiмен өзара қатынасы «Қазақстан Республикасы банктерi туралы» Заңның 27 бабымен анықталған принциптерiне сүйенедi. Ұлттық банк өз iскерлiгiмен  республика  ақша-несиелiк жүйесiн нығайту және дамыту  мақсатында банктiң жүйенiң қалыпты  құрылымдануына, әрекет етедi, банктердi банктiк жүйеге iскерлiгi сұрақтары бойынша нормативтiк құжаттармен қамтамасыз етедi, банктiк жүйеге  кадрлар дайындауға   қатысады, банк жұмысына банк банктердiң оперативтi iскерлiгiне араласуға құқылы емес, тек  Заңда қарастырылғаны  бойынша ғана араласады. Оның реттеушi және бақылаушы функциялары «Қазақстан Респуликасы Ұлттық банкi туралы» Заңмен шектеледi.

         Банктердiң қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету үшiн, кредиторлар және клиенттерiнiң қызығушылығын қорғау және де  ақша айналымын нығайту үшiн банктерге  және олардың филиалдарына  орындауға мiндеттi экономикалық нормативтердi Ұлттық банк бекiтедi. Бұл нормативтер және де дочерлiк банктерге және банктiк бiрлестiктерге де қолданылады.

         Ұлттық банк банктердiң мiндеттi нормативтердi сақтауын, таратылған нормативтiк актiлердi  дұрыс  қолдануын «Қазақстан Республикасы Ұлттық банк туралы» Заңға сәйкес бақылауды жүргiзедi.

         Банктер Ұлттық банкке банктiк iскерлiкке байланысты есептердi, байланысын және басқа  құжаттарды көрсетуге мiндеттi. Мұнда алынған мәлiметтердi түзетуге болмайды.

         Ұлттық банк егер банктерден экономикалық нормативтердi бұзғанын байқайтын болса, заңның 27 бабында бекiтiлгенге сай. Ұлттық банк сол заң бұзушылықты жою үшiн шарттар мен мерзiмiн жазып кетедi.

         «Қазақстан Республикасы Банктер туралы» Заңның 29 бабына сәйкес егер экономикалық нормативтер систематикалық бұзылуы және Ұлттық банк нормативтiк актiлерi бұзылса, оның жазылған мерзiмге және шарттарға қатысты түзетпесе банктiк операцияларды жүргiзу үшiн, сәйкес емес есептi  көрсетсе немесе есебiн көрсетпесе, шығындар бойынша Ұлттық банк  банк қатынасушылары алдына, банктiң қаржылай жазылуы бойынша шаралар жүргiзу, жетекшiлердi алмастыру, банктi қайта ұйымдастыру  немесе тоқтату, санкциялар қолдану туралы сұрақтар қояды, санкциялар келесi түрде қолданылуы мүмкiн:

• Заңнамамен бекiтiлген, ақшалай айыппұл жазу;
• Ұлттық банк резервтiк қорында банк-дебитор қарызын қысқартып тастау;
• Осы заңның 27 бабына қарасты жеке нормативтердi өзгерту;
• «Қазақстан Республикасы Ұлттық банкi туралы» Заңның 34 бабында қарастырылғандай банктi өзiне уақытша басқаруға алу;
• Банктiк операциялардың кейбiр түрлерiн жүргiзуге лицензия пiкiр;
• Банктiң дұрыс әрекет етпеуi нәтижесiнде алынған кiрiстерiн кiрiс бюджетiнен алып тастау

         Банктерде бухгалтерлiк есептердiң тәртiбi, сипаты және есептiк материалдардың тәртiбi Ұлттық банкпен бекiтiледi.

         Банктер және оның клиенттерi арасындағы қатынас. Банктер арасында клиенттердi  тарату бойынша бәсекелестiктiң күшеюi, банктерден клиентпен қарым-қатынасты ұйымдастыру бойынша ерекше  назар аударуды  талап етедi, олармен iскерлестiк қатыс орнатуды талап етедi. «Қазақстан Республикасы  банктерi туралы» Заңның 31 бабы бойынша банктер тең құқықты  iскерлер ретiнде  түседi, өздерiнiң операцияларын бос несиелiк ресурстар саудасында жүргiзедi. Өз iскерлiгiнде олар бiр-бiрiмен бәсекелеседi, өздерiнiң клиенттерiне  қаражаттарын тарату үшiн жақсы шарттар жасайды, несиелер алуына және кең спектрдегi банктiк қызмет көрсету жағдайларын жақсартады. Банктер осы Заңның 34 бабына сай клиенттерi  алдында  жауапкершiлiктi  алып жүредi.

         Банктiң клиенттермен экономикалық жұмыс банк iскерлiгiнiң жан-жақтылығын қамтиды, клиенттi  банкке тартудан әртүрлi банктiк операцияларды  жүргiзуге дейiн.

         Клиенттердi тарту банктерден белгiлi бiр жұмыстарды жүргiзудi жарнама, жаңа қызмет түрлерiн енгiзу бойынша жасау, сөйлесулер жүргiзу, қаржылық жағдайды алдын-ала таңдау, әртүрлi келiсiм шарттарды жүргiзу және дайындау т.б талап етедi. Барлық осы жұмыстар  банктiң активтердi және пассивтердi  басқару бойынша iскерлiгiмен тығыз байланысты. Клиенттермен жұмыс жүргiзу  әртүрлi келiсiмдер қорытындысы негiзiнде  құрылады: есептiк, кассалық және несиелiк қызмет, бiрiккен iскерлiк, депозиттiк шоттарды жүргiзу және ашу т.б.

         Клиенттердiң ағымдық және есептiк шотын ашу және солар бойынша операциялар жүргiзу есептiк және есептiк-кассалық қызмет көрсету келiсiм шарты негiзiнде жүзеге асырылады.

         Есептiк қызмет көрсету  келiсiм-шартында есептiк немесе ағымдық шот ашу және онымен операциялар жүргiзу шарты  көрсетiледi. Келiсiмде  бұлай қызмет көрсетуден басқа кассалық операцияларды жүргiзу тәртiбi регламенттенедi. Есептер ретi  тәртiбi құжаттардың бекiтiлген мерзiмде  өтуiне кепiлдiктi қамтамасыз етуi қажет.

         Банктiң материалдық жауапкершiлiгi орындауға жатпайтыны осы келiсiм шартты айтады. «Қазақстан Респуликасы банктерi туралы» Заңның 34 бабында жазылған: банк егер орындауға жатпайтын  банктiк операцияларды  жүргiзген жағдайда банк немесе клиент «Қазақстан Республикасы жоғарғы кеңесi мен бекiтiлген, Қазақстан Республикасында қолма-қол емес есептi жүргiзу тәртiбiн бұзғаны үшiн экономикалық салкция туралы ережеге сәйкес жауапкершiлiкке тартылады».

         Банктiң клиентпен бiрiккен iскерлiгiн жүргiзуде бiрiккен iскерлiк туралы келiсiм жасалады, бұл келiсiмде  екi жақтың мiндеттерi мен құқықтары  және қаржыландыру тәртiбi және пайданы өзара бөлiсу туралы айтылады.

         Клиентке несие беру несиелiк келiсiм негiзiнде жүргiзiледi, келiсiм банк және клиент арасында  жасалады, ол мерзiмдi шарттарды және қарызды  қайтару  тәртiбiн және жақтардың мiндеттерi  мен құқықтарын және кепiлдiк қарыз бойынша проценттiк ставканы реттейдi.

         Кейбiр банктерде несиелiк келiсiмдермен бiрге несиелiк хаттамалар қолданылады. Соңғысы ағымдағы  жылға жасалады. Оларды жеке сәттер түсiндiрiледi. Мысалы, тиiмдiлiктiң жалпы және спецификалық критерилерi және несиелердiң жеке түрлерiн ұсыну шарттарын көрсетедi

         Депозиттiк  шотты ашу және енгiзу туралы  келiсiм, депозиттiң ашылу мерзiмiн, ол бойынша проценттердi төлеу тәртiбi мәлiметтерiнен тұрады.

         Барлық аталған келiсiмдер банктiң клиенттермен қарым-қатынасы сипатын анықтайды. Олар бiр-бiрiнiң iскерлiгiн алдын-ала мұқият оқудан,  сөйлесулер нәтижесiнде  клиент және банк арасында жасалады. Банк iскерлесiнiң қаржылық жағдайын және несиеге  қабiлеттiлiгiн белгiлi методика талдайды,  көбiнесе көрсеткiштердiң төрт тобы: ликвидтiлiгi, айналымдылығы, қаражат тарту және пайдалылығы негiзiнде талдайды. Барлық жоғарыда аталған келiсiмдер банкинициативасы және де  клиенттiң инициативасы негiзiнде жасалуы мүмкiн. Жасалған келiсiмнiң бұзылу тәртiбi және шарттары да айналады. Келiсiмдi бұзудың себептерi келесiлер болуы мүмкiн: екi жақтың бiрiнiн өз мiндетiн орындамауы, өз мiндеттерiн орындай алмай қалуы, жоқтардың бiреуiнiң өз мiндетiн орындау кезiнде қасахана жасауы т.б.

         Депозиттермен ағымды экономикалық жұмыс iстеуi пассивтердi басқару бойынша банк iскерлiгiнiң бiрден-бiр маңызды бағыты болып табылады. Ол банк клиенттерi шоты бойынша қаражаттардың қозғалысын талдайды және анағұрлым жоғары  ликвидтерден аз ликвиттiлерге  трансформациясы мүмкiндiгi туындауын анықтайды. Мұндай талдау банкке арсыз клиенттердi  және төлем жүргiзу тәртiбiн бұзушыларды айқындауға көмектеседi. Осы тәрiздi хабарлар банкке осы клиенттерге несиеге қажеттiлiк туындаған жағдайда несие беруге  шешiм қабылдауда  керек болуы мүмкiн. Бұл депозитпен ағымды  жұмыс iстеудiң басқа бағыты болып клиенттерде банк қызметтерi жаңа түрлерiне және есеп түрлерiн  жетiлдiруде жұмыстар жүргiзу болып табылады.

         Банк клиентпен келiсiмi бойынша тiртiбi және несиелiк бөлiм  баланс ұсынылу мерзiмi және қарыз алушының есептiк формасын жүргiзуi анықталады және олар негiзiнде  клиенттiң қаржылық жағдайын және несиеге қабiлеттiлiгi талданады.

