МАЗМҰНЫ

 

Кіріспе………………………………………………………………………………………………….	3
1 Сақтандыру түсінігі және сақтандыру нарығының экономикалық мәні
1.1 Сақтандыру ісі, салалары, сыныптары және пайдаланылатын негізгі ұғымдар………………………………………………………………………………………………….	5
1.2 Сақтандыру нарығының түсінігі, қызметтері, құрылымы мен түрлері…………………………………………………………………………………………….	12
1.3 Сақтандырушы қаржы ұйымының жалпы қағидалары. Сақтандыру компанияларының қаржысы………………………………………………..	16
1.4 Сақтандыру – шетелдік тәжірибеде……………………………………………………	19
2 Қазақстанның сақтандыру нарығы мен сақтандыру ұйымдарына талдау
2.1 Қазақстандағы сақтандыру нарығының қалыптасуы, қазіргі жағдайы………………………………………………………………………………………	33
2.2 Сақтандыру қорлары және сақтандыру операцияларын ұзақ  мерзімді болжаудың экономикалық-математикалық негіздері………………..	45
2.3 Сақтандыру компанияларының портфельдік активтерін оптимизациялаудың экономикалық-математикалық моделі…………………….	53
3  ҚР сақтандыру нарығын дамыту перспективалары
3.1 Сақтандыру ұйымдары қызметтерінің жаңа бағыттары………………………	55
3.2 Сақтандыру нарығының проблемалары, дамуының басты ұсыныстары………………………………………………………………………………….	57
Қорытынды…………………………………………………………………………………………..	61
Қолданылған әдебиеттер………………………………………………………………………	63

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Сақтандыру – сақтандыру ұйымы өз активтері есебінен жүзеге асыратын сақтандыру көлемі арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңды тұлғаның мүліктік жағынан қорғауға байланысты қатынастар кешені.

Осы біріктіру жұмысында: сақтандырудың мәні, сақтандыру нарығының түсінігі, қызметі, құрылымы мен түрлері қарастырылады. Қазақстан Республикасының  сақтандыру нарығы, сақтандыру ұйымдарына талдау жасалып, алдағы уақытта сақтандырудың дамитыны туралы баға беріледі.

Зерттеу тақырыбының мәні. Сақтандырудың сенімді, әрі тұрақты жүйесі экономикалық сақтандырудың жоғарғы дәрежесі, олардың нарықтық экономикада табысты қызмет етуін көрсетеді. Экономиканың нарықтық қатынастарға өтуі сақтандыру ролінің өсуіне қажетті алғышарттарды туғызады. Бір жағынан, сақтандыру халықты әлеуметтік қорғаудың маңызды элементі ретінде, ал басқа жағынан едәуір ақша қаражаттарын жұмылдыра отырып, мемлекет экономикасына институтционалды инвестор ретінде шыға алады. Осының барлығы сақтандырудың экономикадағы ролінің маңызды екенін көрсетеді.

Жұмыстың мақсаты мен тапсырмалары. Зерттеудің мақсаты – нарықтық экономика жүйесіндегі жаңартылған сақтандыру құрылымының маңыздылығын, сақтандыру нарығы мен ұйымдарының қазіргі жағдайына  талдау жүргізуді, шетелдік тәжірибені, дамыту перспективаларын зерттеу болып табылады.

Зерттеудің мақсаты мына тапсырмалардың көрінуіне әкеледі:

— Сақтандыру нарығының қызметі мен оның маңыздылығын қарастыру;

— Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының жылжымалы қалпын талдау;

— Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының проблемалар мен дамуының жетістіктеріне болжам жасау.

Жұмыс құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, тоғыз тараудан, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Қолданылған ақпараттар. Жұмысты жазу барысында мына ақпарат көздері қолданылды.

— оқулықтар мен оқу құралдары

— монографиялар

— кезеңдік газеттер мен журналдар

— Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің статистикалық деректері

— Қазақстан Республикасының статистика Агенттігінің мәліметтері

— Бүкіләлемдік Интернет желісі.

Бітіру жұмысында көрсетілгеніндей, сақтандыру бұл экономиканың статегиялық секторы. Сақтандыру инвестициялық потенциалды көтеруге және ұлттық байлықты көбейтуге мүмкіндік береді. «Сақтандыру қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы сақтандырушылардың қаржылық тұрақтылығының негізі ретінде оларға төленген  жарғылық капитал мен сақтандыру резервтері, сонымен қатар қайта сақтандыру жүйесінің бар болуы болып табылады.

Қазақстан Республикасының нарықтық экономикасының дамуы нарық қатынастарының бөлінбейтін құрылымдық бөлігі сияқты сақтандыру саласының құрылуы мен бекітілуінсіз мағынасы жоқ. сол себепті сақтандыру нарығын зерттеу маңызды болып отыр.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 САҚТАНДЫРУ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ

 

1.1 Сақтандыру ісі, сапалары, сыныптары және пайдаланылатын негізгі ұғымдар

 

Алғашқы қауымдық құрылыстан бері, адамда мүлік пайда болғалы ол мүлікті сақтау қауіпсіздігін сезіне бастады (ұрлау, өрттің, селдің т.б. сихиялық апаттардың әсерінен жойылу жағдайы).

Өндіріс күші мен материалдарды байлықты жинау көлемінің дамуы жағынан қоғамдық өндірісте олардық қауіп факторы өсе бастады, әр адам өзінің материалды байлығы үшін қауіптенеді. Болжалынбаған оқиғаларға байланысты мүліктік қалауларын қорғау тәсілін іздестіруде жағдайы жақсы адамдар бір идеяға келді. Жекеменшік иелері араларында өркениетті өркениетті жолмен залал тиген заттың орнын толтыру.

Өмірлік тәжірибенің көрсетуі бойынша бәрін құлатушы стихиялық апат кең аймақтардағы барлық шаруашылықты дағдарысқа түсірмейді, стихиялық апаттың өзі – сирек кездесетін құбылыс. Бұл жағдай индивидуалды материалды және ақшалай резервтерді шығармау туралы шешім қабылдады.

Сондай жағдайлардан кейін адамдар арасындағы қажеттіліктердің  негізінде қоғамдық қатынас  категориясында залалдың орнын жабу пайда болды, қорқыныш сөзінің мағынасымен байланысты сақтандыру туды.

Сақтандырудың алғашқы формасы натуралды сақтандыру болды: бидай, арпа т.б. азық-түлік және материалдар. Осы артық заттардан залал шегуші шаруашылықтарға көмек көрсетілді.

Алайда тауар ақша қатынасының даму шартында сақтандырудың бұл түрі залал орнын жабуды тұтынушыларды қанағаттандыра алмады. Сондықтан натуралды артық заттарды шектеу қажет болды, ол ақшалай формалармен алмастырылды.

Сақтандырудың ақшалай формасы оның экономикалық мәні, қызметі, ролі және сферада қолдануында сәтті болған өте прогрессивті ыңғайлы болды.

/1, 108б/

Сақтандыру – бұл экономиканың стратегиялық секторы. Нарықтық қатынастардың даму кезеңдерінде кәсіпкер өзінің барлық назарын нарық проблемалары мен бәсекеге бөлу мүмкіндік алады. Сақтандыру инвестициялық потенциалды көтеруге және ұлттық байлықты көтеруге мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасының нарықтық экономикасының дамуы нарық қатынастарының бөлінбейтін құрылымдық бөлігі сияқты сақтандыру саласының құрылуы мен бекітілуінсіз мағынасы жоқ.

Сақтандырудың экономикалық категориясы қаржы категориясының құрылымдық бөлігі болып табылады. Бірақ, егер қаржылар табыстар мен жинаулардың бөлінуі мен қайта бөлінуімен жалпы байланыс болса, онда сақтандыру қайта сақтандыру қатынастар салаларын қамтиды. Сақтандырудың ерекшеліктерін ескере отырып мынадай анықтаманы беруге болады:

Сақтандыру – шаруашылық субъектілерімен келтірілген мүмкін болатын қауіп-қатердің орнын толтыру немесе жанұя табыстарының жоғалтуларын түзету үшін арналған мақсатты сақтандыру қоры салымдарының ақша қаражаттары есебінен құрылған қайта бөлу қатынастарының жиынтығы. /1, 3б/

Сақтандыру дегеніміз, сақтандыру ұйымы өз активтері есебінен жүзеге асыратын сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңды тұлғаның заңды мүдделерін мүліктік жағынан қорғауға байланысты қатынастар кешені.

Сақтандыру қызметі – сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру (қайта сақтандыру) шарттарын жасау мен орындауға байланысты, Қазақстан Республикасының заңдарының талаптарына сәйкес уәкілетті мемлекеттік органның лицензиясы негізінде жүзеге асырылатын қызметі.

Сақтандыру салалары, сыныптары және түрлері

1. Сақтандыру қызметін ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен лицензиялауды жүзеге асыру үшін сақтандыру салаларға, сыныптар мен түрлерге бөлінеді. Сақтандыру ұйымының сақтандыру қызметі «өмірді сақтандыру» саласы және «жалпы сақтандыру» саласы бойынша жүзеге асырылады.
2. «Өмірді сақтандыру» саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай сыныптарды қамтиды.

1) өмірді сақтандыру;

2) аннуитеттік сақтандыру;

3. «Жалпы сақтандыру» саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай сыныптарды қамтиды:

1) жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру;

2) медициналық сақтандыру;

3) автомобиль көлігін сақтандыру;

4) темір жол көлігін сақтандыру;

5) әуе көлігін сақтандыру;

6) су көлігін сақтандыру;

7) жүктерді сақтандыру,

8) осы тармақтың 3)-7) тармақшаларында аталған сыныптарды қоспағанда, мүлікті сақтандыру;

9) кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру;

10) автомобиль көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;

11) темір жол көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;

12) әуе көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;

13) су  көлігі иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;

14) тасымалдаушылардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;

15) шарт бойынша азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;

16) осы тармақтың 10)-14) тармақшаларында аталған сыныптарды қоспағанда, зиян келтіргені үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру. /1, 7-8б/

4. Ерікті сақтандыру нысанындағы әрбір сыныптың мазмұны және оны жүргізу жағдайлары бойынша қосымша талаптар уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді.
5. Сақтандыру түрі, сақтандыру ұйымы сақтанушыға сақтандыру шартын жасау арқылы сақтандырудың бір немесе бірнеше сыныбы шегінде әзірлейтін және беретін сақтандыру өнімі болып табылады. Сақтандыру ұйымы өзі әзірлеген сақтандыру түрі бойынша қызметін уәкілетті мемлекеттік органмен сақтандыру ережелерін келіскеннен кейін ғана жүзеге асыруға құқылы.
6. Міндетті сақтандырудың әрбір түрі сақтандырудың бөлек сыныбы болып табылады. Міндетті сақтандыру нысаны бойынша әрбір сыныптың мазмұны және оны жүргізу жағдайлары бойынша қосымша талаптар сақтандырудың осы сыныбын реттейтін заң актілерімен белгіленеді.

 

Сақтандыру сыныптарының мазмұны

1. Өмірді сақтандыру, сақтандырылушы қайтыс болған немес ол сақтандыру мерзімі біткенге дейін немесе сақтандыру шартында белгіленген жасқа дейін өмір сүрген жағдайда сақтандыру төлемі жүзеге асыруды көздейтін жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
2. Аннуитеттік сақтандыру, сақтандырылушы белгілі бір жасқа жеткен, еңбек ету қабілетін (жасына байланысты, мүгедектігіне байланысты, науқастығына байланысты) жоғалтқан, асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған жағдайларда немесе сақтандырылушының жеке табыстарының кемуіне немесе одан айрылуына әкеліп соққан өзге де жағдайларда зейнетақы немесе рента түрінде кезең-кезеңімен сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
3. Жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру, сақтандырылушы жазатайым жағдайдың немесе аурудың салдарынан қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе кәсіптік жағынан) қабілеті (толық немесе ішінара) жоғалтқан немесе оның денсаулығына өзге де зиян келтірілген жағдайларда оның қосымша шығыстарын тіркелген сомада не ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемін жүзеге асыру көзделетін жеке сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
4. Медициналық сатандыру, сақтандырылушының медицина мекемесінен медициналық сақтандыру бағдарламасына енгізілген медициналық қызмет көрсетулерді сұраған жолданымдарынан туындаған шығыстарын ішінарана немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
5. Көлік құралдарын сақтандыру, көлік құралын иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның ішінде айдап немесе ұрлап әкетілуі салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
6. Жүктерді сақтандыру, жүктерді иелеріне, пайдалануға, оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның ішінде жүктердің тасмалдану әдісіне қарамастан жоғалып кетуі салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
7. Мүлікті сақтандыру, мүлікті иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне, осы Заңның 6-бабының 3-тармағының 3)-7) тармақшаларында келтірілген мүліктерді қоспағанда, оның зақымдануы немесе жойылуы салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
8. Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 810-бабында көзделген жағдайларда сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
9. Көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру, үшінші тұлғаға өзі көлік құралдарын пайдалануға байланысты келтірілген зиянын өтеу міндетіне байланысты тұлғаның мүліктік мүдделеріне келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
10. Тасымалдаушылардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру, көлік құралдарын тасымалдаушы ретінде өзі пайдалануына байланысты үшінші тұлғаға келтірілген зиянын өтеу міндеттемесімен байланысты тұлғаның мүліктік мүдделеріне келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
11. Шарт бойынша азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 812-бабында көзделген жағдайларда сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделген сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
12. Залал келтіргені үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 811-бабында көзделген жағдайларда сауықтыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жағдайларда сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады. /2, 12-13б/

Сақтандыру салалары мен сыныптарын біріктіру

1. Қазақстан Республикасының аумағында сақтандыру ұйымының қызметі «өмірді сақтандыру» саласы бойынша лицензия немесе «жалпы сақтандыру» саласы бойынша лицензия негізінде сақтандырудың лицензияда көрсетілген тиісті сыныптарды шегінде жүзеге асырылады.
2. «Жалпы сақтандыру» саласындағы қызметті:

1) «өмірді сақтандыру» саласындағы қызметпен біріктіруге;

2) жинақтаушы сақтандыру  нысанында жүзеге асыруға болмайды.

3. Осы заңның 6-бабы 3-тармағының 1) және 2) тармақшаларында аталған сыныптар шегіндегі тәуекелдерді сақтандыруды қоспағанда, «өмірді сақтандыру» саласындағы қызметті «жалпы сақтандыру» саласындағы қызметпен біріктіруге болмайды.
4. Сақтандыру ұйымы, өзінде сақтандырудың тиісті сыныптары көрсетілген және осы Заңда белгіленетін сақтандыру сыныптарын біріктіру жөніндегі шектеулер ескерілген лицензия болғын жағдайда, сақтандырудың екі және одан көп сыныптарының белгілері мен мазмұнын ұштастыратын сақтандыру түрін әзірлеуге құқылы.
5. Сақтандыру ұйымдарының сақтандыру сыныптары шеңберінде тәуекелдерді сақтандыру жөніндегі, сондай-ақ сақтандыру сыныптарының мазмұнын қосымша ашу жөніндегі қызметті жүзеге асыру кезінде өзінің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуіне байланысты талаптар уәкілетті мемлекеттік органның нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді. /2, 14б/

 

Қайта сақтандыру жөніндегі қызмет

1. Қазақстан Республикасының аумағында қайта сақтандыруды жүзеге асыру жөніндегі қызмет осы Заңда көзделген тәртіппен лицензиялануға тиіс.
2. Қайта сақтандыру бара-бар және бара-бар емес болып бөлінеді.

Қайта сақтандыру жөніндегі лицензияның болуы лицензиятқа бара-бар қайта сақтандыру қызметін де бара-бар емес  қайта сақтандыру қызметін де жүзеге асыру құқығын береді.

3. «Жалпы сақтандыру»саласы бойынша немесе «өмірді сақтандыру» саласы бойынша лицензиясы бар сақтандыру ұйымы бара-бар қайта сақтандыру жөніндегі қызметін өзінің лицензиясында көрсетілген сыныптарда ғана қайта сақтандыру лицензиясынсыз жүзеге асыруға құқылы.
4. «Жалпы сақтандыру» саласы бойынша лицензиясы бар сақтандыру ұйымының тек қана «жалпы сақтандыру» саласына қайта сақтандыру жөнінде лицензия алуға және бара-бар қайта сақтандыру жөніндегі қызметті де, бара-бар емес қайта сақтандыру жөніндегі қызметті де жүзеге асыруға құқығы бар.
5. «Өмірді сақтандыру» саласы бойынша лицензиясы бар сақтандыру ұйымының тек қана «өмірді сақтандыру» саласына қайта сақтандыру жөнінде лицензия алуға және бара-бар қайта сақтандыру жөніндегі қызметті де, бара-бар емес қайта сақтандыру жөніндегі қызметті де жүзеге асыруға құқығы бар.
6. Қайта сақтандыруды қайта сақтандыру жөніндегі лицензия негізінде қызметтің ерекше түрі ретінде жүзеге асыратын қайта сақтандыру ұйымы «өмірді сақтандыру» және «жалпы сақтандыру» салалары бойынша бара-бар қайта сақтандыруды да, бара-бар емес қайта сақтандыруды да жүзеге асыруға құқылы.
7. Осы Заңда қайта сақтандыру ұйымын құру, лицензиялау және оның қызметін тоқтату талаптары қайта сақтандыруды қызметтің ерекше түрі ретінде жүзеге асыратын қайта сақтандыру ұйымдарына қатысты келтірілген.

 

Сақтандыру рыногының қатысушылары

Қазақстан Республикасының сақтандыру рыногының қатысушылары:

• сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы;
• сақтандыру брокері;
• сақтандыру агенті;
• сақтанушы, сақтандырылушы, пайда алушы;
• актуарий;
• уәкілетті аудиторлық ұйым (уәкілетті аудитор);
• өзара сақтандыру қоғамы;
• сақтандырумен байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын өзге де заңды және жеке тұлғалар болып табылады. /2, 16б/

 

Сақтандыруда пайдаланылатын негізгі ұғымдар

актуарий – сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қажетті төлем қабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылық деңгейін қамтамасыз ету мақсатында сақтандыру және қайта сақтандыру шарттары бойынша міндеттемелер мөлшерінің экономикалық-математикалық есептеулерін жүзеге асыруға байланысты қызметті атқаратын жеке адам;

сатып алу сомасы – жинақтаушы сақтандыру шартының қолданылуы мерзімінен бұрын тоқтатылған кезде сақтанушының алуына құқығы бар ақша сомасы;

бара-бар емес қайта сақтандыру – сақтандыру шартына сәйкес көзделген жағдайлар туындаған кезде қайта сақтандыру ұйымы сақтандыру төлемін орны толтыруға тиісті залалдардың толық сомасының қайта сақтандыру шарты бойынша цеденттің өзі ұстап қалатын сомасынан артығы мөлшерінде жүзеге асыруға өзіне міндеттеме қабылдайтын қайта сақтандыру;

қайта спақтандырушы (цедент) — өзі қабылдаған сақтандыру тәуекелдерін қайта сақтандыруға беруді жүзеге асыратын сақтандыру немесе қайта сақтандыру ұйымы;

қайта сақтандыру – сақтандыру шарты бойынша сақтандыру ұйымы қабылдап, кейіннен өзінің арасында жасалған қайта сақтандыру шартына сәйкес қайта сақтандыру ұйымына сақтандыру тәуекелдерінің бәрін немесе бір бөлігін беруге байланысты қызмет және оған байланысты туындайтын қатынастар;

қайта сақтандыру ұйымы (қайта сақтандырушы) – уәкілетті мемлекеттік органның тиісті лицензиясы негізіндн қайта сақтандыру шарттарын жасасу және орындау жөнінідегі қызметті жүзеге асыратын заңды тұлға;

сақтандыру ережелері – сақтандыру ұйымының белгілі бір сақтандыру түрі бойынша сақтандыруды жүзеге асыру талаптарын айқындайтын құжаты;

бара-бар қайта сақтандыру – тиісті сақтандыру шартындакөзделген жағдайлар туындаған кезде қайта сақтандыру ұйымы қайта сақтандыру шарты бойынша цеденттен қабылдаған сақтандыру міндеттемелерінің үлесіне бара-бар мөлшерде сақтандыру төлемін жүзеге асыруға өзі міндеттеме қабылдайтын қайта сақтандыру;

сақтандырк рыногының кәсіби қатысушылары — өз қызметін уәкілетті мемлекеттік органның тиісті лицензиялары негізінде жүзеге асыратын сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы, сақтандыру брокері, актуарий және уәкілетті аудитор;

пруденциялық  нормативтер – уәкілетті мемлекеттік орган белгілейтін және сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының сақтауы үшін міндетті нормативтер;

өздігінен ұстап қалу – сақтандыру сомасының бір бөлігі, соның шегінде цедент қайта сақтандыру шартына сәйкес өз есебінен жауапты болады;

ортақ сақтандыру – бірнеше сақтандыру ұйымдарымен бір мезгілде сақтандыру шарты бойынша сақтандыру тәуекелдерін қабылдап, олардың жауапкершілігін өздерінің арасында жасалған ортақ сақтандыру шартына сәйкес бөлуге байланыс туындайтын қызмет және соған байланысты қатынастар;

сақтандыру ұйымы (сақтандырушы) – сақтандыру шарттарын жасасу және орындау қызметін уәкілетті мемлекеттік органның тиісті лицензиясы негізінде жүзеге асыратын заңды тұлға;

сақтандыру агенті — берілген өкілеттігіне сәйкес сақтандыру ұйымының атынан және тапсыруымен сақтандыру шарттарын жасасу жөніндегі делдалдық  қызметті жүзеге асыратын жеке немесе заңды тұлға;

сақтандыру брокері – сақтандыру және қайта сақтандыру мәселелері бойынша консультациялық қызметті,  өз атынан және сақтандырушының  тапсыруымен сақтандыру шарттарын немесе өз атынан және цеденттің тапсыруымен қайта сақтандыру шарттарын жасасу жөніндегі делдалдық қызметті  жүзеге асыратын заңды тұлға;

сақтандыру резервтері —   сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының сақтандыру (қайта сақтандыру) шарттары бойынша актуарий есептеулері негізінде бағаланатын міндеттемелері;

сақтандыру қызметінің субъектілері – сақтандыру және қайта сақтандыру ұйымдары;

уәкілетті аудиторлық ұйым (уәкілетті аудитор) – уәкілетті мемлекеттік органның тиісті лицезиясы негізінде сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының аудиті жөніндегі қызметті жүзеге асыратын аудиторлық ұйым (аудитор). /2, 17-20б/

 

1.2. Сақтандыру нарығының түсінігі, қызметтері, құрылымы мен түрлері

 

Сақтандыру рыногы – бұл ерекше әлеуметтік – экономикалық орта, ақша қатынасының анықталған қатынасы. Бұл жерде сату-сатып объектісі ретінде сақтандыру қорғанысы қаралып, соған сұраныс пен ұсыныс қалыптасады.

