Дипломдық жұмыс. ҚР екінші деңгейлі банктердегі сақтандыру ісін жетілдіру

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ………………………………………………………………………3

 

1.САҚТАНДЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК — ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ…………………………………………………6

1.1 Сақтандырудың экономикалық категория ретіндегі ролі және әлеуметтік — экономикалық мәні……………………………………………………………………6

1.2 Сақтандырудың түрлері және олардың жіктелуі……………………………..11

1.3 Сақтандыру нарығының реформаларын заңмен қамтамасыз ету…….21

1.4 Дүниежүзілік каржы нарығындағы сақтандыру қызметінің даму тенденциясы……………………………………………………………………….31

 

2. ҚР ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДЕГІ САҚТАНДЫРУ ІСІНІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ……………………………………………………………………………………………………35

2.1 Қазақстан Республикасындағы ЕДБ-гі сақтандыру ісінің даму тенденциялары……………………………………………………………………………………………35

2.2 «БТА-Полис» АҚ каржылық қызметін бағалау………………………………..48

 

3. ҚР ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДЕГІ САҚТАНДЫРУ ІСІН

ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ………………………………………………………………….52

3.1 Қазакстан Республикасындағы ЕДБ-гі сақтандыру қызметінің мәселелері және даму перспективалары…………………………………………52

3.2 Қаржы нарығындағы ЕДБ-дің сақтандыру қызметінің жаңа бағыттары………………………………………………………………………………………………….63

3.3 «БТА-Полис» АҚ ағымдық қызметін одан әрі дамытуды

жоспарлау…………………………………………………………………………………………..68

 

ҚОРЫТЫНДЫ………………………………………………………………………………….75

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ…………………………………..78

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 Қазір бүкіл әлем жұртшылығы эко­но­микалық дағдарыстың қиындықтарын бастан өткеруде. Жаһандық дағдарыс дауылы алпауыт мемлекеттерді де шайқалтты. Дағдарыс салқыны бізді де айналып өткен жоқ. Дағдарыс бізге сырттан келді. Оның көздері елдің ішінде емес, әлемдік экономиканың сәйкессіздігінде жатыр.

Дағдарысты болдырмау және бәрін алдын ала көздеу мүмкін емес еді. Оны еңсеруге әлемнің жетекші экономикалары қазірдің өзінде 10 триллионнан астам АҚШ долларын, яғни бүкіл әлемдік ІЖӨ-нің іс жүзінде 15 пайызын жұмсады. Бірақ та ахуал жақсы жаққа қарай әлі өзгеретін емес. Дағдарыс өз ауқымына дәйектілікпен Америка континентін, Еуропа мен Азияны тартты. Бүкіл жағдайға қарағанда, ол ұзаққа созылады. Талдамашылар айтқанындай, әлемдік экономика өз құлдырауында әлі шыңырау түбіне жеткен жоқ.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2009 жылғы 6 наурыздағы Қазақстан халқына «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты  Жолдауында: «Біздің бүгінгі міндетіміз – қазіргі бар бағдарламалардың аясын кеңейту. Осы мақсатқа қосымша 8,6 миллиард теңге бөлуді тапсырамын. Сонда біз 96 мыңға жуық адамды жұмыспен қамта­масыз етеміз. Осымен бір мезгілде біз Әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорынан жұмыссыздығы бойынша жәрдемақы төлеудің барынша ұзақ мерзімін 4-тен 6 айға дейін ұлғайтуға тиіспіз. Әлемдік дағдарыс жағдайында біздің жұмыспен қамту стратегиямыз кадрлар­ды қайта үйрету және қайта даярлау жөніндегі толық ауқымды жұмысқа бағытталған» деп айта кетті.[1]

Бүгінгі күнге дейін еліміздің айтарлықтай резерві қалыптастырылып, Ұлттық қор қаражатын қоса есептегенде ол шамамен 40 млрд. АҚШ долларына жетті. Осындай елеулі жинақтаулардың болуы еліміздің қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуде өзекті рөл атқарды. Еліміздегі әлеуметтік ахуал да тұрақты қалпында. 2000 жылдан бастап, мемлекеттік бюджеттің білім беруге, денсаулық сақтауға және әлеуметтік қамсыздандыруға арналған шығындары 5 еседен астам ұлғайды. Біздің 5 миллионнан астам азаматтарымыз мемлекеттік әлеуметтік қорғаумен қамтылып отыр. Бұл көрсеткіш осыдан бес жыл бұрынғыға қарағанда екі есеге артық» деп айта кетті.[2]

Қазақстандағы сақтандыру ісі бұрынғы мемлекеттік сақтандыру жүйесі негізінде қалыптасты. Бұған дейін Қазақстан Республикасында тұрғындармен, кәсіпорындармен және ұйымдармен сақтандыру операцияларын жүргізудің монопольдық құқығына мемлекеттік сақтандыру ұйымдары ғана ие болып келді. Нарықты экономика жағдайында мемлекеттік сақтандыру ұйымдарымен экономикалық және ұйымдық түрғыдан байланысты емес, дербес сақтандыру ұйымдары құрылып, дами бастады.

Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы «Сақтандыру туралы» заң күші бар жарльтғьтмен сақтандыру шараларын жүргізудегі монополия жойылды және казіргі уакытта республиканың сақтандыру нарығында барлық сақтандыру ұйымдары бірдей құқықтың дәрежеге ие болды. Отандық сақтандыру ісі өзінің даму жолында түрлі кедергілерді артқа тастап,бәсекелестік ортаны қалыптастыру жолында дамыды. Қазіргі таңда республикада адал бәсеке нарығы қалыптасты деп айтуға болады. Бұрындары тек шетелдерде қолданылып келген сақтандырудың жаңа түрлері енгізіліп, жауапкершілік артуда.

Елбасы Н.Ә.Назарбаев 2006 жылдың 1 наурызындағы халыққа жолдауында «ел экономикасындағы өрлеудің тұрлаулы әрі серпінді сипатын ұстап тұру үшін мемлекет қазынагерлік, ақша-несие, салық, сақтандыру саясатының, өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып, жоғары сапалы өнім мен қызметке деген сұранысты көтермелеп отыруға міндетті» деп атап өтті.[4]

Сақтандыру мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен көлеміне қарамастан халық пен ұйымдардың түрлі мүдделерін қосымша корғауға мүмкіндік бере отырып, әлеуметтік — экономикалык тұрақтылықты қамтамасыз етеді.Сақтандыру компанияларының резервтері экономикалық дамуды қаржыландыратын инвестициялардың сенімді көзі болып табылады, сақтандыруды дамытудың негізі мақсаты — мемлекеттердің, азаматтарды және шаруашылық субъектілерінің мүддесін қорғаудың нақты құралы бола алатын толык қанды орнықты жұмыс істейтін ұлттық сақтандыру нарығын қалыптастыру.

Сақтандыру экономиканың маңызды әрі аз зерттелген саласы болып табылады. Қазақстанда өзінің даму кезеңінде болуына қарамастан, ерте кезде пайда болған. Содан бері жазатайым жағдайлардан сақтандыру жүйесі арқылы қорғап, адамзаттың әртүрлі қажеттіліктерін канағаттандыра отырып даму жолында.

Сақтандыруда адамдар арасында материалды игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау, тұтыну саласындағы экономикалық қатынастар орнайды. Ол барлық шаруашылық субъектілеріне және қоғам мүшелеріне залалдардан кепілдік береді.

Қайта өндіру процесі табиғат, табиғи және қоғамдық сипаттағы қарым -қатынастарды білдіреді.   Қоғам мен табиғат арасында түрлі қайшылықтар орнайды. Қоғамдық өндіріс саласында түрлі тәуекел каупі орын алады . Міне, осының барлығы әлемдегі сақтандыру қатынастарының пайда болуы мен дамуына негіз болды. Кәсіпкерліктің дамуы тиісінше тәуекелдердің өсе түсуіне әкеледі, олар іскерліктегі әріптестердің сеніміз болып шығуы, нарықтағы бағалар құндылықтар кенет өзгеріп кетуіне шарт бойынша әріптестердің банкротқа ұшырауына байланысты болуы мүмкін шығындар болады. Өз кезегінде бұл сақтандырудың дамуына қосымша түрткі болды. Уақыт ағымында мұндай қажеттілік азаймайды, керісінше азаматтар мүліктік жағдайы жаксаруының және кәсіпкерлік дамуының салдарынан сақтандыруға деген кажеттілік одан әрі өсе түседі.

Нарықты экономикасы дамыған елдерде сақтандыру экономиканың стратегияалық маңызы бар салаларына жатады.

Қазіргі кезде сақтандыру ісін ұйымдастыру бір жағынан нарықтык экономиканың әрекет етіуінің жалпы экономикалық заңдылықтарына сүйенсе, екінші жағынан оған Қазақстан Республикасының өтіуінің өзіндік ерекшелігімен сипатталады. Өз кезегінде сақтандырудың өзі реттеу объектісі болып табылады.

Нарықтық қатынастарға өту Қазақстан Республикасының сақтандыру жүйесіне бірқатар құрылымдық өзгерістер алып келді. Қазіргі кезде өз жұмыстарын жаңашыл қалыптастыратын сақтандырудың қазіргі жағдайы сақтандыруды одан әрі дамыту мен модернизациялаудың әлемдік тэжірибелерге негізделуін қажет етеді. Бұл ең алдымен құқықтык және ақпараттық базаның жетілмегендігіне, әдістемелік жұмыстардың жүргізілмеуіне байланысты.

Осы орайда сақтандыруды ұйымдастырудың әдістемелік негізін қалыптастырудың ұлттық сақтандыру ісінің даму ерекшіліктері мен тенденцияларын айқындаудың өзектілігі зор. Осындай мәселелердің маңыздылығы, сақтандыру саласының аз зерттелуі сақтандыруды дипломдық жұмысымның тақырыбы ретінде алуыма себеп болды.

Дипломдық жұмыстың бірінші «Сақтандырудың әлеуметтік — экономикалық мәні және оның теориялық негіздері» бөлімінде сақтандырудың экономикалық категория ретіндегі қызметтері, кайта өндіру процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етудегі ролі, сақтандыру қатынастарының жіктелуі карастырылған. Екінші «Қазақстан Республикасындағы сақтандыру ісінің қазіргі жағдайы және оның экономикалық көрсеткіштерін талдау» бөлімінде ҚР сақтандыру ісінің даму тенденцияларына, сонымен қатар «БТА-полис» акционерлік сақтандыру компаниясының қаржылык қызметіне талдау жасалынған.

Үшінші «Қазақстан Республикасындағы сақтандыру ісін жетілдіру жолдары» бөлімінде сақтандыру ісін дамытудың негізгі бағыттары, Қазақстанның сақтандыру нарығындағы сақтандыру ісі аркылы қорғаудың тиімді жолдары ұсынылған.

Қорытындыда сақтандыру ісінің қазіргі жағдайы корытындыланып, зерттеу нәтижесі бойынша ұсыныстар жасалған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.САҚТАНДЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК — ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ

ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

 

• Сақтандырудың экономикалық категория ретіндегі ролі және

әлеуметтік — экономикалық мәні

Сақтандыру қоғамның экономикалық қатынастарының сферасын бейнелейтін көне категориялардың бірі. Алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырау кезеңінде пайда болып, ол біртіндеп коғамдық өңдірістің қажетті серіктесіне айналды. Сақтандыруға түрткі болатын басты себеп — бұл өндіріс пен адам өмірінің қауіп — катерлі сипаты. Сондықтан өндіріс процестерін жалғастыру, азаматтардың жеке санатының өмір тіршілігі мен жақсы тұрмыс халін қолдап отыру мақсатында қоғамның, жеке өндірушілердің, олардың топтарының натуралдык — заттай босалқы қорларын да немесе резервтерін де сондай — ак ақша ресурстарын да қамтитын қажетті қаражаттары болуы тиіс. Мұндай ақша қаражаттары әдетте резерв және сақтық қорлары түрінде қалыптасады.

Қазіргі жағдайда сақтандыру — бұл өмірдің әр түрлі салаларында барынша жиі болатын жағдайлардың теріс эсерінен заңды түлғалар мен азаматтардың мүдделерін қорғау әдістерінің бірі. Адамдар жиі өрттерден, су тасқыны, сел және осылар сияқты т.б. жағдайлар нәтижесінде өздерінің қозғалмайтын және қозғалатын мүліктерінен айырылу мүмкіндігінен сақтануды қалайды. Кәсіпкерліктің дамуы тиісінше тәуекелдердің өсе тусуіне әкеледі, олар іскерліктегі әріптестердің сенімсіз болып шығуы, нарықтағы бағалар (құндылықтар) кенет өзгеріп кетуіне шарт бойынша әріптестердің банкротқа ұшырауына байланысты болуы мүмкін шығындар болады. Өз кезегінеде бұл сақтандырудың дамуына қосымша түрткі болды. Уақыт ағымында мүндай қажеттілік азааймайды, керісінше азаматтар мүліктік жағдайы жақсаруының және кәсіпкерлік дамуының салдарынан сақтандырудағы кажеттілік одан әрі өсетүседі.[8]

Сақтандыру кезіндегі сақтық резервтер мен қорларды қалыптастырудың екі негізгі әдісі қолданылады, олар бюджеттік және сақтық әдіс. Қаржыларды қалыптастырудың бюджеттік әдісі — бюджеттердің қаражаттарын, яғни бүкіл қоғамның қаражаттарын пайдалануды болжайды.

Сақтық әдіс корларды шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың жарналары есебінен жасауды алдын — ала қарастырады.

Сақтық қорлар — қоғамның ұлттық шаруашылығындағы сан алуан, алдын-ала болжалануы мүмкін емес жайттардан сақтандыруға арналған. Қоғамның резерв қорлар жүйесінің қажетті құрамды бөлігі.

Мүлікті мүдделерді қорғауды, материалдық зияннан сақтандыруды және оның орнын толтыруды жүзеге асыратын сақтық қор материалдық немесе акша қорлары нысанында жасалады. Сақтық қорларда қоғам мүшелерінің ұжымдық және жеке мүдделері қорғалады, олардың тіршілік әрекетінің сан қырлы экономикалық және әлеуметтік аспектілері көрінеді.

Сақтық қорлардың басқа қорлардан ерекшелігі: олар алдын — ала тұтыну қорларына да, жинақтау қорларына да жатпайды. Ол — табыс ретінде тұтынылмайтын және корлануға міндетті қызмет етпейтін табыстың бірден -бір бөлігі. [9]

Сақтандырудың жарналары есебінен жасалатын сақтық корлар белгілі бір уақытта тікелей арналымында — сақтық төлемдерді төлеу үшін (сақтык жағдайдың болу немесе ықтималдық сипатына қарай оның пайда болмау мезетіне дейін) пайдаланылмауы мүмкін. Мұндай жағдайларда сақтық корлардың қаражаттары қосымша табыс алу үшін коммерциялық айналымға жіберілуі мүмкін. Өз кезегінде, бұл табыстардың бір бөлігін тапсырыскерлерді тарту үшін сақтық қызметтер көрсетудің бағасын төмендетуге бағыттаған орынды. Сақтық ұйымдардың осыған үқсас операциясы сақтандыру нарығында пайдалырақ шарттарды қолайсыз түрлі жағдайлардың салдарлары кезіндегі ысырыптармен залардардан кашқысы келетін тапсырыскерлерді тарту жөніндегі бәсекенің пайда болуына жәрдемдеседі.

Экономиканың нарықтағы қатынастарға көшуі, кәсіпкерлік қызметтің дамуы, тауар мен айырбас шеңберінің, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы өзара келісім-шарт міндеттемелерінің кеңеюі сақтандыру арқылы болатын кепілдіктердің берік жүйесін талап етеді. Тек сақтандыру негізінді ғана материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну процесінде пайда болатын қоғамдық және жеке мүдделерді қорғау мүмкін болады. Сақтандыру мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен көлеміне қарамастан, халық пен ұйымдардың түрлі мүдделерін қосымша қорғауға мүмкін береді. Қазіргі кезде табиғи және техногенді сипаттағы төтенше жағдайларды жою жөніндегі шығыстардың негізгі ауыртпалығы мүмкіндігі объективті түрде шектеулі болып табылатын мемлекеттік бюджетке түседі. Сақтандыру осы қолайсыздықты жою тиіс. Сақтандыру механизмін қазіргі жағдайда пайдалану елдегі кәсіпкерлік қызметті жедел дамытуды, Қазақстан экономикасының негізгі саласының ерекшеліктерін, оның климаты мен географиялық орналасуын, экологиясының деңгейін ескере отырып, өндіріс технологиясын жетілдіруді қамтамасыз етеді. [11]

Сақтық жүйе республиканың экономикасының сенімді әрі орнықты, халықты әлеуметтік қорғауды арттыру үшін қосымша негіз жасауға, азамматтар мен шаруашылық субъектілерінің мүмкін сақтандыруға ықпал етуге тиіс.

Сақтандыру мәселелері медицинаны қоса алғандағы әлеуметтік қамтамасыз ету мәселелеріне тікелей қатысты. Қазіргі замаңғы сақтандыру индустриясын құру мемлекетке міндеттер қатарын шешуге мүмкіндік береді:

1) табиғи — техногендік сипаттағы карастырылмаған шығындарды толтыруға мемлекеттік бюджетке ауыртпалықты азайтудың;

2) нарықтың экономика қағидаларына сай сақтандыру жәрдемімен әлеуметтік  камтамасыз   етудің  жекелеген  мәселелерін  шешуге  жинақталған зейнетақыны төлеу, еңбекке қабілеттілікті жоғалтуға, асыраушысының қайтыс болуына,   жұмыссыздыққа   жәрдем ақыларды   төлеуге,   денсаулық   сақтауға қатысты шығындардың орын толтыруға;

3) халық пен ұйымдардың қаражаттарын ұзақ мерзімді негізде ұлттық экономикаға шоғырландыруға;

Мемлекет бұдан бұрын жеткілікті қуатты әлеуметтік кепілдіктер жүйесін қамтамасыз етуге қабілетсіз болып шықты. Кепілдіктерді қамтамасыз ету міндеті қазір сақтандырудың иығында болып тұр. Осымен бірге бірқатар мамандықтардың кауіптілігінің дәрежесіне өсе түсті. Құқық органдары ұйымдасқан (кәсіби) қылмыспен бетпе — бет келді, техногендік аппаттар саны артты. Нарық жағдайында (жаңа еңбек қатынастарында) адамның өмір сүруі үшін өмір мен денсаулыққа келтірілген зардаптарды қалпына келтіруде қандай да болсын бір мүмкіншілігі болуы өте маңызды. Жоғары қауіптілік көздерімен келтірілген зардаптардың орын толтыру, соның ішінде автомобиль көлігі және т.б. мәселе де өзекті. Мұның барлығы Қазақстан Республикасында нарықтық қайта қалыптасу кезеңде сақтандыру саласында ең маңызды өзгерістер басталуына негіз қалаған заңдардың, өзге нормативті, құқықтық актілердің қабылдауына әкелді. Бірінші кезекте өзін тиімсыз қылып көрсеткен сақтандырудың толығынан мемлекет жүйесінен бас тартылады. Бәсекеге негізделген сақтандыруға жол беріледі. Сақтандыру кәсіпкерлік түрлерінің біріне айналды және ол кәсіпкерлік ең жоғарғы ұйымдастырылған түрлерінің бірі. Сақтандыру мен әлеуметтік міндеттерді орындалудың маңыздылығын есепке ала отырып, мемлекет сақтандыру дамуы бақылаусыз өз бетімен жібере алмауда. Сондықтан сақтандырудың дамуы қазіргі замаңғы құқықтық салалрдың бірінің сақтандыру кұқығының дамуымен бірге болды.