         Банктер несиенi өз уақытында  қайтарылуын қамтамасыз  ету  ретiнде келiп, кепiлдiк және банк тәжiрибесiнде  қабылданған  мiндеттердi қабылдайды. «Қазақстан Респуликасы банктерi туралы» Заңның 35 бабына сай клиенттерге қатысты, өзiнiң қарыздық мiндеттерiн, несиенi өз уақытында қайтару мiндетiн және басқа төлемдердi орындамағаны үшiн, банк келесi шараларды қолдануға құқылы:

• қарызды уақытында тез төлетуге;
• қарызды қайтару үшiн кез-келген клиент шотында бар қаражатты бағыттайды;
• қарыз мүлiгiн таратуға;

         Қазақстан Республикасы Заңына сәйкес  мұндай қарыз алушының төлеуге қабiлетсiз деп жариялануы мүмкiн.

         Банктiң өз клиенттерiне  несие беру проценттерге  сай заң 37 бабына сай мiн тағуы ерте мерзiмдiк емес.

         Банктер өз клиенттерi  және коореспондеттерi салымдары және шоттары бойынша операциялар құпиялылығына кепiлдiк бередi. Банктiң барлық  қызметтерi клиенттерi және банк корреспонденттерi салымдары және шоттары бойынша барлық операцияларды  құпия сақтауға мiндеттi.

         Заңды тұлғалардың салымдары және шоттары  бойынша операциялар бойынша анықтамалар сотқа, арбитраждың сотқа, тану органдарына, тергеу және прокуратураға, аудиторлық ұымдарға және де салық органдарына берiледi.

         Салымшылар қызығушылығын қорғау мақсатында  банктер банктiк депозиттердi  коллективтi сақтандыруды  жүргiзуi мүмкiн.

         Салымдарды сақтандыру жүйесi барлық салымшыларға  белгiленген сомаға  дейiн банкрот немесе банктiң төлеуге қабiлетсiздiгi туындағаг жағдайда шығындарды жабуға кепiлдiк бередi. Банк арасындағы және олардың қатынасушылары  басқа клиенттерiмен туындаған барлық ұрыс Қазақстан Республикасы Заңына сай  тәртiбiнде шешiледi.

2.3. Қазақстан Республикасында қолма-қол емес есеп айырысуды  ұйымдастырудың қазiргi жағдайын талдау (ҚР Ұлттық банк материалдары негізінде).

         Қазақстанның қолма-қол емес  есептерi жүйесi  алдыңғы орталықтанған жоспарлы жүйеден және бұрынғы Кеңес  үкiмет  Мемлекеттік банкiнен мұраға қалды және ол нарықтық экономикаға  тура келмедi. Осыған байланысты Ұлттық банк 1991 жылы төлем жүйесi  реформасын жүргiзудi  бастады.

         Қазақстан Республикасының төлемдiк жүйесiнiң реформасының басты  мақсаты банк  және оның  клиенттерi  арасындағы төлемдер түрiн үдету (90-шы жылдың басында  бiр төлемнiң өту мерзiмi 3-12 күнге созылды) және де әртүрлi  төлемдiк құралдарды анағұрлым кең  ендiру болып табылды (тапсырмалар, чектер, төлемдiк талаптар).

         Төлемдiк жүйенi реформалаудың алғашқы қадамы  болып 1991 жылы коммерциялық  банктер филиалдары  арасында айналым шотын Қазақстан Республикасы  Ұлттық банкiнде  ашылған корреспонденттiк шоттарға өткiзу болды, ол ФАА жабуға, банкааралық есептер  ұйымдастырылуын реттеуге  және коммерциялық банктердi кассалық қызмет көрсетудi орындауын қамтамасыз етуге  (Промстроибанк, Агропромбанк, Жинақтаушыбанк, Кредсоцбанк) мүмкiндiк бередi.

         СССР ыдырауына байланысты және совет кеңесi кеңiстiгiн  тәуелсiз мемлекеттердiң жайлауына байланысты, 1992 ТМД елдерiнiң ұлттық орталық банктерi үшiн корреспонденттiк шоттары ашылды, оның мақсаты сауда-экономикалық есептерiн жүргiзу едi. Осы шот бойынша операциялар 1992 жылы  1 шiлдеден бастап жүргiзiлдi.

         Банкаралық есептердi, мемлекенттiк бюджеттiң кассалық орындауын, коммерциялық банктердi кассалық қызмет көрсету  және бюджеттiк ұйымдар және мекемелердiң кассалық қызметке өтуiн қамтамасыз ету үшiн Ұлттық банк 1992 ж барлық аудандарда, қалаларда, қалалық аудандық облыс орталықтарында  және Алматы қаласында есептiк-кассалық орталықтар құрылды. 1992 жылдың ортасына қарай 19 облыстың ЕКО және 274 ауданды ЕКО Ұлттық банктен құралды.

         1993 жыл көлемiнде Ұлттық банк шаруашылық субъектiлерi арасындағы  өзара қарыздарына  ел iшiнде және сыртында сынақ жүргiзiлдi. Осы жылы техникалық жүйелер дайындығы бойынша  Қазақстан облыстары арасында электрондық төлемдердiң енгiзiлуi басталды, ол  фиктивтi авизо қолдануға жол бермеу және төлемдердi тездету үшiн едi.

         1994 жылы бiрiншi рет Қазақстан Республикасы  Қаржы министрлiгi мемлекенттiк казначейлiк мiндеттерi шығарылуы  жүзеге асырылды. Осы жылы мемлекенттiк бағалы қағаздардың Орталық Депозиттерi құрылды. Қазiргi уақытта Орталық Депозиттермен Мемлекеттік бағалы қағаздармен электронды есептеу жүйесi  енгiзiлдi, ол диллерлерге биржадан тыс саудада, тiкелей өз кеңселерiнен нақты уақыт режимiнде  келiсiмдер бойынша  есептерi жүргiзуге мүмкiндiк бердi. Есептердiң электронды жүйесiнiң жұмыс iстеуi электронды хабарларды қабылдап жiберуге негiзделген.

         Төлемдердi жүргiзу тәртiбiн жетiлдiру және банктер арасында құжаттар  айналымын азайту мақсатында 2001 жылы бiрiншi рет Қазақстанда  клирингтiк (Алматы клирингтiк палатасы) палата құрылды, ол көп жақты  өз ара есептеу әдiсiмен жұмыс iстедi. Банктердiң бiржола соңғы есептеуiн бiр рет операциялық күн соңында әр қатысушы  таза позициясы бойынша жүргiздi.

         Қазақстан Республикасы төлемдiк жүйесiн жетiлдiру және дамыту мақсатында 2002 жылы Ұлттық банк облыстық филиалдарына  аймақтық клирингтiк палаталар құрылды, олар аймақ iшiлiк төлемдердiң банкаралық клирингiн жүргiздi. Сол жылы «электронды төлемдiк  тапсырма» түсiнiгi қалыптасты, төлем жүйелерi  қатысушылары  арасында төлем бойынша хабар алмасу үшiн электронды хабар жiберу форматтары жасалып енгiзiлдi, олар SWIFT бағытталды, осыған байланысты  филиаларалық есептеу жүйесi керек емес болып және салдарынан жойылды.

         2002 жылы Алматы клирингтiк палатасы Банкаралық есептер Қазақстандық Орталығы болып қайта құрылды, ол төлемдiк жүйе операторы болып табылуы және оның тұрақты  тиiмдi жұмыс iстеуiн қамтамасыз етушi  болып табылды. Қазiргi уақытта айтылған  функцияларды  орындау үшiн және БЕКО мiндеттерiнде  информациялық технология және жабдықтарды әлемдiк тәжiрибелердiң соңғы жетiстiктерiн қолдануда.

         Республика төлемдiк жүйесiнiң дамуында маңызды сәттердiң бiрi 2002 жылы БЕКО базасында  iрi төлемдер жүйесiнiң құрылуы болып табылды, ол электронды төлемдiк тапсырмаларды  өңдейдi және iрi көп негiздегi  есептердi  жүргiзедi және RTGS болашағы сипатына ие. Эксплуатациялануға бiрiгуiне байланысты  мемлекенттiк бағалы қағаздар бойынша  есептер жүйесi  DVP әдiсiмен жүргiзiледi. Қазiргi уақытта мемлекенттiк бағалы қағаздар саудасында  хабарламалардың бiрыңғай  стандарты қабылданды (барлық хабарламалар және төлем құжаттары SWIFT стандарттарына сай құрылады) және ISIN стандарты талаптарына  жауап беретiн мемлекенттiк бағалы қағаздар эмиссиясы  кодировка жүйесi қабылданды.

         Мемлекеттік бюджеттiң есептiк-кассалық орындалуын қамтамасыз ету және бюджет қаржысын сақтап қалу  мақсатында 2002 жылы ақпанда  Қазақстан Республикасы  Үкiметi шешiмiмен  Қазақстан   Республикасы Мемлекеттік Бюджеттiк банкi құрылады, оның негiзгi функцияларына Қазақстан Республикасы  мемлекенттiк бюджет кассалық орындалуы, республикалық және жергiлiктi  бюджетте тұрған мекемелер және ұйымдарды  тiркеудi  және есептiк-кассалық қызметтi жүргiзу, мемлекенттiк бюджеттен тыс қорлар  және қаражаттар, тұтастық қаржыландыру қорлары , зейнетақы орын қаржыландыру, мемлекенттiк республикалық және жергiлiктi бюджеттер арасында жалпы мемлекенттiк салықтарды бөлу және оларды әртүрлi  деңгейдегi бюджетке кiргiзу т.б. кiредi. Осыдан соң мемлекенттiк Бюджеттен банк Қазақстан Республикасы  Қаржы министрлiгi тағайындаушы  комитетi болып қайта құрылды.

         Төлем жзүйесiнiң жетiлдiруiне негiз болған маңызды шаралардың бiрi  қазаннан қарашаға дейiнгi аралықта жүргiзiлген Ұлттық Банк орталық аппаратындағы екiншiлiк деңгейдегi банк корреспонденттiк шоттардың орталықтандырылуы болды. Корреспондеттiк шоттардың орталықтандырылуы Ұлттық банкке есептiк банктер және банктер банкi функциясы жылдам орындауына , төлемдiк жүйе және банктiк  жүйенi тұтасымен бақылау функциясы тиiмдiлiгiн жоғарылатуға мүмкiндiк бердi.

         Жеке төлем нарығында бәсекелестiктi құру және банк iскерлiгi аясында көретiлетiн қызметтердiң сапасын жоғарылату мақсатында 1999 жылы 1 тамыздан бастап Қазақстан Республикасында  Ұлттық банктiң облыстық филиалдарында клирингтiк палаталардың iскерлiгi тоқтатылды. Қазiргi уақытта банкаралық клиенттi Қазақстан территориясында  КЦМР және ТОО «Қаржылық өндiрiстiк компания  Тимей» (Солтүстiк Қазақстан облысы) жүргiзуде. (Қосымша 1,2,3,4).