Сақтандыру рыногын былай да қарастыруға болады:

• қалыптастырудың ақша қарым-қатынасының ұйымдық формасы мен қоғамды сақтандырумен қамтамасыздандыруда қорды бөлу.
• сақтандыру қызметін көрсетуді қатысатын сақтандыру ұйымдарының жиынтығы.
• берілген өнімдерге тұтыну сапасы қаржы рыногының басқа өніміне қарағанда жоғарырақ. Олардың спецификасы сақтандыру маңыздылығынан өтеді. ҚР «Сақтандыру қызметі туралы» заңына сәйкес сақтандыру қызметіне тек азаматтардың мүліктік қызығуларын қорғайтын мекемелерді, ұйымдарды жатқызу керек.

Әрбір сақтандыру өнімі сақтандырудың нақты объектісіне жатады да, сақтандыру себебін, оның құнын, бағасын, ақша төлемінің шарттарын, анықтайды. Сақтандыру өнімін куәландырушы ретінде сақтандыру полисі деп аталатын құжат қаралады. Полис – сақтандыру келісім шарттының фактісін нақтыландырады. Олар әрқашан мүлікті болады, сақтандыруға қатысушыларға бағытталған және заңды құжат болып болып табылады. /4, 190б/

         Сақтандыру өнімінің спецификасы (көрінетін жарғы)  сақтандыру төлемі сақтандыру бағасынан әрқашан да төмен болады. Бұндай қарым-қатынас сақтандыру өнідерінің рыноктық тартымдылығын және оған деген сұраныстың жоғарылығын қамтамасыздандырады. Сақтандыру өнімін сатып алуда пайданы бірден көреміз. Бірақ бұл сатушы пайда көрмейді  деген сөз емес, себебі полис саны сақтандыру жағдайынан көп болады. Бұл жағдайда сақтаушы ештеңе жоғалтпайды, егер сақтандыру өнімінің құны дұрыс бағаланса. Сақтандырушы сақтаушы мен сақтандырушы арасындағы төлем қатынасын  анықтайды да, сақтандыру өнімінің бағасын (тарифті) анықтайды. Тариф деңгейі сақтандыру өінімінің артықшылығын қамтамассыздандыру үшін төмен болуы керек,  сонымен қатар қажетті пайданы қамтамасыздандыруы қажет.

         Тариф – бір жағынан сақтандыру қаупінің  кеңдігін көрсетсе, екінші жағынан – орташа үлкендікті қалыптастырады. Соның арасында сақтандыру оқиғасы, орташа емес, таңдаушы түрде жүзеге асады. Бұл қарама- қарсылық дифференциация көмегімен жүзеге асады.

Басқаша айтқанда, сату-сатып алу сақтандыру өнімінің шегерім мен қосылым жүйесімен  жүргізіледі. Сақтандыру өнімін сату қажеттілігін сақтандырушы  жүзеге асырады. Пайда көру қажеттілігі бағаның көтерілуін қалайды. Осы жерден сақтандыру рыногы сұраныс пен тапсырыс нәтижесінде қалыптастырады.

      Сақтандыру рыногының негізгі объективті дамуы болып үздіксіз қамтамасыздандыру талап ету процесі табылады.

      Сақтандыру рыногының негіздеуші болып: тәуелсіз  рыноктық экономика, жекелеу формасының әртүрлілігі, тәуелсіз баға жасау, тарифтік қойылымдардың есебі, бәсекелестіктің болуы, таңдау бостандығы, сақтандыру қызметінің жаңа  түрлерін енгізу табылады.

         Сақтандыру рыногында міндетті түрде мына шарттар болуы тиіс.

— Сақтандыру қызметінде қоғамдық тұтынудың болуы, сұранысты қалыптастыру.

— осы қажеттіліктерді қанағаттандыратын сақтандырушылардың болуы, сұранысты қалыптастыру;

— осы қажеттіліктерді қанағаттандыратын  сақтандырушылардың болуы

Осыған байланысты сақтаушы мен сақтандырушы рыногы қалыптасады.  Сақтандыру рыногының алғашқы салалары сақтандыру қоғамы мен сақтандыру компаниялары.

         Сақтандыру рыногының орны екі жағдаймен ерекшеленген. Біріншіден  сақтандыру рыногының пайда болуына әкелетін сақтандыру қорғанысының объективті талабы. Екіншіден – ұйымның сақтандыру қорының  ақшалай формасы осы рынокты қаржы рыногымен байланыстырады.

         Қаржы жүйесіндегі сақтандыру рыногының орның қаржы институттарының қаржы қорғанысындағы роліне байланысты. Олардың қызмет көрсетуіне де байланысты болады.

   Сақтандыру рыногы өзара байланысты екі қызмет атқарады. Компенсациялық (қайтарылатын), бөлетін ескертетін және инвестициялық.

         Сақтандыру рыногының негізгі қызметі – компенсациялық қызмет, осыған байланысты сақтандыру институты құрылады. Қызметтің негізгі заңды және құқықтық тұлғаларға сақтандыру қорғанысын ұйымдастыру болып табылады.

         Жинақтау және сақтандыру қызметі өмірді сақтандыруды қамтамассыздандырады да, сақтандыру келісім шартының есебіне жинақтау мүмкіндігін береді.

         Бөлу қызметі сақтандыру қозғалысының механизмін реализациялайды. Қызметтің маңыздылығы сақтандыру қорын өз мақсатында жұмсау және қалыптастырады.

         Ескерту қызметі сақтандыру қызметімен байланысты емес. Бұл қызмет сақтандыру жағдайын залалды азайтуды ескерте отырып қызмет істейді. Осыған байланысты қаржыландыру ескерту шаралары қорынан жүзеге асады.

         Ескерту қызметін жүзеге асыру қаржы тұрақтылығын жоғарылатуға үлкен әсерін тигізеді.

         Инвестициялық қызмет уақытша бос қаражаттарды бағалы қағаздарға, банк депозитін, жылжымайтын мүлікті ауыстыру. Сақтандыру рыногының дамуымен инвестициялық қызмет ету жоғарылайды. /5, 75-76б/

         Сақтандыру нарығының құрылымы мен түрлері:

Сақтандыру рыногы күрделі даму үстіндегі интеграцияланған жүйені құрайды, олардың жүйесіне сақтандыру ұйымдары, сақтандырущылар, сақтандыру өнімдері, сақтандырушылар ұжымынан, сақтандырушылар ұжымынан, сақтандырушылар мен мемлекеттік қалыптастырушылар ұжымынан тұрады.

         Сақтандыру рыногінің құрасмы институттық, аймақтық және салалық аспектілермен мінезделеді.

         Институттық аспектіде сақтандыру рыногі мемлекеттік, акционерлік, жеке, корпоративтік, ара-қатынастық және басқа да сақтандыру компанияларының құлымынан тұрады.

         Сақтандыру ұйымы мен сақтандыру команиялары – бұл сақтандырушының сақтандыру қорының ұйымдық формасы. Сақтандыру компаниялары сақтандыру шарттары мен қызметтерін жүзеге асырады.

         Сақтандыру ұйымы – сақтандыру рыногінің экономикалық ерекшеленген буыны. Сақтандыру ұйымының арасындағы экономикалық қатынастар сақтандыру негізінде және қайта сақтандыру негізінде жүзеге асады. Сақтандыру ұйымдары қолданысымен, сақтандыру операциясын орындау меніздемесімен, қызмет, көрсету аймағымен құрылымнданады. Тәуелділігі бойынша сақтандыру ұйымы акционерлік, жеке және өзара қатынас қоғамына бөлінеді. /6, 133б/

         Акционерлік сақтандыру компаниясы – бұл мемлекеттік ұйыидық форма. Бұл жерде сақтандырушы ретінде акционерлік қоғам түрінде жеке капитал қызмет атқарады. Жарғылық капитал акциялар мен бағалы қағазардың сақтандыру ұйымының қаржы потенциалын жоғарылату үшін қалыптасады. Акционерлік форма дамығаг елдердің сақтандыру рыногын доминанттайды.

         Жеке сақтандыру компаниялары бір меншік иесіне немесе оның отбасына тиесілі болады. Жеке сақтандырушылар қатарына «Лмейд» ағылшын корпорациясын жатқызуға болады, олар заңды тұлғаны көрсетпейді, тек құқықты тұлғалар жиынтығын көрсетеді.

         Мемлекеттік сақтандыруда сақтандырушы ретінде мемлекет көрінеді. Мемлекеттің қызығушылығына оның монополиялары, сақтандырудың түрлері кіреді. Мемлекеттік сақтандыруды жүзеге асыру ұлттық сақтандыру рыногінің мемлекеттік қалыптастыру формасын көрсетеді.

         Үкіметтік сақтандыру ұйымдары жұмыссыздықтан, жұмыскерлер мен қызметкерлерге компенсациялық сақтандыруға негізделген.

         Өзара сақтандыру қоғамы – бұл ерекше мемлекеттік емес ұйымдық форма, ол құқықтық тұлғалар мен заңды тұлғалар арасындағы белігілі бір ережемен бір-бірінің болашақтағы қарыздарын сақтандыру ережесімен жабу үшін құрылады. Өзара сақтандыру – сақтандыру қорының коммерциялық емес  ұйымдық формасы, ол өз қоғамы мүшелерінің  мүліктік қызығушылығын қорғайды. Заңдық жағынан алып қарайтын болсақ өзара сақтандыру қоғамының әрбір мүшесі бір уақытта сақтандырушы мен сақтаушы бола алады. Бұл жағдайда оның өзара сақтандыру капиталына иелік етуге құқығы бар екенін, оның кірісі мен сақтандыруын қорғайтын құжат- полис болады.

Аймақтық аспектіде сақтандыру рыногінің құрылымы сақтандыру рыногімен мінезделеді.

• жергілікті (аймақтық)
• ұлттық (ішкі)
• әлемдік (сыртқы)

 

Саланың белгілері бойынша сақтандыру  рыногін:

• жеке
• мүліктік
• жауапкеркшіліктік деп бөледі. /7, 157б/

Өз кезегінде рыноктардың әр біреуін ерекшеленген сегменттерге бөлуге болады, мысалы, қолайсыз жайттардан сақтандыратын рынок, үй мүлкін сақтандыратын рынок және т.б.

        Сақтандыру рыногінің тауары сақтандыру өнімі болады. Сақтандыру өнімі – сақтандыру рыногінің ортақ түсінігі. Сақтандыру өнімінің тұтыну құны сақтандыру қорғанысымен қамтамассыздандырғанда шығады.

         Сақтандыру өнімінің құны сақтандырумен қамтамасыздандырғанда, сақтандырушының пайда көлемімен анықталады. Барлық құн сияқты ол сұраныс пен ұсынысқа тәуелді болады. Сақтандыру рыногында сақтандыру өнімдерінің жылжуымен реализациялануын сақтандыру делдалы арқылы жүзеге асырылады. Сақтандыру агенттері және сақтандыру брокерлері.

Сақтандыру агенттері – сақтандырушы атынан қызмет ететін құқықты және заңды тұлғалар.

Сақтандыру брокерлері –делдалдық қызмет атқаруға лицензиясы бар, сақтандырушы мен сақтаушы атынан қызмет ететін, өз атынан да қызмет ететін құқықты немесе заңды тұлғалар.

Сақтандыру брокері сақтандыру келісім шартына қатысушы болып табылады. Оның міндеті Сақтандыру келісім шартын жүзеге асыру мен делдалдық қызмет көрсету.

Сақтандыру рыногін қалыптастыру мамандандырылған баға берушілерді қалыптастырады, бағалаушылар сюрвейерлер мен аджастерлер болады.

Сюрвейерлер – сақтандыруы алынатын мүлікті тексеруді жүзеге асыратын инспекторлар мен агенттер. Сюрвейвер ретінде өртке қарсы қауіпсіздік фирмасы, еңбекті  сақтау және т.б. қызмет етеді. Бұлардың өзара қарым-қатынасы келісім шарт негізінде жасалады. Сюрвейердің шешімімен сақтандыру компаниялары сақтандыру келісімшартын жасау туралы шешім қабылдайды.

Аджастерлер – бұлар шығынның мөлшерін, себеп –салдырды тағайындайтын толық құқықты заңды және құқықтық тұлғалар. Өткізілген жұмыстың нәтижесінен аджастер сақтандыру актісін құрайды. (аппаты сертификат).

Өз қызығушылығын қорғау үшін, сақтандырудың стандартты ережелерін жасау үшін сақтандырушылардың ұжымын құрайды. Сақтандырушылар ұжымы аймақтық та, ұлттық та деңгейде құрылы. Сонымен қатар, мамандандырылған  сақтандыру ұйымдар  беріледі. Сақтандырушылардың мұндай бірлестігі сақтандыру қызметімен айналыса алмайды. /4, 210б/

Соның арасында сақтандыру компаниялары кейбір сақтандыру операцияларын өткізу үшін бірігеді. Сақтандырушылардың мұндай бірлестігі үлкен қатерлі сақтандыруды жүзеге асыру үшін өте қажет болып табылады. Ұйымдардың осындай сақтандыру қатынастары бірге сақтандыру деп аталады.

Сақтандырушылар да аз қызығушылықтарын қорғайды, олар сақтандыушыларды дұрыс емес, сақтау ұйымдарының қызметінен сақтайды, мұндай жағдайға ұшырағандарға заңды көмек көрсетеді.

Сақтандыру рыногының маңызды тобы мемлекеттік қалыптастыру жүйесінде қызмет етеді.

 

1.3. Сақтандырушы қаржы ұйымының жалпы қағидалары. Сақтандыру компанияларының қаржысы

 

Сақтандыру ұйымының ақша айналымы екі ақша тобын өз құрамында көрсетеді. Сақтандыру қаражат айналымы қорғанысымен қамтамассыздандыратын және ұйымның сақтандыру жұмысымен байланысты қаражат айналымы. Осыған байланысты сақтандыру қорғанысымен қамтамасыздандыратын қаражат айналымы екі сатыдан өтеді, бірінші сатысында сақтандыру резервтері бөлініп, қалыптасады, ал екіншісінде сақтандыру резервтері пайда көруді көздеп инвестициаланады. Ақша айналымының осы бөлістері өздерінің әлеуметтік-экономикалық мағынасына ие болады.

Сақтандыру қорғанысымен байланысты ақша айналымы маңызды сақтандыру категорияларымен анықталады. Бұл бөлімнің маңызды ерекшелігі қауіп қатердің үлкен болуында. Сақтандыру резервтерін қалыптастыруды үлкен шығынның болуы ықтимал.

Сақтандыру резервтері сақтандыру төлемдерін аккумуляциялау жолымен қалыптасады, олар тарифтік негізде жүзеге асады.

Сақтаушы  өзінің қаржылық міндеттерін атқара отырып қабылданған төлемдерді шығындайды, яғни оларды әртүрлі тарифте көрсетілген мақсатта жұмсайды. Бұл сатыда есеп шығынының қозғалысқа сай келмеуі уақытпен де, кеңістікпен де байланысты кеңістіктегі. Шығынның көп болуынан зардап шеккен сақтандырушыларға көмек көрсетілмей қалуы мүмкін. Уақытша шығынның пайда болуы жылдар бойы жоғарғы көлеммен төлеуді қажет етеді. /4, 349-351б/

Рынок шартындағы сақтандыру ұйымының қызметі тек өзіне зиян келтіруді ғана ұстанбайды, сонымен қатар пайда да көреді. Сақтандыру ұйымы сақтандыру операциясынан пайда көруді көздемеуі керек, себебі онда сақтаушы мен сақтандырушы арасындағы эквиваленттілік принципі бұзылады. Сонымен қатар сақтандыруда «пайда» термині шартты түрде қолданады, себебі сақтандыру ұйымдары мемлекеттік кіріс әкелмейді, тек бөлінуде ғана қызмет етеді. Сақтандыру операцияларынан пайда көру дегеніміз – оо сақтандыру қорғанысымен қамтамассыз етудегі шығыстан кірістің көп болуы. Кейбір жағдайларда сақтандыру операциялары үлкен пайда әкеледі, ал кей жағдайларда пайда әкеледі, ал кей жағдайларда пайда мүлдем болмайды.

Сақтандыру  ұйымының негізгі пайда көру көзі – инвестициялық қызмет болады, ол сақтандыру резервтерін коммерциялық мақсатта қолдану жүйесімен болады. Сақтандыру қызметінің мақсаты пайда көру болмаса олар өзара тығыз байланыста болады. Біріншіден инвестициялық қызметтің қаржыландыру көзі сақтандыру резерві болса, екінші жағынан инвестициялық қызметтен түскен пайда сақтандыру операцияларын қаржыландырады.

Сақтандыру ұйымы шаруашылық бірліктер болып табылатындықтан, олар спецификалық сақтандыру резервтерінен басқа, басқа да жинақтарды қалыптастырады.

Акционерлік сақтандыру қоғалы жарғы капиталының иегерлері болады. Елімізде қабылданған акционерлік қоғамды қалыптастыру реті резервті капиталды 15% төмен емес жағдайда қалыптастыруы керек.

Сақтандырушылар өз қызметінде мына қаражаттарды қолданыла алады:

• жарғы капиталы
• жинақ
• қазіргі түсімдердің қаражаты
• қауіпті сақтандыру түрінің артық резервтерін қолдану
• ұзақ мерзімді сақтандыру резерв жүйесін қолдану
• іс жүргізудегі кіріспе. /5, 351б/

 

Сақтандыру компанияларының қаржылары

 

Сақтандыру компанияларының қаржылық — шаруашылық қызметінің нәтижелері ең алдымен алынған табыс пен резервтер қоры көлемдерінін өзгеруінде айқындалады.

Сақтандыру компаниясының табысы былай қойылады:

1) Сақтандыру қызметінен тікелей алынған табыс. Сақтандыру компаниялары сақтандырудан алынған салымдардан сақтандыру төлемдері мен сақтандыру соммаларын төлеуден резервтік қорларды құрайтын, сақтандыру салымдарының ағымдағы түсімдерінің қорын құрайды. Осыдан кейін сақтандыру қызметін жүргізуден шығындар жабылады. Жүктеме қалдықтарын сақтандыру қызметінен түскен табыс береді.

1)  Компанияның   сақтандырылмайтын   қызметінен   түскен   табыс   (банк депозиттері, қозғалмайтын мүлік және т.б.). Алынған табыстар сақтандыру қомпаниясының табыстарына қосылады.

2)  Басқа қызметтерден түсетін табыс — консультациялық, делдалдық және т.б.

Сақтандыру компаниясының сақтандыру қызметін жүргізудегі барлық шығындарын 4 топқа белуге болады:

1)  аквизициялық   — жаңа  сақтандырушыларды   тартумен,    сақтандыру портфелін   кеңейтумен,   жарнамамен,   сақтандырудың   жаңа   түрлерін өндірумен байланысты шығындар;

2) инкассалық — сақтандыру төлемдерін жинаумен және сақтандырушыларға   қызмет көрсету бойынша шығындар;

3)  ликвидтік  —  сактандыру жағдайымен  эксперттер  еңбегін  төлеу,   сот шығындары, сақтандырудың орнын толтыруларымен байланысты.

4)  басқарушылық — енбекті  төлеу,  шаруашылық шығындары  және т.б. байланысты.

Сақтандыру компаниясының қаржылық қызметшінің маңызды аспектісі — сақтандыру резервтерін құру мен пайдалану. Компаниялар сақтандыру резервтерінің келесі жүйесін  құрайды:

1)  техникалық резерв;

2)  ескертетін   шараларға   резерв   —   масштабтарды   қысқарту   мен залалдардың орнын толтыру мақсатында шараларды қаржыландыру үшін жүктемелер қойылады .

Техникалық резерв:

1) Табыс кіргізілмеген премияның резерві — шарттың уақыты нәтижелі болып    табылмайтын,    сақтандырудың    әрбір    шартына    сақтандыру төлемдерінің бөлігі бағытталады;

2) Реттелмеген шығын резервтері. Сақтандырушы сақтандыру жағдайының бекітілген уақыты туралы хабарлауы керек;

3)  Түскен, бірақ хабарланбаған шығындар резерві — жиналған премиялардан алынған белгілі пайыз мөлшерінде;

4)  Апатгар   резерві  —   сақтандыру   жағдайларының   көп   мөлшерде   түсу жағдайына байланысты (жер сілкінісі, су тасқыны және т.б.).

5)  Тербелу зияндылығының резерві. Егер берілген жылы зияннын өткен жылдағыдан  кем  болса,  бұл  айырмашылық тербелу  зияндылығының резервіне бағытталады.