Сақтандырудың мәні осылайша, шығынды уақытша және аймақтық бірігуінен қүралады.Шығынды таратудың сақтандыруға қажетті шарттары болып: шаруашылық звенолары мен азаматтардың жащяларының мүліктерінің оңашалығы, сақтандыруға қатысушы шаруашылық санының айтарлықтай болуы; қауіптілік көздерінің әртүрлілігі мен өзғеше табиғаттары.

Сақтандырудың экономикалық категориядағы арнайылығы келесі белгілермен сипатталады:

1)  кездейсоқтықтың белгілері;

а) жазатайым жағдайлар, яғни нақты тәуекелдің болуы;

б)қоғамдық өндіріске түскен материалдық немесе басқада шығынды өтеу қажеттілігі;

2) жеке  тұлғаның, кәсіпорынның, қоғамдық қауіпсіздік талаптарын объективті түрде қанағаттандыру;

3) сактандыруда   оған    қатьтсушы   сақтандырушылар   арасында  болған шығынды өтеу   таралымы іске асады;

4) шығынды қайта тарату, аймақтық бірліктер арасында; Сақтандырудың экономикалық категория ретіндегі  бұл  формалары мен әдістер жүйесі мақсаттық ақша қаражатттарын қалыптастыру мен оларды әртүрлі күтпеген, қолайсыз болмыстарда шығынды өтеуде қолданылатын, сонымен бірге азаматтарға олардың өміріндегі оқиғалар болғанда көмек көрсету үшін қажет. [7]

Сақтандыру экономикалық категория ретінде қаржыға тән қызметтері атқарады.   Сактандырудың   қызметі   мен   экономикалық   категория   ретінде мазмұны бір — бірімен тығыз байланысты. Сақтандырудың келесі қызметтерін атап көрсетуге болады.

Бөлу қызметі: Сақтандырудың бұл қызметінің өзгешілігі қайта бөлу ретінде көрінуі. Ол алдын алу қызметіне, мысалы, алдын алу шараларын қаржыландыру жолымен сақтық жағдайдың болу мүмкіндігін жоюға бүгіледі. Жеке басты сақтандыруда бөлу қызметі сақтандырудың тиісті түрлерінің жинақтық қызметіне бүгіледі.

Бақылау қызметі тараптардың сақтық төлемдерін жүмылдыруды сақтық қорды мақсатты пайдалануды қамтамасыз етуге байланысты болатын нақты қатынастарда көрінеді.

Соңғы уақытта бірқатар зерттеушілер сақтандырудың экономикалық категориясын сипаттау үшін тәуекелдік қызметті қарауды ұсынады, өйткені сақтық тәуекел сақтандырудың негізгі арналымымен — қолайсыз оқиғалардан болған зиянның орнын толтырумен байланысты.

Сақтық келісім шарттарын жасауға және сақтық операциялардың нәтижелігіне жетуге ынталы тараптардың өзара іс қимылы сақтандыру нарығында жүргізіледі.

Сақтандыру нарығы ақша қатынастарының сферасы онда сату сатып алудың объектісі «ерекше тауар» — сақтық қызмет болып табылады және оған деген үсыным мен сұраным қалыптасады. Нарықтық экономикаға көшуге байланысты Қазақстан Республикасындағы сақтық қызметтің монополиясы өзгерді, сақтандыру кеңістігі әдеуір кеңейді, сақтық қызметтердің кең спектерін ұсынатын мемлекеттік немесе акционерлік сақтандыру компаниялары пайда болды. [9]

Елімізде сақтандыруды дамытудың негізі мақсаты — мемлекеттердің, азаматтарды және шаруашылық субъектілерінің мүддесін қорғаудың нақты құралы бола алатын толық қанды орнықты жүмыс істейтін ұлттық сақтандыру нарығын қалыптастыру.

Қазіргі замаңғы ұлттық сақтандыру жүйесін құру сақтық қызмет нарығы сапалы жаңа деңгейге көтеру жөнінде шаралар әзірлеуде және кезеңімен іске асыруды талап етеді. Бұл қағида Қазақстан Республикасында сақтандырудың дамытудың 2004-2006 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының шеңберінде жүргізіледі. Онда мынандай міндеттері шешуді көзделді:

— сақтандыруды   колдану   аясын   кеңейту   және   міндетті   сақтандыру түрлерін нақтылау;

— сақтандыру нарығының қазіргі замаңғы инфрақұрылымын қалыптастыру және оның қатысушыларының — сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы, сақтандыру брокері, сақтық агент, сақтанушы, сақтандырушы, пайда алушы,   актерий,   уәкілетті   аудиторлық   ұйым,   өзара   сақтандыру   қоғамы, сақтандырумен  байланысты  кәсіпкерлік жұмысты  жүзеге  асыратын  өзге де заңды және жеке тұлғалардың қызметін ұйымдастыру үшін жағдай жасау;

—  халықаралық стандартты ескере отырып, сақтық қадағалаудың жүйесін ұйымдастыру;

Сақтандыру және қайта сақтандыру ұйымдарының каржылық орталығымен төлеу қабілеті бойынша талаптарды күшейту;

Осы замаңғы сақтандыру технологиясын енгізуге жәрдемдесу;

Сақтандыру саласында кадрлар даярдау, қайта даярлау және біліктігін арттыру жүйесін ұйымдастыру.

Осы тұрғыдан алғанда, үлттық сақтандыру жүйесін дұрыс ұйымдастыруда және сақтандырудың әлеуметтік маңызды түрлерін жедел дамытуда мол резерв жасалған.

Қазіргі замаңғы сақтандыру индустриясын құру мемлекетке: мемлекеттік бюджеттің табиғи техногендік сипаттағы көлденең шығыстарды өтеу белгісіндегі салмақты азайтуға; нарықтық экономикадағы қағидаттарында сақтандыру ақылы, халықтың, жеке ұйымдастырудың жинақ ақшасын ұзақ мерзімді негізде ұлттық экономикаға тарту мүмкін береді.

Азаматтардың ақшасымен операцияларды жүзеге асыратын банктер мен жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметі сияқты сақтандыру ұйымдарының қызметі де белгілі бір мөлшерде халықтың сақтандыру институтына деген сенімінің деңгейіне байланысты.

Сақтандыру экономикалық қатынастардың жүйесі ретінде сақтандьтру жауапкершілігінің әртүрлі объектілері мен субъектелерін, қызметті ұйымдастырудың әртүрлі формаларын қамтиды. Экономикалық қатынастардың әртүрлілігін ретке келтіру және бірыңғай өзара байланысты жүйе құру үшін сақтандыру жіктеу қажет.

Сақтандыру жүйесі республиканың экономикасының тұрақты және сенімді түрде дамуына септігін тиғізуі керек, халықтың әлеуметтік қорғауын көтеру үшін, азаматтардың мүліктерін және шаруашылық субъектілерді   сақтандыруға   толықтыруын негізді   орнату керек.

Сақтандырудың дамуы, өз кезегінде заң қорларының жетілуіне байланысты болады, мемлекеттің ақша- несиелік саясаты мен салыктық-бюджеттік тиімділігіне, сақтандыру қызметін қадағалау сапасы мен сақтандыру ұйымының   қызметінің   сенімділігіне байланысты болады.

Кез келген салада кәсіпкерлік қызмет өмір мен мүліктің жоғалу тәуекеліне ықпалды, олардың уақыты мен масштабын анықтау мүмкін емес, Кездейсоқтық емес, кәсіпкерлік табысының шығу тегі капиталды салудың тәуекеліне берілген төлемі болып табылады. Экономикалық қатынастардың жүйесі саймандар катарын өңдеді, олар тәуекелді тиімді басқаруға жол береді, кәсіпкер үшін қауіпсіз орынды таңдай отырып.

Сақтандыру қаржы рыногінің элементтерінің бірі болып табылып экономикалық категориялар арасынан ерекше орынға ие болады. Сақтандырудың айырмашылықты ерекшелігі болып қаржы қаражаттары мағыналарының шоғырлануы болып табылады. Дүниеде сақтандыру капиталы банктен түсіп ғана қоймай, одан озып кетед: АҚШ, Финляндия, Швейцария, Жапония және басқа да мемлекеттер қатарында сақтандыру қорлары бұл мемлекеттердің вальдық ұлттық өнімінен 3-4 мәрте алып түседі. Сақтандыру компаниялары АҚШ долларымен 4 триллион сомасы көлемінде экономикаға салынған қаражаттан жалпы көлемдерін басқарып отырады. Көріп отырғанымыздай, онда сақтандыру өзінің спецификасы мен    орындалатын       функциясының     күшімен    қоғамда       экономиканың стратегиялық секторы болып табылады. Қазақстан Республикасында сақтандыру резервтері ішкі вальдық өкілінің 0,2% құрайды, жүз сақтандыру қаржыларын инвестициондық процесске әрекеттенуіне жол бермейді.

Сақтандыру әлеуметтік қолсыздандыру мәселелерін сәтті шешуге жол береді, мемлекеттің әлеуметтік жүйесінің қажетті элементі болып табылады. Дамыған елдерде халықты әлеуметтік қорғау жүйесі өзіне мемлекеттік әлеуметтік қамсыздануды, нормативтікті, жеке сақтандыруды, мемлекеттік емес зейнеткерлік қамсыздандыруды өзіне қосады. Қазақстанда бұл жүйені    нақтырап және реттеу кажет.

Осыдан басқа сақтандыру аса қажетті қызметті орындайды -бюджеттік шығын бөлігінің жүгін төмендету, өйткені табиғи және техногенді   болмыстар   кезінде   шығындар тығылып қалады.

Өтпелі экономика жағдайындағы сақтандыру институтының ерекше маңызды   факторлар   қатарымен анықталады.

Біріншіден, сақтандыру халық пен ұйымның әр түрлі қызығушылығын қорғауға жол береді, мемлекет жағы қарастырылған шара көлемі мен мінезге қарамастан. Табиғи және техногенді болмыстардың әрекетін жою шығыны мемлекеттік бюджетке тиелген, олардың мүмкіндіктері шектелген.[11]

Екіншіден, қазіргі жағдайда сақтандыру механизмін қолдану еліміздегі кәсіпкерлік қызметтінің жедел дамуын, Қазақстан экономикасының негізгі салалық ерешеліктерін   қоса   алғанда   қолданылатын технологияның өндірісінің кейінгі жетіле түсуін, оның климаты мен географиялық орналасуын және экономиканың   деңгейінің дамуын қамтамасыз   етеді.

Осылайша, қазіргі сақтандыру   индустриясын   құру мемлекетке:

1) күтілмеген табиғи- техногенді жағдайларды өтеу бөлігіндегі мемлекеттік бюджеттің жүгін азайтуға;

2) сақтандыру арқылы жеке әлеуметтік қамту   мәселелерін шешуге;

3)   халық    пен ұйымның     жинағын    ұзақ    мерзімді     негізде     ұлттық экономикаға тарту.

Сақтандыру экономикалық қатынастардың жүйесі ретінде сақтандыру жауапкершілігінің әртүрлі объектілері мен субъектелерін, қызметті ұйымдастырудың әртүрлі формаларын қамтиды. Экономикалық қатынастардың әртүрлілігін ретке келтіру және бірыңғай өзара байланысты жүйе кұру үшін сақтандыру жіктеу қажет.

 

 

1.2 Сақтандырудың түрлері және олардың жіктелуі

Сақтандыру көп қырлы ол әр түрлі категориядағы сақтаушылар мен сақтандыру объектілері қамтиды.

Сақтандыру шарттары сақтандыру жауапкершілігінің көлемімен ерекшеледі: ол заң күшімен міндетті және ерікті түрде жүрзілуі мүмкін. Сақтандыру катынастарын ретке келтіру сақтандыруды жіктеуді қажет етеді.

Жіктеу дегеніміз өзара байланысты звенолардың бағынышты жүйеге жинақталуы. Қазіргі Қазақстан Республикасының «Сақтандьтру қызметі туралы» Заңының 6 бабына сәйкес сақтандыру салаларға кластарға түрлерге жіктеледі. Сақтандырудың жіктелуі мынандай екі белгіге байланысты: сақтандыру объектілеріндегі өзгешелік және сақтандыру жауапкершілігіндегі өзгешелік. Осыған байланысты сақтандыру объектілер және қауіп қатердің түрлері бойынша жіктеледі.[1]

«Сақтандыру ұйымының сақтандыру қызметі» өмірді сақтандыру саласы және «Жалпы сақтандыру» саласы бойьшша жүзеге асырылады (сурет 1).

Аталған сақтандыру саласының біріншісі заңмен қорғалатын игіліктердің арасындағы ең жоғарғы құндылық болыа табылатын азаматтар өміріне қатысы болып келеді. Өмірді сактандыру саласы бірқатар болмай қоймайтын объективтік сипаты бар өмірлік жағдайларға сақтандырылған (пайда алушы) тұлғаға ақша төлеуін қарастырады.

Бұл тұлғаның қартайған шағында мүліктік мүдделерін кешенді қамтамасыз етуге, адамды жерлеуге шығындарды өтеуге мүмкіншіліктер береді. Осы себептен өмірді сақтандыру өмірді азаматтық құқықтық тәсілдермен қорғаудың бір жолы болып келетінін айтуға болады.

Ерікті нысанда сақтандыру өмірді сақтандыру санасына өз кезегінде кластарды енгізеді. Ерікті өмірді сақтандыруға екі класс қарастырылған, олар: 1) өмірді сақтандыру; 2) аннуитетті сақтандыру.

Өмірді сақтандыру — сақтандыру мерзімі біткенге дейін немесе сақтандыру шартында белгіленген жасқа дейін өмір сүрген жағдайда сақтандыру төлемін жүзеге асыруды көздейтін жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.

Аннуитеттік сақтандыру — сақтандырылушы белгілі бір жасқа жеткен, еңбек ету қабілетін (жасына байланысты, мүгедектігіне байланысты, науқастығына байланысты) жоғалтқан, асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз қалған жағдайларда немесе сақтандырылушының жеке табыстарының келуіне немесе одан айырылуына әкеліп соққан өзге де жағдайларда сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.

Жалпы сақтандыру белгілі бір сақтандыру жағдайларының келіп түсуінде заңды және жеке түлғалардың аймақтық бұзылған құқықтары мен қызығушылықтарының орын төлеуді қамтамасыз етуде дәстүрлі жолда болып келеді. Қазіргі кезде жалпы сақтандыруды кластарға бөлу кеқейтілген тізімді қамтиды, оған шолу жасасак қазіргі кезеңде азаматтық — құқықтық қатынастар субъектілерінің құқықтарын қамтамасыз етуде сақтандырудың мәні бұрыңғыға қарағанда салыстарымсыз жоғары болып келеді деген пікірде орнығуымыз мүмкін.

«Жалпы сақтандыру» саласы ерікті сақтандыру нысанында мынандай сыныптарды қамтиды:

1)  жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру;

2)  медициналық сақтандыру;

3)  автомобиль көлігін сақтандыру;

4)  темір жол көлігін сақтандыру;

5)  әуе көлігін сақтандыру;

6)  су көлігін сақтандыру;

7)  жүктерді сақтандыру;

8)  көлік пен жүктерді сақтандыру қоспағанда, мүлікті сақтандыру;

9)  кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру;

10)   автомобиль көлігі иелерінің азаматтық — құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;

11)   темір жол көлігі иелерінің азаматтық — құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;

12)   әуе    көлігі    иелерінің    азаматтық   —   құқықтық   жауапкершілігін сақтандыру;

13) су    көлігі    иелерінің    азаматтық    —    құқықтық    жауапкершілігін сақтандыру;

14)   тасымалдаушының     азаматтық     —     құқықтык     жауапкершілігін сақтандыру;

15)   шарт бойынша азаматтық — құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;

16)   зиян   келтіргені   үшін   азаматтык   —   құқықтық   жауапкершілігін сақтандыру.

Ерікті сақтандыру нысанындағы әрбір кластың мазмұны және оны жүргізу жағдайлары бойынша қосымша кластар өкілетті мемлекеттік органның нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді. Сонымен, сақтандырудағы әрбір класқа байланысты заңнама заңды нормативтік актілері бойынша арнайы реттеуді қарастыруы қажет.

Осыған байланысты, сақтандырушылар үшін сақтандырудың әрбір класы бойынша жалпы жағдайлар көбіне міндетті болып анықталатынын айтуға болады. бұның өз сыры бар, міндетті реттеу сақтандырушылардың қызметін пайдаланатын субъектілерінің мүдделерін ескеруіне мүмкіндік береді.[8]

Заңда берілген анықтамаға сәйкес, сақтандыру түрі, сақтандыру ұйымы әзірлейтін және ұсынатын сақтандыру өнімі болып табылады. «Өнім» деген түсінікті қолдану интеллектуалдық меншік категорияларын ойға шакырады. Мұндай шарттарда коммерциялық құпиялы болып келетін мәліметтердің болуы мүмкін. Бірақ «Өнім» деген түсінікті біз басқа да позицияда бағалай аламыз. Сақтандыру түрі сақтандырушының да сақтанушының да (пайда алушының) ескеруді қамтамасыз ететін заңның міндетті нормаларьтна қайшы келмейтін және онда сақтандырудың барлық керекті жағдайлары ескерілген шарт болып келеді.[7].

Жазатайьтм жағдайдан және аурудан сақтандыру, сақтандырылған тұлға жазалайтын жағдайдың немесе аурудың салдарын қайтыс болған, еңбек ету (жалпы немесе ішінара) жоғалтқан немесе оның денсаулығына өзге де зиян келтірілген жағдайларда оның қосымша шығындарын шектеулі сомада не ішінара немесе толық өтеуді қарастыратын жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады. Төленетін өтемдердің негіздері мен көлемі азаматтық деликтік құқықтық нормалармен айқындалатын адамның өмірі мен денсаулығына келтіретін зиянның түрлерімен байланысты.

 

Қазақстан Республикасындағы сақтандыруды салалары және сыныптары бойынша жіктеу

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 1

Ескерту: ҚР сақтандыру қызметі туралы заңы, 2000ж. 18.12.00

 

 

Медициналық сақтандыру, сақтандырылатындардың медициналық мекемесін медициналық сақтандыру бағдарламасына енгізілген медициналық қызмет көрсетулерді сүраған жолданымдарынан туындаған шығындарын ішінара жүзеге асыру көзделетін жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады. Міндетті медициналык сақтандыру жүйесі (бұл қатынастардың азаматтық — құқықтық реттеу сұрақтары ескерілмеген) уақыт санын көтере алмай мүліктік айла — амалға жол салынды. Басқа жақтан, Қазақстанда кейбір ұйымдармен іс жүзінде медициналық сақтандыру бойынша шарттың сақтандыру қызметтері көрсетілетін болды. осымен байланысты қатынастарда қатысушылар тең жағдайда болып келеді. Және қымбат медициналық қызметтерде стационарлық емдеуде, протездеуде және тағы басқа қажеттік пайда болған жағдайда бұл сақтандыру сөзсіз өте пайдалы болды. Осының барысында қалыптасқан қажеттілік тиісті сақтандыру нормалары қалыптасуының қажеттілігін әкелді.

Жалпы сақтандыруға көлікті сақтандыруды жатқызады, ол көлік қүралын иеленуге, пайдалануға оған билік етуге юайланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның ішінде айдап немесе үрлап әкетілуі салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады. Тасымалдау шартымен тығыз байланыста болатын көлікті сақтандыру мен қатар, жоғарыда айтылғандай сақтандырудың жеке класында болып келетін жүктерді сақтандыру тұрады. Жүктерді сақтандыру, жүктерді иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның ішінде жүктердің тасымалдау әдісіне қарамастан жоғалып кетуі салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.