         ҚР Ұлттық банк мәлiметтерi бойынша соңғы жылдар көлемiнде банктiк және қаржылық қажеттiлiктерiн қанағаттандыру мақсатында Ұлттық банк iрi төлемдер жүйесiн жетiлдiру және оны iрi есептердi жүргiзу жүйесiнде жеткiзу мақсатында, дамыған шет елдерде қолданылатын жүйелердi, енгiзу мақсатында  жұмыстар жүргiзiлдi. Нәтижесiнде 2000 жылы аяғында iрi төлемдер жүйесi болып өзгертiлдi, ол есептердi нақты уақыт режимiн же жүргiзуi және  тұтынушылардың қол жеткiзе алатын қаражаты шегiнде  жүргiзедi, iрi негiзде төлемдер жүйесiнiң халықаралық қаржылық ұйымдарында  қойылатын барлық талаптарға жауап бередi. Банк аралық ақша  аудару  жүйесiнiң негiзгi принципi  болып нақтылық және есептердiң пiкiрсiздiгi төлемнiң сол күнi нақты уақыт режимiнде  аяғына жету.

         БААЖ арқылы жүргiзiлетiн төлемдер Ұлттық банк ақшаларымен кепiлдендiрiледi. Ликвидтiлiк тәуекелдi, несиелiк және жүйелiк тәуекелдiктi басқару мақсатында Ұлттық банк БААЖ нақты уақытта КЦМР хабарламасы негiзiнде  тұтынушылар позициясы монитарингiн жүзеге асырады, ол жүйенiң операциялық күнi  iшiнде электронды әдiспен жүзеге асырылады. Банкаралық Валюталық сауда қатынасушылары осы БААЖ арқылы шетел валютасына теңгемен есептерi бойынша төлемдер жүргiзедi, ол қатынасушылар тәуекелдiлiгiн минимальды етедi және ағымды ликвидтiлiктi жылдам орындауға мүмкiндiк бередi.

         Қазiргi уақытта төлемдiк жүйелер арқылы ақшалар жiберу және төлем жүргiзуде, уақыт көп жұмсалмайды, төлемдiк жүргiзудiң қауiпсiздiгi  және тиiмдiлiгi жоғары, осыған байланысты Қазақстан төлемдiк жүйесi екiншi деңгейдегi бектер, банктiк емес ұйымдар және шаруашылық субъектiлерi сенiмiне кiрдi.

         Ұлттық банк екiншi деңгейдегi банктер корреспонденттiк шоттар арасында төлемдер жүргiзедi және несиелiк олардың ликвиттiлiгiн бақылап отырады. Банкiшiлiк төлемдер және бiр банк филиалдары арасындағы төлемдер банктiң өзiмен iшкi операциялық жүйемен жүргiзiледi, ол да КЦМР төлемдiк жүйесiне  шығу жолын қамтамасыз етедi.

         Ақшалай-несиелiк саясаттың және валюталық саясаттың  параметрiн бақылауды, жоспарлауды, талдауды сыртқы қарызды, төлем балансын, банктiк жүйе жағдайын және де Қазақстан Республикасындағы ақша ағымын талдауды оперативтi жүргiзуге мүмкiндiк беретiн көрсеткiштер жүйесiн құру мақсатында  2001 жылы кодировка жүйесi енгiзiлдi және Қазақстан Республикасы Мемлекеттік классификаторы – Қазақстан Республикасы территориясында қолданылатын төлемдiк құжаттардың  арналуының бiрыңғай классификаторы тәртiбi анықталады.

         Қазақстандағы нақтылай емес есептердi  ұйымдастыру және төлемдiк жүйе. Төлемдiк жүйе кез-келген елдiң қаржылық жүйесiнiң өмiрлiк маңызды құрушы бөлiгi болып табылды. Қазақстан үшiн өтпелi кезеңде  экономиканы құру маңызды проблема болып саналғандықтан, маңызды мәндiлiкке ие. Бұл проблеманың негiзгi құраушысы болып бiр жағынан төлемдiк крезис және оның салдары, ал екiншi жағынан жоқа банктiк жүйенiң iргетасын қалаушы  банкаралық есептердегi революциялық өзгерiстер болып табылады. Қазiргi уақытта  Қазақстан Республикасында жеке дара төлемдер жүйесi ДТЖ және iрi төлемдер жүйесi IТЖ бар.

         2001 жылдан ҚР Ұлттық банк алдында банктер арасындағы есептердiң жүргiзiлуiн және клиенттермен есептер жүргiзудi үдету мақсатында  және төлем құралдары тiзiмiн кеңейту үшiн төлем жүйесiн модернизациялау  мiндетi тұрды. Бұл мiндеттi таратудың бiрiншi кезеңi нормативтiк базаны кеңейту болып есептелдi. Сол жылы Алматы қаласында бiрiншi клирингтiк палата Алматы клирингтiк палатасы құрылды, ол көп жақты өзара есептесу  әдiсiмен жұмыс iстедi. Бұл жүйенiң кемшiлiгi, банк қатынасушылардың күн соңында  қағаз  алып жүрушiлермен бiрiншiлiк қаражаттарды алмастырып отыруына тура келедi. Бұл тәжiрибенiң жоқтығына және «электрондық бiрiншiлiк құжат образы» түсiнiгiнiң нормативтi қалыптасуының болмауынан едi.

         2002 жылы Банкаралық Есептер Қақстандық орталығы құрылды (БЕКО), оның   мiндетiне банкаралық клиринг және iрi төлемдер жүйесi функциялары (IТЖ) кiрдi. БЕКО заманға сай жабдықталды және қағаз алып жүрушi бекiтiлген құжаттарды  талап етедi. Қажет етпейтiн, электронды  төлемдiк құжаттармен жұмыс iстеуге мүмкiндiк беретiн  бағдарламалық қамтамасыз ету  жасалынды. Бұл тек «электронды төлемдiк тапсырма» түсiнiгi ҚҰБ нормативтiк құқықтық  актiсiмен бекiтiлгеннен кейiн ғана мүмкiн болды. Қазiргi кезде  «электронды төлемдiк тапсырма» бiрiншiлiк төлемдiк құжат құқығына ие.

         2004 жылы сәуiрде Генералдық бухгалтерия  және есептердi орталықтандыру үшiн жаңа банкiшiлiк төлемдiк жүйеге ҚҰБ жәннне интерфеис IРТ БЕКБ өту үшiн бухгалтерлiк есептiң бағдарламалық қамтамасыз етiлуi енгiзiлдi.

         2004 жылы қазаннан қарашаға дейiнгi аралықта екiншi деңгейдегi банктер корреспонденттiк шоттарын және банктiк операциялардың жеке түрлерiн жүргiзетiн ұйымдарды  ҚҰБ орталық аппаратына орталықтандыру жүргiзiлдi. Бұл ауыстыру ҚҰБ-на есептiк банк функциялары және банктер банкi функцияларын жүргiзуге банктiк жүйе және  төлемдiк жүйе үстiнен бақылауды тиiмдi жүргiзуге, корреспонденттiк шоттар көмекшi есептерiн нақты уақыт режимiндегi  жұмысқа ауыстыруды жүзеге асыруға  мүмкiндiк бередi.

         ҚҰБ-не корреспонденттiк шоттарды орталықтандыру келесiлердi жүзеге асыруына мүмкiндiк бердi.

1. Банктерге және оның филиалдарына нақты ақшаларды ҚҰБ кассалары арқылы берудi үдетуге  және қабылданған ақшаларды банктiң бiрыңғай корреспонденттiк шотына топтастыруға және де ҚҰБ филиалдарындағы  қолма-қол ақша үшiн арнайы субкорреспонденттiк шоттарын жабуға;
2. IТЖ және БЕКО тұтынушылары болып есептелмейтiн аймақтық банктер төлемдерiн жүргiзуге және нақты уақыт режимiнде хабарлар алмасуды жүргiзуге;
3. Жақын уақытта IТЖ-нiң ақша аударудың банкаралық жүйесiне ауыстырылуы iрi төлемдер жүйесiнiң принципiне негiзделген. ААБЖ бiлiктi негiздегi төлемдер жүйесiне  халықаралық қаржылық ұйымдардың  қоятын барлық талаптарына жауап бередi. Қазiргi уақытта осы жүйенi енгiзу үшiн ҚҰБ-кi нормативтiк база жасалып бекiтiлдi және бағдарламалық қамтамасыздандыру жасалынуда.

         Қазақстан Республикасы төлемдiк жүйесiн тұтас алғанда  жақсарту үшiн ҚҰБ келесi iс-шаралар орындалды:

1. Зейнетақы реформасын тарату үшiн МТ102 форматы электронды анықтамалық төлемдiк тапсырмасы енгiзiлдi және де банктермен зейнетақы  бойынша төлемде  жүргiзу тәртiбi жасалды.
2. Төлемдердi жүзеге асыру мүмкiндiгiн жоғарылату мақсатында қолданушы ретiнде  IТЖ БЕКО зейнетақы төлеу бойынша  Мемлекеттік орталыққа қосылған.
3. ҚҰБ қолданушы ретiнде IТЖ-не қосылған, ол банк пайдасы үшiн төлемдер жүргiзуге  мүмкiндiк бередi, арнайы IТЖ арқылы жүйенiң қолданушылары  болмайтындарға.
4. ҚҰБ монетарлық операциялары департаментi БЕКО телекомуникациялық жүйесiне қосылған, ол бағалы қағаздар нарығы қатысушыларына өз арасында бағалы қағаздар бойынша сауда  жасауда құжаттар алмасуды, төлемдер жүргiзудi үдетедi. Төлемдiк карточка есептер жүйесi  туралы бiрнеше сөз айтып өтейiк. Қазiргi уақытта  Қазақстанда төлемдiк карточкаларды  өз локальды жүйелерi пайда болды. Қазiргi уақытта бар карточкалар: Халық банкiнiң «ALTUN» және «Иртыш-карт», Казкоммерцбанк – Cirrus/Macstro, Банк Каспийский-ААҚ Банк Карточкалы, «Туран Алем»- AlemCard. Бiрақ қазiр төлем карточкалары көбiнесе нақты ақша алу жүйесi ретiнде қолданылуымен байланысты проблема туындап отыр. Бұның негiзгi себебi ретiнде, төлем карточкасы «Еңбеақы жобасы» деп аталушы мақсатта, тек еңбек ақы және стипендия алу үшiн  қолданылуын айтуға болады. Осыған орай ҰБ мiндетi болып төлемдiк карточкаларды кәсiпорын қызметiн, сауда және сервис үшiн қолданылуын қамтамасыз ету мiндетi тұр.