6)  Өмірді сақтандыру резерві.

Сақтандыру компаниясы өзінің резервтерін табысты болатындай қылып орналастыру керек.

Сақтандыру компанияларының қаржылық тұрақтылығы

Сақтандыру заңы сақтандырушының әрбір келісім — шарты бойынша міндеттемелерін орындауды қамтамасыз ететін нақты занды шарттарды бекіту керек. Кез — келген сақтандыру компаниясының қаржылық тұрақтылығы қаржылық қызмет нәтижесі есебіне негізделеді және толық бейнені бухгалтерлік баланстан алады. Қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етуге әсер ететін нақты көрсеткіштерді анықтау мақсатында бухгалтерлік есептін құрылымдық бөліктерін  қарастыру қажет. /5, 354б/

Бухгалтерлік балансты 3 негізгі бөлімге бөлінеді:

1. активтер;
2. жеке капитал;
3. міндеттемелер.

Ең алдымен, сақтандыру компаниясының қаржылық тұрақтылығынын негізі — 3 көлемнің қатынасымен анықталады. Активтер құрамына негізгі қорлар, материалдар, ақша қаражаттары, қаржылық инвестициялар, тағы баска ағымдағы активтер түрінде сақтандырушыньвд мүлігі кіреді. Активтердің көп көлемде болуы компанияның толығымен оның сенімділігін көрсетеді, бірак негізгі қорлардың құрылымы, олардың құндылығы, қай қаржылардан алынғаны — бұл критериялар бойынша активтердің эффективтілігін және сақтандыру компаниясының толықтай сенімділігін жорамалдауға болады.

Сактандыру компаниясының қаржылық қызметінің анализі нәтижелерінен сақтандыру компаниясының қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ететін қелесі факторларды анықтауға мүмкіндік береді;

—    жеке капитал;

—    сақтандыру келісім — шарттары бойынша міндеттемелер;

—    сақтандыру резервтері;

—    инвестициялық кызмет;

—    тәуекелді шектеу;

—    тариф саясаты.

Жоғарыда көрсетілген факторлар сақтандыру компаниясының қаржылық тұрақтылығын және оның төлемқабілеттілігін қамтамасыз етуде шешуші факторлар болып табылады.

Жоғарыда айтылып кеткендей, Қазақстан Республикасының заңдылығында қаржылық тұрақтылықтың негізі келтірілген. Қаржылық тұрақтылық бойынша талаптар сақтандыру қадағалау департаментімен қадағаланады.

Өтпелі экономика шарттарында көп көлемдегі сақтандыру компаниялар нарық шарттарында сақтандыру  қызметі бойынша жеткілікті тәжірибесі жок, сенімді статистиканың болмауы, ал қолда бар статистиканың сенімділігі жок, яғни статистиканың ақпаратпен қамтамасыздандыруы жетілмеген. Көбінесе сақтандыруға алынатын тәуекелдер зерттелмейді, тәуекелді бағалау және анализ жасау методикасы жоқ.

Қазақстан сақтандыру нарығына тән ерекшелік сақтандыру нарығының құрылымының дамымағандығы, сақтандыру пулдарынын, одақтардын, ассоциациялардың карапайым қызметінің жоқ болуы, сақтандыру мәдениетінің әлсіз деңгейі, сақтандыру қызметіне халық             пен қоғамның сенімсіздігі, сақтандыру бойынша жариялаулардың болмауы және т.б. болып табылады. Сақтандыру нарығының дамуы мен қалыптасуы үшін сақтандыру компанияларының қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету бойынша міндетгі түрдегі талаптарды мемлекет жағынан қадағалау қажет, мемлекет кадағалауы жағынан реттеу мен қадағалау сактандыру қорғауының дұрыс жүйесін кұруға, қаржылық ресурстарды қолдануды оптимизациялау, ұлттық сактандыру нарығының дамуын ілгері жылжытуға, жалпылый ұлттық экономиканың экономиқалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету.

 

1.4. Сақтандыру – шетелдік тәжірибеде

 

Қазіргі заманда капиталды концентрациялау мен централизациялау жүріп жатыр. Бұл сақтандыру жұмысына  да тән. Ірі корпорациялармен байланысты керемет сақтандыру монополиялары құрылып жатыр. Олап сақтандыру рыногының әлемдік үлкен бөлігін бақылап отыр. Сақтандыру операциясында акционерлік сақтандырудың үлесі әртүрлі. Ұлыбритания, Германия, Францияда көбірек те, АҚШ-та аз. АҚШ-та акционерлік сақтандыру компаниялары құрылған.

         Интернациолизация процесі сақтандыру рыногын жыл сайын жаулап келеді, мұнда Еуропа экономикалық бірлестігі (ЕЭБ) үлкен бақылауға алынған. Сонымен қатар ЕЭБ-нің Шығыс елдеріне де келе бастауы Еуропадағы бақылау мен либерализацияны ақырындата бастайды.

         ЕЭБ құрылмастан  бұрын Европа сақтандыру комитеті жұмыс істеген (ЕСК), ол қатысушы елдердің және Еуропа экономикалық қызмет ету мен дамыту үйымының (ЭҚДҰ) қатысушыларының  ақпарат алмастырушысы болған. ЕСК-ң алғашқы құрылымын  18 елдің сақтандырушы компаниялары кірді, сонымен қоса Югославия сақтандыру қоғамының  ассоциациясы бақылаушы ретінде кірді. Содан бері үлкен  өзгерістер енгізілді.  Алғашқы жоспарға Европа Одағының  елдері қойылды. ЕСК-ға жаңа 11 мемлекет кірді. 1993 жылы ассоциацияланған мүше ретінде Исландия, Кипр, және Мальта, содан  кейін Польша, Венгрия, Чехия және Словакия енді, 1996 жылы Словения, Эстония, Литва және Латвия кірді. Осылайша бүгінгі күні ЕСК-ң құрамына 29 ел енді. /7, 273б/

         ЕСК-ң негізгі тапсырмаларының бірі – халықаралық  индустриядағы ұйымдардың жеке қызығушылығын таныту.

         ЕСК 18 салалық комитет, 20 подкомитеттере ие.

Олардың барлығы өзара сақтандырудың  әр түрімен  айналысады немесе әртүрлі қызмет түрімен  айналысады. Жыл сайын 200-дей жиналыс өткізеді. Жыл сайын ЕС мәселесіне байланысты 30 жиын өтеді, бұл керде саяси мәселелер де талқыланады. Бұндай кездесулер мен жиындар  дискуссия катализаторы ретінде қаралады. Сақтандырудың техникалық, құқықтық  жақтары да көңілден  тыс қалмайды. Қызмет түрлері осымен ғана шектелмейді.

         Көрсетілген мүмкіндіктер ЕСК-ң негізгі қызметі болып табылады, негізгі мақсат – Біртұтас европалық рыноктың мәселелерін шешу.

         Біртұтас сақтандыру рыногын қалыптастыру үш сатыдан тұрып, шамамен 20 жылға созылды.

         Алғашқы сатысында пайда болудың тәуелсіз принципі көрсетілген, сонымен қатар басқа мемлекетте сақтандыру компаниясының қаржы және заң шарттарында филиалдың ашылуы.

Бекітілген директивтерге сай сақтандыру компаниялары европалық  деңгейдегі қойылған  ережелерге сай құрылуы керек. Мемлекет оны бақылауға алады.

Біртұтас сақтандыру рыногы 5 принципте базаланады:

• Жалғыз лицензия принципі, компанияның барлық қызметтерін       

   Европаның бүкіл территориясына таратуға мүмкіндік береді.

Сонымен қатар, мемлекетте қаржылық және техникалық бақылауды жүзеге асырады.

• Өз елімен, қожайын елдің берген рұқсаты. Бұл кез-келген Еуропа мемлекеттерінің территриясында қызмет көрсетуді жүзеге асырады.
• Бақылау органдары қойған бақылау мен өзара келісім жүйесі
• Бұрын болған бақылауды сақтандыру компаниясының төлем мүмкіндігі бақылауына ауыстыру, оның акционерлері мен басқару аппараттарының жүзеге асыруымен болатын бақылау орнату.
• Ережелерді либерализациялау

Қазіргі таңға дейін ЕСК қызметі Біртұтас сақтандыру рыногын құруға бағытталды, ал қазір бұл рынок толығымен құрылды деуге болады. Берілген  контексте Комитет шамамен 50 сұрақты зерттеп, бақылап отыр.

         ЕСК сақтандыру компаниялары өздерінің негізгі назарын қоршаған орта проблемасына аудару керек деп болжайды. Бұл жүйе экологияға тиген зардапты тек спецификалық бағада емес, жауапкершілік туралы заң жүйесімен азатар еді.

         Қазіргі таңда Европалық Комиссия экономикалық  тұрғыдан  төлем мүмкіндігінің  адаптация қарастыруды.

         Сақтандырудың әрбір түрлері өздерінің жеке ерекшеліктеріне ие, қазіргі таңда мемлекеттік және жеке сақтандырудың арасында шекарасын көрсету жалпы проблемаларға еніп отыр. Табиғи апаттармен байланысты қатаң сыңдар, қоршаған  орта мен залал орнын толтыру; мемлекеттік бағдарламалар мен жоспаралардың өзгеруі, техникалық және демографиялық  өсіммен байланысты  өзгертулер – осылардың бәрі сақтандырылған, сақтандырушы және үкімет арасындағы қауіптің өсуіне әкеледі. Осылайша Европалық сақтандыру компаниялары олардың бизесіне кері әсерін тигізетін  маңызды проблемалар мен ұшырасады.

         Негізгі халықаралық ұйымдардың қатысуынан басқа, Мысалы: сауда және дамытудың БҰҰ конференциясы, (ЮНКТАД), қызмет ету және экономикалық дамыту ұйымы (ОЭСЗ), Еуропа Кеңесі, ядролық энергетика бойынша халықаралық агенттіктер, БҰҰ–ң Европалық экономикалық комитетті, ФИДУС және МСК; ЕСК қазіргі таңда халықаралық қызметті екі салада жүзеге асырып отыр.

• пайда бола бастаған рыноктармен кооперация
• қаржы қызметін либерализациялаудағы халықаралық келіссөздер жүргізу;

      Бұрынғы СССР елдерінде басталған кооперация бағдарламасын  өңдеу бітті. Осы бағдарлама барысында пайда болған, «ноу-хауды» қолдау өте маңызды.  

      Бұл жаңа қызметтер арқасында кеңейіп отырады. Олардың  кейбіреулерді өмірден көріне бастады.

• Балтия елдерімен коорпорация (бағдарлама басталып қойды)
• Сақтандыру орталығы құрған TACIS жобасын Беларусияда жүзеге асыру

Европалық экономикалық достыққа ұқсас Азия континентінде Экономикалық қызмет көрсету ұйымы (ЭҚҰ) тіршілік етеді, оның құрамына Ислам Республикасы Иран, Ислам Республикасы Пәкістан және Түрік Республикалары енді. 1992 жылы бұл достастыққа Орта Азия мен Қазақстан елдері енгізілді. Осы достастықтың төңірегіндегі Иран, Пәкістан, және Түркия сақтандыру ұйымдары бірігіп, қайта сақтандыру компаниясын  құрды.  Осы елдердің өкілдерінің ойынша Орта Азия мен Қазақстан елдерінің сақтандыру рыноктары осы достастыққа кіруі керек.

Осыған байланысты Иран, Пәкістан және Түркияның қайта сақтандыру компаниялары Азірбайжан, Ауғаныстан, Қазақстан, Өзбекстан, Түркменстан елдерінің өкілдерін қатыстыра отырып  бірнеше жиындар ашты.

Бұл елдерде сақтандыруды дамыту экономикалық дамумен  қатар жүрді,  бірақ сиымдылықтың қанағаттанарлықтай өсуі байқалған жоқ. Сондықтан валюта қайтарылымы көрінді. Қайта сақтандыру пұлдары (қорлар) ОЭС 1967 жылы құрылды. /4, 308б/

Алдағы уақытта бұл пұлдардың жұмысы достастық  мүшелерін қанағаттандырмады. Сондықтан достастықтағы елдер мен базасында ірі қайта сақтандыру компанияларын  құру туралы келісім құрды.

Қайта сақтандыру компаниялары бұрын болған  пұлдың алдында мына өзгешіліктерге ие; атап айтсақ:

-аймақ  ішінде және аймақтан тыс қайта сақтандыру компанияларының аймақтық кеңейіп, дамуы. (пұлмен салыстырғанда). Көп жағдайда ОЭС-ке кіргізу үшін  афро-азиялық  елдерді қайта сақтандыру жобасының болуы. Бұл қауіпті балансын тек географиялық  бөлу емес, сонымен қатар осы аймаққа шетел валютасын ендіреді.

— қайта сақтандыру компаниялары сақтандыру  бизнесінің барлық класында жұмыс істейді. Оған /авиация/ әуе  сақтандыруы мен өмірді сақтандыру жатады. ОЭС қайта сақтандыруының көлемінің өсуі байқалады.

— ОЭС қайта сақтандыруы аймақтық экономикалық дамудың инфестициялық  қорын берер еді. Бұндай инвестициялардан  кіріс резервті толтыра отырып өседі.

— қайта сақтандыру компаниялары сыбайлас компанияларға көмек көрсетіп, олардың қызмет аясын кеңейтуге ат салысады.

— ОЭС қайта сақтандыруы халықаралық рыноктан мамандандырылған қауіп-қатер сақтандыруын арқалау мүмкіндігі пұлдарға қарағанда жоғары.

Қойылған тапсырмалардан  шыға отырып, ОЭС қайта сақтандыру компаниясының қызметі мыналар болып табылады:

• қайта сақтау операциясын барлық түрі бойынша ОЭС аймағында және одан тыс жүзеге асыру
• өз рыногының сыйымдылығын арттыру үшін қайта сақтандыру компанияларының санын арттыру
• қатысушы-компанияларының жақсы жағынан қызмет көрсету шартын дұрыстау, оларға техникалық және консультативті көмек көрсету
• ОЭС аймағындағы валюта қайтарымын шығару
• ОЭС елдерінің ұлтаралық және қайта сақтандыру ұйымдарының әскери келісімшартпен  жұмыс істеуі
• ОЭС елдерінің капиталын және резервтерін қордан  инвестициялау, ол экономикалық дамуға үлкен әсерін тигізеді.

 

 

АҚШ-тың сақтандыру рыногы

 

Америка Құрама Штаттарындағы қазіргі сақтандыру рыногы мен кәсіпкерлігінің дүние жүзінде өзіне тең келерлік ештеңе жоқ, және сан алуандығымен ерекшеленеді.

Дамыған елдердің сақтандыру рыногындағы АҚШ монополиясы жұмыс істейді, солардың ішінде 8 мыңнан астамы сақтандыру мүлігіне тән. АҚШ-қа тән нәрсе-әр штаттың сақтандыру заңы, сақтандыруды бақылаушысы бар, сондықтан тұтас бақылау органы мен сақтандыру туралы федералды заң жоқтың қолы.

Әрине, әрбір штат өзінің жарғы капиталын, сақтандыру қызметінің түрлерін орнақтырады, сақтандыру организациясының бақылауын  жүргізеді, сақтандыру қызметін бақылауды және басқаруды жүзеге асырады, брокерларға, агенттерге, сақтандыру компанияларына лицензия береді.

Сақтандыру организациясының екі түрі бар – акционерлік қоғаммен екі жақты сақтандыру қоғам Мемлекеттік сақтандыру компаниялары онда жоқ. Компанияның акциясын заңды және жәй тұлағалар басқарады. Тарихи тұрғыдан алғанда сақтандыру компанияларының арасында әсіресе екіжақты сақтандыру компанияларының орны ерекше, алайда, көлемі жағынан олар акционерлік қоғамдардан  маңызды емес.

Елімізде сақтандырудың 3 түрі бар:

1. бенефиттер (денсаулықты, өмірді, зейнетақыны, медициналық т.б. сақтау)
2. жеке меншікті (азаматтардың автоммобильдері мен басқа мүліктерінің құрылымын сақтау)
3. коммерциялық (сақтандырудың басқа да түрлері)

Көптеген штаттардың заңына сәйкес өмір мен мүлікті сақтандыру операцияларын өткізу – сақтандыру компанияларын мамандандыру болып табылады. Қазіргі кезде АҚШ-тың барлық сақтандыру компанияларындағы ақша суммасы 2трлн. доллар немесе көлемінде келеді. АҚШ үшін сақтандыру индустриясы антимонополды заңға сай келмейді.

         Барлық сақтандырушылар бақылануы, олардың қызметін 3 консалтингті компаниялары (A.M. Best, Moody, Standards Poors)  сораптайды, олар қаржы жағдайы туралы хабар береді, сақтандыру жұмысы бойынша каталог шығарады, сонымен бірге төлем мүмкіндіктерітуралы информация береміз. /4,312б/

         Брокерлік компаниялар басқа компаниялардың қызметін сораптаумен айналысу, олардың қаржы жағдайын оқу, ақша төлеу, сервисті қызмет көрсету дәрежесі т.б. қызметтерімен айналысатын ерекше бөлімшелерге байланысты.

         Сақтандырушылардың пайдалы жұмыс крийтерийлері шығын дәрежесі, инвестиция бойынша пайда мен коэффициент пайдасы болып табылады.

         Американдық сақтандыру қоғамы үшін инвестициялық төлемінің маңызы зор. Жыл үшін пайда негізінен тура сақтандыру операцияларынан емес инвестициялардан түседі.

         АҚШ-тың сақтандырушылары өнідіріс корпорацияларымен тығыз қызмет істейді. Толық емес деректерге қарағанда  өндіріс корпорацияларының әрбір 100 басшылары 27 сақтандырушыға келеді. Шындыққа келсек, сақтандыру компанияларының алдында коммерциялық және инвестициялық банктер тұр.

         Сақтандыру компанияларының негізін акционерлік қоғам мен екі жақты сақтандыру қоғамы құрайды. Андеррайтер институты мен сақтандыру брокерлерінің институты бар, яғни ол сақтандыру  агенті немесе тәуелсіз брокерлік фирма бар. Пруденті деген өмірді  сақтандыру ірі сақтандыру қоғамының 20 мыңнан астам сақтандыру брокерлері бар. Басқа да брокерлік фирмаларды атауға болады. Мысалы «Марка-Макленнан», «Фрек Солл», т.б.

         80 жылдарда картельді жүйенің жойылуы әскери жағдайдан кейінгі кезеңде жұмыс істеген сақтандыруды құрады. Қазіргі кезде заң сақтандыруға қатысты ақша саясатын қарастыруда.

         Соңғы кезеңдерде АҚШ штаттарынан қойылым қозғалысының шектеулілігі алынды, жеке ақшаларда олардың пайызы 40, оны ұсақ сақтандыру компанияларын ірі көптеген шығынға әкеледі.

         Әрі сақтандыру компанияларына «Стейт  фарм  мьючуэл  атомобил иншуранс   компани» деген транснационалды компания жатады, ол Иллинойс штатында 1922ж. пайда болды, транспорты, мүлікті, авиацияны және қайта сақтандыруды сақтандырады.

         Тағы бір ірі компаниялардың бірі – «Метрополиттен Лайф иншуранс К», оның негізі 1868ж. Нью-Йоркте қаланды, 1915жылдан бастап бұл компания екі жақты бастау өмірін сақтандырады, «Сигма» — 1982ж. негізі қаланған диверсификацияланған сақтандырғыш компания, бұл «Коннетикут джэнэрил корпорейшн» және ИНА корпорейшн» деген екі ескі қоғамның бірігуінен пайда болған, ол мүлік кон жауапкершілікті сақтандырады.

         Америкэн интернэшнл групп (АИГ) – қазіргі халықаралық диверсификацияланған сақтандырушы топ және сауда мен өндіріс қауіпсіздігінің АҚШ-тағы сақтандырушысы, соның нәтижесінде 130 елде 44 компаниясы бар, 28 мың адамы бар голдинг компаниясына  айналған.

         Ірі сақтандыру компанияларының ең маңыздылары:

 «Континентал корпорейшн», 1853ж. негізі қаланған

«Пруденшл  Иншуранс компани оф Америка» — 1876ж.

«Олстейт  Иншуранс   компани» — 1913 ж. және т.б.

 

Ұлыбританияның сақтандыру рыногы

 

Ұлыбританияның сақтандырушы рыногы мен кәсіпкерлігі  бірнеше жылдардан бері Лондон дүниежүзілік қаржы орталығы Лондон деп таныды. Лондонда орналасқан Ллойдс, сақтандыру және қайта сақтандыру компаниялары Лондон рыногын  құрады, олар оны екі тең бөлікке бөледі – Рынок компаниясы және Ллойдс Лондонда дүниежүзілік сақтандыру компанияларының ішіндегі ең ірілері орналасқан. Сонымен бірге барлық ірі халықаралық сақтандыру және қайта  сақтандыру брокерлерінің орталық офисі бар.

Лондонда дүниежүзілік сақтандыру компанияларының ішіндегі ең ірілері орналасқан. Сонымен бірге барлық ірі халықаралық сақтандыру және қайта сақтандыру брокерлерінің орталық офисі бар.

Лондонды халықаралық сақтандыру организациясының штаб-квартирасы және ұлттық сақтандыру рыногының бөлімшелері орналасқан, олардың қызметі халықаралық сипатта.

Жеке және мүліктік сақтандыру негізінен мамандандырылған сақтандыру компанияларына ғана тоқталған. Мүліктік  сақтандыру жеңіл автомобильдерді, үй мүлігін және азаматтық жауапкершілігін т.б. сақтандыру сияқты дәстүрлі қызметтерді одан әрі дамытады.