Міндеттілік дәрежесіне қарай сақтандыру ерікті және міндетті болады. Соңғы жылдары міндетті сақтандыру кеңінен қолданылады. Мысалы, эскери қызметкерлердің, ішкі істер органдарының қызметкерлерінің өмірі мен денсаулығын, мүлігін мІндетті сақтандыру жүргізілген. Міндетті сақтандыру азаматтық — құқықтық жауапкершілікті сақтандыру саласында дамыған, яғни автомобиль көлігі иелерінің азаматтық — құқықтық жауапкершілігі, нотариустардың және кейбір өзге субъектілержің азаматтық — құқықтық жауапкершілігі міндетті сақтандыруға жатады.[14]

«Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» Қазақстан Республикасы заңының 52 бабына сәйкес, банктердегі салымдарды (депозиттерді) ұжымдық Қазақстан Республикасы жүзеге асады.

Міндетті сақтандырудың түрлері, тәртібі мен талаптары заң актілерімен белгіленуі өз өмірін немесе денсаулығын сақтандыру міндетін азаматқа заң актілерімен де шартпен сақтандыру жағдайларында міндетті сақтандыру сақтандыру қатынастарында сақтанушының (сақтандырылған тұлғадан бөлек қатысуын) міндетті қатысуын талап етеді. Жиі — жиі шартта сақтанушы болып онымен азамат еңбек — қызметтік қатынаста тұратын мемлекеттік орган қатысады. Мұндай жағдайларда сақтандыру сақтанушы каражаттарының есебінен жүргізіледі. Міндетті сақтандыру кезінде сақтанушы сақтандырудың осы түрін реттейтін заң актілерінде жазылған талаптар бойынша сақтандырушымен шарт жасауға міндетті. Міндеттілік негізінен сақтандыру объектілеріне, сақтандыру жағдайларының тізіміне бір немесе басқа жағдайларда тиесілі сақтандыру төлемінің көлеміне, қатысты болып келеді. Сақтандыру төлемдерінің мөлшері өз кезегінде сақтанушының сақтандыру сыйақыларын төлеу міндетіне әсер етеді.

Заң актілеріне сәйкес пайдасына міндетті сақтандыру жүзеге асырылуы тиіс болған адам, егер оған оның сақтандырылғандығы белгілі болса, осы міндет жүктелген түлғадан өзінің сақтандырылуын сот тәртібінде талап етуге құқылы.

Егер сақтанушы міндетті сақтандыру шартын жасамаса немесе оны заңда көзделмеген салыстырғанда нашарлау жағдайларда жасаса, ол сақтандыру жағдайы (оқиғасы) орын алған кезде сақтандырылғандардың алдында өзі жауапты болады. Сақтанушы жауапкершілігінің көлемі осындай жағдайда тиісті сақтандыру жүзеге асырылған кезде сақтандырылғанға тиесілі болатын сақтандыру төлеміне сәйкес болып келеді.[8]

Міндетті сақтандыру шартын жасаудан сақтандырушы ұйымының да жалтаруға құқығы болмайды.

Сонымен міндетті сақтандыруға тән белгілер:

1. Міндетті сақтандыру шарттары заңмен бекітіледі. Сақтандырушы заң бойынша сақтандырылуға   тиісті   объектілерді   сақтандыруға   ал   сақтанушы сақтандыру төлемдерін төлеуге міндетті.

Заңды нормативті актте мыналар қарастырылған:

—  сақтандыруға жататын объектілер тізімі;

—  сақтандыру жауапкершілігінің көлемі;

—  сақтандыру сомасын қамтамасыз ету деңгейі;

—  тарифтік ставкаларды белгілеу тәртібі;

—  сақтандыру төлемдерінің төлену тәртібі;

—  сақтандырушы мен сақтанушының негізгі құқықтары мен міндеттері.

2. Заңда көрсетілген объектілердің барлығының жаппай сақтандырылуы. Бұл принцип әсіресе мүлікті сақтандыруда қатты сақталады.
3. Сақтандыру сомасымен қамтамасыз ету нормаланған. Мысалы автокөлік иелерінің азаматтық құқықтық жауапкершілігінің жабуға арналған сома 400 айлық есептік көрсеткішпен шектелген.

Ерікті сақтандырудың міндетті сақтандырудан айырмашылығы, ол толығымен тараптардың еркін білдіруіне негізделеді. Ерікті сақтандырудың түрлері, шарттары мен тәртібі тараптардың келісімі бойынша белгіленеді.

Ерікті сақтандыруға тән белгілер:

1. Ерікті сақтандыру    заңды    және    ерікті    түрде    жүргізіледі.    Заң сақтандырудың   жалпы    шарттарын    және    ерікті    сақтандыру    объектілерін белгілейді.
2. Сақтандыруға қатысу сақтандырушыларға байланысты. Бұл принцип сақтандыру келісім  шартының  сақтанушының талабына сай  жасалатынына кепілдік береді.
3. Ерікті сақтандыру ішінара қамту арқылы жүргізіледі, яғни барлығы жаппай сақтандырылуы міндетті емес.
4. Ерікті сақтандыру сақтандыру мерзімімен шектелген.
5. Сақтандыру сомасымен    қамтамасыз    ету    сақтанушы    талабына байланысты болады.

Сақтандыру объектілеріндегі өзгешелікке байланысты сақтандыру жеке және мүліктік болып бөлінеді. Азаматтық өмірін, денсаулығын, еңбекке қабілеттілігін және басына байланысты өзге де мүдделерін сақтандыру жеке сақтандыруға жатады, мысалы, олардың белгілі жасқа келгеніні сақтандыру. Жеке сақтандыру шарты бойынша сақтанушының өзі, сондай-ақ шартта аталған басқа (пайда алушы адам сақтандырылған болуы мүмкін).

Мүліктік және кәсіпкерлік тәуекелдер мен азаматтық — құқықтық жауапкершілікті қоса алғанда, оларға байланысты мүдделерді сақтандыру мүліктік сақтандыруға жатады.

Мүліктік сақтандыру кезінде мүліктің жоғалуы (жойылуы), жетіспеуі немесе бұлінуі және заңда көзделген өзге де мүліктік қүқыктар сақтандырылады. Сақтанушының немесе пайда алушының мүліктерді сақтандыру мүддесі болмаған жағдайда жасалған мүліктік сақтандыру шарты жарамсыз болады. Мүлікті сақтандырудың объектілері — сақтанушының мүліктік мүдделері, яғни құрылыс, үй мүліктері, малдар, көлік құралдары, субъектелері — сақтанушы, сақтандырушы, пайда алушы.

Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру кезінде сақтанушы ретінде іс — қимыл жасайтын кәсіпкердің шарттары бойынша әріптестерінің өз міндеттемелерін бұзуынан болуы мумкін залалдардың тәуекелі немесе кәсіпкерден тэуелсіз жағдайлардан осы қызмет шарттарының өзгеруінен болған залалдар тәуекелі, соның ішІнде күтілген кірісті алмай қалу тәуекелі сақтандырылады. Мүлікті сақтандырудан айырмашылығы сақтандырудың бұл класында тек сол сақтанушының кәсіпкерлік тәуекелі және тек соның пайдасына ғана сақтандырылуы мүмкін. Сақтанушы болып табылмайтын тұлғалардың кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру шарты немесе өзге тұлғаның (пайда алушының) пайдасына жасалған шарт жарамсыз болады. [15]

Кәсіпкерлік екі мағынада пайдаланылады.

а) белгілі бір істің түрі;

б) сол іспен шүғылданатын нақтылы қоғамдық ұйым.

Нарық жағдайында тәуекел кәсіпкерліктің шешуші элементі. Тәуекелдің ерекшеліктері кәсіпкерлік істе белгісіздік, күтпегендік, сенбеушілік, болжамдылық жетістікке жетуге кедергі болуы мүмкін. Нарық жағдайында кәсіпкерлік қызметпен байланысты тәуекелдің түрлері де көбеюде. Нарықты экономика жағдайында кәсіпкерлер үшін коммерциялық тәуекелділікті сақтандырудың маңызы зор. Коммерциялық тәуекелділікті сақтандыруда сақтандыру объектісі сақтанушының коммерциялық қызметі болып табылады.

Коммерциялық сақтандыруда сақтандыру тарифтер көптеген факторларға байланысты. Олар коммерциялық қызметтің түрі, сақтандыру мерзімі, нарык қатынастарының      тұрақтылық      деңгейі. Сақтандырудың  бұл түрі шаруашылықтың барлық салаларын қалпына келтіру мен дамытудағы перспективалы сақтандыру болып табылады.

Жауапкершілікті сақтандыру — сақтандыру қызметінің жеке саласы болып табылады. Жауапкершілікті сақтандыру объектісіне — сақтанушының қандай да бір әрекетін немесе әрекетсіздігінен зиян келтірілуі мүмкін үшінші жақ алдындағы жауапкершілігі жатады. Субъектілері — сақтанушы, сақтандырушы, пайда алушы. Жауапкершілікті сақтандырудың мақсаты залал келтірушінің экономикалық мүддесін сақтандыру арқылы қорғау. Азаматтық — құқықтық жауапкершілікті сақтандыру кезінде басқа түлғалардың өміріне, денсаулығына немесе мүлкіне зиян келтірудің салдарынан туындайтын жауапкершіліктің болу тәуекелі (қаупі) сақтандырылады. Азаматтық — құқықтық шарттардан және басқа да негіздерден пайда болуы мүмкін, жауапкершілік сақтандырылуы мүмкін.

Жауапкершілікті сақтандыру ерікті және міндетті түрде жүргізіледі. Жауапкершілікті сақтандырудың оны басқа салалардан бөліп тұратын өзіндік ерекшеліктері бар:

1)  азаматтық жауапкершілікті сақтандыру түрлерінде сақтандыру окиғасының болуын анықтау сақтандырудың қатысушыларының құқықтары мен міндеттерін белгілейтін азаматтық — құқықтық нормалары мен тікелей байланысты.

2) жауапкершілікті сақтандыру сақтанушының үшінші тұлғаға келтірген зиянының орнын, келісім шартта көрсетілген сақтандыру сомасы көлемінде жабуды  қамтамасыз  етеді,  яғни жауапкершілікті  сақтандыру келісім шарты үшінщі тұлғаның пайдасына жасалады.

3)  жауапкершілікті сақтандыру сақтанушының үшінші тұлғаға алдындағы жауапкершілігін сақтандыру болып табылады.

Қазақстан Республикасының азаматтық — құқықтық жауапкершілікті сақтандыру міндетті сақтандыру түріне жатады және де ол 1997 ж. «Көлік құралдары туралы» заңға сәйкес енгізілді. Сақтандыру шарттары Қазақстан Республикасы үкіметінің 1996ж. 31 желтоқсанындағы №1319 шешімімен бекітілген. Автокөлік қүралының иесі лицензиясы бар кез — келген сақтандыру ұйымда сақтандырылады. Міндетті сақтандыру келісімі 1 жылга жасалады. Ережеде сақтанушылардың белгілі бір категорияларына жеңілдіктер карастырылған. Әлеуметтік қамсыздандыру органдары арқылы көлік құралын тегін алған тұлғаларға, Ұлы Отан соғысының ардагерлері мен оған теңестірілген тұлғалар I және II топ мүгедектері жылдық төлемнің 50% төлейді. Міндетті сақтандыру жеңіл, жүк тасымалдаушы автомобиль, микроавтобус, троллейбус, трамвай иелеріне қатысты.

Міндетті сақтандыруда сақтандыру сомасының мөлшері шектелген, сондықтан автокөлік құралының иесі өз жауапкершілігін қосымша ерікті түрде сақтандыруына болады.[13]

«Қазақстан Республикасының нотариат туралы» заңына сәйкес жеке нотариустардың азаматтық — құқықтык жауапкершілігін сақтандыру міндетті түріне жатады. Жеке нотариустар жауапкершілігі мынадай іс — әрекеттер нәтижесінде пайда болады:

1)  келісімдерді куэландыру;

2)  мұрагерлік мүлікті қорғауға шара қолдану;

3)  мұрагерлік кұқы бар куэлігін беру;

4)  құжаттар мен құнды қағаздарды сақтауға қабылдау.

Жеке нотариус өзінің азаматтық — құқықтық жауапкершілігін жыл сайын лицензиясы бар кез — келген сақтандыру компаниясында сақтандыра алады.

Кәсіпкерлік жауапкершілікті сақтандыру — кәсіби кызметі барысында үшінші тұлғаға зиян келтіруі мүмкін, әр түрлі категориядағы тұлғалардың мүліктік мүддесін сақтандыру түрлерін қамтиды. Кәсіби жауапкершілікті сақтандырудағы тәуекелдер екі топқа бөлінеді:

1) үшінші тұлғаның денсаулығына залал келтіру және дене жарақатымен байланысты тәуекелдер. Мұндай жағдайлар дәрігерлер, хирургтар, дантистер, формацевтер тэжірибесінде жиі кездеседі.

2) материалды шығын келтірумен байланысты тәуекелдер. Кәсіби қызметке талап және оның жүрзілуі арнаулы заңды және нормативті актілерге сәйкес белгіленеді. Сақтандыру жеке кәсіби қызметпен айналысатын түлғаға қатысты жүргізіледі. Жеке тэжірибеленуші маманның (сақтанушының) клиентке келтірілген материалдық зияны мен оның көлемі соттың шешімі бойынша аныкталған жағдайда ғана сақтандыру оқиғасы болады деп есептеледі.

Экологиялық сақтандыру қазіргі кездегі актуальды мәселелердің бірі. Экологиялық сақтандыруда сақтандыру сомасы екі жақтың келісімі бойынша немесе табиғатты қоршаған ортаны ластау жауапкершілігінің лимиті бойынша анықталады. Біздің елемізде 1991 жылы «Табиғатты қоршаған ортаны қорғау туралы» заңына сәйкес ерікті экологиялык сақтандыру енгізілді. Бірақ бұл заңның талаптары экологиялық сақтандыруды толық қолданьгла қойған жоқ.

Бұрыңғы заманмен салыстырғанда қазіргі заңнама сақтандыру нысандарының тізімін көбейтті. Енді сақтандыру нысаны сақтандыру төлемін жүргізудің негізінен де анықталады. Осыған байланысты сақтандыру тағы екі нысанға бөлінеді, олар

а) жинақтаушы;

б) жинақтаушы емес.[16]

Сақтандыру төлем төленуін сақтандыру шартында белгіленген кезең аяқталғанда, немесе сақтандыру жағдайы туындағанда. Төлем төленуінін карастыратын (осылардың қайсысы бірінші болатынына қарап) сақтандыру жинақтаушы болады. Яғни, жинақтаушы сақтандыру бойынша сақтандыру жағдайы болмауы да мүмкін. Аннуитет шарты жинақтаушы сақтандыру шартына жатады.

Аннуитет шарты сақтандырушының шартта белгіленген мерзім ішінде пайда алушының пайдасына мерзімді төлемдер түрінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыруға міндетті ететін сақтандыру шарты.

Жинақтаушы емес сақтандыруда сақтандырудың төлемін жүргізудің негізі болып сақтандыру жағдайы есептеледі. Көрсетілген сақтандыру нысандарының тағы бір ерекшелігі сақтандыру жүргізіліп жатқан объектілерінін өзгешілігі. Жинақтаушы сақтандыру шарттары тек қана жеке сақтандыру бойынша жасалуы мүмкін. Ескертуге жататын нәрсе — сақтандырудьщ нысандары бойынша бөлінуі сияқты (толық болып келмейді). Бұл сақтандыру қызметін лицензиялау үшін  қажет болса, яғни мазмұнын сақтандырудың  көрсетілген нысандарынан ерекшеленетін сақтандыру қызметі пайда болса, онда заңнамада сақтандырудың нысандары бойынша өзге де жіктелуі қарастырылуы мүмкін.

Сақтандырылғандар тарапынан тұлғалардың көптілігі топтың сақтандыру шартын жасауға әкеп соғады. Сақтандырушы тарапы жағынан түлғалардың көптілігі ортақ сақтандыру құрады. Егер сақтандырушының өзі сақтанушы алдындағы өз міндеттерінің бәрін немесе оның бір бөлігін орындамауына байланысты тәуекелді сақтандыратын болса, қайта сақтандыру шарты орын алады.

Қайта сақтандыру — сақтандыру шарты бойынша сақтандыру ұйымы кабылдап, кейіннен өздерінің арасында жасалған қайта сақтандыру шартына сәйкес қайта сақтандыру ұйымына сақтандыру тәуекелдерінің бәрін немесе бір бөлігін беруге байланысты қызмет және соган байланысты туындайтын қатынастар. Қайта сақтандырудың өзі де бөлінеді. Заңмен бара — бар және бара — бар емес қайта сақтандыру түсініктері енгізілген. Бара — бар қайта сақтандыру — бұл тиісті сақтандыру шартында көзделген жағдайлар туындаған кезде қайта сақтандыру ұйымы қайта сақтандыру шарты бойынша цеденттен қабылданған сақтандыру  міндеттемелерінінің  үлесіне   бара —  бар  мөлшерде   сақтандыру төлемін жүзеге асыруға өзі міндеттеме кабылдайтын қайта сақтандыру. Бара-бар емес қайта сақтандыру бүдан бөлек, сақтандыру шартына сәйкес көзделген жағдайлар туындаған кезде қайта сақтандыру шарты бойынша цеденттің өзі ұстап қалатын сомасынан артығы мөлшерінде жүзеге асыруға өзіне міндеттеме қабылдайтын қайта сақтандыру. Өзі ұстап қалатын сома деп — қайта сақтандыру шартымен сәйкес өз есебінен цедент жауапкершілікті атқаратын сақтандыру сомасын атайды.[16]

Шекаралық сақтандыру (қайта сақтандыру) белгілері. Қазақстан Республикасында немесе оның сақтандыру сыйлық ақысы төленетін сақтандыру (қайта сақтандыру) шекаралық болып табылады. Шекаралық сақтандыруды жүргізудің талаптары мен тәртібі Қазақстан Республикасының заңдарымен немесе Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттармен белгіленеді. Сонымен қатар заңда өзара сактандырудың мүмкіндігі қарастырылған. Азаматтар мен заңды тұлғалар кажетті қаражатты өзара сақтандыру қоғамдарына біріктіру жолымен өзара негізде өз мүлкін және мүлікті мүдделерін (кәсіпкерлік тәуекелдер, азаматтық — құқықтық жауапкершілікті) сақтандыра алады. Өзара сақтандырудың ерекшелігіне егер қоғамның қүрылтай құжаттарында мұндай жағдайларда сақтандыру шарттарын жасау көзделмесе, қоғам өзінің мүшелерінің мүлкін және мүліктік мүдделерін өзара сақтандыруды мүшелік кезінде тікелей жүзеге асыратыны жатады.

Сақтандыру салаларын сақтандырудың нақты түрлеріне бөлудің тәжірибелік мәні бар. Дэл осы деңгейде сақтанушылар мен сақтандырушылар арасындағы сақтандыру қатынасы пайда болады, сақтандыру шарттары, сақтандыру жауапкершілігінің көлемі және сақтандыру тарифтері белгіленеді.

Халықаралық тәжірибеде сақтандыру түрі тариф деп те аталады. Себебі кез

—  келген  сақтандыру түрінің  шарты  сақтандыру тарифінде  көрініс  табады. Сонымен,   сақтандыру   түрі   дегенеміз   —   сақтандыру   жауапкершілігінің бір көлемінде сәйкес тарифтік ставка бойынша сақтандырудың нақты нақты объектісін сақтандыру.[1]

Сақтандыру түрлерінің саны шексіз және ол потенциалды сақтанушылардың мүддесіне байланысты.

Мысал ретінде бізге кеңінен таралған сақтандырудың түрлерін қарастырайық.