         Осыған байланысты ҚР Ұлттық төлемдiк карточка жүйесiн құру жобасын  атау керек. Бүгiнгi күнi  Еуропаның барлық елдерi Ұлттық жалпы банктiк төлемдiк карточка жүйесiмен жұмыс iстеуде. Келiсiңiздер, егер бiрнеше банк бiрiгiп бiрыңғай процессингтi жүйенi құрайтын болса, олардың карточкаларының қолдану аймағы кеңейер едi. Бiр банк клиентi ұлттық жүйе карточкасын, кез-келген осы жүйе терминалы бар дүкенге кiрiп, ол дүниенiң қай банкке қарайтынына қолдана алады.

         Бағалы қағаздар нарығының дамуы үшiн инфраструктура құруды айтып өтейiк. Бағалы қағаздар орталық депозиттерi IТЖ тұтынушысы болып саналады, сондықтан бағалы қағаздар нарығы қатынасушылары бағалы қағаздарды нақты уақытта аудару бойынша операциялар жүргiзедi. Мұнда DVP  принципiн төлемге қарсы жеткiзiп беру қолданылады. Мұның мәнi  төлемдегiдей әр операция жеке орындалды-ақша бойынша есептер жеке жүргiзiледi, бағалы қағаздар бойынша есептер жеке нақты уақытта  жүргiзiледi. Осы принцип бойынша бағалы қағаздар бойынша есептер көптеген дамыған елдерде де жүргiзiлдi, мысалы Швецарияда корпорация «SEGA» ұсынған аналогты жүйе қолданылады.

         Жеке төлемдер жүйесi (ЖТЖ)

1999 жылы тамызға дейн ЖТЖ ҚҰБ филиалдарындағы клирингтiң палаталар жүйесiнен және БЕКО Алматы клирингтiк палатасын қосады, БЕКО банкаралық төлемдердi аздау мөлшерде жүзеге асырады. Клирингтiк палаталарда тәуекелдiлiктi басқарудың әртүрлi әдiстерiн қолданады және жеке жағдайларда дебеттi және несиелiк шектеулер, кезектiлiк жүйесi қолданылады. ҚҰБ облыстық филиалдарында клирингтiк палатаның жабылуына  байланысты 1999 жылы 1 тамызда жүйенiң берiлген функциялары  алматы клирингтiк палатасына  және жеке клирингтiк палаталарға (ТОО «Тимей» Солтүстiк-Қазақстан облысы) берiлдi.

         2004 жылдың соңына қарай (қыркүйек) Алматы клирингтiк палатасы АҚШ Ұлттық автоматтандырылған клирингтiк жүйесi негiзiне АҚШ Ұлттық  автоматтандырылған клирингтiк жүйесi негiзгi сипаттамалары енгiзiлген, жеке алғанда  қолданушыларға операциялық күн iшiнде жүйеге өткiзген төлемдiк құжаттарын қайтаруға және келесi төлем күнiмен төлемдердi жүзеге асыруына мүмкiндiк бердi.

         Төлемдер бiр күн iшiнде  жүйеге банк бекiтiлген жеке код тiркеуiмен жiберiледi. Жүйенiң әрбiр қатынасушысы өз төлемi туралы хабар алуына  мүмкiндiк бар. Сол күн соңына қарай  өзара есептесу жүргiзiледi, қатынасушылардың бiрi өз мiндеттерiн орындамаса, онда оның төлемдер бөлiгi жойылады. Мұндай схема қатынасушыларға өз ликвиттiлiгiн басқаруына және төлемдердiң кездескен ағымдарын максималды қолданылуына мүмкiндiк бередi. Одан басқа жүйеде клиринг қатынасушылары  төлем құжаттарын алдағы төлем күнiмен жiбере алады, бiрақ үш күнен артық кешiктiрiп жiберуге болмайды, ол қатынасушыларға өз ликвиттiлiгiн алдын-ала жоспарлауына мүмкiндiк бередi. Сонымен бiрге жүйеде бiр төлем үшiн максималды сомаға шектеу қойылған.

Iрi төлемдер жүйесi БЕҚО (IТЖ). Қазақстан Республикасы төлемдiк жүйесiнiң  дамуының кезеңдерiнiң бiрi БЕҚО базасында есептердi нақты уақыт режимiнде  жүзеге асыратын және жарқын болашақ RTGS сипатына (нақты уақыт режимiндегi қомақты есептер жүйесi) ие iрi төлемдер жүйесiнiң құрылуы болып саналады. Кез-келген ел үшiн RTGS құру қаржы сферасында  анағұрлым жоғары мәртебеге ие. Бұл жүйенiң болуы  мемлекеттiң банктiк жүйесiнiң тұрақты құрылымдануын сипаттайды. Барлық әлемде  осындай жүйенi  құруға қойылатын талаптарға сәйкес  бекiтiлген жалпы қолданған стандарттар бар.

         2002 жылдың соңында IТЖ өзiнiң жұмысын бастады және бiрнеше жылдар бойы сәттi жұмыс iстеп келуде. Осы уақыт iшiнде  IТЖ техникалық жетiлдiру  жоспарында  бiрнеше өзгерiстерден өттi және  бағдарламалық қамтамасыздандару жүргiзiлдi. Бiрақ қазiр IТЖ қазiргi сәтте-анағұрлым тиiмдi және қауiпсiз төлем жүйесi деп асқан  сенiмдiлiкпен айтуға болады.

         Қазiр IТЖ  қолданушылары болып екiншi деңгейдегi банктер банктiк операцияларды жеке түрлерiн атқаратын ұйымдар және де ҚҰБ саналады. Терминалдарды  қолдану арқылы қатынасушылар өзара тiкелей және осы системамен жұмыс iстейдi. ҚҰБ қолданушының ақшасының аударылуын ҚҰБ корреспонденттiк шотында IТЖ қатысу үшiн бекiтiлген сома шегiнде кепiлдiк бередi. Мұнда жауапкершiлiк ҚҰБ, БЕҚО және жүйенi қолданушылар арасында бөлiнуi жүредi. Мұнда ҚҰБ қолданушыларды IТЖ қажет есептерiнiң ҚҰБ бухгалтерлiк кiтабында  операциялық күн соңында көрiнiп тұруына жауап бередi. БЕҚО жүйенi қолданушылардан қабылданған төлемдердiң өңделуiне және  бiр қолданушыдан екiншiге ақшаны аударуды  жүзеге асырып және жауап бередi. Қолданушылар электронды төлемдiк құжаттардың дұрыс толтыруына және жеткiлiлуiне жауап бередi.

Нормативтiк құқықтық база. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкi Қазақстан Республикасы территориясында  вексел, чек кепiлдендiрiлгiн чек, төлемдiк карточка сияқты төлем құралдарын қолдану тәртiбiн реттеушi нормативтiк құқықтық актiлердi жасап бекiттi. Қазақстан Республикасы төлемдiк жүйесiнiң құрылымдарын реттеушi  нормативтiк құқықтың базаны жетiлдiру  мақсатында 2004 жылы 29 маусымда «төлемдiк және ақша аудару туралы» Қазақстан Республикасы Заңы жасалды. Қолма-қол емес ақшаны аудару бойынша банкаралық Есептердiң Қазақстандағы Орталығы Ұсынуымен байланысты қатынастарды реттеу үшiн 21.11.98ж №242 ұйымдастыру тәртiбiн анықтаушы және жүйенi  құрылымданушы «Банкаралық ақша аудару жүйесiндегi ақша аудару ережесi» Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкi  Басқармасының шешiмiмен бекiтiлдi. Жарқынды болашақпен сипатталушы   RTGS iрi төлемдер жүйесiнен ерекшелiгi БЕҚО, ақша аударымы банкаралық жүйесi  Швейцариялық iрi төлемдер жүйесi принципiне негiзделген, яғни ол қомақты төлемдер жүйесiн халықаралық қаржылық ұйымдарға қойылатын барлық талаптарға жауап бередi.

         Чек бойынша жүргiзiлетiн операцияларды  тiркеудi, айналдыруды және чек шығаруды реттеу үшiн Қазақстан Ұлттық Банк басқармасы шешiмiмен №266 05.12.98 жылдан бастап «Қазақстан Республикасы территориясында чектердi қолдану тәртiбi» жасалды.

         Ереже бойынша Қазақстан Республикасы территориясында чектердi реттеушi күшiндегi  нормативвтi актiлер  алынып тасталды. Одан басқа, бұл нормативтiк құжат Қазақстан Республикасы территориясында чектер клирингiн жүргiзуге мүмкiндiк бередi.

         Қазақстан Республикасы Ұлттық банкi мен екiншiлiк деңгейдегi банктер және банктiк  операциялардың кейбiр түрлерiн жүргiзушi ұйымдар арасындағы  корреспонденттiк қатынастарды реттеу мақсатында  Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкi басқармасы  шешiмiмен №37 28.03.99 жылдан бастап, Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiмен екiншiлiк деңгейдегi банктер және банктiк операциялардың жеке түрлерiн жүзеге асырушы  ұйымдар арасындағы  корреспонденттiк қатынастар ережесi жасалды. Ереже мәлiметтерi  Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiндегi корреспонденттiк шоттарға теңгеде және шет ел валютасында да таратылды.

         Осыған байланысты, қазiргi уақытта өз мөлшердегi  клиенттер төлемдедi негiзгi массасы дара төлемдер жүйесi арқылы жүргiзiлуде, (клирингтiк палаталар) Ұлттық банк ДТЖ дамыту бойынша, тәуекелдiлiктердi азайтуға ұмтылуда жұмыстар жүргiзуде. Осы мақсатта ҚРҰБ Басқармасы шешiмiмен бекiтiлген №157 3.07.99 жылы «Банкаралық есептердiң Қазақстандық орталығы клирингтiк жүйесiнде операциялар тәртiбi» жасалды.

         Төлем жүйесiнде ақша қозғалысы мониторингiн жүргiзу мақсатында  ҚРҰБ Басқармасы шешiмiмен бекiтiлген, №159 3.07.99 жылдан бастап «Қолма-қол төлемдер әдiсiмен  төлем айналымын тарату  бойынша есеп беру және құрастыру» ережесi жасалды.

 

ІІІ тарау. Қазақстан Республикасында қолма-қол  емес  есеп айырысуды ұйымдастыруды жетiлдiру жолдары.

 

 

3.1. Несиелiк аударымдар, төлемдiк құжаттарды  электронды жүргізу  механизмдері

   Қолма-қол емес есептердi жүргiзудi ұйымдастыру клиенттерге банктiк  қызметтерге немесе банктердiң комиссионды операциясында жасалды. Сондықтан қолма-қол емес есептердi  ұйымдастыруды жетiлдiру  жолдарын iздеу төлемдердiң  жылдам жүргiзiлуiне және ақшалай қаражаттардың есепте айналымдылығын және ең соңында банктiк ақша айналымы үдеуiне алып келедi.