 Институтты сақтандыру рыногын акционерлік қоғам, екіжақты сақтандыру қоғамы, достық қоғам, шетел сақтандыру компаниялары танытады. Ұлттық сақтандыру компанияларының ішіндегі ең ірісі – халықаралық статусы бар, 690 ұлттық және 143 шетел сақтандыру компаниясы бар «Ллойд» деген сақтандыру корпорациясы. /8, 196б/

1982ж. Ұлыбританиядағы ЕЭС-тің шешіміне сәйкес жаңа әмбебапты сақтандыру компаниялары пайда болды. Жеке және мүлікті сақтандыру полисін бір сақтандыру компаниясы шығарады. Заң бойынша олар сақтандырудан басқа кәсіпкерліктің басқа түрімен айналысуға болмайды.

Сақтандыру келісімі сақтандыру компаниялары арасында тікелей жүзеге асады, ал олардың арасындағы делдал қызметін андеррайтит кеңселері, сақтандыру кеңселері мен брокерлер жүргізді.

Анддерайтинг компаниялары әр аймақта сақтандыру полистерін сатумен айналысады,  бірақ жәй және заңды тұлғалар арасында жасалған келісіммен шығатын міндеттерге кеңсе жауапты емес.

Ұлыбританияның сақтандыру рыногында маңызды рөлді ұлттық және халықаралық сақтандыру брокерлері, сақтандыру кеңселері алады. Олардың арасында сақтандыру және қайта сақтандыру келісімдерінің 50 пайызы құрылады. Ұлыбританиядағы Сақтандыру заңы 1982жылы өзгеріс енгізіліп сақтандыру компаниялары туралы Заңға сүйенеді. Заңда лицензированиені жүргізу, сақтандырушының төлем төлеуі, сақтандыру компанияларының инвестициясы туралы сұрақтар, құқықтық нормалар бар.

Ұлыбританияда сақтандыруды сауда мен өндіріс Департаменті жүзеге асырады. Сақтандыруды бақылау көптеген құқық пен бас июге толы. Бақылаудың басты мақсаты сақтандырушылардың қалауын қорғау. Мсалға басқару мен капитал құрылымын, Ллойдс сақтандыру бірлестігінің қаржы жүйесін қарастырайық.

Ллойдс сақтандыру бірлестігі – Лондон  рыногының сақтандыру және қайта сақтандыру бөлігінің ең маңыздысы. Ллойдстың қызмет процесін түсіну үшін оның құрылым қарастыру қажет.

Ллойдстың ерекшелігі – «Член-андеррайтер» немесе «Имена» дегендердің капиталы. Ғасырлар бойы Ллойдтың мүшелері міндеттерге шексіз жауапты болды. Аналитиктердің пайымдауынша, егер Ллойдс акционерлік қоғам болса, онда оның акционерлері жарғы капиталына Ллойдстың көлемінен 3 есе көп төлер еді.

1994 жылдан бастап Ллойдс принциптері өзгереді, себебі оның мүшесі болып тек «Имена» индивидуалды мүшелерімен бірге шектеулі жауапкершілігі бар корпоративті мүшелер де кіреді.

Бірнеше жылдар бойы Ллойдстағы капиталмен аралас жағдай өз қалпын сақтайды, бұл рынокта Ллойдс санының көбеюіне әсерін тигізеді. Алайда Ллойдстың индивидуалды мүшелерінің көбі «шектеу жауапкершілігі» жүйесіне өткісі келмейді, себебі олар көптеген жеңілдіктерден айырылады.

1995 ж. сақтандыру рыногындағы Ллойдстың корпоративті мүшелерінің үлесі 50% көбейді. 53 компания 2,4 млрд. Фунт стерлинг көлемінде капитал салынды, ал Ллойдстың индивидуалды мүшелері 7,8 млрд. Фунд стерлинг көлемінде капиталды жүзеге асырды.

Ллойдстың шығындарымен байланысты сақтандыруды орнына келтіру мен басқа шығындарды төлеуді Premium Frust Fund  қоры төлейді.

Ллойдстың келесі сенімді дәрежесі Ллойдсқа міндетті түрде депозит пен резерв. Сыртқы мүшелердің 250 мың фунт стерлингтен кем емес жағдайы және депозиті болу керек, бірақ егер оның жағдайы 250мың фунттан кем болмаса, лимиті төмен болады. /8, 254б/

Ллойдстың үшінші ерекшелігі – Ллойдс қорынан тыс жеке актив мүшелері. Бұл активтер де табиғаты жағынан қауіпті, сондықтан Ллойдста High –Level Stop –hoss қоры құрылған. Бұл қорға Ллойдстың барлық мүшелері активті қосу керек.

Лойдстың ең соңғы сенімді сатысының бірі – орталық қор мен жеке меншік. Бұл қор заң бойынша кепілдік қоры емес, алайда мәні жағынан сондай және Ллойдстың мүшесі болып табылмайтын сақтандыру мен қайта сақтандыру кепілдік етеді.

Лойдстың андеррайтер мүшелері өз қызметтерін өз капиталын қауіпке қойып бастады. Одан әрі дамуда Ллойдс мүшелері синдикатқа біріге  бастады. Қазіргі кезде 180-ге жуық индексит бар. Әрбір синдикат бір сақтандырушы жыл тіршілік етеді, одан әрі бөлінеді, одан қайта бірігеді. Ллойдстың сақтандыру мерзімі 3 күнтізбек жылына тең. Үш жылдан кейін «Имена» арасында шығын мен кіріс бөлініске түседі, кірісті бөлмеу деген  ұғым мүлде жоқ.

Ллойдс бағалы және күрделі жүйелі кеңсесімен ерекшеленеді. Ллойдстың мүшесі болғысы келетін адам синдикатқа тікелей беттесе алмайды. Алғашқы кезекте ол Ллойдс мүшесінің агентімен келісімге отыруы қажет. Мұндай агенттің қызметі инвесторға таңдау жүргізу сабағынан көрініс табады.

Синдикат мүшелерінің сақтандыру ісін басқару құқығы бар.

Басқару агенттері синдикаттың адреррайтинг саясатын анықтайды. Барлық басқару агентттері автоматты түрде Ллойдстың кеңесшілері басқару агент статусы жоқ.

         Сақтандыру компанияларының қаржы есебінің көлемі мен түрлері заңға сәйкес құралған. Аудиторлық тексеру мен қорытындылар жүргізіледі.

Сақтандыру компаниялары сақтандыру қызметінен кіріске салық төлейді, және мүлікке салық төлейді.

 

 

Германияның сақтандыру рыногы

 

Германияның сақтандыру  компаниялары дүние жүзіндегі ең сенімділердің қатарында. Дүние жүзіндегі ең алғашқы міндетті социалды сақтандыру жүздеген жылдар бұрын Германияда пайда болды. Сонымен бірге Германияда дүние жүзіндегі ең алғашқы коммерциялық сақтандыру жүйесі енгізілген. Сонда ең ірі Европадағы  сақтандыру компанияларының бірі орналасқан. Мюнхенде – дүние жүзіндегі  ірі қайта сақтандыру компаниялары, ал Кельнде — әлемнің барлық қайта сақтандыру компаниялар арасында үшінші орын алатын  қайта сақтандыру компаниясы бар.

Германиядағы ең ежелгі сақтандыру компаниясы «Общества взаимного страхования: мұнда  сақтандырушылардың  өздері сақтандырылған. Мұндай компаниялардың мүшелері жетекшілікті өздері таңдайды, әрі кірісті өзара бөледі.

Германиядағы ең ірі сақтандыру компанияларының бірі – коммерциялық негізде сақтандыру қызметін көрсететін, жеке капитал иесіне жататын  акционерлік қоғам.

Германияда сақтандыру компаниялары үшін Федералды  бақылаудың бар екенін айта кету қажет. Ол Берлинде орналасқан. Бұл ведомство рынокқа сақтандыру компанияларын   мемлекеттік жүйеге жіберуді басқарады. Мемлекет сақтандыру компаниясының жұмыс стилін, өмірін сақтандыруда клиенттерден  түскен төлемдерді,  сақтандыру жауапкершілігін т.б. тексереді.

Жыл сайын мемлекеттік мекемелер сақтандыру компанияларының жалпы қаржылық  жағдайын  тексеріп тұрады. Қаржы резерві сақтандыру компаниялары өз міндетін орындауға жете ме? Сонымен бірге осы резервтер қайда салынады. Әдетте сақтандыру компанияларына – қозғалмайтын мүлікке резерв енгізу, қарыз беру, облигация сатып алу т.б. тән.

Сонымен бірге Мемлекет клиенттер туралы деректерді бақылайды, сақтандыру компаниясындағы банкте жиналған ақшалар үшінші адамға берілмеуі тиіс. Германияда жеке деректерді қорғау Заңы бар.

Ұсақ акционерлерге қарағанда ірілер өз кірісін қолданбайды, оны мекеменің одан әрі дамуына қосады. Сонымен бірге олар коммерциялық іс-әрекеттерден кірген кірістен  де бас тартпайды. Мысалы, біз оны банктер мен сақтандыру компаниялары арасындағы екі жақты қатынастан  көрінеді. Мәселен, қаржы қатынастардағы ең қуаттылардың бірі Европаның ірі сақтандыру концернінде 10%  акционерлік капиталы бар неміс банкі, ал соңғысының өз кезегінде, осы банктің 20% акционерлік капиталы бар, әрі Allianз  Holding – тің басқа да банктерде акционерлік капиталының маңызды бөлігі бар. /4, 322б/

Сақтандыру компаниялары банктермен тығыз байланыста. Сақтандыру компанияларының қызметі мен банктер тұтас комплекс құрады. Мысалы, егер жеке адам банктен қарыз алса, банк одан кепілдік талап етеді. Мұндай кепілдіктің орнына өмірді сақтандыру келісімі бола алады. Мұндай кепілдіктің орнына өмірді сақтандыру келісімі бола алады. Клиент өзінің мұрагері ретінде банкттен алады, егер клиент өліп қалса, банк жеңілмейді. Егер клиенттің сақтандыруы болмаса, банк әрине өзі акционер  болып табылатын сақтандыру компаниясына барып сақтануды талап етеді.

Германияда сақтандырудың төменгі түрлері белгіленген.

Жақындарға пайдалы сақтандыру. Сақтандырылған адам қайтыс болған жағдайда, сақтандыру компаниясы оның жақындарына зейнетақы төлейді.

Еңбекке жарамсыз болған жағдайда сақтандыру. Нақты сақтандыру келісімінің шарттарына сәйкес, мүгедек болған жағдайда айлықты шығындатудың белгілі пайыздары қайтарылады. Әдетте мүгедек болған  жағдайда,  адам жақсы төленетін жұмыс істей алмайды, сондықтан мұндай жағдайда сақтану қажет.

         Жеке зейнетақылық  сақтандыру – заң бойынша зейнетақыға қосымша.

18714ж. бастап Германияда біреуге себепті болсын, себепсіз болсын залал тигізген үшін, оның орнын толтыру туралы заң бар. Бұл қауіптілік сақтандырулы болуы қажет, нақты адамдар оны жүзеге асыруға міндетті. Оларға сақтандыру компаниясын таңдау еркіндегі беріледі.

         Мәселен, сақтандыру жауапкерішілігі жоқ адам бірде-бір көмедегі қозғалысқа жіберілмейді. Мұндай қызмет көрсететін Германияда 120 сақтандыру компаниясы бар.

         Германиядағы отбасыларының 60% -ында сақтандыру жауапкершілігі бар.

         Сақтандыру жауапкершілігі заң бойынша белгілі мамандарға ғана арттырылады: нотариус, салық төлеу сұрағы бойынша консультант, ревизор-экономист. Заңгерлер үшін сақтандыру жауапкершілігі мамандандырылған ассоциацияға ғана тән.

«Мекемені сақтандыру» — бұл өрт, найзағай, жаңбыр, жел т.б. құбылыстардың үйге тигізген әсерін сақтандырады. «Күн» бағасы  бойынша үйдің сақтандыруды құру» үйді қайта қайта құруды сақтандыруды қамтамасыз етеді. «Үй шаруашылығындағы заттарды сақтандыру» пәтердегі ұрланған немесе зиян келтірілген  заттардың құнын қайтарады. Мұндай сақтандыру Германияның 80% пәтерінде бар.

«Заңды құқықтарын қорғау сақтандырушы» деген сақтандыру да бар.  Кімде-кім  қауіпсіздікті сақтандырғысы келсе, соған ыңғайлы. Сонымен бірге кез келген  адам қаржы қауіпсіздігін, мысалы, жүктерін жоғалтуды сақтандыруына да болады.

Германияда өндіріс сферасындағы сақтандырудың келесі түрлері бар: өндірістегі сақтандыру жауапкершілігі (ұрлық, өндірістегі бұзылыс нәтижесінен туындаған) несиені сақтандыру.

Тауар мен қызметті сатып алушы әрқашан жабдықтаушы есебін төлей алмайды. Мұндай кезде несиені сақтандыру өте пайдалы болады бұл тұтынушыға тауар мен өндірістің негізгі түрлерін сатып алуға мүмкіндік береді. Келісімге отырмастан  бұрын сақтандыру компаниясы сатып алушының төлей алу қабілетін тексереді.

Әлемге аты әйгілі герман  мемлекеттік сақтандыру фирмасының бір-Хэрмес, неміс эксопртерлерінің қауіпсіздігін өзіне алушы. Оның көмегімен соңғы жылдары Орталық және Шығыс Европа елдеріндегі дәстүрлі қауіпсіздік мүмкіндіктерін тұрақтындыруға болады.

Жеке сақтандыру компаниялары жабдықтаушының саяси қауіпсізідігін де  сақтандырады, мәселен, белгілі бір елге эмбаргоны жеткізуді хабарлау және соның нәтижесінде дайындалған жабдық қайтадан жүктен түсірілуі мүмкін емес.

Сақтандыру компанияларының жұмысы тек коммерциялық фирма мен өндіріс мекемелерінің қауіпсіздігі ғана емес, рынок концепциясының сапасы мен алғы шарттарын, техникалық жабдықтың сенімділігі мен қауіпсіздігін зерттеу болып табылады. Техниканың қауіпсіздігі мен сенімділігі жеткіліксіз шарттағы қауіпсіздігі сақтандырылмаған, бір жағынан сақтандыру жоқ болған жағдайда, мекеме жұмыс істей алмайды. Сақтандыру компаниясы қысым көрсеткен жағдайдағ, фирма өз қызметін қайта ұйымдастырады, қауіпті жабдықтан  бас тартады т.б. сондықтан сақтандыру компаниялары айналасын қорғау үшін күзетті қажет етеді. /7, 106б/

Сақтандыру компанияларындағы жылдың қаржы есебі мен бухгалтер есебінің принципін Федералды бақылау ведомствосы тұрады. Жылдық қаржы есебінің ерекше талаптары – сақтандыруды белгілі бір түрлері байланысты жүргізу, мәселен, өмірді сақтандыру.

Жылдық қаржылық есепке барлық қосымша компаниялардың операция нәтижелері мен бухгалтер баланстары, барлық ел бойынша сақтаушының өзі мен кеңселер де кіруі тиіс.

Компанияның сыртқы аудит халықаралық нормаға және аудит стандартына сәйкес келуі тиіс. Сыртқы аудиттің нәтижесі қаржы тұрақтылығының бағасына, ақы төлеу дәрежесіне, т.б.назар аударылатын аудитор қорытындысымен безендіріледі. Жылдық қаржы есебі, барлық қосымшаларымен бірге акционерлерге беріледі де, баспада басылады.

Кейбір шет елдердегі сақтандыру тәжірибесі. Қазіргі кезде сақтандыруға, оның дамуына мықты әсерін тигізуші төмендегі факторлар: сақтандыру рыногын интернационализациялау, сақтандыру және несие рыногын өсіру, сақтандыру қызметінің жаңа түрлерін өңдеу, рыноктың ірі және массалық қауіпсізідікке  бөлінуі, капиталдың концентрациясы. Өз кезегінде, бұл бақыттардың дамуына бүгінгі күнгі әлем экономикасы өз әсерін тигізуде.

Соңғы жылдары әлемдік экономика көтерілу стадиясында, алайда, аймақтық дамуда оның тәуелділігі біркелкі емес: біреуінде депрессия байқалса, (яғни, сыртқы қарызбен,  инфляцияның өсуімен, бюджет тапшылығымен байланысты), ал басқа елдерде экономикалық өсу жалғасуда. Әрине, әлемдік экономиканың жағдайын анықтаушы процестер халықаралық сақтандыру рыногының жағдайына әсер ете алмайды. Экспертеудің бағалауы бойынша, халықаралық сақтандыру рыногындағы қазіргі жағдайды тек жоғары өсу темпі ғана емес, дамушы елдердегі сақтандыру рыногын  оятатын белсенділік те анықтайды.

Сақтандыру кәсіпкерлігінде маңызды рольді шет елде 14-20% операцияларды жүзеге асыратын француз рыногы. Теңіз сақтандыруында Франция үшінші орында, ал әлмедегі авиациялық қауіп жөнінде 20%.

Бұрнағы жылдары өте әлсіз орында болып келген Франциядағы қайта сақтандыру қазіргі кезде өте қарқынды дамуда және қайта сақтандыру қоғамының жақсы құрылымы құрылуда.

Жалпы сақтандыру премиясының жинағы бойынша Франция рынокта бесінші орында.

Сақтандыруды интернациялизациалау процесінің күшеюіне байланысты сақтанушының да мәселелері қиындап барады. Швеция, Швеицария, Австралия сияқты мемлекеттер батыс елдерінің арасына таралған интирация процесіне қосылудан қалғысы келмейді, бірақ олар Европаның экономикалық бірлестігіне кірмей, өзіндік статусын сақтауға тырысады.

Швецияның сақтандыру рыногы өте қызық.

Швецияда кез келген залалдың орнын жабу қажет. Залалдың орнын жабумен тек сақтандырушылар емес, компенсация қызметшілеріде айналысады.

Залалдың орнын жабу залал тиген адамның кінәліліп дәрежесін есептеумен анықталады.

Ауада, ауа транспортында адамдарға залал тиген жағдайда, жауапкеркшілікті өз мойнына әуе қайығының иесі алады, (ол өзі жеке залал тигізбесе де).

Швед мемлекетінде автоинспекцияда тіркелген, бірақ сақтандырылмаған жағдайда транспорт залалы болса, транспорт иесі 1 мың кран штраф төлейді. Ал егер траспорт әр түрлі елдердегі сақтандыру  организацияларында сақтандырылса, онда компенсация жауапкершілігі екеуінің арасында бөлініске түседі. Сақтандырушы өзі залалмен тигізсе, сақтандырушы залал тиген адамға кінәлі адамның суммасының орны шыққанща сондай сумма төлеуі қажет.

Егер жол-транспорт оқиғасы болған уақытта жүргізушінің киімдері мен басқа да заттарына зиян тигізілсе, оны заңға сәйкес сол оқиға болған жылдағы базалық суммасының жарты көлеміндегі суммасын компенсациялайды.

Сақтандыруға төмендегі траспорт түрлері жатпайды:

• қолдану құқығы бар, реквизироваланған
• техникалық қараудан немесе реквизицияның бітуінен кейін үйге жеткізу үшін қолданылады
• әскери үкімет адамдары арасындағы келісімге сәйкес әскери биліктегі немесе үйден әскери бөлімге алмастырылатын транспорт түрі.

Үкімет сақтандыру міндеті қатынасына төмендегілерді енгізбейді.

• кейбір шетел меммлекеттерге жататын транспорт түрлері
• шетел мемлекеттерінде орналасқан немесе тіркелген транспорт түрлері

      Швецияда тіркелмеген транспорт түрі, 1959 ж. 20 сәуірдегі Европа конвенциясына қосылған мемлекет қатарына жататын болса, шведтік сақтандырусыз-ақ елге кіргізілуге және қолданылуға болады. /4, 310б/

         Қазақстан сақтандыру компаниялары үшін Жапония сақтандыру рыногы мен кәсіпкерлік тәжірибесінің маңызы зор.

         ХІХ ғ. Ортасында Жапон аралына сақтандыру келді. Мұнда бір жәйтті айтып өтейік, бұл елдің басқа елдерден айырмашылығы — өмірді сақтандыру және өмірлік емес сақтандыру деген ұғым бар!

         Соңғысына мүлікті сақтандырудың барлық түрі жатады, қозғалаты, қозғалмайтын  мүлік, автотранспорт, т.б.

Жапонияда сақтандыру кәсіпкерлілігінің бастауы көптеген шетел транспорттарына нүкте қойды. Алағшқы алыс жағалаулар британдықтарды өзіне ұқсастыра бастады. Тек Иокогама портында 240 сақтандыру компаниясы бар. Отандық сақтандырушылар 1879 ж. пайда болды. Ең алғашқы сақтандырушы теңіз компаниясы. «Токио Марина», қазіргі кезде ол елдегі ең ірілердің қатарында. Сегіз жылдан кейін «Ясуда» сақтандыру компаниясы пайда болды. Ол масштабы бойынша өмірлік емес сақтандырушы операциясының екіншісі – көп ұзамай сақтандырушылар саны көбейе бастады. Алайда мемлекет тарапынан ешқандай бақылау болмады, резерв қорына ақша түспеді. Соның нәтижесінде көптеген сақтандырушыларды дағдарысқа түсірді.

         1900 жылы Жапонияда кәсіпкерлікті сақтандыру туралы Заң қабылданды. 100жыл өтті, бірақ осы уақыт аралығында тек екі рет қана сақтандырушылардың негізі заңына өзгеріс енгізілді.

         1940 жылы Жапонияда 48 сақтандыру компаниялары болған, бес жылдан кейін олардың саны 16 болды, оған себеп – дүние жүзілік соғыс. Әскери жағдайдан кейін экономика дамыды. Елде аз уақыт мерзімінің ішінде әлемдегі экономикалық көрсеткіштерде бірінші және екінші орынға шықты.