Заңды және жеке тұлғалардың мүліктерін сақтандыруда бұл күрылысты, жануарларды, үй мүліктерін, көлік қүралдарын, шикізатты, материалдарды, ауылшаруашылық өнімдерін, жүктерді сақтандыру. Жауапкершілікті сақтандыру бойынша автокөлік иелерінің азаматтық — құкықтық жауапкершілігін сақтандыру, жүмыс берушілердің азаматтық — құқықтық жауапкершілігін сақтандыру, кәсіби жауапкершілікті сақтандыру. Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандырудың түрлері өндіріс процесіндегі немесе қызмет көрсетудегі нақтьт тәуекелдердің түрлеріне байланысты болады, мысалы жаңа техниканы иемдену, валюта бағамының ауытқуы, өндірістің тоқтап қалуы т.б. Өмірді сақтандыру түрлері — өмірді ұзақ мерзімге сақтандыру, балаларды сақтандыру, қосымша зейнетақы сақтандыру.

Сонымен сақтанушы пайдаланатьтн сақтандырудың әртүрлі жиынын сақтандыру нарығының ассортиментін құрайды.

 

 

1.3 Сақтандыру нарығының реформаларын заңмен қамтамасыз ету

Мемлекет сақтандырудың коғам өмірінде басты роль атқаратын сала екенін біліп, оны қараусыз қалдырмайды. Сондықтан да мемлекет оны реттеу мақсатында нормативті-құқықтық актілер шығарады. Ерекше сақтық қатынастар, сақтық қызметін рыногының, азаматтар мен заңды тұлғаларды сақтандыру тұрғысындағы қорғау, «сақтандыру кызметі туралы» Қазақстан Республикасының заңымен, сақтандыру мәселелері жөніндегі Үкімет қаулыларымен және Ұлттық Банктің сақтандыруды кадағалау департаментінің нормативтік актілерімен реттеліп отырады. Осыған дейін біршама уақыт бұрын сақтандыру қатынастарын кешенді реттейтін заң актісі болып Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың 3 қазанынан «Сақтандыру туралы» заң күші бар жарлығы саналды. 2000 жылдың 18 желтоқсанында Қазақстан Республикасы «Сақтандыру қызметі туралы» жаңа заңы қабылданды. Қазір заңгерлер тарапынан жоғары деп бағаланады. Онда сақтандыру ісін ұйымдастырудың қазіргі замаңғы талаптарға сәйкес келтіруді қамтамасыз ететін шаралар қарастылған. Сақтандыру жағдайларының түрі заң актілерімен (сақтандыру міндеті болып келген кезде) және шарттарымен (сақтандыру ерікті болып келген кезде) анықталады.

Сақтандырудың шарттық қатынастарының ерекшелігі: сақтандыру шығаратын ережелерде көрсетілген жағдайларға сақтанушы қосылу керек. Өз кезегінде сақтанушы заңның барлық талаптарының және оньщ қызметін тұтынушылардың мүддесін сақтау бойынша міндетін атқарады. Егер сақтанушының   қызметін   бақылайтын   үкіметте   мемлекеттік   орган   заңның бұзылуын ережелерде көрсе, онда ол сол немесе басқа сақтандыру қызметін жүргізуге лицензия бермеудің негізі болып есептеледі.

Сақтандыру ережелері сақтандырушы мен сақтандырудың әр түрі бойынша бөлек дайындалады және сақтандырудың тиісті түрін жүргізу үшін лицензияны беру құқығы өкілетті мемлекеттік органымен келісуге жатқызылады. Шарттар қарастырылмаған жағдайларға байланысты даулар пайда болса, онда басшылыққа сақтандыру ережелерінде жағдайлар алынуы тиіс.

Сақтандыру ережелері мыналарды қарастыруы керек:

1)  сақтандыру объектілерінің тізімін;

2)  сақтандыру сомаларын анықтаудың тәртібін;

3)  сақтандыру тәуекелдерін;

4)  сақтандыру     жағдайларының     қатарынан     алып     тасталуы     және сақтандыруға шек қоюы;

5)  сақтандыру шарты қолданылуының мерзімі мен орнын;

6)  сақтандыру шартын жасаудың тәртібін;

7)  тараптардың құқықтары мен міндеттерін;

8)  сақтандыру    жағдайы    орын    алғандағы    сақтанушы    жасауы    тиіс әрекеттерді;

Сақтандыру ережелерінде жағдайларды сақтандырудың әдет — ғұрып нормаларына жатқызуға болады деп айта аламыз. Келісім бойынша сақтандырушы мен сақтанушы арасында қосымша жағдайларды ескеретін сақтандыру шарты жасалынуы мүмкін.[9]

Қосымша жағдайлар үш еседен көп қайталанса, сақтандырушы заңнама қарастырған тәртіпте сақтандырудың белгілі түрі бойынша ережелерді өзгертуге міндетті. Яғни, бұл жағдайлар сақтандырушының тұрақтанған тәжірибесін бөлігі ретінде қарастырылады. Енді сақтандыру шартының сипаттамаларын қарастырайық.

Заңнамадағы анықтамасына сәйкес сақтандыру шарты конценсуалды болып қаралады. Бірақ «Қазақстан Республикасыдағы Азамат Кодексінің» 827-6 сәйкес, сақтандыру шарты сақтанушы сақтандырушы сыйлық ақысын төлеген кезден бастап, ал оны бөліп — бөліп карастырылса бірінші сақтандыру жарнасы төленген кезден бастап күшіне енеді және тараптар үшін міндетті болады. Осыны ескерсек іс жүзінде жалпы тәртіп бойынша сақтандыру шарты реалды болып келетіне түсінікті. Сақтандыру шартына конценсуалдық мінез тараптардың келісімімен немесе жеке заң актілерімен берілуі мүмкін.

Сақтандыру шартының тараптары сақтандырушы мен сақтанушы болып табылады. Сақтандырушы сақтандыру жүзеге асыратын, яғни сақтандыру жағдайлары пайда болған кезде сақтанушыға немесе пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға шартта айқындалған соманың шеңберінде сақтандыру төлемін жүргізуе міндетті түлға. Сақтандыру ұйымы ретінде тіркелген және сақтандыру қызметін жүзеге асыруға берілген лицензиясы бар заңды тұлға ғана сақтандырушы тұлға бола алады.

Сақтандыру нарығын қалыптастыру сақтанушылардың мүддесін қорғайтын, барлық сақтандырушылар үшін теңдей жағдай жасайтын арнайы сақтандыру     заңдылығына     негізделуі     қажет.      Сақтандыру     заңдылығы клиенттердің ғана емес сонымен қатар сақтандыру компанияларын банкротқа ұшыраудан, сақтандыру құрылымындағы монополизмнен қорғауы, сақтандыру ұйымдарының қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін де қажет.

Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығы Кеңес одағы ыдырап, тарағаннан кейін біртіндеп дами бастады. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасу жылдарында сақтандырудың құқықтық негізін қалаған бірнеше заң актілері кабылданды. «Сақтандыру туралы» ең алғашқы заң 1992 жылы шілде айында қабылданды. Ол заң осы саланы реттеу жұмыстарының жалпы бастамаларын ғана анықтады. Онда сақтандыру ісінің дұрыс реттілікпен дамуы үшін қажетті — сақтандырушылардың қаржы тұрақтылығын қамтамасыз ету жагдайы және олардың төлем қабілетінің кепілдігі, сақтандыру қызметін мемлекеттік қадағалауды жүзеге асыру және оны лицензиялау туралы ережелер болмады.

Қазақстан Республикасының Президентінің 1994 жылғы 14 сэуіріндегі заң күші бар «Сақтандыру нарығын қалыптастыру және дамудың ұйымдастырушы — кұқықтық іс шаралары туралы» жарлығы осы кемшіліктерді болдырмауға тырысты. Заң талабы бойынша сақтандыру ұйымдарының жарғылық қоры 2 млн. теңгеден кем болмауы керек. сонымен қатар шетелдік сақтандырушылардың қызметіне тиым салынды. Сақтандыру қызметін лицензиялау енгізілді және де сақтандырудан басқа кәсіпкерлік қызметінің басқа түрлерімен айналысуға тиым салынды. Соның нәтижесінде бір жыл ішінде сақтандыру ұйымдарының сандары 10 еседен азайып, 22 — ге жетті.

Сақтандыру ісі саласында 1995 жылдың 3 қазанында Қазақстан Республикасының Президентінің заң күші бар «Сақтандыру туралы» жарлығы шықты. Осы заңмен жарғылық қордың ең төменгі мөлшері 40 айлық есептік көрсеткіш көлемінде белгіленді. Ал шетелдік сақтандырушыларға сақтандыру компанияларының жарғылық қорына 50% қатысуы рүқсат етілді. Осындай талаптарды орындаған компаниялар саны 22 болды. Олардың жиынтық капиталы — 403 млн. теңгені, ал сыйақы көлемі — 158 млн. теңгені құрады. 2000 жылдың 27 қарашасындағы Қазақстан Республикасы Президентінің №41 жарлығымен «Қазақстан Республикасы 2004 жылдары сақтандыруды дамытудың мемлекеттік бағдарламасы» қабылданды. Бұл бағдарламада мынандай міндеттерді шешу көзделінді;

—  сақтандыруды қолдау аясын кеңейту және міндетті сақтандыру түрлерін нақтылау;

—  сақтандыру нарығының қазіргі заманғы инфрақұрылымын қалыптастыру және    оның    қатысушыларының    сақтандыру    (қайта    сақтандыру) ұйымы, сақтандыру брокері, сақтық агент, сақтанушы, сақтандырушы, пайда алушы, актуарий, уэкілетті аудиторлық ұйым, өзара сақтандыру қоғамы, асыратын өзге де заңды және жеке тұлғалардың қызметін ұйымдастыру үшін жағдай жасау;

—  халықаралык стандарттарды ескере отырып, сақтандыруды қадағалаудың жүйесін ұйымдастыру;

—  сақтандыру және кайта сақтандыру ұйымдарының қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілеттігі бойынша талаптарды күшейту;

— осы заманға сәйкес сақтандыру технологиясын енгізуге жәрдемдесу;

— сақтандыру саласында кадрлар даярлау, кайта даярлау және біліктілігін арттыру жүйесін ұйымдастыру.

Осы тұрғыдан алғанда, ұлттық сақтандыру жүйесін ұйымдастыруда және сақтандырудың әлеуметтік маңызды түрлерін жедел дамытуда мол резерв жасалған. 1995 жылғы «Сақтандыру туралы» заңның кейбір «Тайыз жерлерін қайта кұру қажеттілігі туындап», 2000 желтоқсан айында Қазақстан Республикасының «Сақтандыру қызметі туралы» заңы кабылданды.

Заңда сақтандыру қызметі сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы жүзеге асыратын кәсіпкерлік қызметтің неғізгі түрі болып табылады делінген. Сақтандыру нарығы дегеніміз — бұл бір жағынан сақтандыру қызметіне деген сұраным да, екінші жағынан осы қызметтерді ұсыну шараларының жиынтығы Қазақстан Республикасы сақтандыру нарығының қатысушылары:

1)  сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы;

2)  сақтандыру брокері;

3)  сақтандыру агенті;

4)  сақтанушы, сақтандырылушы, пайда алушы;

5)  актуарий;

6)  уәкілетті аудиторлық ұйым (уәкілетті аудитор);

7)  өзара сақтандыру қоғамы;

8)  сақтандырумен  байланысты  кәсіпкерлік  қызметті  жүзеге  асыратын өзге де және жеке тұлғалар болып табылады.

Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы сақтандыру қызметінен басқа қызметтің мынадай түрлерін:

—   уәкілетті   мемлекеттік  органның  нормативтік  құқықтық  актілерінде көзделген тәртіппен инвестициялық қызметті;

—   тиісті жинақтаушы шартын көзделген сатып алу формасы шегінде өзінің сақтанушыларына қарыз беруді (сақтандыру ұйымы үшін);

—   сақтандыру       (қайта       сақтандыру)       ұйымдарының       қызметін автоматтаныдыру     үшін     пайдаланылатын     арнаулы     бағдарламалық қамтамасыз етуді сатуды;

—   акпарат бөлімдерінің кез — келген түрлерінде сақтандыру ісі  және сақтандыру қызметі жөнінде арнаулы әдебиет сатуды;

—   бұрын   өз   мұқтаждары   үшін   сатып   алынған   (сақтандыру,   қайта сақтандыру)    ұйымы    үшін    немесе    оның    қарамағына    сақтандыру шарттарын жасауға байланысты келіп түскен (сақтандыру ұйымы үшін) мүлікті сатуды немесе жалға беруді;

— сақтандыру кызметіне байланысты мәселелер бойынша  консультациялық қызмет көрсетуді;

—   сақтандыру (қайта сақтандыру) саласында мамандардың біліктілігін арттыру мақсатында оқытуды ұйымдастыру мен жүргізуді;

—   сақтандыру агенті ретінде сақтандыру делдалы болуды жүзеге асыруға құқығы бар.[1]

«Сақтандыру қызметі туралы» заң жарғылық қордың төменгі мөлшерін шұғыл ұлғайту арқылы сақтандыру компанияларын ірілендіруге әкелді. Осы кезеңде сақтандыру нарығында 70 сақтандыру және бір қайта сақтандыру ұйымы әрекет етті. Сақтандыру сыйақыларының көлемі 6 млрд. теңгені құрады.

Қазіргі кезде Қазақстан Республикасындағы сақтандыру туралы заңдылық Азаматтық Кодекстің сәйкес баптарын қамтиды (негізгі бөлім).

Сақтандыру қатынастарында біріншіден, сақтандырушы мен сақтанушы, екіншіден, басқа да сақтандырылған заңды және жеке тұлғалар, сақтандыру агенттері мен брокерлері, банктік мекемелер, қаржы, салық құкық қорғау органдары қатысады. Сақтандыру объектілері метериалды кұныдылықтар, сақтанушылардың мүдделері, өмірі, денсаулығы, еңбекке кабілеттігі болып табылады.

Сақтандыруды жүргізумен байланысты барлық құқықтық қатынастарды екі топқа бөлуге болады: біріншісі, сақтандыруды реттейтін құқықтық қатынастар, яғни сақтандыру резервтерінІң қалыптасу және пайдалану процесі, екіншісі, сақтандыру ісін ұйымдастыруға байланысты туындайтын құқықтық қатынастар, яғни сақтандырушылардың қызметі, олардың банк мекемелерімен, бюджетпен, мемлекеттік басқару, бақылау және реттеу органдарымен байланысы.

Осы жоғарыда аталған құқыктық қатынастың бірінші тобы азаматтық кұқық нормаларымен, ал екіншісі әкімшілік, каржылық, қылмыстық, процессуалды және құкыктың басқа да салаларымен реттеледі.

Азаматтық құқыққа құқықтык реттеудің келісімді немесе диспозитивті әдісі тән. Әкімшілік, қаржылық және т.б. құқыққа құқықтық реттеудің экімшілік әдісі тән. Сақтандырудағы құқықтық қатынастар сақтандырудың категориясын көрсете отырып, екі жақтың өзара міндеттемелерін сипаттайды. Мұндай құқықтық қатынастар міндеттемелеік құқыққа жатады.

Міндетті кұқықтық қатынастар сақтандырушы мен сақтанушының ғана емес сақтандырылған басқа да субъектілердің, қызығушылығы бар кәсіпорындар мен ұйымдардың, медициналық, банктік, құқық қорғау және басқа да мекемелердің мүддесін қорғайды./19/.

Сақтандырушы материалды құндылықтарды сақтандыруға қабылдау үшін объектілерді тексеруден өткізеді, бағлайды, сақтандыру төлемдерін есептейді және сақтанушыға сақтандыру полисін береді. Сақтандыру оқиғасы болған жағдайда акт жасайды, зиянның көлемін, сақтандыру өтемін анықтайды. Сақтанушы өз кезегінде сақтандыру төлемін төлейді, сақтандыру келісім шартынт жасауға кажетті мәліметтерді хабарлайды, келісімді мерзімінен бүрын тоқтатуға құқы бар.

Сонымен, сақтандырудағы құқықтық қатынас дегеніміз — сақтандыруды ұйымдастыру және орындау процесінде пайда болатын нормалармен реттелінетін құқықтық қоғамдық қатынастар болып табылады. Сақтандыру қатынастары         материалдық         және         ұйымдастырушылық  болып бөлінеді.Сақтандырудың материалды күкықтық қатынастары сақтандырушы мен сақтанушы арасындағы ақша қорының қозғалысын және олардың арасында болатын басқа да қатынастарды реттейді. Материалдық сақтандыру қатынастары дизпозитивтік әдіспен реттеледі және Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес әрқашанда шартты сипатта болады (кейбір мемлекетттерде осы мемлекеттік сақтандыруға байланысты шартсыз да болуы мүмкін).

Ал ұйымдастырылған сақтандырудың құқықтық қатынастарында субъектілердің заңды теңсіздігінің болуы әдеттегідей жағдай деуге болады. Бұл қатынастар тік сипатта болады және мына формула бойынша анқыталады. «Билік-бағыну». Бұл берілген формуладағы бірнеше билік етуші субъект тек құқықтарға ие болады деп, ал екінші бағынушы субъект тек міндеттерге ие болады деп түсінбеу керек. Мұнда біріншісі сияқты екінші субъект те құқықтар мен міндеттерге ие, бірақ бұлардың ара қатынастарына қарап бір тараптың екіншісіне қарағанда көбірек уэкілеттілікке ие болатынын көруге болады. Ұйымдастырушылық кұкықтық қатынастың билік етуші субъектісі ретінде әрқашанда мемлекеттік орган немесе мемлекеттегі сақтандыруды реттеуге уәкілеттілік берілген орган немесе тіпті сақтандыру ұйымының қызметіндегі мемлекеттік қадағалау органы болады. ¥йымдастырушылық сақтандыру қатынастарында бағынушы субъект ретінде сақтандыру ұйымдары сонымен қатар сақтандырушы немесе сақтанушы ретінде болатын азаматтар және заңды тұлғалар болады.

Шартты сақтандыру қатынастары тараптардың келісіміне негізделеді, сонымен қатар сақтандыру нормаларымен көзделмеғен сақтандыру міндеттерінің шартары екі жақтың еріктерін білдіру арқылы шешіледі. Негізгі материалдық құқықтық қатынастың субъектілері ретінде сақтандырушы және сақтаушы болады. Бұдан басқа бұл қатынастар негізғі сақтандыру қатынастарына байланысты қосымша көмектесуші қатынастар болуы мүмкін.Сақтандырушы өз қызметін сақтандыру агенті арқылы, ал сақтанушы сақтандыру брокері арқылы жүзеге асырады.