         Осыған байланысты  бiз несиелiк және дебеттiк  аударымдар төлемдiк құжаттарын электрондық ұсынылуының кең енгiзiлуiн ұсынамыз, олардан құтылуы үшiн келесiндей механизмдер жүргiзiлуi мүмкiн.

1. Төлемдiк құжаттарды электронды көрсету.

          Төлемдiк құжаттарын көрсету оның бейнесiн беру жолымен немесе төлемдiк құжатта жеткiзiлетiн хабар арқылы электронды түрдегi әдiспен төлем құжаттарын электронды ауысу жүйесiн және бағдарлама криптографиялық қозғалысы жүйесi және бенефицар оның банкi немесе ақша жiберушi  және оның банкi арасындағы  электронды сандық қолы туралы келiсiм негiзiнде және Ұлттық Банк нормативтiк құқықтық қарастырылған, осындай көрсетулер жүргiзiледi. Төлем құжаттарын алмастырудың электронды жүйесiн қолдану туралы келiсiм төлем құжаты төлеуден, акцеппен, акцеппен басқару, пiкiр және басқа төлем құжатын банктiң өңдеуiмен байланысты басқа сұрақтардан тұруы мүмкiн.

2. Несиелiк аударымдар.

а) Төлемдiк тапсырма акцептi.

Банк-алушы төлемдiк тапсырма акцептi оның жiберушiнiң төлемдiк тапсырманы орындау мiндеттiлiгi және банк алушыда жiберушi шотынан акцептiленген төлемдiк тапсырмадағы мөлшердегi ақша сомасын алу құқығының туындауын және де оны орындауға байланысты ұсталымды алып қалу құқығын көрсетедi.

         Банк-алушыға төлемдiк тапсырманы  акцептiлеуге дейiн оны жiберушi осы төлемдiк  тапсырманы  банк-алушы акцептiлегеннен кейiн орындауға қажеттi ақша  сомасын өз банктiк шотында болуын қамтамасыз ету қажет. Керектi ақша  сомасын қамтамасыз ету  жiберушiге ұсынылған банк-алушы қарызы есебiнен немесе жiберушi  банктiк шотынан күндiзгi қарыз есебiнен келiсiм шарт бойынша жүргiзiлуi мүмкiн.

         Төлемдiк тапсырма  банк алушы  мен егер келесi шоттардың бiрi орындалса акцептiленген болып саналады.

• банк-алушы жiберушiге акцептi туралы түсiндiрме немесе төлемдiк тапсырманы төлеу ретiнде қолма-қол ақшаны қабылдағаны туралы хат жiберсе;
• банк-алушы оның төлемдiк тапсырмасы негiзiнде ақшаны алып тастаса (банктiк шотын дебет жасаса);
• жiберушi банк-алушыдан төлемдiк тапсырма алғаннан бастап үш жұмыс күн көлемiнде банк-алушыдан акцепт туралы үлкен немесе акцептен бас тарту туралы жазба алмаса;
• Қазақстан Республикасы заңдарында қарастырылған немесе банк-алушы және жiберушi арасындағы  келiсiмдегi басқа жағдайларда.

         Төлем тапсырма бенефициаре банкiмен келесi шоттардың бiрi орындалса акцептiленген болып саналады:

• банк бенефицаре жiберушiге акцептi бойынша түсiндiрме хат жiберсе;
• банк бенефициаре, егер ол бiр мезгiлде банк-алушы болып есептелсе жiберушiнiң төлемдiк тапсырмасы негiзiнде ақшаны алса;
• банк бенефициар банктiк шотынан несие алу жолымен жүргiзiлсе;
• жiберушi банк бенефициарда акцептi жасағаны немесе акцептерден басттартқанын көрсетушi  хатты төлемдiк тапсырманы  банк бенефициар алғаннан кейiн үш күнi iшiнде алмаса;
• Қазақстан Республикасы заңдарында қарастырылған және бенефицар мен банк бенефициар арасындағы келiсiмде қарастырылған басқа да жағдайларда.

         Жiберушi және банк-алушы  арасындағы келiсiм бойынша акцепт төлемдiк тапсырманы қабылдау моментiнде жүргiзiлуi мүмкiн.

б) Төлемдiк тапсырманың акцептiсiнен бас тарту.

         Төлемдiк тапсырма акцептiсiнен банк-алушының бас тартуы келесiдей жүргiзедi:

• жiберушi ақша аударымына керектi ақша сомасын қамтамасыз етпесе;
• егер төлемдiк тапсырмада жасандылық белгiлерi болса, соның iшiнде егер төлемдiк тапсырма санкцияланбаған төлемдерден қорғану әсерiнен тәртiбiн бұзып берiлген болса, келiсiмдегi бекiтiлген бойнша жасалмаса;
• жiберушi төлемдiк тапсырманың  ұсынылуы және құрастыру  тәртiбiн бұзса, яғни Қазақстан Республикасы заңдары және  банк-алушымен жiберушi арасындағы келiсiмдi жоқ тәртiппен орындаса.

         Төлемдiк тапсырманы банк-алушы акцептi жасаудан бас тартатын болса, соған сәйкес хат немесе электронды хатты жiберушiге үш жұмыс күнiнен кешiктiрмей жiберуi керек. Бас тарту туралы  хатты толтыру жiберушi және банк-алушы арасындағы келiсiмде қаралуы керек. Бастарту күнi болып осындай хатты жiберген күн саналады.

         Егер банк-алушы банк бенефициар болып саналмаса, төлемдiк тапсырманы орындамайды. Мұнда жiжерушiнiң банктiк шотында  банк-алушыда  төлемдi жүргiзуге  жеткiлiктi ақша сомасы болса және банк-алушы  өз уақытында акцептерден бастарту туралы хабардар етпесе,  банк-алушы жiберушiге келiсiмде келтiрiлген мөлшерде айыппұл төлеуге мiндеттi, егер ол сома келiсiмде көрсетiлмесе, онда  Қазақстан Республикасы заңына сәйкес төлейдi.

         Егер банк-алушы төлемдiк тапсырма  акцептiсiнен бас тартуына негiз таппаса, банк-алушы  және жiберушi арасындағы келiсiм бойынша немесе Қазақстан Республикасы құқықтық актiсiне байланысты жауап бередi.

в) Акцепт жасалған төлемдiк тапсырма бойынша төлем жүргiзу.

         Жiберушi банк-алушыға акцеп жасалған төлемдiк тапсырма сомасында ақшаны төлеуi қажет және келiсiмге сай  санкция жасалған төлемдiк тапсырманы орындаумен байланысты шығындарды көтеруi қажет. Мұнда жауапкершiлiк мiндетi банк-алушы жiберушi төлемдiк тапсырмасын орындаған сәттен басталады.

         Банк-алушыға жiберушi төлемi, егер банк-алушы жiберушi банктiк  шотын дебет жасаса жүргiзiледi. Егер жiберушi банк болса, онда төлем келесiдей жүргiзiледi:

• жiберушiнiң банк-алушы корреспонденттiк шотынан несие алуы және оның жазбасын жiберуi;
• банк-алушыдағы жiберушi банктiк шотын дебет жасады;
• төлемдi жiберушiнiң корреспонденттiк шоты арқылы жүргiзуi және Ұлттық банктегi банк-алушы корреспонденттiк шотымен жүргiздi;
• осы жүйеде төлемнiң бекiтiлген тәртiбi бойынша ақша аудару жүйесi арқылы төлем жүргiзу;
• банк-алушы және жiберушi арасындағы өзара есеп туралы екiжақты келiсiмге сәйкес төлемдi жүргiзу.

г) Төлемдiк тапсырманы орындау кезiндегi банк-алушы әрекетi.

         Банк-алушы жiберушi төлемдiк тапсырмасын акцепт жасаушы, оны Қазақстан Республикасы заңдары талаптарына сәйкес  орындайды, сол төлемдiк тапсырмадағы  көрсетiлген шарттар бойынша орындайды.

         Егер ол көрсетiлген болса, она банк-алушы  оның төлемдiк тапсырмасын орындауда төлемдiк тапсырманы  банк-делдалға арықарай орындауы үшiн жiберуi құқылы.

         Егер сол банк-делдал арқылы төлемдiк тапсырманы орындау мүмкiн болмаса, банк-алушы жiберушi осы төлемдiк тапсырманы  олар арасындаға  келесi шарттары бойынша орындау мүмкiн еместiгi  туралы операциялық күннен кешiктiрмей ескертуi қажет. Банк-алушы  және де төлемдiк тапсырманы өңдеу бойынша алынған төлемдiк қайтаруы қажет.

         Егер банк-алушыдан сәйкес атқарушы хабар алмаса ол келесiдей жасауға құқығы жоқ;

• ол өзiнiң жiберушi төлемдiк тапсырмасын орындауымен байланысты жұмсалған шығындарды сол төлемдiк тапсырма ақша сомасынан шығарып алып қалуға;
• келесi банк-алушыға коммисионды төлемдi сол төлем тапсырмасынан ұстап қалуына беруге.

         Егер банк-алушы төлемдi орындау  кезiнде сол ереже тәртiбiн бұзса, яғни бенефициар ақшасын аударуды  кешiктiрсе, онда банк тiкелей  осы кешiктiруге кiнәлi болып саналады. Қатынасушыға олар арасындаға келiсiмге сәйкес немесе Қазақстан Республикасы заңына сәйкес айыппұл төлейдi.

         Банк-алушы төлемдiк тапсырманы  орындамауға және оны акцепт жасаудан бастартуға егер тапсырманы орындау моментiне дейiн ол алған төлемдiк тапсырманы бiрiншi кезекте орындауға мiндеттi болса, Қазақстан Республикасы заңына сәйкес талаптарға сай орындау кезiнде  жiберушiнiң банктiк шотында  тапсырманы орындауға қажеттi ақша сомасы болмай шықса, бастартуына құқылы.

         Мұнда сол банк жiберушi  алдында төлемдiк тапсырманы  орындамағаны үшiн жауапкершiлiкке тартылайды.

д) Валюталау күнiмен берiлген төлемдiк тапсырма.

Төлемдiк тапсырма акцептiленген жағдайда, орнатылған шарттардың бiрi валюталау күнi, банк-алушы жiберушi  банктiк шотынан төлемдiк тапсырмадағы мөлшерде ақша сомасын алуға құқылы.

         Бұл жағдайда банк-алушы осындай операцияларды тiркеудi жеке немесе жеке қағаздық шоттарға жүргiзедi. Валюталау күнiмен  берiлген төлемдiк тапсырманы орындау мақсатында  банк-алушы төлемдiк  тапсырманы жiберушi төлемдiк тапсырмасын шарттарына сай, келесi банк-делдал немесе бенефициар осындай тапсырманы  орындау мiндетiн орындау үшiн осы ережеге сай жеткiлiктi уақыты болатындай мерзiмде жiберуi қажет.