         Соған сәйкес сақтандыру да дамыды. 1955ж. Жапония үкіметі барчлық автомобильдерді сақтандыру туралы заң қабылдайды.

         1973 жылы теңіз сақтандыруы бойынша сақтандыру агенстваларын жіктеу аквизициясы ендіріледі. Егер сақтанлыру жағдайы болмаса, сақтандыру түрін сақтандыру сумманы көлемінде депозит ретінде беруді  кепілдік ететін 3 жылдан 30 жылға дейінгі сақтау мерзімі бар жинақ сақтандыруы бар. Мұндай сақтандыру жапондар арасында  кең таралған.

Қазіргі таңда Жапонияда 56 сақтандыру компаниясы бар. 1955ж. салыстырғанда сақтандыру төлемі 124 есеге артқан, әр жылдың өсім 13% құрайды. Сақтандыру компанияларына бақылау қызметін Жапонияның қаржы Министрлігі жүргізеді.

         Соңғы  жылдары сақтандыру Заңына өзгерістер енгізілді, онда Жапонияның сақтандыру рыногын құқықты басқаруда мемлекеттің қатысын шектеу туралы бағыт бар. Сонымен рынокты жеке топтапдан, олардың әсерінен шығара алатын, клиентке ең жақсы сақтандыру қызмет көрсете алатын мүмкіндіктер кең көлемде берілген.

         1997 жылдың қыркүйегінен бастап «дискриминациялы автомобильді сақтандыру» деп аталатын жүйеге рұқсат беріледі, ол сақтандыру төлемдерінің қойылымын   анықтауға,   тәжірибеге,  жасқа,  жынысқа  тәуелді  қауіп  негізінде   тура   келісімдерді   ұйымдастыру  тәсілі   мен   сақтандыру   шартына,  эксплуатация   режиміне,   автомобиль  маркасына,   меншік  түріне  мүмкіндік  береді. /4, 332б/

1996 жылдан  бастан  сақтандыру   премияларының  қойылымын либерализациялау  сақтандыру  брокерлерін   активизациялауда   қамтамасыз  етеді.  Жапон  кәсіпкерлігі    бағытымен  ерекшеленетіндіктен,  сақтандыру   брокерлері   арасында  конкуренция  басталуда.

 

2   ҚАЗАҚСТАННЫҢ  САҚТАНДЫРУ   НАРЫҒЫ  МЕН   САҚТАНДЫРУ   ҰЙЫМДАРЫНА  ТАЛДАУ

 

2.1  Қазақстандағы  сақтандыру  нарығының  қалыптасуы,  қазіргі  жағдайы  (анализі)

 

 

2005   жылдың  1  сәуіріндегі  Қазақстан  Республикасының   қаржы  нарығы  және  қаржы  ұйымдарын  реттеу  мен  қадағалау  Агенттігінің   мәліметтері  бойынша  сақтандыру  қызметімен   айналысуға  құқылы   лицензиясы   бар  36  сақтандыру   (қайта  сақтандыру)  ұйымдары,   2  өмірді   сақтандыру,  МҚМ  (ГПО)  транспорт иелерін   міндетті сақтандыруға  29,  8 сақтандыру  брокері, 34 аудиторлық  ұйым,   69  аудитор,   28  актуарий   сақтандыру   нарығында  қызмет  етіп  жатыр.

Ағымдағы   жылдың   екі  айында    сақтандыру     ұйымдарының   жиынтық  активтері   49,2  млрд.   теңгеге  өскен.  Жиынтық   есептік  жеке  капитал  24,8   млрлд.  Теңгені   сақтандыру  резервтері   21,7  млрд.  теңгені  құрап  отыр.

Жалпы  сақтандыру   сыйақылары  2005 жылдың  1  наурызына  сәйкес  13,3  млрд.  теңгені  құрады.  Бұл  өткен  жылғы   осы  уақытпен  салыстырғанда   5,9  млрд.  теңге  (79,7 %)  жоғары.  Соның  ішінде   міндетті  сақтандыру   сыйақылары  1,4  млрд. теңге  (0,2  млрд. теңгеге  өсті) ерікті жеке  сақтандыру     сыйақылары  1 млрд.  теңге  (0,4 млрд. теңгеге  көп)  және   ерікті  мүлікті  сақтандыру  сыйақылары – 10,9  млрд. теңге (5,3  млрд.  теңгеге  көп).

2005  жылдың  2  ай  бойынша  сақтандыру   төлемдерінің  көлемі 1,8  млрд.теңге,  бұл  көрсеткіш   өткен  жылмен  салыстырғанда  0,7   млрд. теңгеге  (63,6 %)  көп.   Соның  ішінде   міндетті  сақтандыру   төлемдері   сақтандыру   0,21 млрд.теңге  (0,01  млрд.теңгеге  көп),   ерікті  мүлікті   сақтандыру   төлемдері   1  млрд.  теңге  (0,55  млрд.  теңгеге  көп)  құрап  отыр. /9, 3-4б/

Қазақстанның  сақтандыру    нарығының  дамуының  қазіргі  кезеңіне   сақтандыру   компаниялары   санының   қысқаруы  тән. Егер   1994  жылдан  1999 жылдың  аяғына   дейін  олардың   сандық    өсуі   байқалса,  2000   жылдың    басында  70-тен   38-ге   дейін  олардың   қысқаруы    байқалды.   Сақтандыру  компанияларының   сандық  қысқаруы  сақтандырудың   тәуекелді  түрлерімен    айналысатын  компаниялар  үшін  130  млн.теңге,  өмірді   сақтандыру   компаниялары  үшін  150  млн.теңге   дейін  жарлық   капиталының   өсіру   талаптарымен  байланысты.   2005  жылдың                            1  қаңтарына  республикада  36  сақтандыру   компаниялары,   соның  ішінде    2 – мемлекет   қатысымен,  5 – шетелдің  қатысуымен,  2 — өмірді  сақтандыру  компаниясы.

Сақтандыру  компанияларының  сандық  қысқаруына  қарамастан,   отандық   сақтандыру   нарығы  үшін  төленген  жарғылық   капиталдың   көбеюмен,   сақтандыру  төлемдерінің  түсуімен,  өндіріс  төлемдерінің   көлемімен,   міндеттемелерді  қабылдаумен,  сақтандыру   резервтерінің  құрылуымен  айқындалатын  сапалық  өзгертулер   тән.

 

1 кесте 

1994-2001  жылдарға  Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының  дамуының көрсеткіштер  динамикасы  (млн.тенге)

 

Жылдар	Сақтандыру компания-ларының саны		Жарғылық капитал		Сақтан-дыру төлемдері		Сақитандыру-дың орнын толтырулары		Сақтандыру резервтері
	Бар-лы-ғы	Келесі жылға өсу қарқы-ны %	Бар-лы- ғы	Келесі жылға өсу қар-қыны %	Бар- лы- ғы	Келесі жылға өсу қар-қыны %	Барлы- ғы	Келе-сі жыл-ға өсу қар-қыны %	Бар-лығы	Келе-сі жыл-ға өсу қар- қыны %
1994	22		133,4		158,6		79,2		203,3
1995	53	241	403,7	303	682,4	430	195,3	247	572,2	281
1996	56	106	816,8	202	1298,2	190	230,5	118	1018	178
1997	65	116	1447,4	177	3341,7	257	512,5	222	2481,7	244
1998	71	109	2213	153	4195,2	126	1220,2	238	3201	129
1999	70	99	2145	97	5825	139	998	82	3990	125
2000	42	60	3779	176	8155,3	140	1120,5	112	2280,8	57
2001	38	90	5100	135	13200	162	2200	196	7900	346

Қазақстан Республикасының статистика агенттігі

 

Түсімдер  өсуі  сақтандырудың  барлық  салалары  үшін  тән.  Төменгі   таблицадан  сақтандыру   төлемдерінің  ең  үлкен  өсу  қарқыны  1997 жылы  2200 %   құраған  міндетті   түрдегі   жауапкершілікті  сақтандыру   бойынша  байқалған.  Бұл   1997 жылы  республикада  бірқатар  міндетті  түрдегі   сақтандыру  түрлерінің   енгізілуімен   байланысты:   транспорт  құралдар  иелерінің   азаматтық – құқықтық   жауапкершілігін  сақтандыру,    жолаушылар  алдында   тасушылар  азаматтық-құқықтық   жауапкершілігін  сақтандыру,   ауылшаруашылық  өндірісін  сақтандыру.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 кесте

1994-2000  жылдар үшін  Қазақстан  Республикасының  сақтандыру  салалары  бойынша  сақтандыру  төлемдерінің  түсу динамикасы  (млн.теңге)

 

Жыл-дар	Барлығы	Сақтандыру  төлемдері
		Міндетті		Жеке		Мүліктік
		Сомма	Келесі жылға өсу қарқыны %	Сомма	Келесі жылға өсу қарқыны %	Сомма	Келесі жылға өсу қарқыны %
1994	158,6	6,6		99,6		52,4
1995	682,4	62,2	940	298,2	299	322,2	614
1996	1298,2	89	143	503,1	169	706,1	219
1997	3341,7	1958,3	2200	535,3	106	848,1	120
1998	4195,2	1580,9	80,7	770,9	144	1843,4	217
1999	5825	1338	84,6	935	121	3552	193
2000	8155,3	1224,9	84,1	1108,3	119	5922,1	167

Қазақстан Республикасының статистика агенттігі

 

Қазақстан  Республикасының  негізгі  макроэкономикалық  көрсеткіштері

 

4 кесте

 Қазақстан  Республикасының экономикалық және қаржылық көрсеткіштері

 

2004 жылғы 31 желтоқсандағы мәліметтер негізінен
	2007	2006	2005	2004	2003	2002	2001	2000
ЖІӨ млрд.долл.	59,3	50,9	44	37,5	29,7	24,6	22,1	18,3
ЖІӨ жан басына долл.	3926,1	3382,5	2932,9	2504,5	1995,4	1658,1	1490,7	1229
Нақты ЖІӨ            (% өзгерісі)	9,3	8,9	7	8,8	8,3	10,3	13,5	9,7
Нақты ЖІӨ (өзгерісі %)	5	6,1	-1,4	4,1	20,5	22,6	-0,8	28,7
Нақты ішкі сұранысы (өзгерісі %)	9,3	9,6	9,4	9,5	8	10,2	15,4	4
Жалпы ішкі жи-нақтау, ЖІӨ %	28,8	27,9	27,7	27,9	26,4	23,8	21,5	21,2
Жалпы ішкі капитал салымы, ЖІӨ %	27,2	27,4	27,4	26,6	26,6	27,3	26,9	18,1
Мұнай өндіру, млн.т.	68,1	61,1	56,1	58,9	51,3	47,3	40,1	35,4
Мұнай экспорты, млн.т.	44,4	38,1	36,6	35,1	33,7	30,5	25,1	23,8
Тұтыну бағалары (өзгерісі %)	4,8	5	5,1	6,4	6,4	5,9	8,4	13,2
Жұмыссыздық деңгейі, %	3,1	7,8	8,2	8,6	9	9,4	10,4	12,1
Ақша массасы, ЖІӨ %	25,9	25,3	24,6	23,1	21,8	20,3	17,7	15,3
Ақша  массасы (өзгерісі %)	17,5	17,6	20,1	23,6	26,8	32,8	45,1	45
Ішкі жеке сектор мен МҚК несие-леу көлемі ЖІӨ %	28,2	27,2	25,7	23,6	22	17,8	15,1	10,9
Ішкі жеке сектор мен МҚК несие-леу көлемі (өзгерісі %)	19,5	20,7	22,8	25,2	45,4	37,5	72,8	84,7
Айырбас  бағамы теңге/доллар	128,8	130,4	132	133,6	144,2	154,6	150,2	144,5
Ұазқ  мерзімді қарыздар бойын-ша % қойылым	5,4	5,6	6,1	6,6	7,1	10,1	13,5	17,5
Ұлттық  валюта  бойынша банктің ссуданың орташа % мөлшерлемесі	9,8	9	9,8	10,9	11	14,4	—	—

Ұлттық Банктің жылдық есебі 2006

 

ЖІӨ  жан  басына шаққандағы   соңғы 3-4 жылдағы   көрсеткіштері  көрсеткендей  қазақстанда  тұрақтыэкономикалық  өсу  жүріп жатыр.  Бұл өз негізінде халықтың   тұрмыс  деңгейінің   жақсарғанын  және  халықтың   инвестициялық   мүмкіндіктерінің өскенін  көруге  болады.  Экономикалық  өсу 2005-2007 жылдары да   жалғасады  және  жылына  18%  құрайды.   Қазақстан  Республикасының   Үкіметінің   алдағы  2-3  жылға   қолданған   шаралары   негізінде,   қаржы  нарығын  либерализациялау   бағыты,  салық  салу  деңгейін  төмендету    және  ақша-неисе    саясатын   жақсарту     Қазақстанда   ЖІӨ  мөлшерінің  тез  өсуін    қамтамасыз   етеді.

 

 

 

 

 

5 кесте  

Қазақстан Республикасының статистика агенттігі

 

Қазақстан  Республикасының   сақтандыру  нарығының   анализі  (01.05.2005ж)

 

6 кесте   Сақтандыру  сыйақыларын  түсімі   (млн.теңге)

 

Сақтандыру сыйақыларының түсімі	01.01.2004ж.		01.01.2005ж.		Өсу
	соммасы	үлесі%	соммасы	үлесі%
Барлығы	28 870	100,0	29 978	100,0	38,5
Міндетті сақтандыру	2 842	9,8	4 446	11,1	56,5
Ерікті және сақтандыру	2 778	9,6	4 546	11,4	63,6
Ерікті мүліктік сақтандыру	23 250	80,5	30 986	77,5	33,3

 

• Жалпы сақтандыру сыйақыларының өсуі 2004  жылғы  қорытындылар  бойынша 38,5 % құрады.  Аналитиктердің болжамы бойынша бұл көрсеткіштер алдыңғы  уақыттарда 25-30%  деңгейінде сақталынады  және міндетті сақтандыру  түрлерінің  есебінен жалпы  сақтандыру  сыйақыларының көлемі өседі. Алдағы уақытта міндетті сақтандыру түрлері  енгізіледі, бұл халықты  әлеуметтік  қамтамасыз  ету бағыты бойынша.  Бірінші мысал «Жұмысберушінің жауапкершілігін азаматтық-құқықтық міндетті  сақтандыру» өнімі енгізілуі.  Жалпы   сақтандыру   сыйақыларының  өсуі,    тұтынушылардың   сақтандыру   өнімдеріне   қызығушылығын  арттырады  және  жаңа   өнім   түрлерін  енгізуге,  бұлар    тұтынушының   тәуекелін   жабуға   мүмкіндік береді.
• Алдағы 2 жылда валюталық келісімдер  талабы  өзгереді,  бұл  өз  кезегінде  тауар айналым  өсіреді  және  мұнымен  бірге  осындай келісімдерге тұтынуды  өсіреді. 

 

Қазақстан  Республикасының   сақтандыру  нарығының   анализі  (01.05.2005ж)

 

7 кесте   Салалар  бойынша  сақтандыру  түсімдері (млн.теңге)

 

Сақтандыру салалары бойынша сақтандыру сыйақыларының түсімі	01.01.2004ж.		01.01.2005ж.		Өсу
	соммасы	үлесі%	соммасы	үлесі%
Барлығы	28 870	100,0	39 978	100,0	38,5
Өмірді  сақтандыру	430	1,5	662	1,7	53,9
Жалпы  сақтандыру	28 440	98,5	39 316	98,3	38,2

         ҚР. Ұлттық Банктің жылдық несие есебі

 

• Әлі де өмірді сақтандыру үлесі жалпы сақтандыру  сыйақыларының ішінде төмен болып отыр. Бұл жағдайда  қазіргі кезде жеке тұлғалардың осы  сақтандыру түріне қызығушылығының  төмендегімен түсіндіріледі.   Сонымен бірге ӨСК  ұсынып отырған  бағдарламалардың  ауқымының   аздығы.   Қазіргі  таңда  сақтандыру нарығында  екі өмірді  сақтандыру компаниясы қызмет етеді.  Бұлар сақтандыру  бағдарламаларын ұсынады,  бірақ  олардың  қызметі салыстырмалы түрде  үлкен  емес.   Бұған  қарамай 2004 жылды және 2005  жылдың 1  тоқсанында  жалпы  сақтандыру сыйақыларының қоржынына  өмірді сақтандыру  үлесінің    тұрақты  өсуі    байқалады.   Бұл  сақтандыру  нарығының   кеңейтуімен   сипатталады.  ЖІӨ-дегі  сақтандыру   нарығының  үлесі  0,43 %-дан 0,81%  дейін  өскені  байқалады.   Осы  ақпарат  бізге  алдағы  2-3  жылда 1%  үлеске   жетуі  мүмкіндігін   береді.

 

8 кесте Қайта сақтандыруға берілген сақтандыру сыйақылары  (млн.теңге)

 

Қайта сақтандыруға берілген  сақтандыру  сыйақылары	01.01.2004ж.		01.01.2005ж.
	соммасы	жиынтық сыйақылардың үлесі%	соммасы	жиынтық сыйақылардың үлесі%
Барлығы	16 776	58,1	17 724	46,8
Резиденттер емес	15 655	54,2	17 119	42,8
Резиденттер	1 121	3,9	3,9	4

ҚР. Ұлттық Банктің жылдық несие есебі

 

• 2004 жылғы көрсеткіштер бойынша сақтандыру компанияларының капитал қорлануы өскенін,  қайтасақтандыру үлесі сақтандыру  өнімдерін сату бойынша 70 % -дан  58,1 % дейін   төмендегенін  айтуға  болады. Сақтандыру  компанияларының   жеке капиталының  тұрақты өсуін  көре  аламыз.   Алдағы   уақытта  да бұл   құбылыс  өз  жалғасын  табады. Бұған  қосымша Қазақстан  Республикасының  Ұлтық Банкі  болашақта  сақтандыру    және  қайтасақтандыру   компанияларының жарғылық  капиталын  ұлғайту  талаптарын  міндеттемекші.    Бұл  өз  кезінде   сақтандыру  компанияларының   капитал  қорлануына  үлкен  әсерін тигізеді. Кейбір сақтандыру компаниялары Қазақстан  Республикасының Ұлттық Банкі ұсынған  жарғылық   капиталға   байланысты  талаптарға  шыдай   алмауы  мүмкін.  Қазақстан  Республикасының нарығында   батыстық  ірі  сақтандыру және  қайтасақтандыру  компанияларының  келуі  ықтималдығы  төмен,  себебі  нарық  көлемі  олардың  қызығушылығын  әлі  де  арттырмай  отыр. Сонымен  бірге   орта  звенолы   сақтандыру  компаниялары  алдағы уақытта  Қазақстан  Республикасының сақтандыру  нарығының  қатысушысы  болуы  мүмкін  (әсіресе Ресей, Украина, сақтандыру компаниялары).

 

9  кесте   Сақтандыру  секторының қаржылық  көрсеткіштері

 

Сақтандыру секторының қаржылық көрсеткіштері	01.01.2004ж.	01.01.2005ж.	Өсу
Жиынтық активтер	20 716,2	44 094,7	212,9 %
Жеке  капитал	13 361,4	29 588,1	221,4 %
Сақтандыру  резервтері	13 235,2	14 689,1	111,0 %

ҚР. Ұлттық Банктің жылдық несие есебі

 

• ұсынылып  отырған  өнімділік  варианты көрсеткендей,  көп   сақтандыру  компаниялары  ұсынылып  отырған  бағдарламалары бойынша нашар актуарлық  есептеу  жүргізеді.  Соның  салдарынан  шығынсыздық   коэффициенті  кейбір  бағдарламалар  бойынша   жоғары. Ең  жоғары  шығынды  сынып – міндетті  сақтандыру, себебі  заңмен  бекітілген  аса  төменгі  тариф қойлымдары.

10 кесте  Сақтандыру  компанияларының  рентабельділігі

 

Рейтинг	Сақтандыру  ұйымдарының  атауы	Барлығы
1	АҚ «Государственная  страховая  компания»	100,0 %
2	АҚ «СК «Темір Ат»	100,0%
3	ЖАҚ «СК «ЭйАйДжи Казахстан»	99,8 %
4	АҚ СК «НОМАД Иншуранс»	99,2 %
5	АҚ ӨСК «Валют-Транзит Life»	97,8 %
6	АҚ «СК «Лондон-Алматы»	96,6 %
7	АҚ  «Зерновая  страховая  компания»	95,8 %
8	АҚ «Евразия»	95,0 %
9	ЖАҚ «СК  Amanat insurance»	94,8 %
10	АҚ «СК «ТЕРРА»	93,3 %
11	АҚ «PRIMIER СТРАХОВАНИЕ»	91,1 %
12	АҚ «ӨСК «Династия»	89,8 %
13	АҚ «СК «Казкоммерц-Поллис»	86,9 %
14	ЖАҚ «СК «Эко Полис»	83,7 %
15	АҚ «СК «Валют-Транзит Полис»	75,9 %
16	ААҚ «СК «САЯ»	75,2 %
17	ААҚ  «СК «АМСГ»	73,0 %
18	АҚ «КИС «Казахинстрах»	72,9 %
19	ЖАҚ  «СК «Аляьнс-Полис»	72,0 %
20	ЖАҚ «СК «К-АСКО»	71,5 %
21	АҚ  «СК «ТрансОйл»	70,5 %
22	ЖАҚ «СК «АТФ Полис»	67,2 %
23	ЖАҚ «СК «Алтын-Полис»	67,1 %
24	ЖАҚ КК ЗиМС «ИНТЕРТИЧ»	66,6 %
25	ЖАҚ «СК  Виктория»	66,4 %
26	ААҚ «ЦАСО»	62,5 %
27	АҚ «АСК «Коммеск-Өмір»	60,4 %
28	АҚ «СК «KBS Garant»	60,1 %
29	ААҚ «Нефтяная  страховая компания»	58,5 %
30	ААҚ «НСК «НАСКО-Казахстан»	53,9 %
31	ААҚ «СК «БТА»	49,9 %
32	ЖАҚ «СК «Атланта – Полис»	45,2 %
33	ЖАҚ «КСКК «Казахмыс»	28,9 %
34	АҚ «Транспортное страховое общество»	28,5 %
35	ААҚ «СК «Mercur Reward»	-36,7 %
36	ЖАҚ  «СК «Пана Иншуранс»
	Жалпы рентабельділік	85,9 %

Қазақстан Республикасының статистика агенттігі

 

 

11 кесте   Жалпы статистика көрсеткіштері  сақтандыру  қызметі бойынша, сақтандыру  сыйақыларының  үлесі  Қазақстанның  бес  ірі   сақтандыру  компанияларының  еншісіне  тиеді.  Шамамен алғанда  70 % .