Материалдық сақтандыру құқықтық қатынастың субъектілері өздерінің құқықтарын қорғаудың негізгі тэсілі ол сот тәртібі. Егер материалдық сақтандыру қатынастарының субъектілері сақтандырушы және сақтанушы болса, шартты қатынас болып табылады. Бұл шатты әр тарап өзінің құқықтарын және мүдделерін жалпы сотқа талап арыз кою арқылы шеше алады. Ұйымдастырушылық сақтандыру құқықтық қатынастың субъектілерінің құқықтары мен мүдделерінің қорғалуы көбінесе бұл қатынаста осы субъектілердің алатын орнына байланысты болады, яғни ол тарап билік етуші ме әлде бағынышты екенін білдіреді. Билік етушінің іс- әрекетіне сотқа бағынушылық тәртіппен шағымдану арқылы бағынушы тарап өз құқықтары мен мүдделерін қорғай алады. Бағынушылық тәртэппен шағымдану дегеніміздің өзі ол билік етуші тараптың іс-әрекетіне шағымдануды білдіреді, мұндай билІк етуші тарап әрқашан мемлекеттік орган болады.Мысалы сақтандыруды мемлекеттік қадағалау органының іс әрекетіне қаржы министрлігіне немесе үкіметке шағымдануға болады. Бағынушылық тәртіппен шағымдану қүқығы мен мүдделерінің қорғалуының жан жақты әдісі болып табылады, яғни билік етуші тараптың барлық іс әрекетіне және актілеріне әртүрлі негідер бойынша шағымдануға болады. Мүндай арыз жоғарғы түрған органмен қаралған кезде міндетті түрде талап раыз берушіғе оның нәтижесі туралы хабарлануы тиіс және ол міндетті түрде заңмен беогіленген мерзімде қаралуы тиіс.Ұйымдастырушылық сақтандыру құқықтық қатынасының билік етуші тарабының іоәрекетіне шағымдануына байланысты болатын сот тәртібі бұл қатынастың бағынышты субъектілерінің қоғалуының альтернативтік тәсілі болып табылады, басқаша айтқанда бағынатын тарап бір уақытта ол тарап арызбен жоғары түрған органға және сотқа да шағымдана алады. Мысалы, егер сақтандыруды мемлекеттік қадағалау органы белгілі бір сақтандыру ұйымына сақтандыру қызметін жүзеге асыруына байланысты лицензия беруден бас тартатын болса, онда осы орган орналасқан жердің сотымен қаралуы мүмкін.

Сақтандыру ісінің жүрегі ретінде біз шартты алуымызға болады. Сақтандырудың өзі сақтандыру шартын жасасу және орындалу нысанында жүзеге асырылады. Сонымен қатар шартсыз нысанында да сақтандыру болуы мүмкі, мүндай шартсыз нысандағы сақтандыру ретінде міндетті сақтандыру жүзеге асырылуы керек. Дәл осындай жағдайда тараптардың құқықтар мен міндетері барлық міндетті сақтандырудың түрлерін реттейтін тікелей нормативтік актімен анықталады. Егер тараптарға келісімге келу керек болмаса осы нормативтік актінің ұйғарымын орындауы керек. Сондықтан да шартсыз сақтандыру қарым қатынасы тууы мүмкін, бірақ мұндай қарым қатынастар көбінесе мемлекеттік әлеуметтік сақтандыруға тиесілі болады. Ал нарықты экономикада сақтандыру көбінесе шарт арқылы жүзеге асырылады. Азаматтық кодекстің 378 бабына сәйкес шарт ретінде екі немесе бірнеше тұлғалардың арасында азаматтық құқытар мен міндеттердің пайда болуына, өзгеруіне немесе тоқтатылуына байланысты келісімн айтамыз. Сақтандыру талабы бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру сыйлық ақысын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтандыру жағдайы пайда болған кезде сақтанушы немесе шартта белгіленген сома (сақтандыру сомасы) шегінде өзінің пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға (пайда алушыға) сақтандыру төлемІн төлеуге міндеттенеді. Сақтандыру жағдайы — сақтандыру шарты сақтандыру төлемін төлеуді қарастыратын жағдай. Сақтандыру жағдайы — табиғи эсер, техногендік сипат және нақты адам әрекеті ретінде өз пайда болу себебін иемденетін жағдай. Сонымен қатар, сақтандыру жағдайы ретіндегі қарастырылатын жағдай кездейсоқтылық және ықтималдық белгілеріне иемденуі қажет. Сақтандыру жағдайының түсу ықтималдылығының түсу деңгейіне шарт жақтарымен өз бетінше бағаланады, сонымен қатар жағдайдың ықтималдылығы болмай қоймайтындыққа жақын болмауы қажет, соңғысы орын алса мұндай жағдай кездейсоқ болмайды. Жағдай орын алудың ықтималдылығьт мен кездейсоқтық талаптары жинақтау сақтандыру шарттары бойынша қарастырылатын фактілерге (оқиғаларға) қолданылмайды. Сақтандыру шарты екі жақты және көп жақты мэмілелердің түріне жатады. Егер сақтандыру шарты бойынша тек бір сақтандырушы мен сақтанушы болса, онда мұндай мэмле екі жақты болып саналады.Ал егер сақтандыру шарты бойынша сақтандыру шарты бір мезгілде бірнеше сақтандырушымен жасалса, онда ол көп жақты мэмле болып есептеледі. Щндай шартқа отыру үшін екі жақты немесе үш және одан да көп тараптардың келісімі қажет.

2000 жыл қабылданған «сақтандыру қызметі» жөніндегі заң бойынша сақтандыру шартының нысаны мен мазмұнына белгілі бір сұраныстар қойылады. Осы сақтандырудың өзі шарт нысанында жүзеге асырылгандықтан оған сақтандыру қарым қатынасы жүйесіндегі негізгі орын беріледі.

Сақтандыру қатынастары ҚР «Сақтандыру қызметі туралы» заңымен, ҚР Президентінің Жарлықтарымен, сақтандыру мәселелері бойынша ҚР ҮкіметІнің шешімдерімен, нормативті актілермен реттеледі.

1. Қазақстан Республикасының   „Сақтандыру  қызметі  туралы»  Заңы   18 желтоқсан 2000 жыл N126-11
2. Қазақстан Республикасының     „Көлік  құралдары  иелерінің  азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» Заңы 01.09.2005 ж. N446-11
3. Қазақстан Республикасының      „Тасымалдаушының      жолдаушылар алдындағы  азаматтық-құқықтық  жауапкершілігін  міндетті  сақтандыру туралы» Заңы. 01.09.2005 жыл N444-11
4. Қазақстан Республикасының „Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы» заңы 25.06.2005 жыл N405-11
5. Қазақстан Республикасының „Жеке нотариустардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы»3аңы 11.08.2005 жыл N432-11.
6. Қазақстан Республикасының „Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру» туралы Заңы 13.08. 20003ж. № 440- П.
7. Қазақстан Республикасьшың   „Өсімдік   шаруашылығындағы   міндетті сақтандыру „ туралы Заңы 10.05.2006ж. № 533- II.
8. Қазақстан Республикасының „Міндетті әлеуметтік сақтандыру» туралы Заңы . 25.06.2005ж. № 405- II.

Сақтандыру брокері- сақтандырудағы делдалдық қызметі өзінің кәсіпкерлік қызметінің бір түрі болатын заңды тұлғалар мен азаматтар болып табылады. Брокерлер институты болса, онда мұндай жоғары дамыған сақтандыру нарығын білдіреді және сактандыру кызметі дамыған кәсіптік қызметке айналады. Брокер сақтандырушы мен сақтанушының арасындағы делдалдык қызметті жүзеге асырады. Сақтандырушыға сақтанушыны, сақтанушыға сақтандырушыны табады, сондықтан брокер сақтандыру нарығын өте жақсы білетін және сақтандырушы сияқтысақтанушыға да сақтандырудың жақсы жағдайын жасауы тиіс. Брокер сақтандырушының алдьшда оған төленетін төлемге байланысты ешқандай заңды жауапқа тартылмайд, сол сияқты сақтанушының алдында сақтандырушымен төленетін сақтандыру залалының орнын толтыруға байланысты төлемге де, сонымен қатар сақтандыру шартының орындалуына, тарап ретінде болысн, үшінші тұлға ретінде болсын катыспайды.

Сонымен жалпы тәртіп бойынша бұл жерде белгІлі бір шектеулер болуы мүмкін, сақтандыру брокері сақтандыру нарығының мүдделі түлғаларына қызмет жасайтын тұлға ретінде болады. Сақтандыру брокерінің сақтандыру агентінен   неғізгі   айьгрмашылығы   мынада:   брокер-коммерциялық   делдал ретінде болса, агент-коммерциялық уәкілетті тұлға болады. Сақтандыру брокеріне өз атауында ұлттық, орталык, бюджеттік, республикалық деген сөздерді пайдалануға жол берілмейді.Сақтандыру брокерін мемлекеттік тіркеу Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен жүргізіледі. Осы айтылғандардың барлығы брокерге тек жалпылама мінездеме ретінде болады, өйткені біз білетіндей брокердің тура, нақты құқықтық мәртебесі болмағандықтан оның қызметі көп жақты және универсиалды болуы мүмкін. Сақтандыру брокерінің институты Үлыбританияда жақсы дамыға, бұлай болудың себебі, әртүрлі сақтандыруға байланыстьт мамандандырылған сақтандыру конторалары көп. Ал Қазақстанда сақтандыру нормаларының жақсы дамымауына байланысты сақтандыру брокерлерінің институты әлі дұрыс калыптасқан жоқ. Сондықтан да жарлықтағы сақтандыру брокерінің қызметінің құқықтық реттелуі әлі де болса алдын алу сипатында, сондықтанда ерте ме кеш пе ондай субъектілер сақтандыру нарығында елеулі роль атқаратын болады. Мұндай жағдай Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығына кіретін қайт сақтандырушы брокерлерге де байланысты. Өйткені Қазақстан Республикасының территориясында шетел кәсіпкерлерінің көбеюіне байланысты біздің экономикамызға инвестиция ағымын әкелетіндіктен олардың сақтандырылуында белгілі бір проблема пайда болады. Қазақстандық сақтандыру ұйымдары олардың сақтандыру оқиғасына байланысты сақтандыру залалының орнын толтыра алмайды, өйткені сақтандыру қорларының мөлшерінің көлемі аз боғандықтан және халықаралық сақтандыру тәртібінің тиісті дәрежеде меңгерілмегендіктен.Ал шетелдік сақтандыру ұйымдарының республикада іс-әрекет етуіне жол берілмейді. Сондықтан шетел инвесторы сақтандыруды ҚР сақтандыру ұйымдарында жүзеге асыруға мәжбүрлі, бірақ сақтандыруды жүзеге асыратын ұйым өз кезегінде келген тәуекелдерді шетелдік сақтандыруда сақтандыруы тиіс. Осының барлығын шетелдік қайта сақтандыру брокері жүзеге асыра алады. Осыдан мынандай тізім пайда болады: сақтанушы Қазақстандық, сақтандырушы шетел брокері — шетел қайта сақтандырушысы.

Қаржы менеджментінің маңызды бөлігі активтерді басқару болып табылады. Активтерді басқарудың міндеті оларды сақтау ғана емес сонымен қатар көбейту болып табылады. Активтердің натуралды-заттай бөліғі өтімді мүліктен құралып, мүмкіндігінше белгілі бір табысты қамтамасыз етуі керек. Сақтандырушының қаржы тұрақтылығының негізгі активтердің ақшалай бөлігі, жарғылық капиталдың ақшалай бөлігі және сақтандыру резервтері.

Сақтандыру резервтері — сақтандыру шарты бойынша сақтандырушының өз міндеттемелерін орындалуын қамтасыз етуге ғана арналады. Сақтандырушы өзінің қабылдаған сақтандыру міндеттемелерін өтеу үшін сақтанушылардың төлеген сақтандыру жарнасынан сақтандыру салалары бойынша сақтандыру резервтерін кұрайды. Сақтандыру ұйымы сақтандыру резервтерінің қажетті мөлшерін әр айдың соңғы жүмыс күніндегі жағдай бойынша айын кем дегенде бір рет есептеп, түзетіп отырады. Сақтандыру резервтерін орналастыру нормативтерін келесі кестеден көруге болады.

 

Кесте 1

 

Активтер классы	Үлесі, %
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздарына орналастыру	20 % — дан кем емес
Екінші деңгейлі банк депозиттеріне орналастыру (соның ішінде шетел валютасына)	10 % — дан жоғары
Қазақстан Республикасының бір эмитентінің бағалы қағаздарына орналастыру	5 % — дан жоғары емес 10 % — жоғары емес
Ипотекалық облигацияларға
Қазақстанның Даму Банкі акционерлік қоғамының облигациясына	10 % — жоғары емес

 

Сонымен, мемлекеттің сақтандыру ісіне араласуы мемлекеттің сақтандыру қызметін реттеумен шектеледі. Біріншіден ол сақтандыру қатынасына қатысатьгн қатысушылардың тәртібінің ережелерін анықтайтын нормативтік кұқықтык акт шығару арқылы жүзеге асырылады. Бұл қатынастар ақша қаржылық қозғалысн немесе сақтандыру төлемін, сақтандыру оқиғасынан келтірілген заладың орнын толытруға байланысты төлемді білдірмейді, олардың бағыты басқаға арналған:

1)мемлекетегі сқтандыру жүйесінің құрылуына әсер етеді;

2) материалдық сақтандыру қатынастарына қатысатын қатысушылардың сақтандыру қызметін жүргізуіне байланысты;

3) сақтандыру заңдылығының сақталуын қадағалайды және бағалайды. Жоғарыда айтылып кеткен нормалар негізгі институттардың бірін кұрайды -ол сақтандыру құқығы.Сақтандыру құқығы мемлекеттегі сақтандыру ісін ұйымдастыруға және сақтандыру қызметін жүзеге асыруға байланысты қоғамдық қатынастарды реттейтін кұкықтық нормалардың жиынтығын құрайды.

 

 

1.4 Дүниежүзілік каржы нарығындағы сақтандыру қызметінің даму

      тенденциясы

Дүниежүзілік экономикада 80-ші жылдардың ортасынан белсенді түрде болған шоғырлану, интеграция, глобализация процесстері, дүниежүзілік сақтандыру нарығының сапалық және сандық параметрлеріне эсер етті, оның құрылымын өзгертті, сақтандыру қызметімен халықаралық сауда жүйесін, аймақтық келісімдер мен ұлттық экономикалар шегіндегі сақтандыру қызметін мемлекеттік реттеудегі әрекеттер бойынша.

Дүниежүзілік сақтандыру нарығының глобализациясы — ұлттық сақтандыру шаруашылықтарьтның арасындағы экономикалық және заңдылық кедергілерді жою процессі дүниежүзілік экономикаға әсер ететін, процесстің ең соңғы мақсаты- бірлікті сақтандыру   кеңестігін құру.

Дүниежүзілік сақтандыру нарығының құрылымында болып жатқан бар  өзгерістердің басты себептері 2 суретте   көрсетілген.

Дүниежүзілік сақтандыру   нарығының   құрылымында болып   жатқан өзгерістердің   себептері

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 2

Ескерту: Страховое дело 2007 №5 26 б

 

Егер жалпы тұтынудың дэстүрлі сақтандыру кызметтерінің түріне тұтыну сұранысының деңгейінің жоғары толуының нәтижесінде, сонымен бірге өзін-өзі сақтандыру мен басқа жабдықтарды пайдалану рөлінің көбеюінен ірі халықаралық қызметіндегі менеджмент тәуекелі 80-ші жылдың ортасындағы АҚШ сақтандыру нарығынан алынған сақтандыру сыйақысының үлесі, дүниежүзілік ақтандыру сыйақысының жалпы көлемінен 50% көлемінде құралды, Азиядағы европалық мемлекеттердің үлесі-20% аз емес, онда 90-шы жылдардың соңында көрсетілген топтар мемлекеттері арасындағы болған 32% көлемінде болды, әрбір ажыратылған дүниежүзілік сактандыру нарығының құрылымына келеді.

Жалпы дүниежүзілік сақтандыру нарығының құрылымындағы басқа мемлекеттердің үлесі өзгермеген түрде қалады және 5% аспайды алынған сақтандыру сыйақысының жалпы көлемінен. Бұл дүниежүзілік сақтандыру нарығының айтарлықтай құрылымдық жылжуына    күмән    болады.

 

Кесте 2

Дүниежүзілік   сақтандыру   нарығының кұрылымы

 

Сақтандыру сыйақысы	1985	1987	1989	1993	1995	2000	2006
1	2	3	4	5	6	7	8
Европа	164	339	375	469	491	643	675
Азия	124	270	311	372	628	756	647
Солтүстік Америка	318	430	483	521	600	661	689
Басқа да елдер	26	32	32	53	84	88	95
Барлығы	632	1071	1201	1415	1803	2148	2106

 

Ескерту: РЦБК 2006 №4 12 б

 

Дүниежүзілік сақтандыру нарығының қазіргі заманғы даму кезеңінің ерекшелігі болып масштабтың құйылу мен сіңіру процессі табылады. 1997 жылдан бастап 2006 жыл кезеңінде сақтандыру нарығындағы компаниялардың қүйылу мен қайта қосылу келісім-шарттарының жалпы сомасы 2,6 трлн долл. асып кетті. Бұл процесс тікелей сақтандырушыларды, қайта сақтандырушыларды, сақтандыру брокерлерін болып алды және салада глобальды мінезге ие болды. Құйылу  және сіңіру  келісім-шартының      айтарлықтай  бөлігін халықаралык,   трансшекаралық  түрде болды.

Масштабты қүйылу мен сіңірудің негізгі себептері мен алғы шарттары:

—  ұлттық      және      дүниежүзілік         сақтандыру       нарықтарының    аса қашықтығы   нарықтағы    үлкен    қатысушылар    санымен   капитализацияның жоғары   деңгейімен   және    олар    арасындағы   қатыгезді    бәсекелестік;

—  ары-қарай     даму    қажеттілігі    мен     нарықтың  бөлігі    алу    жолымен сақтандыру    премиясын   көбейту,   қол   жеткен   сақтандыру   компаниясына қарайтын.

— өте ірі капитал қажеттілігі, эсіресе   қайта сақтандыруда,   сақтандыруға ірі  және   өте   ірі   тәуекелдерді    қабылдау    үшін;

—  сақтандыру       қаржынын         қалыптастыру     негізгі     сияқты     өзінің географиялық   қызметін   кеңейтуге   талпыну;   сақтандыру    нарығына    жаңа мемлекеттердің   кіруі;

— істі   жүргізуге   шығындарды    қысқартуға   талпыну;

—  ұсынылған      сақтандыру      турлері      мен      сақтандыру        қызметінің катарын      кеңейтуге      талпыну,      сонымен      бірге      сақтандыру      қызмет көрсетуді   сатудың   жаңа   тэсілдерін   қолдану.

Сақтандыру банктік және қаржы капиталдарын өсіру- 90-шы жылдардың соңьтндағы бұқаралық және масштабты болмыс — капиталды кұю формасы болып табылады және сақтандыру қызметін сату торын пайдалануда өзара қызығушылықты бейнелейді банктік қызмет көрсету үшін. Біруақытта жаңа каржылық қызметтің түрлері пайда болады, өзінше сақтандыру, банктік және қаржылық қызметтер арасындағы конвергенциясын көрсететін, сақтандырушыларға сақтану қорғанышты қамтамасыз ету үшін тағайындалған. Банктік құрылым мекемелерінде сақтандырушылардың тікелей қатысуы кеңеюде. Дүниежүзілік сақтандыру нарығының басқа тенденциясы болып халықаралык     мега  брокерлердің         қалыптасуы        саналады-   шоғырлану процессінің әрекеттінен және кайта сақтандыру қоғамының сіңіруі және сақтандыру компаниялардың клиенттерінің ұқсас процесстері. Альтернативті сақтандыру мен қайта сақтандырудың сыйымдылығында және үлкен рөльді, клиенттердің глобальдық басқару активтерін болып    табылады.[32]

Телекоммуникациия, интернет облысындағы қазіргі замаңғы технологиялардың дамуы, бір жағынан тікелей тұтынушыға кіруді көрсетеді, екінші жағынан — арнайы сақтандыру қызметтерінің болуына сұранысты қалыптастырады, әлеуетті залалдардың орнын толтыратын жаңа тәуекелдіктен туындаған.