         е) жiберуушi және банк-алушының төлемдiк тапсырылатын қате  орындағанындағы әрекетi. Банк-алушыға  орындауы мақсатында  берiлген төлемдiк  тапсырма келесiдей болса қате жасалған деп саналады:

• төлемдiк тапсырмалы жiберушiнiң ликвизиттерiне сай емес реквизиттерден тұрса;
• қайтадан берiлсе.

         Төлемдiк тапсырманы орындау мақсатында жiберушi бағыттағанда банк-алушы жiберушiнi оның төлемдiк тапсырмасы келiсiмде қарастырылған шарттар, тәртiптер бойынша орындалғаны туралы ескертедi;

         Жiберушi  төлемдiк тапсырманың  дұрыс орындалғанын тексерiп, егер қате орындалса, банк-алушыны қате байқалғаны туралы келiсiм бойынша қарастырылған уақыттан кешiктiрмей ескертуi қажет. Егер банк-алушы төлемдiк тапсырманың қате орындалғаны үшiн келiсiм бойынша төлемдiк тапсырма қателiгi мөлшерiнде, фактiлi шығындары үшiн жауапты болады.

         Төлемдiк тапсырма қателiгi туралы хатта жiберушi өз төлемдiк тапсырмасы реквизиттерiн және ондағы реквизит қателерiн көрсетуi қажет. Банк алуаны жiберушiден төлемдiк тапсырма қате орындалғаны туралы хат алғаннан соң:

• жiберушi төлемдiк тапсырмасына сәйкес реквизиттен туратын қате төлемдiк тапсырманы алғаннан соң банк-алушы бенефициар пайдасына төлемдiк тапсырманы жiбередi немесе төлемнiң барлық сомасын жiберушiге қайтарады;
• төлемдiк тапсырмадағы ақша мөлшерiнен жоғары сомадағы қате төлемдiк тапсырмадағы артық ақша сомасын жiберушiге қайта жiберуге мiндеттi. Мұндай банк-алушы егер бенефициар және банк-алушы арасындағы келiсiмде  қаратылған болса банк бенефициардан осы соманы  тәртiпсiз ретте  алып тастауына құқылы. Егер бенефициар банк-алушымен келiсiмге отырмаған болса онда соңғысы бенефициар банкiне сол қате соманы қайтаруы туралы сұрау хат жiбередi. Бенефициар банкiне  ақша сомасын қайтаруды  төлемдiк тапсырма жасау жолымен жүргiзедi, төлемдiк тапсырмада,  төлем арналуы  көрсетiледi, онда банк бенефициар ақшаның қайтарылу себебiн көрсетедi;
• төлемдiк тапсырма қателiгi егер төлем тапсырмасындағы ақша сомасы төлемдiк жүргiзу сомасының аз мөлшерде болса, онда банк-алушы жетпейтiн ақша сомасын ретсiз алып бенефициарға жеткiлiксiз соманы аударып бередi. Жеткiлiксiз соманы бенефициарға аударуды банк-алушы бенефициар пайдасына төлемдiк тапсырма жасау арқылы жүргiзедi.

         Банк-алушы егер төлемдiк тапсырманы жiберушi қате жасаса орындағаны үшiн жауапты деп саналмайды.

 

 

3.2. Төлемдiк тапсырманы акцептiлеуде бенефициар банк қызметі,  орындау тєртібі

Төлемдiк тапсырманы акцептiлеуде бенефициар банк әрекетi.Банк бенефициар төлемдiк тапсырманы акцепт жасауда бенефициар пайдасына төлемдiк тапсырмада көрсетiлген сомадағы ақша қабылданады. Бенефициар банк валюталау күнiнен төлем жүргiзедi, акцепт жасалған төлемдiк тапсырма мөлшерiнде.

         Бенефициар пайдасына төлемдi орындауда банк бенефициар кешiктiрсе немесе бастартуы үшiн негiз ретiнде, оның пайдасына шешiлетiн ақшаны бенефициар алдында банк тең құқықта еместiгi туралы фактiлер анықтаған болса мүмкiн.

         Егер бенефицар банк фактiлерiн тәуелдеуi болмаса, онда ол банк бенефициарға  ақша  аударудағы кешiктiруге Қазақстан Республикасы құқықтық актiсi немесе келiсiмде қарастырылған тәртiп бойынша мөлшерде айып төлейдi.

         Егер жоғарыда аталған фактiлердi дәлелдеп берсе онда, (санкцияланбаған төлем тапсырмасы байқалса) бенефициар банкi  аударым бойынша бенефициар пайдасына түсетiн  ақшаны  бенефициар пайдасына  шешуге мiндеттi емес.

Бенефициар пайдасына төлемдi орындау. Акцепт жасалған төлемдiк тапсырмаға сай бенефициар пайдасына ақша  қабылдауға бенефициар банкi ақшаны қабылдағаны туралы операциялық күн айяқталмай  келесi төлем күнiмен бiрге ескертуi керек. Бұл шарттың орындалмағаны үшiн банк  жауапкершiлiгi бенефициар және банк арасындағы келiсiмге  сай жүргiзiледi. Бенефициар банкi  бенефициарды  келiсiм шартына байланысты электронды түрде  немесе қағаз алып жүрушi банкiде бенефициар банктiк шотынан жазба жiберу арқылы ескертедi.

         Бенефициар банкiнiң бенефициар алдындағы ақша аудару мiндеттiлiгi бойынша жауапкершiлiгi ақша аудару аяқталған сәттен бастап орындалды деп есептеледi.

         Дебеттеу аударымдары.

         Дебеттеу аударымдарын жүзеге асыру, Қазақстан Республикасында  дебеттiк аударымдар келесi төлем құжаттарын қолдану арқылы жүргiзiледi:

• чек;
• төлемдiк талап-тапсырма;
• инкассалық үкiм (салық iшiнде салық органдары  және кеден орындары инкассалық үкiмi);
• вексель

         Дебеттiк аударымдарда ақша аударуда және төлем жүргiзу  бенефициарды төлеу үшiн ұсынған төлемдiк құжаттары негiзiнде жүргiзiледi.

         Қазақстан Республикасы территориясында төлемдiк жүзеге асыру ретiнде чектердi және векселдердi қолдану  Қазақстан Республикасы заңдық актiлерi және Ұлттық Банктiң чектердi қолдану және векселдiк айналымы бойынша нормативтiк құқықтық актiлерiне сәйкес  жүргiзiледi.

 Төлемдiк құжаттарды төлеу үшiн ұсыну.

Төлемдiк талап-тапсырма немесе икассалық үкiм негiзiнде  төлем алу үшiн инициатор осы құжаттарды  бенефициар банкiне немесе жiберушi банкiне ұсынуға құқылы.

         Инициатор соның iшiнде бенефициар, бенефициар банкiне инкассалық үкiм немесе төлемдiк  талап-тапсырма  бағыттай отырып, банкке осы төлемдiк құжат бойынша  ақша алуды  орындауына және осыған байланысты барлық операцияны  олардың арасындағы  келiсiм бойынша орындауына тапсырма бередi. Бенефициар банкi төлемдiк талап-тапсырманы немесе инкассалық үкiмдi қабылдай отырып, инкассациялаушы банк мiндетiн өзiне алады.

         Инкассациялаушы банк әрекетi.

Инкассациялаушы банк инкассо төлемдiк талап-тапсырманы  немесе икассалық үкiмдi қабылдауымен байланысты мiндеттiлiгi тек бенефициар мен түзiлген келiсiм-шарт негiзiнде немесе Заңның нормаларына сай  туындауы мүмкiн. Бұл жағдайда  инкассациялаушы банк өзiне келесi мiндеттiлiктердi қабылдайды:

• төмендiк талап-тапсырманы немесе инкассациялық үкiмдi төлеуге немесе акцепт жасауға усынуға;
• инициаторға, оның iшiнде бенефициарға төлемдiк талап-тапсырманы акцептiлегенi немесе акцепт жасаудан бас тартқандығы, немесе төлем туралы түсiндiрме хат жiберуге немесе жiберушiге инкассалық үкiмдi қайтаруға;
• инициаторға, соның iшiнде бенефициарға төлемдiк талап-тапсырманы немесе инкассалық үкiмдi жұмсағаны туралы хабар беруге.

         Ережелердiң 95 бабына сай мiндеттiлiктi өзiне алаотырып инкассациялаушы банк сәйкес әрекетi келесi операциялық күнiнен кешiктiрмей  төлемдiк талап-тапсырманы  немесе  инициатордан инкассалық үкiмдi алғаннан соң орындауы қажет.

         Инициатордан  төлемдiк талап-тапсырманы  инкассациялауға немесе инкассациялық үкiмдi инкассациялықбанктiң қабылдауы инкассациялау банкi операциялық күнi iшiнде жүргiзiледi.

         Егер инкассациялаушы банк жоғарыда аталған құжаттарды барлық экземплярда қабылдаған жағдайында, барлық реестр экземплярында келген уақыты мен күнi қойылады.

         Жiберушi банкi  төлемдiк талап-тапсырманы немесе инкассациялық үкiмдi алған уақыты мен күнiн сол құжаттарға тiкелей қояды.

         Төлемдiк талап-тапсырманы  акцепт жасау және төлеу.

Ақша жiберушiнiң төлемдiк талап-тапсырманы  акцепт жасауы, соңғысының төлемдiк талап-тапсырманы  сол нұсқау талаптарына  сай төлемдiк жүргiзуге келiскенiн бiлдiредi.

         Ақша жiберушiнiң төлемдiк талап-тапсырманың акцепт жасауы немесе оны акцептi жасаудан бас тартуы, төлемдiк талап-тапсырманы  алғаннан бастап үш күн iшiнде Қазақстан Республикасы заң талаптарына сай жасалуы керек.

         Ақша жiберушi төлемдiк талап-тапсырманы акцепт жасап және оның экземплярын, акцепт туралы белгi қойып төлемдiк талап-тапсырманы банкке жiбередi. Ақша жiберушi  төлемдiк талап-тапсырманы  акцепт жасаудан Қазақстан Республикасы заңында  қарастырылғаны бойынша және олардың бенефициар арасындағы келiсiмi бойынша бас тартуға құқылы.

         Мұнда ақша жiберушi  төлемдiк талап-тапсырманы  жiберушi банкке бас тарту туралы  өтiнiш жiбередi, өтiнiште мiндеттi түрде  ақша жiберушiнiң акцепт жасаудан бастарту құқығын қарастырушы сәйкес  пункiтi келтiрiлуi керек және бас тарту себебi немесе заңда негiз келтiрiлуi қажет. Банктер акцепт жасаудан бас тарту негiзi  болса жанжалдар жүргiзбейдi.