 

Рейтинг	Сақтандыру  ұйымдарының  атауы	Барлығы	Міндетті сақтандыру	Ерікті жеке сақтандыру	Ерікті мүліктік сақтандыру
1	АҚ   «СК «Евразия»	5547 066	148 420	20680	5377966
2	ЖАҚ «СК «ЭйАйДжи Казахстан»	2808073		16358	2791715
3	АҚ «МСҚ «Казахинстрах»	1697686	210460	87922	1399304
4	АҚ «СК «Лондон-Алматы»	1251155	1284	17193	1232678
5	АҚ «СК «Казкоммерц-Поллис»	1045405	162220	6126	877059
6	ААҚ  «СК «АМСГ»	908523	1304	418108	489111
7	ААҚ «Нефтяная  страховая компания»	844745	342792	97240	404713
8	ЖАҚ «СК  Amanat insurance»	638503	41883	5790	590830
9	ЖАҚ «СК «АТФ Полис»	389686	113557	75253	200876
10	АҚ «PRIMIER СТРАХОВАНИЕ»	316805	19138	1737	295930
11	АҚ «ӨСК «Династия»	228745		228745
12	ААҚ «СК «БТА»	223499	61367	32341	129791
13	ЖАҚ КК ЗиМС «ИНТЕРТИЧ»	219874	7750	212124
14	АҚ «АСК «Коммеск-Өмір»	216354	118307	21465	76582
15	ЖАҚ «СК «Алтын-Полис»	192823	151218	1628	39977
16	АҚ  «СК «ТрансОйл»	161438	113110	16723	31605
17	АҚ «СК «Валют-Транзит -Полис»	142553	71492	32671	38390
18	ЖАҚ «КСКК «Казахмыс»	129654	29811	20650	79193
19	АҚ СК «НОМАД Иншуранс»	124129	7175	7911	109043
20	ААҚ «ЦАСО»	104788	256	60	104472
21	ЖАҚ  «СК «Аляьнс-Полис»	94680	26578	29793	38309
22	ЖАҚ «СК «К-АСКО»	88424	38944	10986	38494
23	АҚ «СК «KBS Garant»	73849	8416	3445	61988
24	ЖАҚ «СК  Виктория»	56536	48433	1643	6460
25	ЖАҚ «СК «Атланта – Полис»	44053	41997	1279	777
26	ЖАҚ «СК «Эко Полис»	41119		33604	7515
27	АҚ «Транспортное страховое общество»	31750	30866	884
28	ААҚ «СК «Mercur Reward»	28682	2103	6705	19874
29	АҚ «СК «ТЕРРА»	25735	278	1256	24201
30	АҚ «Государственная страховая  компания»	24304		346	23958
31	АҚ «СК «Темір Ат»	18184			18184
32	ААҚ «СК «САЯ»	15046	9026	6020
33	ААҚ «НСК «НАСКО-Казахстан»	11507	11507
34	АҚ  «Зерновая  страховая  компания»	9159	8628
35	АҚ ӨСК «Валют-Транзит Life»	8045		8045
36	ЖАҚ  «СК «Пана Иншуранс»
	Барлығы	17686396	1832553	1425955	14427888

 

• кесте Сақтандыру ұйымдарының жиналған сақтандыру сыйақылары бойынша рейтингі және үлесі

 

Сақтандыру ұйымының атауы	Барлық түрі	%	МС	%	ЕЖС	%	ЕМС	%
АҚ   «СК «Евразия»	1	16,9	22	0,7	14	1,3	1	21,5
АҚ «МСҚ «Казахинстрах»	2	16,1	2	10,9	4	11,4	2	17,6
ААҚ «Нефтяная страховая компания»	3	12,6	1	22,4	5	7,9	3	11,9
АҚ «СК «Казкоммерц-Поллис»	4	7,4	8	4,7	13	1,5	4	8,6
ААҚ  «СК «АМСГ»	5	6,8	26	0,2	1	21,4	6	5,6
ЖАҚ «СК «ЭйАйДжи Казахстан»	6	5,5			7	3,5	5	6,6
ААҚ «СК «БТА»	7	3,4	7	5,4	6	5,7	10	2,8
ЖАҚ «СК  Amanat insurance»	8	3,2	18	1,7	23	0,3	7	3,9
АҚ «СК «Лондон-Алматы»	9	3,2	29	0,0	11	2,0	8	3,8
ЖАҚ «СК «АТФ Полис»	10	3,1	4	6,0	8	3,2	11	2,7
ЖАҚ  «СК «Аляьнс-Полис»	11	2,7	19	1,0	22	0,4	9	3,3
АҚ «СК «KBS Garant»	12	1,9	23	0,6	15	1,1	13	2,2
АҚ «АСК «Коммеск-Өмір»	13	1,8	3	6,6	16	1,0	15	1,3
ЖАҚ  «СК «Пана Иншуранс»	14	1,8	25	0,3	21	0,5	12	2,2
АҚ «ӨСК «Династия»	15	1,7			2	15,3
ЖАҚ КК ЗиМС «ИНТЕРТИЧ»	16	1,6	21	0,7	3	13,2
АҚ «PRIMIER СТРАХОВАНИЕ»	17	1,2	16	2,1	36	-0,3	14	1,3
ААҚ «ЦАСО»	18	1,1	14	2,4	30	0,0	16	1,0
АҚ «СК «Валют-Транзит -Полис»	19	1,1	9	4,7	19	0,7	18	0,6
ЖАҚ «СК «Алтын-Полис»	20	1,0	6	5,6	27	0,1	19	0,5
АҚ  «СК «ТрансОйл»	21	0,9	5	5,7	18	0,9	24	0,2
ААҚ «СК «Mercur Reward»	22	0,8	12	2,9	12	1,6	20	0,4
ЖАҚ «СК «К-АСКО»	23	0,8	15	2,4	9	2,7	22	0,3
ЖАҚ «КСКК «Казахмыс»	24	0,8	24	0,5	10	2,2	17	0,6
АҚ СК «НОМАД Иншуранс»	25	0,5	10	3,8	31	0,0	28	0,1
ЖАҚ «СК  Виктория»	26	0,4	13	2,7	26	0,2	25	0,1
АҚ «Транспортное страховое общество»	27	0,4	11	3,1	29	0,1	30	0,0
ЖАҚ «СК «Атланта – Полис»	28	0,3	17	2,0	25	0,2	27	0,1
АҚ «СК «ТЕРРА»	29	0,3	31	0,0	28	0,1	21	0,4
ЖАҚ «СК «Эко Полис»	30	0,2			17	0,9	26	0,1
АҚ «СК «Темір Ат»	31	0,2	28	0,0			23	0,2
ААҚ «СК «САЯ»	32	0,1	27	0,2	20	0,7
ААҚ «НСК «НАСКО-Казахстан»	33	0,1	20	0,7
АҚ ӨСК «Валют-Транзит Life»	34	0,0			24	0,3
АҚ «Государственная страховая  компания»	35	0,0					29	0,0
АҚ  «Зерновая  страховая  компания»	36	0,0	30	0,0			31	0,0

Қазақстан Республикасының статистика агенттігі

 

 

 

 

 

 

 

 

13 кесте  2004 жылғы  10  ірі   сақтандыру  компаниясының  сақтандыру   құрылымының  портфелі  (қайта сақтандыруға  дейін)

 

Орны	Сақтандыру ұйымдарының атауы	Барлық түрлері бойынша	Нарық-тағы үлесі %	МС	ЕЖС	ЕМС
1	АҚ   «СК «Евразия»	6742014	16,9	28983	57144	6655887
2	АҚ «МСҚ «Казахинстрах»	6446289	16,1	483031	517080	5446178
3	ААҚ «НСК»	5051649	12,6	995449	361416	3694784
4	АҚ «СК «Казкоммерц-Поллис»	2949618	7,4	209242	67578	2672798
5	ААҚ  «СК «АМСГ»	2719870	6,8	9369	971009	1739492
6	ЖАҚ «СК «ЭйАйДжи Казахстан»	2210848	5,5		158268	2052580
7	ААҚ «СК «БТА»	1376525	3,4	240943	259960	875622
8	ЖАҚ «СК  Amanat insurance»	1291534	3,2	429	89159	1183137
9	АҚ «СК «Лондон-Алматы»	1272725	3,2	429	89159	1183137
10	ЖАҚ «СК «АТФ Полис»	1245081	3,1	268641	146989	829451
Қалған  компаниялар		8661074	21,7	2132518	1903971	4624585
Барлығы		39967227	100,0	4446157	4546660	30974410

 

 

 

 

 

 

 

Қазақстан Республикасының статистика агенттігі

 

 Қаржы  нарығының  бәсекелестік қабілетінің   болжамдары.  Алдағы  2005-2007  жылдарда клиенттік  активтерді  ұстау  және  тарту  бойынша   үлестер  бірінші   бестіктегі   сақтандыру  компанияларына    тиеді.   Бұған  себеп,   сақтандыру   нарығының  саясаттың   талаптылығы,   мысалы  сақтандырушының   жауапкершілігінің   максималды   лимиті   және  капитал    кқөлемінен  10 %   артпауы  тиіс.  Одан  кейін   жеке капитал  бойынша   талаптар  да  екінші   және  үшінші   ондықтағы   компаниялардың   алдыңғы   бестікпен  бәсекелесе  алмауына    әкеледі.  Сонымен  бірге  Қазақстан   халқының   демографиялық   орналасу   жағдайы  да  әсер етеді.   Аймақтарды  дамыту да,  сақтандыру   нарығының   лидер   компанияларымен  іске асырылады.

2005-2007  жылдарда  сақтандыру   нарығында   өмірді  сақтандыру    компанияларының   саны  өсуі   мүмкін.  Бұл  өз  кезегінде   сақтандыру   сыйақыларының  үлесі  1,7 % -ден  5-6 % дейін   өсуіне   әкеледі.  әлемдік   даму   тенденциясында   өмірді   сақтандыру   көрсеткіштері   Америкада – 40-45 %,  Европада – 60-65 %№

Қаржы  нарығын  және  қаржы  ұйымдарын  реттеу  мен  қадағалау  Агенттігінің  алдағы   3  жылда  даму  жоспарына   сәйкес,   капитал қорлану  талаптарына   бірнеше   сақтандыру   компаниялары   орындай  алмауы  мүмкін.  Бұл  сақтандыру   нарығы     қатысушыларын   20-25  компанияға  дейін   төмендеуіне  әкелуі  мүмкін. /6, 21-23б/

 

 

2.2  Сақтандыру  қорлары  және  сақтандыру  операцияларын  ұзақ  мерзімді   болжаудың   экономикалық-математикалық   негіздері

 

Сақтандыру — пайда болу, функционалдау мен даму принциптері өзінің  бейнесін экономикалық теория мен ағымдарында табатын қазіргі экономикалық қызметтің дербес және спецификалық саласы болып табылады.

Материалдық саладағы өндіріс процессінің барлық кезеңдері залал келтіру мүмкіншілігімен байланысты мүмкін болатын барлық, факторлардың тұрақты әсер етуіне ұшыратады. Табиғатқа әсер ете отырып, адам өзін үнемі түрлі тәуекелдерге кездестіреді, бұдан табиғат кадағаланбайтын күш ретінде шығады. Сондықтан нарықтық экономика шарттарында ерекше маңыздылық пен актуалдылықты иемденетін, барлық мүмкін болатын тәуекелдерден сақтандыру қорғауының қажеттілігі туындайды. Кездейсоқ факторлардың кері әсер етудің ликвидациялау мүмкіншілігі спецификалық сақтандыру қорын құруда ғана жүзеге асады.

Сақтандыру қоры — халыққа немесе қоғамға табиғи апаттар мен басқа кездейсоқ факторлармен келтірілетін залалды өтеу үшін өз дамуының әртүрлі кезеңдерінде қажет материалды немесе ақша қаражаттарының резерві. Қоғам қажеттіліктерін сақтандыру қорғауымен қанағаттандыратын сақтандыру қорын құрудың объективті кажеттілігі қоғамдық даму процесстің өзін сипаттайтын қайшылықтармен шартталған.

Осы заманғы шарттарда сақтандыру қорын құру халық пен қоғамды сақтандыру қорғауы кажеттілігімен шарттайтын тәуекел факторларының келесі топтарын бөліп көрсетуге болады:

—   Табиғи   апаттар,   катаклизмалар   олардың   қоршаған   ортаға,   адамға қиратушылық жасауы;

Қоғамдық   өндіріс,   олармен   байланысты   техника   мен   ғылыми техникалық прогресстің жетістіктерін қолдану саласын кеңейту;

Материалдық    залалды    көрсететін,    кері    құбылыстардың    түсу ықтималдығымен шартталатын қоғамның әлеуметтік қарама — қайшылықтары;

Табиғатқа шаруашылық кызметінің кері әсер ету нәтижесі ретінде экологиялық тәуекелдер.

Бұл тәуекелдердің факторлары, біріншіден, адамға, оның денсаулығы мен жұмысқабілеттілігіне кері әсер етеді; екіншіден, материалдық өндіріске залал әкелінеді, қиралған жабдықтарға, техникаға, материалдарға және т.б. қалпына келтіруіне қажеттілік туындайды; үшіншіден табиғи ортаға залал келтіріледі, экологиялык тәуекелдер пайда болады; төртіншіден, әскери даулар, ереуілдер, жұмыссыздық, көп көлемдегі залалдар түрінде қоғамға залал келтіріледі. Қоғамдық өндіріс дамуының мөлшеріне байланысты сақтандыру қорына қажеттілік өседі. Бұл тек апаттар нәтижесінде пайда болатын қолайсыз экономикалық зардаптармен ғана емес, сонымен қатар өндіріс қаражаттары мен жұмыс күшін қалпына келтіруге кажетті резервтерді құрайтын өндірістік және әлеуметтік — экономикалық түрінде өндіріс процессімен түсіндіріледі.

Сақтандыру қорының маңыздылығын ашу үшін оның пайда болуының, құрылу қағидаларының нақты формаларына тоқталып кетейік. Сақтандыру қорының құрылуына және бөлінуіне табиғи апаттар мен әртүрлі кездейсоқ факторларымен келтірілетін, залалдардын характері мен мөлшері әсер етеді. Сақтандыру қоры бірнеше әдістермен құрылуы мүмкін:

1. Орталықтандырылған әдіс.      Орталықтандырылған      тәртіпте      бұл ресурстарға бөлінген қаржылар есебінен сақтандыру қоры пайда болады, оның мақсатты міндеті — мемлекеттік бюджетте сактандыру резервтерін құру. Осыған мысал   ретінде,   Қазакстан   Республикасының   төтенше   жағдайлар   бойынша Агенттілігімен колданатын мемлекеттік қор болып табылады. Бұл қорлар ірі апаттар, төтенше жағдайларда халық шаруашылығына    келітірілген зияндар, сонымен қатар халыққа көмек көрсету үшін қолданылады.
2. Өзін — өзі сақтандыру әдісі. Бұл әдісте қорлар авариялар, машиналар мен механизмдердін бүлінген және т.б. кенет пайда болған қиыншылықтарды тез арада жою мақсатында кәсіпорынды, ұйымды оперативті басқару үшін, заңды және жеке   тұлғалардың   өз   қаражаттары   есебінен   құрылады.   Өзін   —   өзі сақтандыру әдісімен пайда болған сақтандырудың натуралды және ақшалай резервтері ұйымдар мен кәсіпорындардын сақтандыру кажеттіліктерін толық көлемде  қамтамасыз  ету  үшін     арналмаған.   Олар  болжанбаған   жағдайлар кезінде   пайда  болатын,   ең  шұғыл  қажеттіліктер  мен   мұқтаждықтар   үшін колсұкпайтын қор.
3. Сақтандыру әдісі. Тауар — ақша қатынастары сақтандыру қорын құру үшін объективті  шарты  болып  табылады.   сақтандыру  әдісімен   құрылатын сақтандыру   қоры   нақты   сақтандырушылардың   мақсатты   төлемдері   есебінен құрылады  және  тек  белгілі  мақсаттарға       шығындардың  орнын  толтыру, сақтандыру соммаларын тек сақтандыру қорын құрайтын қатысушыларға төлеу, яғни сақтандырушыларға шығындалады. Сақтандыру қорын  құру әдісі сияқты   орталықтандырылған және орталықтандырылмаған элементтерді құрайды. Бір жағынан қаржылардың құрылуы орталықтандырылмаған тәртіпте жүргізіледі,  сақтандыру төлемдері  сақтандырушылармен төленеді.  Ал  басқа жағынан,     сақтандыру   қоры жеке шаруашылықтар бойынша емес, орталытандырумен   жұмылдырылады,    сақтандыру    жағдайлары    бойынша шығындардың орнын толтыруға құқықты сақтандыру қорының қатысушылары сақтандыру келісімінің шарттарына сәйкес алады. /4, 355б/

Сақтандыру нарық моделінің теориялық өңдеудің объективті алғышарты, біріншіден, барлық мүмкін болатын экономикалық денгейлерде және барлық мүмкін болатын экономика субъекттерінде: мемлекет, индивидтер мен кәсіпорынға сақтандыру қорғауының кең таралған формасы сияқты сақтандыру қорларының болуы, екіншіден, олардын өздері сақтандыру қатысушылары мен өздерінің сақтандыру қорларының ұйымдастырушылары болып табылады. Егер де сақтандыру қорын индивидтер мен ұйымдар, мемлекет пен сақтандыру компаниялары үшін жалпылай сақтандыру қорғауын ұйымдастырудың қазіргі заманғы формасы сияқты қарастырсақ, онда ең алдымен сақтандыру қорының жалпы қағидаларын анықтап, содан соң сақтандыру қорының жалпы моделін сақтандыруды түсіндіру, дамыту және анализ жасау үшін қолдану қажет. Сақтандыру қоры капитал ретінде қарастырылады. Сақтандырудың қорлық түсіндіруіне негізгі моменттерді қысқаша баяндайық.

Сақтандыру өзінің пайда болу қағидаларын, функционалдауын және дамуын экономикалық теориялар мен ағымдарда бейнесін табатын, қазіргі экономикалық қызметтің дербес және ерекше саласы болып табылады.

Сақтандыру қоры моделінің теориялық өндірілуінің объективті алғышарты, біріншіден, барлық мүмкін болатын экономикалық деңгейлері мен барлық мүмкін болатын экономика субъекттеріне: мемлекетке, индивидтер мен кәсіпорындарға, сақтандыру компанияларына сақтандыру қорғауының ен кең тараған формасы ретінде сақтандыру қорларының бар болуы, екіншіден. олардың өздері сақтандыру қатысушылары мен өздерінің сақтандыру қорларының ұйымдастырушылары болып табылады.

Егер де сақтандыру қорын жалпы сақтандыру қорғауының қазіргі нысандағы ұйымы ретінде қарастырсақ: индивидтер мен ұйымдар, мемлекет пен сақтандыру компаниялары үшін, онда ең алдымен сақтандыру қорының жалпы қағидалары мен маңызын анықтап, содан сон сақтандыру қорының жалпы моделін анализдеуге және сақтандырудың дамуы үшін анықтау кажет. Мұнда сақтандыру қоры капитал ретінде қарастырылады және жалпы экономикалық қорлар жүйесінде жеке жағдай болып табылады. Сақтандырудағы қорының түсіндірмесіне қағидалық моменттерді қарастырайық.

—  Біріншіден, қор қандай болса да пайдалылығы бар,  экономикалық игіліктердің жиынтығымен түсіндіріледі.

—   Екіншіден,  тыныштық пен қозғалысқа байланысты экономикалық игіліктерді қорлар мен ағымдарға бөледі, біріншіден игіліктің резервтік, қол сұқпайтын бөлігі, ал екіншімен тікелей шаруашылық процесстегі игіліктер бөлігі түсініледі.

—  Үшіншіден, сақтандыру қоры экономикалық категория ретінде оның экономикалық мәнділігін айқындайтын баға, құн және өзіндік құнға ие болады. Сақтандыру  қорынын  өзіндік  құны  ықтималдықтың  негізінде   анықталады: статистикалық,   эксперттік,   интуитивті.   Сақтандыру   қорының   құны   оның құрылуы   мен   басқаруына   кететін   обьективті   шығындармен   анықталады. Құндылық әрбір белгілі — бір субъект үшін анықталмағандықтан қорғау әдістері туралы шешім қабылдайтын, сақтандыру пайдалылығының субъективті көрінісі болып   табылады.   Баға   объективті   моменттің,   яғни   сақтандыру   қорының  құндылығын және субъективті, яғни сақтандыру құрғауының құндылығының индивидуалды мәнінің бейнесі болып табылады.