Сақтандырушылар үшін интернет — бұл сақтандыру қызметін «тікелей» сатудың тиімді тэсілі. Бұл сату тәсілін дамуындағы шығынның тиімділігі                 компьютерлік     торларды     тұтынушылармен     пайдалану мүмкіндігіне байланысты. Интернет — технологияның ену әр түрлі мемлекеттің заң қабылдаушылармен сақтандыру мен қайта сақтандыру келісім-шарты бойынша ресмилендірудің тэсілі мен формалары жайлы сәйкес шешімдерді қабылдауды талап етеді. Біруақытта траснсшекаралы сауда    тәртібінде   сақтандыру    операцияларының   заңды   жүргізу   мәселері шиеленеді, өйткені ұлттық заңдылық мұндай келісім — шарттарды түзуде шектік   орнатқан.

Қайта сақтандырудың қазіргі замаңғы дүниежүзілік нарығы әлі үлкен шектікте, тікелей сақтандыру нарығына қарағанда, глобализация процессімен жараланған және қор капиталын өсіруімен. 90-шы жылдардың ортасынан бастап қайтасақтандырудың түрақты дүниежүзілік орталықтары қалыптасты.

Сақтандырудың халықаралық мінезі арасындағы конфликт 80-90 -шы жылдардың қарсаңындағы дүниежүзілік сақтандыру нарығының глобализациясымен және сақтандыру қызметі қоғамыньщ шарттың ұлттық реттеуімен және сақтандыру қызметтерін сату сақтандыру қызметтерін              саудалауды реттеу халықаралық   жүйесін   өзгерту тенденциясын тудырды.

Қазірғі кезеңде сақтандыру компанияларының дамуында өткір түрде мәселе түр Қазақстанның сақтандыру нарығының дүниежүзілік сақтандыру нарығымен интеграциялау перспективасы Қазақстанньщ БСҰ енуі жайлы. Бұл отандық сақтандыру компаниялар қызметінің салыстырмалы түрде таразылап талдаудың жүргізілуін талап етеді артышылығы мен    әлеуетті    қауіптерді.

Нарықты    экономикасы    дамыған    елдердің        жалпы    ішкі    өніміндегі сақтандырудың үлесін келесі 3 кестеден көруге болады.

 

Кесте 3

 

Шетелдердегі ЖІӨ -дегі сақтандыру үлесі,%

 

Мемлекет	Сақтандыру сыйақыларының жалпы көлемі	Өмірді сақтандырудан басқа сақтандыру	Өмірді сақтандыру
Швейцария Жапония Ұлыбритания Франция АҚШ Канада Германия Топ бойынша орташа есеппен	11,9 11,8 11,2 9,2 8,4 7,3 6,5 9,5	3,6 2,4 3,4 2,9 4,6 4,3 3,8 3,6	8,3 9,4 7,8 6,3 3,8 3,0 2,7 5,9

 

Ескерту: РЦБК 2006 №6 29 б

 

Елімізде сақтандыру сыйақыларының жалпы ішкі өнімге қатынасы 2007 жылы 1,1 пайызды құрап отыр. Дамыған елдерде топ бойынша орташа есеппен бұл көрсеткіш 9,5%-ды құрайды,соның ішінде өмірді сақтандырудан басқа сақтандыру      түрлері      бойынша      3,6%,      өмірді      сақтандыру      бойынша 5,9%.

 

 

 

 

 

 

2. ҚР ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДЕГІ САҚТАНДЫРУ ІСІНІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ

 

2.1 Қазақстан Республикасындағы ЕДБ-гі сақтандыру ісінің даму тенденциялары

 

Экономикалық негізделген сақтандыру компаниялары басқа сақтандырушылармен өз қарым — қатынастарын қайта сақтандыру негізгінде құрады.

Сақтандыру нарығын дамытудың объективті негізі — кездейсоқ келеңсіз жағдайға үшыраған жағдайда жапа шеккедерге ақшайлай көмек көрсету аркылы ұдайы өндірістің үздіксІздігін қамтамасыз ету қажеттілігі.

Сақтандыру қарым — қатынасын жасау үшін сақтанушылар — заңды немесе жеке түлға, қайсыбір сақтандырушымен сақтандыру келісім шартын рэсімдейді. Сақтандырушы агенттер мен брокерлер сатушылар мен сатып алушылар арасында делдалдық қызмет атқарады. Олар сақтандыру келісім шартын жасалуына өз ықпалын тигізеді.

Осыған орай, сақтандыру нарығы бұл сату — сатып алу объектісі болып сақтандыру тобылатын, оған сұраныс пен ұсыныс қалыптасатын белгілі бір экономикалық қарым — қатынастар саласы, ерекше әлеуметтік — экономикалық орта.

Сақтандыру нарығын сақтандыру қызметін көрсетуге атсалысатын сақтандырушы ұйымдардың жиынтығы ретінде, жалпы қоғамның сақтандырылуын қамтамасыз ету үшін сақтандыру қорын қүрудағы ақшалай қарым — қатынастарды ұйымдастыру түрі ретінде қарастыруға болады. Сақтандыру қызметіне қоғамдық қажеттіліктің және осы қажеттіліктерді қанағаттандыруға қабілетті сақтандырушылардың бар болуы — сақтандыру нарығының әрекет етуінің міндетті шарттары. Сақтандыру нарығы сақтандару шаруашылығының қолыптасу барысында түзіледі және оның ажырамас бөлігі болып табылады. Қоғамдық еңбек бөлінісі мен ңақты тауыр өндірушілердің болуы оның пайда болуының алғышарты болып саналады. Сақтандыру нарығында нарықтық қатынастар субъектілері еркін, сақтандыру қызметін сату сатып алуда тең құқылы, тік және көлденең байланыстар жүйесі дамыған сақтандыру нарығының қүрылымын институционалды және аймактық қырларынан сипаттауға болады. Институционалды жағынан — ол акционерлі -корпоративті, мемлекеттік сақтандыру компаниялары түрінде көрініс табады. Аймақтық жағынан — жергілІкті ұлттық (ішкі) және әлемдік (сыртқы) сақтандыру нарықтары деп бөлуге болады.

Сақтандыру нарығы — бұл өзара тәуелді жеке құрамдас бөліктерден және үнемі өзара әрекеттесуші топтардан түратын көп факторлы динамикалық жүйе оның жеке қүрамдас бөліктерімен өзара әрекеттесуі сақтандырушылардың инфракұрылымын құрайды. Сонымен, сақтандыру нарығы — бұл екі жүйенің ішкі және сыртқы біртүтастығы. Ішкі жүйені толығымен сақтандырушы басқарады. Сыртқы жүйе — сақтандырушы толық эсер ете алмайтын құрамдас бөліктерден түрады. Сыртқы орта ішкі ортаны қоршағандықтан, оны шектеп тұрады. Сақтандыру компаниясының негізін қүраушы ішкі айнымалылар — бұл: сақтандыру қызметі, сақтандыру полистерін сатуды ұйымдастыру және сұраныс қалыптастыру жүйесі, тарифтер жүйесі, сақтандырушылардың инфрақұрлымы. Қосымша айнымалылар:

—    материалдық;

—    қаржы;

—    еңбек ресурстары;

Сыртқы ортаның негізгі элементтері — бұл: нарықтық сұраныс, бәсекелестік, нарықтық инфракұрлымы, мемлекеттік — саяси орта, әлеуметтік -этикалық фактор, әлемдік сақтандыру нарығының конъюнктурасы. Ішкі және сыртқы ортаға бөлу — біршама жалпы нарықтық жүйеде нақты нарықтың орны мен мақсатты қызметін біршама нақтырақ анықтауға мүмкіндік беретін таза шарты әдіс.

Қазақстанда сақтандыру нарығы 1989 жылдан қалыптасып келеді, содан бері мемлекеттік сақтандыру монополист ретінде жалғыз, бірегей қызмет етпейтін болды.

Жинақтаушы сақтандыру елімізде орын алған қүнсыздану және үлттық валютаны енгізудің эсерінен елеулі шығынға үшырады. Егер мемлекеттік сақтандыру нарығының қалыптасуы мен дамуын қолданатын болса, онда оны дамытуға мұқият көңіл бөлуі қажет.

Экономикалың нақтылы секторында өндіріс көлемінің құлдырауы және 90-шы жылдардың басындағы оның тиімділігінің күрт төмендеуі сақтандыру нарығына күшті ықпал етті. 1991-1993 жылдары Қазақстан Республикасында сақтандыру бизнесінің калыптасуы жер сілкінісі тәрізді өтті: ұйымдастырылмаған, басқаруға көнбейтін және бақылаусыз.

1994 жылдың сәуірінде Қазақсатанда 350-ге жуық акционерлік, коммерциялық, жеке меншік және басқа сақтандыру компаниялары мен филиалдары әрекет етті, олардың саны 1993 жылы 233 еді. Егер 1994 жыл соңында сақтандыру іс-әрекетін жүзеге асыруға құқылы компаниялардың саны — 22 болса, 1995 жылы лицензиясы бар компаниялар саны 53-і болды, олардың жарғылық қоры 403,7 млн.тг. құрады. Сақтандырудың барлық түрі бойынша сақтандыру төлемдерінің көлемі өсті. 1995 жылы 1994 жылмен салыстырғанда 5,9 есе өсіп, 195,3 млн. тг. сақтандыру төлемі төленеді, бұл өткен жылмен салыстырғанда 3,6 есе көп. Қаржы — несие, өндірістік — комерциялық, инвестициялық және басқа компаниялардың өсуі сақтандыру компанияларына сақтандыру келісім шартын өз қалуымен жүргізуге, сақтандыру сомасының, кайтарым, қоры шамасын өз бетінше анықтауға және олармен өз қызығушылығына қарай айналысуына жағдай туғызды.

Әдетте, бұл мемлекеттің қаржы жүйесіне өз эсерін тигізді. Қазір барлық өзгерістер экономиакның жапы жағдайының салдары және сақтандыру компанияларының алғашқы өсімі ақша қаражаттарыньщ өндірістің шығынды салаларын қаржы секторына құйылумен түсіндіріледі.

Өтпелі экономикадағы жүйесіз калыптасулар өтпелі кезеңдегі институционалды қайта құрулар экономикалық өрлеулерге емес, бір мезеттік пайдаға бағытталуы осындай ортаның қальштасуына әкеліп соқтырады. Мұнда алып сату операциялары негізгі роль атқарады. Әрине, бұл сақтандыру нарығының қалыптасуына әсер етпей қалмады. Бірақ бұл келеңсіз кұбылысты сақтандыру сыйақыларының түсімін төмендеткенде сақтандырудың тэукеелді және міндетті түрлерінің үлесі артты, нәтижесінде сыйақы мен төлемдердің негізгі сомасы ірі сақтандыру компанияларында шоғырландырып, шағын және қаржылық түрақсыз компаниялардың іс-әрекеті кері кетті.

1998 жылдың соңына қарай сақтандыру іс-әрекетін жүзеге асыруға лицензия бар компаниялардың саны-71 больтп, олардың жарғылық капитал 2213 млн.тенгені құрады. Осы жылы сақтандырудың барлық түрлері бойынша төлемдар түсімі 4195,2 млн. теңгеге жетті, 1220,2 млн теңге өтемі төленді.

Сақтандыру ұйымдарының каржылық жағдайы жарғылық капиталының шамасының өсуінен көрінеді. 1998 жылы оның шамасы 766 млн. теңге өсіп, сақтандыру мүмкіншіліктері -719 млн. теңге, ал олардың жалпы көлемі 32 жиынтық капиталдың негізгі өсімі қайта қүрылған сақтандыру ұйымдарының есебінен болды. Сақтандыру қызметін көрсетуге 12-заңды тұлғаға лецензия берілді, 3-сақтандыру ұйымы өз еркімен қызметін тоқтатты. Сақтандыру нарығының қалыптасуының алғашқы кезеңі 1999 жылға дейін жалғастып Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасу жағдайында тура келеді. Осы жылдары сақтандыру ұйымдары сақтандыру қызметі бойынша кәсіпкерлік іс-әрекетті жүзеге асыруда белгілі бір тэжірибелер жинактады.[16]

2000 жылдың бірінші каңтарында Қазакстанда сақтандыру қызметін жүзеге асыруға 70-сақтандыру ұйымының лицензиясы болды, оыың ішінде мемлекеттік 8 және 3 мемлекеттік шетел капиталымен. Шетелдік төлсақтандыру ұйымдары мен мамандандырылған қайта сақтандырушы ұйымдар жоқ.

Республикада Қазақстандық сақтандыру ұйымдарының 300-ге жуық филалдары мен өкілеттері әрекет етті.

Бірак та сақтандырушылар аз болғанмен де 1999 жылы олардың кейбіреулері ешқандай қызмет көрсеткен жоқ. Сақтандыру ұйымдарының іс-әрекетін 1999 жылғы талдау көрсеткендей сақтандырушылардың % үлесін барлық сақтандыру ұйымдарымен жиналған сыйакылардың 75% келеді. Ал егер жиналатын сыйақылар көлемі тұрғысынан сақтандыру ұйымдарының тиімді шамасын карастырытын болсақ, онда қазіргі таңдағы сақтандыру қызметімен қанағаттандыруға болады.

Сақтандыру ұйымдарьшың қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігіне қойылған талаптар, сонымен қатар сақтандыру ұйымдары үшін жарғылық капиталдың ең төменғі мөлшерін 100 млн. теңгеге көтеру кейбір шағын және тұрақсыз сақтандырушыларды нарықтан кетуге мэжбүр етті. Осының салдарынан сақтандыру ұйымдарының саны 2000 жылы 41 -ге дейін төмендеді.

Қаржы нарығының қарқынды дамушы сегменттерінің бірі Қазақстанда сақтандыру нарығының қатысушылар санының төмендеуі 1998 жылдан басталып байқалады.

Нарықтық қатыныстарға көшу жағдайында қаржы несие саласының құрамдас бөлігі ретінде экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізу және ары карай сақтауда маңызды роль атқарады.

Сақтандыру компанияларының саны негізгі көрсеткіштердің бірі болып табылады. Бүгінгі таңда Қазақстанның сақтандыру саласында 37 сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы, оның ішіне 4 шетелдік сақтандыру (қайта сақтандыру) өкілдіктерінің қатысуымен, 3 өмірді сақтандыру, 29 сақтандыру ұйымының көлік құралдары иелерінің азаматтық — құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыруға лицензиясы бар, 12 сақтандыру брокері, 30 актуарий, 36 аудиторлық мекеме және сақтандыру қызметіне аудит жүргізуге лицензиясы бар 70 аудитор қызмет етеді.

Қазақстандық сақтандыру нарығының қалыптастыру жекеменшік және акционерлік сақтандыру компанияларының пайда болуымен байланысты. Отандық сақтандыру нарығының қалыптасуының бірінші кезеңінде белгілі бІр шамада шағын компаниялар болғандықтан нарықтың негізгі үлесі мемлекеттік сақтандырудың үлесінде болды. Капиталдың аса өсімі байқалған жоқ, компанияның операциялары да дамымаған. Бірақ, осыған қарамастан сақтандырушылардың іс-әрекеті үшін біртіндеп экономикалық кеңістік қалыптасты.

Міндетті сақтандыруға келгенде 1997 жылды ерекше қарастыруға болады, ол жылы өсім көлемі 200% құрады. Бұл 1996 жылы шыққан ҚР Үкіметінің көлІк құралдары иелерінің азаматтық кұқықтьтқ жауапкершілігін міндетті түрде сақтандыру ережесімен байланысты. Міндетті сақтандыруға сақтандыру сыйақыларының 90% жуығы көлік қүралдары иелігінің азаматтық құқықтык жауапкершілігін сақтандырудан түскен.

2005 жылы сақтандыру нарығын ынталандыратын міндетті түрде сақтандыру бойьтнша бір қатар заңдар шықты осының нәтижесінде өткен жылы міндетті сақтандыру көлемі 67,9% ке артты.

Бұл кезде Ресей федерациясында жарғылык қордың ең төменгі көлемі 2 млн сом, Белорусияда 4 млн сом, нарықтық қатынас дамыған елдерде 20 млн. рттық фалюта бірлігі шамасында болған.

Бұл заңның басты ерекшелегі сақтандыру қатынасындағы субъектілерге салыстық жеңілдІктер беруі сақтандырушыларға заңда шектелмеген кез-келген іс-әрекетпен шұғылдануға рұксат берілді, нәтижесінде заңның көптеген ынталандырушы жақтары респбуликада сақтандыру ұйымдарының көптеп құрылуына себеп болды, олардың саны 600 ге жетті әрине сақтандыру рымдарының көпшілІк қаржылық мүмкіндіктері деңгейі жағында, мамандарының сапасы жағында талапқа сай емес еді.

Жалпы 1991-1994 жылдары сақтандыру нарығын реттеуші органдардың болмағандығымен заң негізінің жетілмегендігімен сақтандыру ісін ұйымдастыруға бухалтерлік, статистикалық есеп пен есеп берудің негізгі қағидалары ортақ көз қараспен сипатталады.

ҚР «Сақтандыру нарығын қалыптастыру мен дамыту бойынша ұйымдастырушы құқықтық шаралар туралы» бағдарламаға сәйкес 1994 жылы кіру табалдырығы жоғарылатады, сақтандырушылардың жарғылық қорының ең төменгі деңгейі 2 млн теңгеге көтеріліп талаптары күшейтілді, сақтандыру іс-әрекеттік лицензиялау енгізіліп, сонымен қатар сақтандырушы ұйымдарға сақтандырудан басқа іс-әрекетпен айналысуға тыйым салынады. Нәтижесінде сақтандырушы компаниялардың саны 1 жылда 10 еседен артық төмендеді және олардың саны небәрі 22 болдьт. 1994 жылы сақтандыру компанияларының өсу қарқыны бірден төмендеп, олардың саны тұрақтана бастады.

Бүгінгі таңда Қазақстанньщ сақтандыру саласында 37 сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы, оның ішіне 4 шетелдік сақтандыру (қайта сақтандыру) өкілдіктерінің қатысуымен, 3 өмірді сақтандыру, 29 сақтандыру ұйымының көлік қүралдары иелерінің азаматтық — құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыруға лицензиясы бар, 12 сақтандыру брокері, 30 актуарий, 36 аудиторлық мекеме және сақтандыру қызметіне аудит жүрғізуге лицензиясы бар 70 аудитор қызмет етеді.

2003-2004 жылдары сақтандьтру компанияларының санының қысқаруы сақтандыру компанияларының капиталдандыру деңгейіне, олардың қаржылык тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігіне заң талаптарының күшімен түсіндіріледі. Сонымен катар отандық сақтандыру компаниясында теңсіздік мәселесі де орын алған нарықтың 60% жуығы 5 ірі сақтандыру компанияларының үлесінде. Бірақ сақтандыру секторының шоғырландыру дәрежесінің төмендіуінің оңды қүбылыс екеннін атап өткен жөн. Сонымен, егер 2007 жылдың 1 қаңтарында 5 ең ірі компанияның үлесіне сыйақының 79% тиесілі болса 2007 жылы 1 шілдесінде бұл көрсеткіш 58,2% төмендеді.

Тек 1992 жылдың шілде айынан Қазақстан Респбуликасының «Сақтандыру туралы» заңы әрекет ете бастады. Бұл либералды заң мүнда ұйымның құрылуы және сақтандыру нарығына кіру процессі қарастырылған. Заңда сақтандыру іс-әрекетін лицензиялау қарастырылмаған.

Сақтандырушының жарғылық қоры 100 мың сом көлемінде бекітілді. Еркін жеке басты сақтандыру үлесі сақтандыру портфелінің 10% кұрайды. Дамыған шетелдерде бұл көрсеткіш 90% ке жуықтайды. Істің қалыптасқан жағдайына сақтанушы — жеке түлғалардың және олардың жеке басты сақтандырудағы жұмыс берушілерінің салық салуға деген көз-қарасы да эсерін тигізеді өмірді сактандьтру сыйлықтарының үлесі жалпы жиналған сактандыру сыйлықтарының 1,1% құрайды. Салыстыру үшін шетелдерді қарастыратын болсақ 2004 жылғы мэлімет бойынша бұл көрсеткіш Жапонияда- 72%, АҚШ-та 48%. Германияда 40%.