         Ақша жiберушi  банк төлемдiк талап-тапсырманы  акцепт жасаудан бастартуы ақша жiберушi  акцептi негiзiнде жүргiзе алады, басқаша жағдай төлемдiк талап-тапсырма үшiн ақша жiберушi шотын дебет жасау жолымен ақша жiберушi акцептi керек емес жағдайда жүргiзiледi.

         Ақша жiберушi  банкi оған берiлген акцепт жасалған төлемдiк талап-тапсырманы бенефициар шотынан  кредит алу немесе бенефициар банкi корреспонденттiк шотынан кредит алу арқылы оны арықарай бенефициар пайдасына  ақша аудару жолымен орындайды.

         Ақша жiберушi банкi әрекетi.

Төлемдiк талап-тапсырманы  ақша жiберушi банкi алған кезде  оны екiншiлiк деңгейдегi  банк бухгалтерлiк тiркеу шоты жоспарына  сай сәйкес шоттарын ескередi. Бұл жағдайда ақша жiберушi банкi  төлемдiк талап-тапсырма әр экземплярына төлемдiк талап-тапсырманы  алған күнiн қойып шығады.

         Төлемдiк талап-тапсырманы  алған күннiң келесi күнен кешiктiрмей  ақша жiберушi  төлемдiк талап-тапсырманың экземплярын қағаз алып жүрушiде немес электронды  форматта, ақша жiберушi  және оның банкi арасындағы электронды ұсыну  келiсiмiне сай, ақша жiберушiге  келесi оның акцепi және төлемдi үшiн жiбередi.

         Ақша жiберушi банкiнiң ақша жiберушiге  қағазды алып жiберушi немесе электронды  әдiспен жiберуге мүмкiндiгi болмаса, ақша жiберушi банкi сол жұмыс күнiнен кешiктiрмей төлемдiк талап-тапсырманы келесi күнi алатындай етiп, оны почта арқылы жiберген күнен белгiлеп салып жiбередi.

         Ақша жiберушi банкi ақша жiберушiден акцепт жасауы немесе  акцепт жасаудан бас тартуы  туралы жауап алмаса  отыз жұмыс күнi өткеннен соң сол төлемдiк талап-тапсырманың өз экземплярын тұлғаға қайтарып беруге құқылы, тұлға сол  төлемдiк талап-тапсырманы  жiберушi болып табылады, онда акцептi  жасалғаны немесе  баст тартқаны жауап алмағанын ескерту қағазы да қайтарылады.

         Төлемдiк талап-тапсырмадан акцепт жасаудан бас тартуы түсiндiрме қағазында осы төлем талап-тапсырмасы  реквизитi, бас тарту себебi келтiрiледi. Ақша жiберушi банкi акцеп жасалған төлем талап-тапсырмасын ақша жiберушiге, олардың арасындағы келiсiмге сай  төлейдi. Егер төлемдiк талап-тапсырма акцептi жасауда талап етпейтiн болса, онда оны төлеуде ақша жiберушi  банкi оның банктiк шотына  ақшаны алуды акцептiсiз тәртiбiне жүргiзедi.

         Ақша жiберушi банкiнде  ақшасы  жеткiлiксiз немесе жоқ болса, ақша жiберушi банкi акцептi жасалған құжатты тiркеп және оның корреспонденттiк шотына төлемдi орындау немесе ақшаны аудару үшiн ақша  түскенiне дейiн сақтауға мiндеттi.

         Төлемдiк талап-тапсырма бойынша ақша жiберушi әрекетi.

Ақша жiберушi банкi ақша ақша жiберушi алдында Қазақстан Республикасы  Заңдық актiлерiнде қарастырылған өзара келiсiмдерi бойынша төмендегiлерге байланысты жауапты болуы мүмкiн;

• ақша жiберушiге төлемдiк талап-тапсырманы акцепт жасауы және төлеуi үшiн кешiктiрiп ұсынса;
• ақша жiберушiнiң акцепт жасалып берiлген төлемдiк талап-тапсырмасын кешiктiрiп төлеуi немесе төлемеуi, соның iшiнде ақша жiберушiнiң акцептiнi талап етпейтiн төлем талап-тапсырмасын жiберушi банкiнде төлемдiк талап-тапсырма бойынша төлеудi жүзеге асырушы жеткiлiктi қаражат болып төлеудi жүргiзбесе;

         Инкассалық үкiмет негiзiнде ақша жiберушi банктiк шотынан ақшаны алып тастауы.

         Инкассалық үкiмет ақша жiберушi банкiне кемiнде үш экземплярдан берiледi, ол бенефициар банкiне төрт экземплярдан кем емес. Ақша жiберушi банкi Қазақстан Республикасы заңында бекiтiлген мерзiмде, ақша жiберушi банктiк шотын дебет жасау жолымен инкассалық үкiмдi акцепт жасайды. Бұл жерде  банк ақша аударуды  бенефициар пайдасына жүргiзедi және оны инкассалық үкiм банкiне төленген белгiсiмен жiбередi.

         Ақша жiберушi  банктiк шотынан  ақшаны алып тастау  ақша жiберушi банкiне  заңмен бекiтiлген мерзiм аралығында ұсынылады. Ол мерзiм өтiп кетсе, инкассациялық  үкiм акцептпен банктiң бас тартуына негiз болады. Банк мiндеттерi бойынша инкассациялық үкiм инициатормен Ұлттық банкке немесе банк корреспондентке Ұлттық Банк нормативтiк құқықтық актiсiне  сәйкес берiледi, ал клиенттер мiндеттерi бойынша банкке немесе оның филиалына берiледi:

         Ақшаны алып тастауды тоқтату немесе болдырмау тек келесiдей жүргiзiледi:

• атқарушы мемлекеттiк орган немесе лауазымды тұлға шешiмiмен, ақшаны алып тастау туралы шешiмiмен;
• соттың сәйкес анықтауы негiзiнде;
• iздеу iсi қозғалғанына байланысты ақшаны алып тастау туралы қауiпсiздiк органдары шешiмiмен;
• бенефициар жазба үкiмi негiзiнде;
• Қазақстан Республикасы заң актiлерiнде қарастырылған басқа жағдайларда.

         Нұсқауланған шешiм, үкiм, анықтаулар немесе өтiнiштер банкпен қабылданады және тек оларда күнi, нөмiрi, мөр басылуы және лауазымды тұлға қолы болған жағдайда ғана орындалуы мүмкiн.

         Анықталмаған мерзiмде орындауға жататын нұсқаулар (картотека).

         Ақша жiберушiнiң ақша сомасының жеткiлiксiздiгi болмаған жағдайда, банк алушы қабылданған инкассалық үкiмдi картотекада жiберушi банктiк шотында орындауға жеткiлiктi соманың Қазақстан Республикасы заңдық актiлерiмен бекiтiлген мерзiмде түсуiне дейiн сақтауға мiндеттi.

         Ақша жiберушi және банк алушы банктiк шоты келiсiмi бойынша банк алушы мiндетi төлемдiк құжаттарды  қабылдау және сақтау болып табылады. Банк алушының төлем құжаттарын қабылдауға келiскен жағдайында сол банк осы бөлiмде қарастырылған мiндеттердi өз мойнына алады.

         Инкассалық төлемдердi және басқа төлемдiк құжаттарды Ереже116 пункiтiне сай қабылдаған кезде  банк алушы келесi жұмыс күнiнен кешiкпей бенефициар банкiне төлемдiк құжаттарды картотекаға қойғаны жайлы хат жiберуi қажет, ол тек банк алушы бiр мезгiлде  бенефициар, банкi болып есептелсе ғана жоғарыдағыдай жасалмайды

         Банк алушының Ереженiң  пункiтiндегi нұсқауларды орындауы кезектi ретте Қазақстан Республикасы  құқықты актiге сай жүргiзiледi. Ақша жiберушiде  салық қызметi  органдары инкассалық үкiмiн орындау үшiн қажеттi ақша санасы жеткiлiксiз болса, банк алушы салық органдары  инкассалық үкiмiн бөлiп болса да, банк алушымен ақша жiберушi  пайдасына қабылдаған бойында орындауы қажет.

         Салық қызметi орындары инкассалық үкiмет  бөлiп орындау акцептi  «бөлiп төлеу»  штапмы қойылуы арқылы жүргiзiледi. Инкассалық үкiм барлық экземпляры керi бетiне  бөлiп төлеу сомасы, күшi және инкассалық үкiм қалдық  сомасы жазбалары  жүргiзiледi. Жазба банк  лауазымды тұлғасы  қолымен бекiтiледi. Банк алушы  акцептiленген инкассалық үкiмдi орындауды бөлiп төлеу  сомасына төлемдiк тапсырма құру жолымен жүргiзiледi. «Төлем арналуы» графасында төлемдiк тапсырмада  банк-алушы  сол төлемдiк тапсырма орындалуы жазбасына, инкассалық үкiм реквизиттерiн көрсетуi қажет. Инкассалық үкiмдi бөлiп төлеуде  банк-алушы, банк-алушылық операциялық күнi iшiнде сомасында  жiберушi банкiне түскен ақша сомасында төлем жүргiзедi. Бөлiп төлеудiң орындалған инкассалық төлемдерi  бiр картотека толық болғанға дейiн жиналады.

         Банк алушының нұсқауларда  Ереже 116 пунктiнде қаралғандай етiп сақтауы, азаматтық құқықтық келiсiм немесе Қазақстан Республикасы заңына сай  жүргiзiлетiн мiндеттi төлемдердi мiндеттi орындауы болып саналмайды.

         Ақша жiберушi банктiк шотында ақшаның жеткiлiксiз болған жағдайда, арест қойылмаған болса, банк-алушы  келiп түскен нұсқауларды  сақтайды және оны керектi  сомадағы ақша жиналғанда орындайтын немесе  арест беруге құқылы лауазымды тұлға немесе атқарушы мемлекеттiк органдар шешiмiмен алынып тасталады.

         Ақша жiберушi банктiк шоты бойынша шығындық операциялар  атқарушы мемлекеттiк органдар немесе  банктiк шот бойынша  шығын операцияларын тоқтатуға  құқылы лауазымды тұлғалар шешiмi негiзiнде  тоқтатылса, онда банк алушы  мұндай шешiм алған күннен бастап, түскен нұсқауларды  сақтайды және оларды атқарушы мемлекеттiк органдар немесе атқарушы лауазымды тұлға шешiмi алынып тасталған соң орындайды.