«Қор» термині (франц. Fond латыншадан fondus) негіз дегенді білдіреді. Қор — микро — және макроэкономикалық ұдайы өндіріс процесінде жаңа игіліктерді құрудың негізгі факторы ретінде шығатын динамика — статикалық игіліктер қоры. Сақтандыру қорының қасиеттері:

• игіліктердің қорлары түрінде функционалдауы, бұл сақтандыру қорының негізін білдіреді;
• сақтандыру қорының өзгеруін (қозғалыс) білдіретін, қордың қорларын қолданудағы белгісіздіктің, ықтималдықтың болуы;
• сақтандыру қорының дамуы мен өздігінен дамуын білдіретін, қорлардың ақшалай көрінісі.

Сақтандыру қорының дамуын сыртқы және ішкі позициядан қарастыруға болады. Сақтандыру қорының сыртқы дамуын үш кезеңге бөлуге болады:

1. Даму — кез келген толық жүйелердің өзгеру, қозғалыс  процесін білдіреді;
2. Кездейсоқтық — жүйелер дамуының екінші деңгейлік, қосымша мүмкіншіліктерін білдіреді;
3. Қажеттілік — өзінің жоғарғы дамуы мен  болуын  сипаттайтын, маңызды, заңды байланыстарды, ішкі, тұрақты, қайталанатын қатынастарды білдіреді.

Сақтандыру қорының ішкі дамуы козғағыш күш пен құру мен бөлу арасындағы қарама қайшылықтардың дамуы есебінен болады.

Сақтандыру қорының тұрмыс моделі бірінші жағдайдан екінші жағдайға оның тікелей қозғалысы мен өзгеруін, сонымен қатар оның элементтерінің құраушыларын айкындайды. Ол үш кезеңнен тұрады:

• негізінде өзінің қажеттілігі бар көптің есебінен игіліктер қорларының құрылуы болады.

 

 

 

Сақтандыру  резервтерін    орналастыру  мен   қалыптастыру   реті

 

Біздің  елімізде   сақтандыру  резервтерін    қалыптастыру   және   орналастыруды  Қазақстан  Республикасының  Ұлттық  Банкі  жүзеге  асырады.  1999  жылы    25  желтоқсандағы   № 440  және  № 442  қаулысы.

Сақтандыру   резервін    есептен   шығарудың    мына  нормативтері   құрылған:

• сақтандыруды өз  еркімен  жүзеге  асыру,   өмірді  сақтандыру   есепке   кірмейді,  сақтандыру  төлемінен  түскен  сомадан  75 %  кем   болмайды;
• сақтандырудың міндетті   түрлері   сақтандыру  төлемінен 75 %  аз  болмауы  керек.  Мұндағы   тарифтер  заң   жүйесімен   орналасқан;
• тарифтері заң жүйесімен   қабылданған,  сақтандырудың   міндетті  түрі,   өмірді   сақтандыруды   қоспағанда  75 %  төмен  болмайды;
• өмірді сақтандыру,  түскен  сақтандыру  төлемінен  100 %.

Сақтандыру  резевтері  сақтандырудың  әрбір  түріне   жеке-жеке  қалыптасады.  Сақтандыру   резервтерінің  қажетті  мөлшерін  сақтандыру  ұйымы    айына  бір  рет  есептейді,  яғни  әр   айдың  соңғы   жұмыс   күнінде.

Сақтандыру  ұйымдары  сақтандыру   резервтерін  инвестициялайды.   Бұл  жағдайда   резерв   активтері   сақтандыру   резервтерінің   сомасынан  аз  болуы   керек. /4, 360б/

Резерв  активтерінің  құрамына    мына  активтер  кіреді:

• Қазақстан Республикасының мемлекеттік  бағалы   қағаздары: жергілікті  орындаушы    органдар   жіберген   мемлдекеттік  бағалы   қағаздар;
• Қазақстан Республикасының   екінші  сатысындағы    талап етуге    дейінгі жедел  жинақтар.  Қазақстан  Республикасының Ұлттық   Банкі  (құқықтық-нормативті)   екінші  сатыдағы   банктен  халықаралық    стандартқа  өтуі  туралы   құқықтық  нормативтік  акті;
• «А» категориясынан  рейтингтік  төлем  емескөмекші  және  басты ірі  банктер.  Олардың  қысқа  мерзімді  және   ұзақ  мерзімді   тұлғалық    рейтингтері   «А»  категориясынан  төмен  болмайды;  
• Халықаралық стандартқа  өту  жағдайындағы  Қазақстан  Республикасының Ұлттық  Банкісінің   танылған  қаулысы;
• ЖАҚ «Қазақстан  қор  биржасына»  саудалық  айналымға   түсетін   ипотекалық облигациялар  және   зейнеттік   актив  есебінен  алынған  бағалы   қағаздар;
• кассадағы ақша;

Резерв  активтерінің   құрамынан  шығады:

• сақтандыру ұйымының меншіктік  құқығы   шектелген  активтер  (соның  ішінде  кепілге   берілгендер де);
• «Қазақстан қаржы  биржасы»  ЖАҚ-ң   «А»   категориясынан  шығарылған   бағалы  қағаздар;

Сақтандыру  ұйымының   резервтік активтерінің бағасы мына  ретпен  анықталады:

• мемлекеттік бағалы  қағаздар  мен  Қазақстан эмименттерінің  облигациялары.  Олар  «Қазақстан  қор   биржасы»  ЖАҚ-ң   «А»  категориясының    бағалы  қағаздар   тізіміне  енуі  керек  және  олар  қазіргі  баға  бойынша   сатылымға   енуі  керек.
• «Қазақстан қор   биржасы»  ЖАҚ-ң  «А»  категориясының  бағалы  қағаздар  тізіміне   енген,   сатып  алынған  құнды  төлеуге  арналған  мемлекеттік бағалы  қағаздар  мен  Қазақстан  эмитенттерінің  облигациялары;
• «А» категориясына  заңды түрде  енген  бағалы  қағаздардың   қазіргі  немесе  сатып  алынатын  құнындағы  тізімі.  Бұл  төлемнің   қайсысының  аз  болатындығына  байланысты  Қазақстан  эмитенттерінің   акциясы   үшін;
• жедел және  талап   етуге  дейінгі жинақтар.  Жинақ  мөлшерінде.

Шетел  валютасында   құны  көрсетілген  резерв  активтері   Қазақстан  Республикасының  Ұлттық  Банкінің  заңды   курсымен    бағаланады.  Сақтандыру   ұйымдары   резерв  активтерін инвестициялауды   ликвидтілікті  сақтай  отырып    жүзеге асыруы  керек  (пайда мен диверсификация   назардан тыс  қалмайды).

Лизвизиттілік – сақтандыру   ұйымының  активті  өз  бағасында   сату  нәтижесінде  өз міндеттерін   уақытында   орындалу  мүмкіндігі.

Пайда –активті  өз  бағасынан  жоғары   дәрежеде   сату.

Диверсификация – активті   инвестициялаудың   әртүрлі   объектісіне  бөлу.

Сақтандыру  операцияларын ұзақ  мерзімді  болжаудың  экономико-математикалық   негіздері.

Нарықтық  экономикада  сақтандыру  операцияларының  дамуын  болжау  өте   маңызды  болып  отыр.  Оған  сақтандыруда  ғылыми   болжауды   құрастыру әдісі   қажет.   Болжау – бұл  мүмкіндігінше,  саланың  келешектегі   жағдайының   жоғарғы  дәрежедей   сенімді,  ең  анық  бағасы,  оның  дамуының    өткен  және  қазіргі   мағлұматтарында   негізделген.   Болжаудың     мақсаты – маңызды  заңдылықтар  мен   тенденцияларды    айқындау,   динамиканың    бағытын  алдын-ала  көру.   Қазіргі  заманда    ғылымның   күшімен  ЭЕМ-на  арнап  естеліп  істелген,   экономико-математикалық  болжауды  құруда  ортақ  теоретикалық  негіздер  дамыған.

Сақтандыру   операцияларының  дамуын   анықтау  үшін  болжаудың  келесі  түрі   ұсынылуы  мүмкін.

Болжаудың  орталық  бөлімі – ерікті   сақтандырудың  әрекет  келісімдерінің  саны  (біздің   мысалымызда – халық  арасында). Экономико-математикалық  әдістердің  көмегімен,   динамикалық  қатардың  фактіге   негізделген,  әрекет   етуші   келісімдер   санының   болжау  алдындағы  кезеңде   даму   тенденциясы   анықталады.  Содан  кейін  оның   мінездемесіне   табылған  теңестіру   үшін  тенденцияның  экстраполяциясы өткізіледі.  Кейін  эксперттік  бағалардың  көмегімен    келешекте  болуы  мүмкін  өзгертулер   нәтижесінде  ол  түзетіледі.

Математикалық  теория  статистикасы  өңдеудің  белгілі  әдістері  мен   динамикалық  әдістерінің  немесе   олардың   уақытша    графикадағы   көріністерінің   көмегімен  теңестіру   арқылы   суреттеуді    ұсынады.  Экономикалық   көрсеткіш   кезіндегі    қозғалысты,  әрқашан  сол  немесе   өзге   математикалық   функциялардың   көмегімен   анықтауға болады.  Мысалы,  егер  әрбір   жылда  қатар   мағынасы  сол  бір  мөлшерге  ұлғая   берсе,  түзу    сызықпен   теңестіруді    қолдана  отырып  оны  суреттеуге   болады:   y_x = a₁t+a₀.  Егер  қатар   мағынаның  өсуі тұрақты   болса  (күрделі  пайыздардың  өсу   ережесі   жағдайында),   қатар  көрсеткіш   фукнциясының   теңестірілуімен   суреттеледі:   y_t = a^t1+a₀. Гипербола, парабола  және  басқа  да   қисықтар  қолдануы  мүмкін.   Ең  оңайлы   динамиканың  мінезін   анықтау,   әр  жылдық  фактілік  қатар   мағынасын   графикке   түсіру. /6, 180б/

Динамиканың  мінезі  осы  аталған  қиысқтардың   біріне  жанасады, сондықтан  берілген  қисық  түрінде  суреттеледі.  Сәйкес  теңестірулерді  таңдап  алып,  олардың  ауыспалы  тұрақты   шамаларының  алдында  тұрған   параметрлерін  есептейді:

А₁,  а₂  т.с.с.;  а₀ – бұл  бос  мүше;   t —  жылдамдығы  уақыт.   Танымал   параметрдегі  y_t  — мағынасы   уақыттың   ағымымен  өзгереді,  t = 1,2,3 … Теңестіру   параметрлерін  есептеп  қатарларды  тегістейді  немесе  теңестіреді, тек  қана  теңестірудегі  t  мағынасын   өзгертеді.  Тегістеу   әдістері   математикалық статистикамен  нақты  жасалған.  Бұл  қаралған   түрді  жасауда  ең  кіші  шаршылар  әдісімен  тегістеу  өткізілді.

Графикке   түсірілген   әр  жылдық  көрсеткіштер   қатардың  қозғалыс   тенденциясын   көрсететін  бір  қалыпты   қисықты    көрсетеді.   Теңестірудің   көмегімен  тенденцияны   келешекке  ұзарту   арқылы,  яғни   экстраполяцияны   жасай  отырып,   біз  болжауды   ала  аламыз.

Тенденцияны   суреттеу  үшін   теңестіруді   дұрыс   таңдау   қажет.  Әр  түрлі  қисықтарды  санау  қатары   мынаны   көрсетеді, әрекет  етуші   сақтандыру   келісімдерінің   санының   динамикасын   логикалық   фнукцияның    теңесуі  көрсете   алады. Логикалық  қисықтар   уақытша   қатарларда   математикалық    суреттеу  үшін   қолданылады,   қатар   деңгейінің   динамикасы   алдымен  жылдам  өсіп,  сосын   өсуі  баяулай  түседі.  Графикада  логикалық   қисықтар  латынның  S  әрпіне   ұқсас  келеді,  оларды «S – көркем  қисықтар»  деп  атайды.

Есептеу   теңестірулер   бойынша  жүргізіледі:

 — сақтандырушылардың  саны  (әрекет  етуші сақтандырудың  келісімдерінің  саны);

L –  шекті мағынасы    бұл  жерде  ;

a, b  — теңестіру  параметрлері

e –  натуралды  логарифинің  негізі,  2,718 – тең;

t  —  уақыт.

 

Логикалық  функция   халықтың әлеуметтік-экономикалық  өмір  сүру жағдайының  сақтандырылғандар  санының  өсуінің   шынайы  пароцесін  көрсетеді.

Қалған  көрсеткіштер  (төлемін  төлеу т.б.)   шегіністі   түзеу   көмегімен  корреляциялық   тәуелділікті   анықтау  жолымен  жүзеге  асырылады.

Төлемдердің   мөлшері,  көбінесе еңбек   ақының  мөлшерімен  анықталады.

 

 

 — төлемдердің  кірісі;

х₁ — әрекет  етуші  сақтандыру  келісімдерінің  саны  (немесе сақтандырушылар  саны);

х₂ —  еңбек  етушілер  мен  жұмысшылардың  орта  айлық  еңбек ақысы;

t  —  уақыт;

а₀, а₁,  а₂,  а₃ —  алдын-ала  болжау  кезеңін  динамикалық  қатар  негізінде  саналатын  параметрлер.

Операцияларды  енгізуге  кеткен  шығыстарды  ұқсас  (аналогиялы)   болжауға  болады.  Содан  кейін  сальдолық  әдіспен   қаржылық  нәтижелер   анқыталады.

Әр  жылдық  интервалды  болжау   мағынасы    мына  формула  бойынша   саналуы  мүмкін:

инт.   Y_t = Y_t + g (+td)

 о —  динамикалық  қатардағы  түзетілген  алдын-ала  болжау  кезеңінің  орта  шаршылық   фактілік   мағынасының   шегінісі;

td – Стьюдент   коэффициенті. 

Мүмкіндіктің   қажетті   дәрежесі  орналасады.  Графикада   бізге  қажетті  мүмкіндік   дәрежесі  жолмен  қиылысқан   жерде  Стьюдент  коэффициенті  орналасқан.

Болжау  өткен  жылдар  динамикалық  қатарлардың  негізінде  құрылады.  Бірақ  келешекте   сақтандырудың  жаңа   түрлерін  енгізу,   мемлекеттегі  ортақ  экономикалық   жағдай,  басқа  факторлар   алдын-ала   айтылған   тенденцияға  әсер  етуі  мүмкін.

Сондықтан   жыл  сайын  немесе  жылына   екі-үш  рет  бір  әдіс  бойынша,  жылжымалы   болжауларды  өңдеу  үшін   алдын-ала   болжаулар  мен   болжанатын  кезеңдердің  араласуымен  жасалады.

Тенденцияның  дамуын  нақтылай  келіп,  жылжымалы   болжамдар  нақты  және   шынайы  жоспар  құру  үшін   және  оны   түзету  үшін  мүмкіндік  бере  алады.

 

 

 

2.3 Сақтандыру компаниясының портфельдік активтерін оптимизациялаудың экономикалық-математикалық моделі

 

Сақтандыру жүйесі әрбір мемлекет  экономикасының қажетті құрылғысы болып табылады. Сақтандыру компаниялары жеке фирмалар мен мемлекет экономикасының қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етеді.

Сақтандыру резервтерін инфляциядан және компанияның сақтандыру қорларының өсуінен қорғау үшін, компания, сақтандыру резервтерін табыстылық активтерде орналастырады. Компаниялар, портфельдік активдердің табысын максималдауды, минималды тәуекелде табысты немесе активтердің жалпы соммасында жоғалтуды көздейді.

Қаржылық тұрақтылық пен сақтандыру төлемдеріне кепіл беруді қамтамасыз ету мақсатында, сақтандыруды қадағалау органдарының сақтандыру резервтерін орналастыру ережелері бойынша сақтандыру компанияларының резервтерін диверсификация, қайтарымдылық, табыстылық және ликвидность принциптері бойынша орналастыруды міндеттейді. Бұл принциптерге (Сп) инвестициялардың сәйкестiлік  нормативтері  0,510 – нан кем емес ұзақмерзімді өмірді сақтандыру резервтері және 0,490 сақтандырудың басқа түрлерінің резервтерінің принциптеріне сәйкес ережелерді бекітеді.

Егер де Сп квартал соңына келтірілген көлем бойынша төмен болса, сақтандыру компаниясы Страхнадзорға қаржылық сауықтыру программасын көрсету қажет.

Жұмыстың мақсаты

Активтерде сақтандыру резервтерін орналастыруда ең тиімді жоспарды құруды үйрену, яғни мемлекеттің сақтандыру қадағалауымен берілген нормативтері бойынша тәуекелді шектеулер барысындағы  табысты максималдау.

Проблемалық жүйенің шығуы

Проблемалық жүйеге келесі обьектілер мен көрсеткіштерді енгіземіз:  сақтандыру компанияларының ағымдағы және мүмкін болатын активтік операциялардың  тізімін олардың құндылық және уақытша мінездемелерімен, тәуекел көрсеткіштері мен компанияның беріктілігімен, компанияның сыртқы операциялық ортамен қойылатын шектемелер.Жоспарды оптимизациялаудағы критериилер:

Біздің жағдайымызда, компания портфельдерінің жүйесін құруда басты мақсаттар болып, табысты максималдау және портфельдік тәуекелді минималдауда өтімділік  болып табылады. /6-197б/

Активтер портфелінің оптималды жоспарлауының математикалық қойылымы есебінде активтер векторын табу керек

А=(A_1, A_2,…,A_n), 

Портфельдік табыстың сызықтық формасын максималдайтын

 

мұндағы,  Prf  портфельдер жүйесiнiң табысы

А- активтер порфелiнде орналастырудағы қор соммасы

n – порфельдегі актив түрлеінің саны

а – активтің жеке түрінің сандық аты

Аа – портфельдегі активтердің жеке түріне ақшалай инвестициялар көлемі

Аа,% —  портфельдегі активтердің жеке түріне инвестициялардың пайыздық бөлігі

Da – жеке түрдегі активтердің табыстылығы

Төменде Қаржы министрлігінің сақтандыруды қадағалау департаментімен ұсынылған сақтандыру резервтерін орналастыру ережелерінің шектеулері көрсетілген. /6, 210б/

Диверсификация, қайтарымдылық, табыстылық және өтімділік принциптеріне  байланысты инвестициялардың сәйкестілік нормативі портфель активтер соммасының активтер бөлігінің сенімді қайтаруына байланысты анықталады:

 

 

мұндағы, Ra — сенімді қайтарылатын актив бөлігі

 

Өмірдің ұзақмерзімді сақтандыру бойынша резервтер үшін

сақтандырудың басқа түрлері бойынша резервтер үшін

Мемлекеттің территориясында компания 80% — тен кем емес активтерді инвестициялау қажет:

банктегі есеп шотындағы резерв

Мемлекеттік бағалы қағаздарына инвестициялар

мұндағы,  sc- бағалы қағаздағы активтің белгісі

Сақтандырушыларға ссудалар

онда, ln – ссуда белгісі

Жабық түріндегі акционерлік қоғамдардың акциялары (ЖТАҚ)

мұндағы, shr —  акцияда инвестициялардың белгісі

 

3  ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ   САҚТАНДЫРУ  НАРЫҒЫН   ДАМЫТУ   ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ

 

3.1  Сақтандыру  ұйымдары  қызметтерінің   жаңа  бағыттары

 

Шаруашылықтандырудын жаңа экономикалық шарттарындағы мемлекеттің сақтандыру компаниялары үшін тән белгілер болып бәсекелестік орта, сақтандыру өнімін арзандату мен ілгері жүргізу үшін қосымша табыстардың қажеттілігі және талаптылығы, тәуекелдерді қайта бөлу. Нарық шарттарындағы сақтандыру қызметінің жаңа бағыттарының нақты көрсетулері, ең алдымен:

1. менеджмент сұрақтары, оның   актуалдылығы   әсіресе   сақтандыру компанияларының  дербестілігінде,      нарық      шарттарындағы      бәсекеде, компаниянын стратегиялық мақсаттарын шешу үшін кадрларды жинау мен даярлауда өсті;
2. сақтандыру қызметін   жақсартуға   бағыттай   алатын,   сақтандыру қомпаниясының  жұмысының қосымша    табысы    ретінде    инвестициялық капиталдың сұрақтары;
3. сақтандыру тәуекелдерін   түзету,   баланстандырылған   сақтандыру портфелін  құру методикасы ретінде қайтасақтандыру сұрақтары. /11, 7б/

Сақтандыру компаниялар қызметінде шаруашылықтандырудың жаңа шарттарында негізгі қызметтен басқа — сақтандырудан, нарықтық қатынастардың пайда болуы мен бәсекелеспен күресу есебінен оның қызметінің салаларын үлкейту бойынша алғышарттар пайда болады. Мүмкін болатын инфляциялық  процесстерден ақша қаражаттары сол уақыт мезетінде өзінің нарықтық құндылығын жоғалтуы мүмкін, біріншіден, табыстылықты қамтамасыз етуде оның қолдауы талан етіледі, екіншіден, сақтандыру компанияларының бәсекелеспен күресу процесінде бәсекеқабілетілігімен қамтамасыз ету мақсатында ұсынылатын сақтандыру өнімін арзандату қабілеттілігі пайда болады, үшіншіден, белгілі — бір уақыт аралығында залалдың орнын толтыру бойынша болашақ шығындардың құндылығы инфляция әсерінен өсіп кетуі мүмкін. Бұл факторлар ақша қаражаттарын қолданудың жаңа эффективті әдістерін іздеу мен құруды алдын ала анықтайды. Сақтандыру компаниялар қызметінің мұндай түрлерін өткізу мемлекеттің қор нарығындағы қаржы құралдар көмегімен жүзеге асырылады. Қазіргі кезде қор нарығы енді дами бастады. Қор нарығы сақтандыру компанияларының инвестициялық потенциалын өткізудің негізгі механизмі ретінде шығады. Сондықтан бос ақшалай капиталдарды орналастыру әдістері мен шарттарын қарау сақтандыру компаниялар қызметтерінің  қажетті  талаптарының  бірі болып табылады.

Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметі, ең алдымен сырткы факторларға — қаржы нарығының жағдайынан, оның инфрақұрылымынан, қор нарығында қаржы құралдарының дамуы мен табыстылығынан байланысты болады. Сақтандыру компанияларының инвестициялық салымдару үшін ішкі факторлары болып бос ақша қаражаттарының болуы болып табылады.

Сонымен катар, мұндай жұмысты жүргізу үшін кадрлық дайындық сақтандыру компаниялары үшін жана болып табылады.

Ең алдымен, бос ақша каражаттарын пайдалану, оның сақтандыру қызметін жақсартуға бағытталуы мүмкін, қосымша табыстарды алу мақсатында эффективті және сенімді салымдарды қолдану актуалды болып табылады.

Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметі сақтандыру компанияларымен бұл қаржыларды инвестициялаудан алынатын бос ақша қаражаттары мен қосымша табыстар есебінен мүмкін болып отыр, және ұлттық сақтандыру компаниялар жұмысында маңызды фактор болып табылады және мемлекетте сақтандыру бизнесінің дамуына ықпал етеді. нарықтық қатынастар бағытында реформалау процесін жүзеге асыратын біздің мемлекетіміздің сақтандыру жүйесі үшін бұл қызмет түрі жаңа болып табылады. Мемлекеттік сақтандыру монополиясы шарттарында бос ақша каражаттары орталықтандырылып қолданылған. Өтпелі нарықтық экономика шарттарында қаржы несие жүйесінің жоғары емес даму деңгейі ақша қаражаттарын инвестициялау үшін кең бағыттағы таңдауды бермейді, қазіргі кезде нормалды инвестициялық қызмет үшін жағдайлар жасалмаған. Сақтандыру компаниялары шоғарланатын ақша қаражаттарының спецификасымен өзінің инвестициялық қажет.  

Мемлекетте басым көптеген қаржылық формалар сенімді емес және төмен ликвидті   болып   табылады.   Сондықтан   погашения   уақыты   бойынша қаржылық   құралдар   есебінен   инвестициялық   портфельдің   талап   етілетін ликвидті   деңгейін   қамтамасыз   ету   өте   қиын.   Ең   алдымен,   сақтандыру қомпанияларына   таңдауға   болатын   қаржы   құралдары   мен   эмитенттердің маңызды емес жинақтар мен инвестициялау формаларының шектелуін белгілеу қажет, оны  жылғы сақтандыру   компанияларынын    инвестициялық  капиталдың бағыттары бойынша көруге болады. 2004 жылғы Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкінің жылдық есеп беру мәліметтері бойынша, 01.12.2003  жылғы жағдайына Қазақстаннын сақтандыру компанияларының инвестициялық активтері млн.теңгені құрады, олардың ішінен:

• мемлекеттік бағалы қағаздар – 4009,1 млн.теңге (33,5%);
• қозғалмайтын мүлік – 1571  млн.теңге (31,5 %);
• басқа активтер 3102,9 млн.теңге 25,9%;

Қайтасақтандыру   сақтандырушы    сақтандыру    тәуекелдерін    ала отырып,      өзінің      қаржы      мүмкіншіліктері      есебімен      олар      бойынша жауапкершіліктің    жартысын    баланстандырылған    сақтандыру    портфелін мүмкіндігінше құру, сақтандыру операцияларының қаржылық   тұрақтылығын және рентабельділігін қамтамасыз ету мақсатында басқа сақтандырушымен келісілген   шарттарда   береді.   Қазіргі кезенде   Қазақстандағы   сақтандыру нарығының пайда болу мен дамуында негізгі орынды халықаралық сақтандыру және қайтасақтандыру компаниялары, қайтасақтандыру брокерлері алады. Ішкі сақтандыру нарығында   сақтандыру   компанияларымен   қайтасақтандыруды қолдану   кажеттілігі   үш   моментті   анықтайды.   Бұл   бірінішіден,   көпсанды сақтандыру жағдайларының түсудің жоғарғы ықтималдығымен байланысты ірі тәуекелдерді сақтандыруға алу немесе сақтандыру түрлерін жүргізуге алу үшін өз қаржылар көлемі жетісті емес жаңа сақтандыру компанияларының пайда болуы.  Екіншіден, сақтандыру нарығының пайда болуымен  және  көптеген шаруашылықтандырушы субъекттердің сақтандыру корғауында қажеттілігінін пайда болуымен  қаржылық   тұрақтылық     пен     сақтандыру  қорғауы элементтерінің  біреуін қамтамасыз ету  бойынша  сақтандырушының профессионалды     қызметін     қорғау     жүйесі  сияқты,     жаңа   шарттарда  қайтасақтандыру    институтын     функционалдау    қажеттігі     пайда    болады. Үшіншіден,   қайтасақтандыру   институты   сактандыру   элементінің   маңызды элементі  сияқты.  Ұлттық сақтандыру компаниялары  үшін  қайтасақтандыру қызметі жаңа шарттарда қажеттілік пен маңыздылықты ескере отырып олардың кызметінде    жаңа    бағыт    болып    табылады.    Сондықтан    қайтасақтандыру саласында сақтандыру компанияларының кызметіне анализ жасау актуалды болып табылады. Нарықтық қатынастарға өту бірқатар маңызды кұрылымдық өзгертулерге әкеліп, Қазақстан Республикасындағы сақтандыру жүйесіне күрделі әсер етті. Мемлекеттік монополиядан сақтандыру нарығындағы сақтандыру операцияларына өту жүзеге асырылған.  Қазіргі кезде барлық шаруашылық субъектілерінде   нақты   сақтандыру   назарымен   қоса   өздерінің   жұмыстарын құруға ұмтылатын жаңа сақтандыру компанияларының құрылу процесі жедел дамытуда. /12, 21б/

 

3.2  Сақтандыру  нарығының   проблемалары,  дамуының  басты   ұсыныстары

 

Сақтандыру қорынын тарихи түрде анықталған ұйымдастырушылық формасы сияқты кез келген сақтандыру компаниясының кызметі ылғи экономикалық ортамен тығыз байланыста болады. Берілген экономикалық ортада функционалданатын сақтандыру компанияларының жиынтығы сақтандыру жүйесін кұрайды. Нарықтық типтің экономикасында сақтандыру жүйесінің негізгі мақсаты компаниялар мен фирмаларға белгілі бір кепілдіктерді қамтамасыз ететін сақтандыру және консультациялық қызметтер комплексін көрсету; жеке клиенттерге  — күнделікті және сенімді сақтандыру қызметін көрсету, ұзақмерзімді жеке мақсаттарға жету.

Сақтандыру компанияларымен кездестірілетін проблемалары арасында келесілерді белгілеуге болады:

—    сақтандыру бизнесінің интернационализациясы;

—    ірі сақтандыру топтарының пайда болуы;

—    бағалы қағаздарға инвестициялар;

—    каржылық алаяқтылық;

—    көптеген мемлекеттердегі саяси жағдайларының күрт өзгеруі;

—    персоналдың балансталмаған жастық кұрылымы;

—    жаңа ақпараттық технологиялардың пайда болуы;

—    сақтандырушы жұмысшыларының  жеке кауіпсізлігін қамтамасыз ету.

Қазіргі   кезде   бірқатар   факторлар   сақтандыру   бизнесінің   дамуын қиындатады:

• Қазақстанның ұлттық     сақтандыру     заңдылығының     толық жүйесінің болмауы, сақтандыру нарығының реттеу жүйесін істеп бітпеу;
• өндірістің өрлеуі, ұлттық экономиканың қаржылық дағдарысы.

Көптеген дамушы елдер сияқты Қазақстан Республикасында да майда сақтандыру компанияларының саны көп. Бұл өз кезегінде ұлттық  сақтандыру нарығының тұрақсыздығын күшейтеді және оны Ресей мен халықаралық сақтандыру нарықтарына тәуелді кылады. Сонымен қатар тағы бір күрделі мәселе болып сақтандырушылар үшін уақытша бос ақша қаражаттарын инвестициялык саясатқа эффективті орналастыруға мүмкіншіліктің болмауы болып табылады. Сақтандыру компанияларының инвестициялық программалары үшін қаржылық кұралдар жиынтығы шектелген. Дамушы елдермен колданылатын валюталық  шектемелер ұлттық сақтандыру нарықтарының дамуын тоқтатады, ұлттық сақтандыру компанияларына батыс  сақтандырушылармен  ойдағыдай   бәсекелесуге  мүмкіндік   бермейді.                     /13, 17-19б/

Нарықтық экономикалық ақшалай-қаржылы жүйесі ең күрделі жүйені ұсынады, онда оның әртүрлі сигменттері бірлесіп әрекет етеді. Мысалы, мемлекеттік қаржы секілді, бір жағынан нарықтық мәні бар қаржылық институттар. Глобализация жағдайында мемлекет экономикасы үшін ақшалай-қаржы жүйесін құру өте маңызды болып табылады. Ақшалай-қаржы жүйесінің дамуындағы қайшылықтарды экономикалық талдау негізделуі керек, академик У.Баймұратовтың пікірі бойынша казіргі экономикадағы ақша жүйесінің дамуы барысындағы қиыншылықтарды ескеру қажет.

Берілген жүйенің қасиеттері ұлттық сақтандыру нарығы үшін де, қаржылық жүйенің маңызды сигменті ретінде өте қажет. Сондықтан бұл жағдайлар бізге сақтандыру нарығын күрделі, өздігінен дамитын ұлттық экономиканың секторларын бағалау үшін де мүмкіндік береді.

Өндіргіш-экономикалық жұмыстың бүкіл қатысушыларының объективті қажеттіліктері қазіргі нарықтық экономикалық жағдайда қазіргі сақтандыруға талап қойып отыр. Шаруашылық-өндіргіш жұмыстағы субъектілері  арасындағы қайшылықтар тұрақты сақтандырудың дамуына объективті негізі болып табылады.

Зерттеулерде сақтандырудың мәні сақтандыру жұмысына қатысқан қатысушылар арасындағы байланыс қажеттілігінен туындайды. Бұл байланыстар таза қаржылық қатынастармен шектелмейді, үлкен немесе кіші дәрежеде өндіргіш-экономикалық бүкіл жүйенің қатынасында қамтиды.

Елдегі сақтандыру бизнесінің тұрақты дамуының негізгі принциптері мыналар ьлып табылады:

— сақтандыру нарығын реттеуші мекеме, мемлекеттік реттеу мен өздік реттеудің қатынасы;

— сақтандыру капитал жиынтығының капиталға айналу принципі;

— сақтандыру қызметтерінің нарықтық рационалды құрылымы, әмбебап және мамандандырылған сақтандыру бизнемінің қатынасы,

— сақтандыру нарығының құрылымдық құрылудың принципі, ерікті және міндетті сақтандыру қатынасы;

— алғашқы нарықтық сақтандыру қызметтері арасындағы қатынас және екіншілік нарықпен сақтандыру;

— инвестициялық саясаттың принципі;

— жеке сақтандыру мекемесінің қаржылық тұрақтылығын көрсететін қатынастар мынаны көрсетеді:

1) меншікті және уставты капиталдың минималды өлшемдері;

2) активтер құны мен олардыңдиверсификациясының дәрежесі;

3) сақтандыру резервтерінің өлшемдері және өзге міндеттемелер;

4) төлеу қабілетінің көрсеткіштері;

5) сақтандыру және қауіпсіздендіру міндеттерінің қатынасы;

6) сақтандыру қызметтерінің көрсетілуінің рентабельділігі. [3]

 

Ақшаға айналдыру механизімінің Қазақстандағы сақтандыру қызметінің нарықтық дамуы.

Қазақстанның экономикасы нақты айтқанда қаржылық, сонымен қатар жұмыстағы сақтандыру өрісі маңызды жаңа қаржылық-экономикалық жүйені құруда қайта өңдеуді бастан кешіреді. Сондықтан мемлекет отандық және әлемдік экономика жүйесінде маңызды рөл атқаратын, құрамына сақтандыруды дамытатын макроэкономикалық процестер енетін стратегиялық бағыттарды өңдеп шығарады.

 

21 — кесте  Сақтандыру нарығының даму приоритеттері

 

Ұлттық деңгейде	Халықаралық деңгейде
— сақтандыру аймағында мемлекеттік саясатты анықтау; — Қазақстанда көпвекторлы сақтандыру нарығын ұйымдастыру; — мемлекеттік қолдау жүйесін  әртүрлі сақтандыру түрлерін құру, ең алдымен міндеттемелерді; — инфрақұрылымды сақтандыруды құру, моноторинг бойынша және әртүрлі өндірілген тәуекел бойынша.	— сақтандыру нарығының либерализациясы; — түзу инвестицияларға жағдай жасау; — интеллектуалды меншікті қорғау; — сақтандырудың халықаралық интеграциясы.

 /14, 13б/

  Қазақстан БСҰ-ға (Бүкіләлемдік сауда ұйымына) аяқ басқалы тұр, бұл халықаралық стандарттар және күшті сақтандырудың активизациясы. Сонымен қатар, қазіргі уақытта  Қазақстанның сақтандыру нарығының БСҰ-ға кіруге әлі дайын еместігі қарастырылуда. Ең алдымен, бұл сақтандыру заңдылығының әлі жеткіліксіз еңбек еткендігінен шығып отыр.

Мысалы, көптеген Еуропалық одақтар тәжірибесі мынаны көрсетеді, нарықтың өте жоғары дамуына қарамастан өмірді сақтандыру механизмінің дамуы заңды дәрежеде орналасқан.

Еуропалық елдер қатарында келесі шығындар түрі шығарылады:

— жұмыс берушінің келісімімен жұмысшылар пайдасына шешілген келісім бойынша сақтандыру төлемін төлеу;

— бақытсыз жағдайларға байланысты индивидуалды келісім юойынша төлем төлеу, денсаулық сақтандыру, егер сақтандырушылардың жылдық табысы анықталған құнды құраса;

— индивидуалды өмірді сақтандыру келісім бойынша төлеу, денсаулықты сақтандыру, бақытсыз жағдайда сақтандыру.

Жоғарыда айтылғандарда ескере отырып, қорытынды жасауға болады. Сақтандырудың нарықтық механизмдерінің классификациялық белгілеріне жүйелілік ойлап табушылық және мақсаттылық тән. Белгілерді зерттеу байланыс түрлерімен сәйкес келетін механизмдерді жүйелендіруге мүмкіндік берді.

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Қорыта келе, нарықтық қатынастарға өту бірқатар маңызды құрылымдық өзгерулерге әкеліп, Қазақстан Республикасындағы сақтандыру жүйесіне күрделі әсер етті. Мемлекеттік монополиядан сақтандыру нарығындағы сақтандыру операцияларына өту жүзеге асырылған. Қазіргі кезде барлық шаруашылық субьектілерінде нақты сақтандыру назарымен қоса өздерінің жұмыстарын құруға ұмтылатын жаңа сақтандыру компанияларының құрылу процесі жедел дамытуда.

Ұлттық сақтандыру нарығын құқықтық реттеудің заңдылық базасын ҚР “Сақтандыру туралы” заңы қалады. Сол уақытта сақтандыру нарығына бақылау функцияларын жүзеге асыратын Қазақстан сақтандыру қадағалауы құрылған. 1996 жылы Қазақстан сақтандыру қадағалауы ҚР Қаржы Министрлігінің сақтандыру қадағалау департаментіне ауыстырылды.

ҚР құрылып жатқан сақтандыру нарығы  ҚР – ның Азаматтық кодексі мен жалпы заңның құқықтық нормалармен бекітілген  меншік пен ұйымдастыру – құқықтық нормаларының түрлі формаларындағы сақтандырушылармен толуда. Спецификалық сақтандыру қатынастары “Сақтандыру қызметі туралы” ҚР заңымен, ҚР Президенті жарлықтарымен және сақтандыру бойынша ҚР Үкіметі қаулысымен реттеледі. Нарық шарттарында сақтандыру ұйымдарының әртүрлі түрлері бар.

Сақтандыру компаниялары тиістілігіне байланысты өзара сақтандырудың акционерлік қоғамдарына, жеке және жалпы құқық қоғамына, мемлекеттік және үкіметтік болып бөлінеді. Сақтандыру компанияларының 58% – меншіктің аралас формасына жатады, жеке – 36%, мемлекеттік – 55, муниципалды және қоғамдық ұйымдар  меншігіне – 1% жатады.

ҚР сақтандыру ісінің демонополизациясынан мемлекеттік сақтандыру саласы қысқарды, бірақ оның функционалдауы мен одан әрі даму қажеттілігі мүлдем айқын.

Сақтандырудың мемлекеттік секторы аймақтық дочерний сақтандыру компанияларының жеткілікті тармақталған жүйесі, ірі резервтік қорлар, жеке, мүліктік, сонымен қатар  ауылшаруашылықты сақтандыру облысында жүргізуде бай практикалық тәжірибесі бар.

Сақтандырудың коммерциялық секторы ашық және жабық типтегі сақтандырудың акционерлік қоғамдарымен, сонымен қатар шектелген жауапкершіліктегі қоғамдастықтармен ұсынылған. ҚР 3000 сақтандырушылар сақтандыру операцияларын жүргізуге лицензиясы бар, бірақ 10 %  — нде ғана жеткілікті жарғылық капиталы мен сақтандыру резервтері бар. Қалған сақтандыру компанияларына өз қаржылық мүмкіншіліктерін нығайтып, қаржыларды келтірумен қосымша источниктерді іздеу проблемасы тұр.

Қазақстанның сақтандыру нарығының дамуының қазіргі кезеңіне сақтандыру компаниялары санының қысқаруы тән. Егер 1994 жылдан 1999 жылдың аяғына дейін олардың сандық өсуі байқалса, 2000 жылдың басында 70 – тен 38 – ге дейін олардың қысқаруы байқалды. Сақтандыру компанияларының сандық қысқаруы сақтандырудың тәуекелді түрлерімен айналысатын компаниялар үшін 130 млн.теңге, өмірді сақтандыру компаниялар үшін 150 млн.теңге дейін жарғылық капиталының өсіру талаптарымен байланысты. 2002 жылдың 1 қаңтарына республикада 38 сақтандыру компаниялары, соның ішінде 2 – мемлекет  қатысымен, 5 – шетелдің қатысуымен, 1 — өмірді сақтандыру компаниясы.

Сақтандыру компанияларының сандық қысқаруына қарамастан, отандық сақтандыру нарығы үшін төленген жарғылық капиталдың көбеюмен, сақтандыру төлемдерінің түсуімен, өндіріс төлемдерінің көлемімен, міндеттемелерді қабылдаумен, сақтандыру резервтерінің құрылуымен айқындалатын сапалық өзгерулер тән.  

 

 

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

 

1. Гвозденко А.А. Финансово-экономические методы страхования. – Москва, Финансы и статистика, 1998.
2. Закон «О страховании в РК» от 02.07.92.
3. Закон «О страховой деятельности» от 18.12.00. Казахстанская правда №328-329. От 23.12.00.
4. Жуйриков К., Назарчук И., Жуйриков Р. Стархование: теория, практика, зарубежный опыт: Учебник для студентов вузов и колледжей ./Под редакцией К.К. Жуйриков. – Алматы: ОФ «БИС». 2000.
5. Закон «О Банках и банковской деятельности»
6. Страхование: принципы и практика. Составитель Дэвид Бланд. – Москва, Финансы и статистика, 1998.
7. Шахов В.В. Введение в страхование. – Москва, Финансы и статистика, 1999.
8. Балабанов И.Т., Степанов В.Н. Занимательное страхование. – Москва, Финансы и статистика, 1998г.Страхование: теория, практика, зарубежный опыт. Жуйриков К.К., Назарчук, Жуйриков Р. – Алматы, 2000.
9. Банки Казахстана №3 «Предворительный итоги 2006 года и о ситуации на финансовом рынке» Национальный Банк РК. Пресс-релиз №5 от 7 марта 2006 года за январь февраль 2006.
10. Лер О.Э. Страховой рынок Казахстана.-Алматы, Қаржы-Қаражат, 1996.
11. Проблемы страхования кредитных рисков автор Сатыбалдин М.С. Банки Казахстана №1 2006.
12. Темирханова А.Э. Развитие страхового рынка в РК // Известия, МОН РК. Серия общественных наук. – 2000. — №3.
13. Шарипбаев Н.Ж. некоторые вопросы развития страхового рынка РК //Аналитик, 2002. №1.
14. Исабаева А.С. Анализ развития страхового рынка РК на основе государственного законодательства // 10 лет реформе…: Материалы конференции 18-19 мая 2001. Ч.2. – Алматы: Туран, 2001.
15. Центр информационных технологии, http://www.stat. kz.
16. Годовой отчет Национального Банка РК. 2005.
17. Закон «О страховании в РК» от 03.10.95.
18. Указ Президента РК «Об организационно-правовых мерах по формированию и развитию страхового рынка», №1658 от 16.04.94.
19. Агентство по статистике Республики Казахстан.
20. Указ Президента РК, имеющий силу Закона «О страховании» от 3.10.1995.
21. Жуйриков К.К. Бизнес и страхование. – Алматы, 1998.

1.  Ржанов А. Доходы страховщиков растут быстрее расходов вперые за несколько лет. – Известия, 2000., 27 июнь.
2. Батыргожин Н. Итоги государственной программы развития страхования в РК на 2000-2002. //РЦБ Каз 2002. №2.