Қазақстанда өмірді сақтандыру бойынша нарық сыйымдылығы түрғындардың көпшілігінің табысы төмен болғандықтан төмен. Сонымен қатар түрғындар мемлекеттік әлеуметтік жәрдем ақылар алуға ниеттенген және сақтандыруға деген қызығушылығы тиісті деңгейде емес.

Қазақстанның сақтандыру нарығының дамуы жаңа сақтандыру өнімдерін жасау, үсыну және олардың жоғарғы сүранысқа ие болуы жыл өткен сайын сақтандырудың қанат жайып келе жатқандығын және сақтандыру компанияларына деген халық сенімінің артқандығын білдіреді. Сақтандыру сыйақыларының жиынтық көлемі 2007 жылы 67,1 млрд. теңгені қүрады, бұл өткен 2006 жылмен салыстырғанда 27,1 млрд. теңгеге (67,9%) артық (кесте 5). Кесте 5

 

Сақтандыру сыйақыларының жиынтық көлемі

млн. тг.

Сақтандыру сыйақыларының түсімі	2007 ж 1 қаңтарына		2008 ж 1 қаңтарына		Үлес сомасы, %	2007/2006ж қатысты % өзгерісі
Барлығы, соның ішінде	39978,1		67123,1		100,0	67,9%
Міндетті сақтандыру	4446,2		12950,9		19,3	191,3%
Ерікті жеке сақтандыру		4546,3		7831,0	11,7		72,2%
Ерікті мүлікті сақтандыру		30985,6		46341,1	69,0		49,6%

 

Жоғарыдағы кестеден көріп отырғанымыздай 2008 жылдың 1-ші қаңтарында ерікті жеке сақтандыру бойынша сақтандыру сыйақысы 7831,0 млн. теңгені құрап отыр, өткен жылмен салыстырғанда 3284,7 млн. теңгеге көбейген. Жалпы ерікті жеке сақтандырудың сақтандыру портфеліндегі үлесі 11,7%-ды құрайды, ал дамыған мемлекеттерде бұл көрсеткіш 90%- жуық. Елімізде өмірді сақтандыру саласы жақсы дамымаған. Өмірді сақтандыру бойынша сақтандыру сыйақыларының барлык жиналған сақтандыру сыйақыларының жалпы көлеміне қатысты үлесі 2,1% құрайды.

Ерікті мүлікті сақтандыру бойынша сақтандыру сыйақысы 46341,1 млн. теңгені құрап, өткен жылмен салыстырғанда 15355,5 млн. теңгеге (49,6%) көбейген. Қазақстандық компаниялар ұсынатын сақтандыру қызметінің түрлері 40-тан аспайды, ал оның анағұрлым үлкен үлесі ерікті мүліктік сақтандыруға тиесілі. Ерікті мүліктік сақтандырудың сақтандыру нарығындағы ұстанымы сақтандырудың міндетті және жеке түрлеріне қарағанда ерекшеленеді. Бұл тұсімнің ақшалай бейнеленуіндегі жағдай. Ерікті мүліктік сақтандырудың сақтандыру нарығының жалпы көлемдегі үлесі 69% -ды құрайды.[35]

Сақтандыру салалары бойынша жиналған сақтандыру сыйақыларының көлемін келесі 6 кестеден көруге болады,

2008 жылдың 1-ші қаңтарында өмірді сақтандыру саласы бойынша жиналған сақтандыру сыйақыларының сомасы өткен жылмен салыстырғанда 770,6 млн. теңгеге немесе 116,4% -ке көбейген. Ал үлес салмағы небәрі 2,1 пайызды құрап отыр. Жалпы сақтандыру саласы бойынша 2007 жылы сақтандыру сыйақылары 26374,4 млн. теңғе немесе 67,1% көбейгенін көріп отырмыз. Жалпы бәсекелестіктің негізғі көрсеткіштің бірі болып табылатын жиналған сақтандыру сыйақыларыньщ өсуі куанарлық жағдай. Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығындағы әрбір сақтандыру ұйымның табысы оның кәсіптік шеберлігіне, табандылығына, қызметкерлердің іскерлік қабілеті мен жинақылығына және адалдығына байланысты екендігін атап өткен жөн. Кесте 6

 

Сақтандыру салалары бойынша жиналған сақтандыру сыйақыларының

көлемі

млн. тг.

Көрсеткіштер	2007 ж 1 қаңтарына	2008 ж 1 қаңтарына	Улес сомасы, %	2007/2006 ж қатысты % өзгерісі
Сақтандыру салалары бойынша барлығы, соның ішінде:	39978,1	67123,1	100	67,9
Өмірді сақтандыру	661,9	1432,5	2,1	116,4
Жалпы сақтандыру	39316,2	65690,6	97,9	67,1

Ескерту: Рынок страхования, 2008ж. №1. 24 б

 

2007  жылы сақтандыру төлемдерінің көлемі    10769,8 млн. теңгені күрады. 2008 жылдың  1   қаңтарына төленген сақтандыру төлемдерінің көлемі өткен жылмен салыстырғанда 4027,3 млн. теңге немесе 59,7%- ға көбейген. Соның ішінде міндетті сақтандыру бойынша сақтандыру төлемі 488,9 млн. теңгеге (17,2%), ерікті жеке сақтандыру бойынша сақтандыру төлемі — 412,3  млн. теңгеге (32,6%), ерікті мүліктік сақтандыру бойынша сақтандыру төлемі 3126,1 млн.. теңгеге (118,5%) көбейген.

2008   жылдың   1   қаңтарына   міндетті   сақтандыруда   автокөлік   иелерінің азаматтық   —   құқықтық   жауапкершілігін    міндетті    сақтандыру    бойынша сақтандыру  төлемдері  —  96%-ды,   ерікті   жеке   сақтандыруда  медициналық сақтандыру бойынша сақтандыру төлемі -82,5%, жазатайым жағдайдан және аурудан  сақтандыру бойынша сақтандыру төлемі  —  12,4%,  ерікті  мүліктік сақтандыруда автокөлік қүралдарын сақтандыру бойынша сақтандыру төлемі -29,5%,   мүлікті   сақтандыру   бойынша   сақтандыру   төлемі — 38,3%,   зиян келтіргені үшін азаматтық — құқықтық жауапкершілікті сақтандыру бойынша сақтандыру төлемі — 20 %-ды құрап отыр.

Нарықтық экономика жағдайында сақтандыру бір жағынан бизнесті және адамдарды қолайсыз жағдайдан қорғау құралы болып, екінші жағынан табыс әкелетін іс-әрекет түрі болып табылады. Сақтандыру ұйымдары өзінің тікелей міндеттерін атқара отырып, ел экономикасының инвестиция көзіне айналады. 2008 жылдың 1 қаңтарына сақтандыру ұйымдарының жиынтық активтерінің көлемі өткен жылмен салыстырғанда 66,3% — ға өсіп 73,3 млрд. теңгеге жетті. Қазақстанның сақтандыру нарығы жаңа компаниялардың пайда болуымен осындай көрсеткіштерге қол жеткізді. 2007 жылы сақтандыру ұйымдары активтерінің бөлінуін келесі 4 суреттен көруге болады.

 

 

 

Сақтандыру ұйымдары активтерінің бөлінуі

Сурет 4

 

Ескерту: Банки Казахстана 2008ж. №1. 21 б

 

2007 жылы жиынтық активтер сомасының көбеюі есебінен активтер құрылымында біршама өзгерістер болды. Активтер құрылымында жедел салымдар үлесі 15,7%-дан 10%-ға төмендеген. Ал бағалы қағаздарда инвестицияланған активтер сомасы 44,6% -дан 57,5%-ға көтерілген. Бұл көрсеткіштің өсуі сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының пруденционалды нормативтерді орындауларымен байланысты. Басқа да заңды тұлғалардың капиталдарына 2%-ды, ақшалай қаражаттар 6%-ды, сақтанушылар мен делдардардан алынатын сыйақы сомалары — 13%-ды, басқа да активтер 12% құрап отыр.

 

 

 

 

 

Кесте 9

Сақтандыру секторының даму динамикасы

 

Көрсеткіштер	1998 ж	1999 ж	2000ж	2003 ж	2004 ж	2005 ж	2006 ж	2007 ж
Меншікті капиталдың жиынтық көлемі, млн.тг	1685,3	2469,3	4617,0	5320,2	6100,0	9031,0	29588,1	45259,8
Сактандыру резервтері,млн.	3126,7	3859,9	2280,8	8619,1	2700,0	4500,0	8150,7	21010,5
Активтер,млн. теңге	5330,3	7296,7	8347,2	15768, 3	12500,0	20716,0	44094,7	73346,3
Сақтандыру сыйакысының ЖІӨ — ге қатынасы,%	0,19	0,24	0,29	0,32	0,43	0,61	0,8	1, д
Меншікті капиталдың ЖІӨ — ге қатынасы, %	0,07	0,10	0,12	0,18	0,16	0,16	0,5	0,7
Активтердің ЖІӨ — ге қатынасы, %	0,23	0,31	0,36	0,32	0,49	0,34	0,9	1,4
Сақтандыру сыйақыларыны ң халықтың жан басына шаққандағы орташа сомасы	209,45	274,09	393,42	530,35	963,43	1535,09	2629,6	3638,1

 

Ескерту: РЦБК.2008. №1.12 6.

 

2007 жылы меншікті капиталдың жиынтық мөлшері 2006 жылмен салыстырғанда 15671,7 млн. теңгеге немесе 53%-ға көбейген. Сақтандыру ұйымдарының жиынтық активтерінің көбеюІ Қазақстанның сақтандыру нарығында жаңа компаниялардың пайда болуымен байланысты. 2007 жылдың нәтижесі бойынша сақтандыру сыйақыларының халықтың жан басына шаккандағы орташа сомасы 3638,1 теңгені, ал сақтандыру сыйақыларының ЖІӨ-ге қатынасы 1,1%- ды құрады.

Сақтандыру резервтері — сақтандыру шарты бойынша сақтандырушының өз міндеттемелерін орындалуын қамтасыз етуге ғана арналады. Сақтандырушы өзінің қабылдаған сақтандыру міндеттемелерін өтеу үшін сақтанушылардың төлеген сақтандыру жарнасынан сақтандыру салалары бойынша сақтандыру резервтерін құрайды. Сақтандыру резервтері сақтандыру ұйымының сақтандыру шарттары бойынша актуарий есептеулері негізінде бағалатанын міндеттемелері.[9]

2007 жылы сақтандыру ұйымдарының резервтері 2005 жылмен салыстырғанда 13400,0 млн. теңгеге, ал 2006 жылмен салыстырғанда 12859,8 млн. теңгеге немесе 157,8%- ға көбейген.

Жалпы бұл жағдайға елдің экономикасының құрылымындағы сақтандыру резервтерінің үлесі үлкен болмақ. Жалпы ішкі өнімге (ЖЮ) қатысты сақтандыру резервтерінің тенденцияларын келесі 5 суреттен көруге болады. Сақтандыру компанияларының қызметін бағалаудағы маңызды көрсеткіш сақтандыру резервтерінің сомасы. 2007 жылы сақтандыру резервтерінің 76,4% он сақтандыру компанияларының үлесІне тиесілі.     (сурет 5)

2007 жылғы сақтандыру резервтері сомасының едэуір бөлігі, яғни 18,4% — ы, «СК Евразия» АҚ үлесінде, одан кейінгі орында, «Қаз-Коммерц-Полис СК» АҚ — 15,6%, «Қазақшетсақтандыру» АҚ үлесі 10,2%. 2006 жылдан бастап жалпы ішкі өнімдегі сақтау резервтерінің үлесі бірте — бірте көбейіп, 2007 жылы 0,3% құрап отыр.

 

Жалпы ішкі өнімдегі сақтандыру резервтерінің үлесі, %

 

Сурет 5

Ескерту: РЦБК. 2008.№ 1. 21 б.

Кесте 10

ҚР сақтандыру ұйымдарының табыстары мен шығындары

млн.теңге

Көрсеткіштер	2005	2006 ж	2007 ж	%
1	2	3	4	5
Сақтандыру қызметінің табысы	321	1305	1626	20%
Инвестициялық іс -әрекеттің табысы	214	241	455	48%
Басқа да іс — әрекеттердің табысы	13,2	-4,9	8,3	15%
Шығысы	532	1154	1686	32%
КТС төлегенге дейін таза табыс (шығын)	15	387	402	4%
Салықты төлегеннен кейінгі табыс	-11	344	333	-35

Ескерту: Рынок страхования 2008.№ 1.21 б.

Табыс бөлігін талдайтын балсық, табыстың барлық түрі өткен жылмен салыстырғанда өсті, ал өткен жылмен салыстырганды таза табыстың 9% төмендеуі негізгі іс-әрекет бойынша корпорациялық табыс салығының сомасы есебінен болды.

ҚР сақтандыру ұйымдарының іс-әрекеті туралы мэліметтер олардың қызметінің табысты екенін куэландырады. Біріншіден, келісілген келісім шарттардың саны сақтандыру жағдайларынан бірнеше есе көп, сонымен қатар сақтандыру төлемдерінің сомасы сақтандыру сыйлықтарының шамасынан 10 есе төмен. Ал егер табыс пен шығыннан талдау жасайтын болсақ, онда келесідей қортынды жасауға болады: 2007 жылға сақтандыру ұйымдарының сақтандыру, инвестициялық және басқа іс-әрекеттерінен түскен табыс 2089 млн.тг.құрады. Шығыс бөлігі 1686 млн.тг. Салықтың барлық түрін төлегеннен кейінгі Қазақстан Республикасының сақтандыру ұйымдарының таза табысы 333 млн.тенге.

Қазақстанның сақтандыру индустриясы қайта сақтандыру саласында шетелдік нарыққа бейімделген.

2007 жылы қайта сақтандыруға берілген сақтандыру сыйақыларының көлемі 26652,5 млн.теңге немесе 39,7%. Соның ішінде резидент еместердің үлесі барлық жиналған сақтандыру сыйақысының 35,2%, ал резиденттер үлесі -4,5 %-ды құрады. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында резидент еместерге қайта сақтандыруға берілген сақтандыру сыйақыларының мөлшері азайьш келе жатыр.

 

 

 

 

 

 

Кесте 11

 

Қазақстан Республикасының қайта сақтандыру нарығындағы негізгі

көрсеткіштер динамикасы

млн. тг

Көрсеткіштер	2000 ж	2003 ж	2004 ж	2005ж	2006 ж	2007 ж
Сақтандыру сыйақыларының барлығы	8151	13874	22642	28870	39978,1	67123, 1
Қайта         сақтандыруға берілген        сактандыру сыйақылары	5881	10385	16817	16776	18724,0	26652,5
Соның ішінде: резидент еместерге	5528	9300	15470	15665	17118,7	23629,8

Ескерту: Финансы и кредиты. 2007. № 12. 12 б.

 

Отандық сақтандыру компанияларының ірі сақтандыру тәуекелдері жөніндегі міндеттемелерді жуық арада жүзеге асыруға мүмкіндігі эзірге шектеулі. Осыдан келіп сақтандыру компаниялары міндеттемелерінің бір бөлігін немесе барлығының орындалуын өз мойнына ала алатын шетелдік сақтандыру компанияларымен байланыс орнату кажеттігі туындайды.

2005 жылы резидент еместерге 15,7 млрд. теңге, 2006 жылы — 17,1 млрд. теңге (42,8%), 2007 жылы — 23,6 млрд. теңге (35,2%) қайта сақтандыруға берілген.

2007 жылдың 1 қаңтарына барлық Қазакстандық сақтандыру компанияларының жиынтық активі 148 млн. теңге АҚШ долларын кұраған, ал АҚШ — тың бір ғана «8СОК» қайта сақтандыру компаниясының активі 750 млн. доллардан астам.

Соңғы екі жыл ішінде резидент еместерге қайта сақтандыруға берілген сақтандыру сыйақыларының жалпы сомасы 41,0 млрд. теңге қүрап отыр, бұл 2006 жылы жиналған сақтандыру сыйақысының жалпы көлемінен де асып кеткен. Бүгінгі күнге «Марш және Макленнан» компаниясы арқылы «Теңіз -Шевройл» және Каспий консорциумының сақтандыру тәуекелдері АҚШ — тың бір миллиард доллары сомасына сақтандырылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

Қайта сақтандыруға берілген сақтандыру сыйақылары

 

Ескерту: Финансы  и  кредиты. 2008.№І. 29 б.

Сурет 6

Мұнай және газ өндіру саласындағы сақтандыру тәуекелділіктерін жузеге асыру жөніндегі міндеттемелердің орындалуы әдеуір мөлшердегі шетелдік валютаның жүмсалуына, жоғалуына байланысты екенін ескерсек, шетелдік нарықта тәуекелділікті сақтандырудың қажетті және лажсыздықтан колданылып отырған шаралар екенін аңғару қиын емес. Бұлар экспортқа шығарылатьш өнімдердің ысырапқа ұшырауына, шетелдік жабдықтарды алмастыру және т.б. жағдайлардың себеп — салдарына байланысты туындайды.

 

Кесте 12

Зияндылық коэффициенті

 

Көрсеткіштер	Зияндылық коэффициенті, %
	2007 жылдың 1 қаңтарына	2008 жылдың 1 қаңтарына
Барлығы, соның ішінде:	16,9	16,0
Міндетті сақтандыру	63,9	25,7

 

 

2.2 «БТА-Полис» АҚ каржылық қызметін бағалау

Сақтандыру компаниялары мемлекеттің экономикалық саясатына елеулі ықпал етеді. Бұған дейін Қазақстан Республикасында тұрғындармен, кәсіпорындармен және ұйымдармен сақтандыру операцияларын жүргізудің монополдық құқығына Мемлекеттік сақтандыру ұйымдары ғана ие болып келді, тек бүдан бірнеше жыл бұрын Мемлекеттік сақтандыру ұйымдарымен экономикалық және ұйымдық түрғыдан байланысты емес, дербес сақтандыру ұйымдары құрыла бастады.

Қазақстан Республикасының Президентінің 1995 жылғы 3-щі қазанындағы «Сақтандыру туралы» заң күші бар Жарлығымен сақтандыру шараларын жүргізудегі монополия жойылды және қазіргі уақытта республиканың сақтандыру нарығында барлық сақтандыру ұйымдары бірдей құқықтық дәрежеге ие болады.

Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығындағы әрбір сақтандыру ұйымның табысы оның кәсіптік шеберлігіне табандылығына, ынта, ықыласы мен аңғарымпаздығына және қызметкерлердің іскерлік қабілеті мен жинақылығына және адалдығына байланысты екендігін атап өткен жөн. Солардың бірі әрі бірегейлі «БТА-Полис» АҚ. Акционерлік капиталының, сақтандыру резервтерінің мөлшері және сақтандыру төлемдерінің көлемі, бойынша компания Қазақстандағы сақтандыру компанияларының алғашқы бестігіне кіреді және сақтандыру, сондай-ақ қайта сақтандыру жүмыстарында іс жүзінде кез келген сақтандыру тәуекеліне бара алады.

«БТА-Полис» Сақтандыру компаниясы Ашық Акционерлік Қоғамы 1996 жылы құрылған. Компанияның акционерлері: Қазақстан Республикасының ең ірі банкі «БТАбанк» АҚ және Европаның ең ірі банкі Европалық Реконструкция және Даму Банкі (ЕВШЭ).

Компания екі беделді халықаралық жүлделердің жүлдегері: Европа және ТМД-ның сақтандыру нарығындағы ең карқынды дамушы компаниясына «ЕигоМагкеі 2004» жүлдесі және Компания қызметінің нәтижелігі мен оның ішкі және сыртқы нарықтағы беделінің танылуы ретінде Француз Өнеркәсіпке Жәрдемдесу Ассоциациясының «Алтын медалі».