 

 

          Қорытынды

 

         Банктiк жүйе нарықтық экономиканың бiрден бiр маңызды және ажырамас құрылымы. Банктердiң даму және тауарлық ақшалай  қатынас тарихы бiрге пайда болды және тығыз жанасып кеткен. Банктер халық шаруашылығының барлық деңгейдегi  басқарылуының құрылымдануымен тiкелей және күнделiктi байланысты. Олар арқылы өндiрушi процестiң қатынасушыларының экономикалық қызығушылығының қанағаттандырылуы орын алады. Бұл жерде банктер, қаржылық делдалдар ретiнде шаруашылық органдары капиталдарын, тұрғындар салымдарын және басқа бос қаражаттарды  тартады және оларды уақытша  пайдалану қарыз алушыларға  бередi, ақшалай есептердi жүргiзедi және экономика үшiн көптеген қызметтердi көрсетедi, сол арқылы өндiрiс тиiмдiлiгiне және жалпы қоғамдық өнiмдердiң айналымына тiкелей әсер етедi.

         Банктер орындайтын маңызды функциялардың бiрi  нақтылай емес есептердi  жүргiзу және ұйымдастыру , оның кең дамуы нақты ақшалар  қозғалыс сферасын едәуiр қысқартуға және айналымдағы кешiгулердi қысқартуға дайындау және тасмалдау  сақтау және ақша белгiлерiн тiркеумен байланысты еңбек шығындарын қысқартуға мүмкiндiк бередi.

         Қолма-қол емес есептердiң тиiмдi түрлерiн енгiзу төлемдердiң жылдам  жүргiзiлуiне және есептерде  ақша қаражат айналымдылығына және де ақыр соңында  ақшаның банктiк айналымының үдеуiне  мүмкiндiк бередi. Қолма-қол емес есептер   «зат алмасуын» жасайды, халық шаруашылығындағы  шаруашылық байланыстар, олардың анықтылығы  және үздiксiздiгiне  тұтас алғанда  экономикалық құрылымдануының жалпы тиiмдiлiгi байланысты болып табылады. Қолма-қол емес есептер мәндiлiгi ең алдымен , олардың шаруашылық органдары  қорының айна қозғалуына, шаруашылық саудалары  аяқталуына  себепшi болуында.

         Содықтан «ҚР нақтылай емес есептердi  ұйымдастыру» тақырыбында жүргiзген зерiктеуiмiз келесi қорытынды және ұсыныстарға алып келдi.

1. Нақтылай емес есептер формасына келесiлер жатады:

• төлемдiк тапсырма;
• чек;
• вексель;
• төлемдiк талаптық-тапсырма;
• инкассалық үкiм, салық қызметi және кеден органдары инкассалық үкiмдерi;
• Ұлттық банк нормативтiк құқықтық актiмен бекiтiлген басқада төлемдiк құжаттар.

2. Корреспонденттiк шот арналуы, ондаменшiктi қаражаттар сақталады және де несиелiк-есептiк, кассалық және басқа да коммерциялық банктер клиенттерiне қызмет түрлерi жүредi.

         Банк аралық корреспонденттiк қатынастағы  келiсiмдегi саудамен байланысты iскерлiк акредиттердi бекiту және визалау, кепiлдiк беру. Төлемдiк инкассо және төлемдiк тапсырманы орындаудан тұрады. Бұл қызметтер экспорттық-импорт операциялары бойынша өзара бiр-бiрiне қатысты сипатта.

         Операциялар жүргiзу үшiн банктер бiр-бiрiне шоттар ашады. Бұл шоттар «А» банкiн, «Б» банкiмен ұстап тұрады. «А» банкi  тарапынан НОСТРО шоты  деп аталады, (латынша НОСТРО-бiздiң, бiздiң шот сiзде). «Б» банкi тарапынан, көзқарасынан бұл ЛОРО шоты  деп аталады (немесе ВОСТРО). Латынша «ЛОРО/ВОСТРО» сiздiкi, сiздiң шот бiзде! Бұл «Б» банкi  қаржылық операцияларға, проценттер аударылуы және шотты басқаруда  жауапты деген сөз және өзiнде «А» банкi мәлiметтерiн ұстайды.

2. Қазақстандағы банктiк жүйе тарихын талдау, әмiршiл-әкiмшiл экономика шартында СССР Госбанк рөлi орталық ретiнде және барлық несиелiк жүйеде жетекшi буын ретiнде  жоғары мәртебеде болады. Барлық одақтық республикаларда, соның iшiнде  Қазақстанда барлық банктердiң республикалық мекемелерi құрылды. Бұл жерде банктiк iс орталықтану  принципi сақталады, банктiк мекемелер жоғары банк органдарына  бағынды,  қандай да бiр жергiлiктi ережелердi енгiзуге жол берiлмедi.

 

         Нарықтық қатынас шартында  банктiк реформа  жүргiзiлдi, онда банктiк жүйе екi деңгейлi ұйымдарға ауысуы жүргiзiлдi. Ұлттық банк – коммерциялық банктер батысқа аналогта жасады.

4. Қазақстан Республикасында банктiк iскерлiгiнiң ұйымдастырылуының заманға сай деңгейiн талдау, Қазақстан Республикасы территориясында банк ашуға рұқсатты Ұлттық банк бередi, ол банктердi және  олардың филиалдарын тiркеу кiтабына тiркейтiнiн көрсетедi.

         Банк құрушылар ретiнде (акционерлер) заңды және физикалық тұлғалар есептеледi. Мемлекет тек үкiмет тұлғасы ретiнде банк қатынасушысы бола алады. Банктер ҚР территориясында өз филиалдарын және дочер банктерiн құра алады. Ол үшiн Ұлттық банктен рұқсат алады.

5. Қазақстан Республикасындағы нақтылай емес есептердi ұйымдастырудың қазiргi жағдайын талдау, Ұлттық банк  төлемдерiн жүйе реформасын  жүргiзудi 1991 жылы бастағанын көрсетедi.

         Қазақстан Республикасы төлемдiк жүйесi  реформасының негiзгi мақсаты  банктер және оның клиенттерi арасындағы төлемдер жүруiн үдету (90-шы жылдар басында  бiр төлемнiң жүру уақыты 3-12 күн болды) және де айналымға  әртүрлi төлемдiк құралдарды кең енгiзу (тапсырма, чек, төлемдiк талап) болып есептеледi.

         2002 жылы Банкаралық есептер Қазақстанның орталығы құрылды, оның функцияларына  банкаралық клиринг және iрi төлемдiк жүйелердi  жүзеге асыру болды.

         2004 жылы екiншiлiк деңгейдегi банктер және банктiк операциялардың кейбiр жеке түрлерiн жүргiзетiн ұйымдардың корреспонденттiк шоттарын орталықтандыру жүргiзiлдi, яғни оларды ҚР Ұлттық банк орталық аппаратына бiрiктiрдi. Бұлай жасау  ҚР Ұлттық банкiне банктiк және төлемдiк жүйелердi  оперативтi жүргiзуге, корреспонденттiк шоттарға  нақты уақыт режимiнде  жұмыс жасауға өткiзуге мүмкiндiк бередi.

6. Қазақстан Республикасы нақтылай есептердi ұйымдастыруды жетiлдiру үшiн бiзбен төлемдiк құжаттарды  электронды ұсыну, несиелiк және  дебеттiк аударымдарды механизмiн негiздеу арқылы кеңiнен енгiзу.

 

           Қолданылѓан єдебиеттер

 

1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Жолдауы // Оңтүстік Қазақстан №22-23 (18436) 9 ақпан, 2008 жыл
2. «Қазақстан Республикасындағы банктер және банктер қызметі туралы» ҚР Заңы. 30.08.95ж. ; 07.97ж. өзгертулер мен қосымшалар енгізілген
3. «Қазақстан Республикасы Ұлттық банкi туралы» ҚР Заңы. 31.08.1995 11.07.97ж. өзгертулер мен қосымшалар енгізілген
4. Закон о валютном регулировании в РК от 24.12.96г
5. Положение о депозитном сертификате от 19.09.96г
6. Положение о минимальных резервных требованиях, № 219 от 23 мая 1997 года.
7. Рекомендации по краткосрочному кредитованию экономики РК № 1 от 11 мая 1997 года.
8. Бункина М.К. «Деньги, банки, валюта». М., 1994
9. Деньги, кредит,банки. Г.С. Сейткасымов.Алматы.,«Экономика».,1999 г.
10. Денежное оброщение и кредти капиталистических тсран: Учебник для вузов/под ред . Л.Н. Красовской- М: финансы и статистика, 1983.
11. Долан Эдвин Дж. Деньги банки и денежно- кредитная политика .-С.-П.,Санкт-Петербург оркестр,1994.
12. Курагин М.В., Голубич А.Д. «Валютные операции в коммерческих банках», М., 1996 год.
13. Казакова Н.А., Балашова Ю.В вексель в торговом обороте.-М: Консультант, 1994
14. Кредиты,инвестиции /под рук. А.Г. Куликова.- М: приор, 1994.
15. Мадиярова Д.М., Марчевский В.С. Основы современного банковского дела. А., «Экономика», 1997 г.
16. Международные расчеты и финансирование внешней торговли. Учебное пособие. М.,1990.
17. Международные расчеты и финансирование внешней торговли. Учебное пособие. М.,1990.
18. Лаврушин И.О. «Банковское дело». М., 1994
19. Носкова И.Я. «Международные валютно-кредитные отношения». М., 1995
20. Носкова И.Я. «Финансовые и валютные операции», М.,1996
21. Носкова И.Я. «Международные экономические отношения», М.,1995
22. Основы международных валютно-финансовых и кредитных отношений. В.В. Круглов. Москва, 1998, №4.
23. Общая теория денег и кредита: Учебник для вузов /под ред .Е.Ф. жукова.- М: ЮНИТИ,1995.
24. Садыков Н.Т. «Проблемы организации, развития и повышения эффективности системы банковской деятельности в условиях рынка». Учебное пособие. НПО «Кибернетика» АН руc, 1994
25. Сеиткасимов Г.С. «Банковское дело», Алматы, 1998г.
26. Сеиткасимов Г.С. «Деньги, кредит, банки», Алматы, 2000 г.
27. Соколинская Р.Н., «Банковский аудит», М., 1995год.
28. Садыков Н.Т. «Роль, функции и основные задачи банков при развитии совместного предпринимательства. Расчет основных показателей кредитоспособности оценка эффективности деятельности совместных предприятий». НПО «Кибернетика» АН РУз,  Предпринт, Ташкент, 1994.
29. Садыков Н.Т. «Основы внешнеэкономической деятельности». Учебно-методическое пособие. Ташкент РВШУ АПК.1991.
30. Серия: «Международный банковский бизнес» типы валютных операций и другие виды сделок на международных денежных рынках». Часть 1, 2, 3,. М.: 1994.
31. Тоблас Амели и др. «Введение в банковское дело». М.,1997.
32. Шенгер Ю.Е. Кредит и предприятие.-М: финансы, 1973.

 

1 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Жолдауы // Оңтүстік Қазақстан №22-23 (18436) 9 ақпан, 2008 жыл