Компанияда сақтандырудың әр қилы аспектілерінде тэжірибелері мол Лондонда, Мюнхенде, Целледе, Венеда, Мәскеуде оқыған, Lloyd’s, Миnісһ Rе, Неаtһ Grоuр, Willis, Windsor, Oakeshott синдикаттарында тэжірибеден өткен мамандар қызмет етеді. Бұл компанияның потенциялының молдығын көрсетеді.

Республиканың барлық аумақтарын қамтитын компанияның филиалдары мен агенттік жүйелері Қазақстанның кез келген жерінде сақтандыру операцияларын жүргізуге және клиенттерге қызмет көрсетуге мүмкіндік береді. Компания төменде көрсетілген сақтандыру түрлері бойынша қызмет көрсетеді.

Сақтандырудың міндетті түрлері бойынша ос 13-4/1 лицензиясы: — көлік    қүралдары    иелерінің    азаматтық    кұқықтьтқ    жауапкершілігін міндетті сактандыру;

— тасымалдаушының жолаушы алдындағы азаматтық құқықтық жауап-кершІлігін міндетті сақтандыру;

—  жеке нотариустардың азаматтық кұқықтық жауапкершілігін сақтандыру

—   аудиторлардың және аудиторлық мекемелердің азаматтық құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру;

— туролераторлар мен турагенттердің азаматтық құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру;

Сақтандырудың ерікті бойынша дос 13-4/1 лицензиясы:

—    жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру;

—    медициналық сақтандыру;

—    мүлікті сақтандыру;

—    автомобиль көлігін сақтандыру;

—    темір жол көлігін сақтандыру;

—  авиациалық    тәуекелді    сақтандыру:    әуе    кемелерінің    азаматтық-жауапкершілігі және эуе кемелерін сақтандыру;

—    жүктерді сақтандыру;

—    кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру;

—  автомобиль   кқлігі   иелерінің   азаматтык-құқықтық   жауапкершілігін сақтандыру;

—    құрылыс монтаж тәуекелдерін сақтандыру;

—  тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;

—   жұмысшыға зиян келтіргені үшін жүмыс берушінің жауапкершілігін сақтандыру;

— зиян      келтіргені      үшін      азаматтық-құқықтық      жауапкершілікті сақтандыру;

—    шарт бойынша азаматтық-қүқыктық жауапкершілікті сақтандыру;

қоршаған ортаны ластағаны үшін  азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру;

мұнай операциаларын сақтандьтру; шетелге шығатын азаматтарды сақтандыру.

Қайта сақтандыру қызметін жүзеге асыруға құкық беретін пд № 13-4/1 лицензия. «БТА-Полис» сақтандыру компаниясының негізгі қағидаларының бірі эмбебаптылық. Бүгінгі таңда, ол өз клиентеріне сақтандырудың барлық түрлері бойынша қызмет үсынады. Сақтандыру бизнесінің жаңа технологияларын қолдана отырып, сақтандыру өнімдерінің сапасын жақсартуға және көрсетілетін қызметтер түрлерін көбейтуге аса зор көңіл бөлінуде. Жоғарыда аталғандардың барлығы компанияның қаржылық тұрақтылығы мен сенімділігінің басты факторы болып табылатын үйлесімді сақтандыру портфельін қүруына жол ашты.

 

 

 

 

 

Кесте 15 Кіріс және шығыс сараптамасы

 

	2007	2006
САҚТАНДЫРУ ҚЫЗМЕТІ
Сактандыру сыйлықтары, жалпы сомасы Қайта сақтандыруға берілген сақтандыру сыйлықтары	2,798,742 (1,695,516)	2,677,125 (2,259,683)
Қайта     сақтандырушының      үлесі      алынгандағы      табысқа 1 айналмаған сыйлықыкылар резервінің өзгеруі Табысқа айналған сақтандыру сыйлықтарының таза сомасы	1,103,226 (421,776) 681,450	417,442 (137,129) 280,313
Қайта сақтандырушының үлесі алынғандагы шагымдар өтемі Қайта    сақтандырушының    үлесі    алынғандағы    шығындар 1 резервінің өзгеруі Шағымдардың таза сомасы	(135,668) 37,328 (98,340)	(56,022) (13,671) (69,693)
Комиссиялық кірістер Брокерлік және агенттік комиссиялық сыйлықтар	123,198 (147,467)	139,236 (55,626)
	(24,269)	83,610
Сактандыру қызметінің нәтижелері ИНВЕСТИЦИЯ ҚЫЗМЕ7Л Таза инвестнциялық кіріс/(шыгын) 1 Пайыздық кірістер ІіИнвестициялык қызмет нәтижелері	558,841 (5,215) 56,146 50,931	294,230 (626) 39,573 38,947
ӨЗГЕДЕ ҚЫЗМЕТТЕР 1 Курстік айырмашылықтағы таза (шығын)/кіріс ‘Операциялық шығындар Өзге де кірістер Өзге де шығындар	(10,447) (266,792) 3,697 (5,816)	8,227 (184,261) 558 (4,003)
Өзге де қызмет нәтижелері	(283,508)	(179,479)
САЛЫҚ САЛЫНБАҒАНҒА ДЕИІНГІ ТАЗА КІРІС Табью салығы ТАЗА ТАБЫС	348,649 (29,610) 319,039	153,698 (17,360) 136,338

Кесте 15 Кіріс және шығыс сараптамасы

 

Кәсіпқой тұлға үшін жоғарыда келтірілген бағамдар «БТА-Полис» сақтандыру    компаниясы  қызметінің    жоғары    қаржылық    нәтижелердің көрсеткіші.      Сақтандырудың     міндетті     түрлері      бойынша     сақтандыру сыйақыларының түсу көлемі 2007 жылы  2006 жылға қарағанда 79,0%-ға өсті, ерікті мүліктік сақтандыру бойынша  11,0  %-ға,  ал  ерікті  жеке  сақтандыру бойынша 58 %-дан астамға өсті. Компанияның   алдыңғы   қатарлы   мамандары   интелектуальды   меншікті тіркеу    туралы        куэліктерімен    қорғалған    жаңа    сақтандыру    өнімдеріне 1 шығармашылық көзқараспен    қарайды. Компания Қазақстанда өз тірліктерін желілік маркетингпен (желілік маркетинг әдісімен) іске енгізіп, алға жылжытып келеді.   Қызметті  ұсынушы   компания   ретінде   «БТА-Полис»   АҚ  өз клиенттеріне     сақтандыру     тәуекелінің     толықтай     ақталуына,     бәсекелік сақтандыру  тарифына,   қызмет  көрсетудің  жоғары   деңгейіне   кепілдік   бере алады.

 

Активтердің қарқыны (млн.тенге)

 

Ескерту: рынок страхования 2007 №128 б

Сақтандыру ұйымдарының қаржылық қызметінің негізгі көрсеткіші жиынтық активтер көлемі болып табылады. Компанияның жиынтық активтері 2004 жылы 535,1 млн.тенге құрағаған болса 2007 жылы көрсеткіш 2146,5 млн.тенгеге жеткен

 

Меншікті капиталдың қарқыны және оның ККП активіндегі үлесі (млн.тенге)

Ескерту: Рынок страхования 2007 №128 б

 

3. ҚР ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДЕГІ САҚТАНДЫРУ ІСІН

ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

 

3.1 Қазакстан Республикасындағы ЕДБ-гі сақтандыру қызметінің мәселелері және даму перспективалары

 

Сақтандыру ісі соңғы жылдары көптеген нәтижелерге қол жеткізді. Халықаралық институттар көмегінен бас тарту, елдегі сақтандыру ісінің дамуы Қазақстанның нарықтық реформалар жолымен дамып келе жатқандығының куәсі.

2007 жылы сақтандыру ұйымдарының жиынтық меншікті капиталы 45,2 млрд. теңгені құрап, өткен жылмен салыстырғанда 53% — ға, ал жиынтық активтері 73,3 млрд. теңгені кұрап, 66,3%-ға көбейді. Бірак сақтандыру ұйымдары қызметінің негізгі көрсеткіштерінің өсуіне қарамастан капиталға айналдыру деңгейі төмен калпында қалуды. Себебі меншікті капиталдың жеткілікті нормативі мен активтер құнын есептеуде негізгі кұралдардың қүны (жер, ғимарат, құрылыс, көлік құралдары, басқа да негізгі құралдар) есепке алынбайды. Сақтандыру ұйымдарының көптеген филиалдарының бар екендігін ескеретін болса, компания активтерінің едэуір бөлігін осындай негізгі құралдар құрайды. Қазіргі кездегі негізгі міндеттердің бірі сақтандыру ұйымдарының меншікті капиталын ішкі ресурстар есебінен көбейту арқылы капиталға айналдыру деңгейін көтеру.

Еліміздегі сақтандыру ісінің маңызды мәселелерінің бірі сақтандыруға деген сұранымды дамыту болып табылады. Бүрындары сұранымға ие болып келген өмірді сақтандыру шараларының көлемі едэуір азайып кетті. 2005 жылдың қорытындысы бойынша бір ғана сақтандыру ұйымы өмірді сақтандырумен айналысып, тек 2006 жылдың басында өмірді сақтандыру бойынша қызмет көрсететін екінші сақтандыру ұйымы пайда болды. Бұл жағдай Қазақстанның көпшілік тұрғындарының бүгінде сақтандырудың маңыздылығын жете түсіне алмауы, сактандыруды өз өмрінің қажетті элементіне баламауы. Осыған байланысты бизнестің бұл түріндегі табыстың төмендігімен түсіндіріледі. Сондықтан да сақтанушылардың сақтандыру қажет екендігіне көздерін жеткізу үшін нақты іс — шараларды қолдану қажет.

Еліміздегі өмірді сақтандыру саласының артта қалуы келесі мәселелермен байланысты:

• тұрғындардың табысы деңгейінің жеткіліксіздігі;
• кеңес дэуіріндегі жеке сақтандырудың негативті жағдайлары;
• сенімді қаржылық инвестициялық қүралдардың шектеулігі;
• потенциалды сақтанушылардың болашаққа сенімсіздікпен қарауы;
• сақтандырушылардың кейбір   сақтандыру   делдалдарының   және халықтың сақтандыру мэдениетінің төмендігі;
• сақтанушылардың сақтандырушыларға сенімсіздікпен қарауы. Сонымен қатар адамдардың санасында мемлекеттен әлеуметтік жәрдем

ақы алу, сақтандыруға деген қызығушылық таныту осы саланың дамуын қажет етіп отыр Бұл мәселе қолданыстағы заң актілері мен міндетті сақтандырудың маңыздылығын сіңіріп қана қоймай, оған қайта сенім артуына мүмкіндік береді. Ал адамдардың бойында сақтандыруға деген сенімділік оянса, олар үнемі сақтандыру қызметіне жүгінетін болады. соның нәтижесінде міндетті сақтандыру саласы тарылып, сақтандырудың ерікті түрлеріне сұраным өседі. Жеке сақтандыру, соның ішінде өмірді сақтандыру ұзак мерзімді инвестициялық ресурстардың шығу көзі болып табылатын косымша қаржы қүралдарын тартуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар жеке сақтандыру мемлкеттік әлеуметтік кепілдіктер дефицитін компенсациялайды. ¥зақ мерзімді жеке сақтандыру соның ішінде зейнетақылық аннутиент мемлекеттік төлемнің мөлшеріне байланыссыз қосымша табыс алуға мүмкіндік береді, соның ішінде қартаюына байланысты және мүгедектігіне байланысты. Дамыған жеке сақтандыру нарығы мемлекеттің азаматтардың әлеуметтік қамсыздандыру шығындарын азайтып, бюджеттің шығыс бөлігінің жүктемесін төмендетеді. Қазрігі кездегі мемлекеттің әлеуметтік және сақтандыру саласында жүргізіп жатқан реформалары және елдің экономикасындағы оң өзгерістер жеке сақтандыру институтының дамуына жағдай жасайды.

Болашақта көрсетілген қызметтің саласы қызметтің саласы мен кепілдігін нығайту есебінен сақтандыру іс — шаралары дамыған шет мемлекеттердегі сияқты әр адамның мұқтаждығына айналуға тиіс.

Қайта сақтандыру сый ақылары түріндегі қаржылардың шет елдерге кетіп жатқандығы сақтандыру саласының көкейтесті мәселелерінің бірі болып табылады. Отандық сақтандыру компанияларының ірі сақтандыру тәуекелдері жөніндегі міндеттемелерді жуық арада жүзеге асыруға мүмкіндігі эзірге шектеулі. Осыдан келіп сақтандыру компанялары міндеттемелерінің бір бөлігін немесе барлығының орындалуын өз мойнына ала алатын шетел компанияларына тәуекелдерді ұсынуда. Қайта сақтандырудың экономикалық табиғаты тәуекелдердің екінші рет қайта бөліктенуігінде. Тәуекелдерді қайта сақтандырудың едэуір бөлігі отандық сақтандыру компанияларының капиталға айналдыру деңгейінің төмендігі есебінен шет елдерде жүргізіледі. Осыдан келіп сақтандыру компаниялары міндеттемелерінің бір бөлігін немесе барлығының орындалуын өз мойнына ала алатын шетелдік сақтандыру компанияларымен байланыс орнату қажеттігі туындайды.

Үлттық сақтандыру ісінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін біріншіден мемлекет тарапынан қолдау керек, екіншіден сақтандыру компанияларьш пулдарға, сақтандыру холдингтеріне біріктірудің нақты іс -әрекеттері қажет. Сондықтан да осы сала мамандарының кайта сақтандыру мәселелерін сактандыру пулдарын құру және салықтық мехнизмі арқылы шешу керек деген пікірлермен келісу қажет. Бірақ бұл үлттық сақтандыру ісін қайта сақтандыру компанияларының қаржы тұрақтылығын нығайту жолымен қорғау керек екендігін жоққа шығару емес. Бұл жерде мәселені шешудің екі бағыты көрсетіліп отыр. Біріншісі — ұлттық қайта сақтандыру компанияларын қүру, екіншісі — сақтандыру пулдарын кұру. Нарықтың негізгІ көрсеткіштерінің өсуін ынталандыру мақсатында, атап айтқанда нарықтың сыйымдылығын арттыру, шет  елдердегі   қайта  сақтандыру  үлесін  азайту  үшін   Қаржылық  қадағалау агенттігі сақтандыру ұйымдарын кезендік капитализациялаудың үш жылдық жоспарын өңдеді. Бағдарламаның басты мақсаты — сақтандыру ұйымдарының негізгі көрсеткітерінің халықаралық стандарттарға сәйкес болуы. Ал бұл өз кезегінде сақтандырушылардың қаржылық тұрақтылығын нығайтуға мүмкіндік туғызады және де сақтанушылардың сенімін арттырады.

Глобализация жағдайында сақтандыру ісінің ұлттық сақтандыру нарығын қорғаудағы келесі өзекті бағыты сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметінің мәселелері мен даму ерекшеліктері болып табылады. Сақтандыру ұйымдарының инвестициялық қызметі басқа да институционалды инвесторлардың қызметімен салыстырған едэуір артта қалуда. Дамыған елдерде сақтандырушылар ең ірі инвесторлардың алғашқы үштігінің құрамында (банктер, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары). Сақтандыру компаниялары инвестициялық ресурстардың екі түрін — меншікті кұралдар және сақтандыру резервтерін орналастыра аладьт. Сақтандыру компанияларының инвестициялық қызметі мемлекет тарапынан қатаң регламенттеледі, әсіресе бұл сақтандыру резервтерін инвестициялауға қатысты. Шетелдік сақтандыру компанияларының инвестициядан алынатын табысы орташа есеппен жалпы табыстар бабының 20-30 % құрайды. Ал біздің елімізде бұл көрсеткіш 3 — 5 % тең. Бұл инвестициялауды сақтандыру нарығын ныңайту және сақтандыру бизнесінің қажетті қүрамдас бөлігі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.

Бүгінгі таңның тағы бір маңызды мәселесі қазіргі заман талабына сай нарықтық инфрақүрылымды кұру қажеттігі.

Сақтандырудың қатысушылары яғни актуарийлер, сақтандыру делдалдары (сақтандыру брокерлері мен агенттері), сюрвейерлер, аджастерлер сақтандыру, эсіресе ірі тәуекелдерді сақтандыруды ұйымдастырудың негізгі элементтері болып табылады. Бұл сақтандыру тәуекелдерін нақты бағалау қажеттілігімен түсіндіріледі. Сонымен қатар жоғарыда аталған сақтандыру қызметінің сапасын жақсартуда маңызды роль атқарады. Қазақстанның сақтандыру нарығында ресми түрде сақтандыру делдалдары мен актуарийлер ұсынылған.

Қазақстан Республикасының сақтандыру саласындағы актуарлық қызметті жетілдіру, актуарийлер нарығын дамыту үшін минимум 100 актуарий қатысуы керек. Қазіргі кезде Қазақстанның сақтандыру нарығында 27 актуарий қызмет етеді. 2004 жылдың 17 шілдесінен бастап бүгінгі күнге дейін 6 актуарийге ғана лицензия берілғен.

Қазақстанның сақтандыру нарығындағы актуарийлер санының аздығы талапкерлердің жоқтығынан немесе олардың біліктілігінің төмендіғінен емес лицензия алуға қажетті «арнайы» және «міндетті» курстардың жүргізілуімен байланысты. Қазіргі кезде уэкілеттік мемлекеттік органның нормативті актісімен актуарий лицензиясын алу үшін актуарийлерді оқытудың міндетті бағдарламасы бектілді. Талапкердің 2 — 6 курсқа дейін оқулары карастырылған. Әр курс бойынша емтихан тапсырулары керек. Бірақ курстың , емтиханның жүргізілу шарты ұйымдастырылмаған. Сондықтан да талапкердің уәкілетті мемлекеттік    органның    лицензия    алуға    қойған    талаптарын    орындауға мүмкіндіктері жоқ. Сондықтан да әрекеттегі заңның делдалдары туралы сұрақтары жетілдіруді талап етеді. Сақтандыру жүйесі дамыған мемлекеттерде сақтандыру брокерлері сақтандырушы мен сақтанушы арасындағы делдалдық қызметтен басқа сақтандыру тәуекелдерін бағалайды, шығындарды реттеумен байланысты мәселелерді өз мойнына алады.

Сақтандыру нарығының әрбір қатысушыларының өкілеттілігі мен қызметтерін заңмен анықтап, оларды калыптастыру мен дамытудың алғышарттарьтн құру қажет. 2005 жылы қүрылған экспортты несиелер мен инвестицияны сақтандыруды жүзеге асыратын Мемлекеттік сақтандыру корпорациясын дамыту бойынша іс — шараларды жалғастыру қажет. Аталған сақтандыру ұйымының негізгі міндеті отандық экспортерлер мен инвесторлардың саяси және коммерциялық тәуекелдерден сақтандыру арқылы қорғау болып табылады.

Қазақстан Республикасының 2007-2009 жылдардағы тұрғын үй құрылысын дамытудың Мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру мақсатында ипотекалық несиелердің кепілдік жүйесін жетілдіру мен дамыту керек. Ипотекалық несиені сақтандыру немесе ипотекалық сақтандыру қарыз алушының төлем қабілетсіздігі жағдайында несие тәуекелдерін төмендетудің негізгі құрамы.

2005 жылы құрылған Қазақстандық ипотекалық несиелердің кепілдік қорының қызметІне қатысты сұрақтарды карастыру қажет. Сондай — ак аталмыш қорды сақтандыру ұйымы ретінде қайта құру керек, ал бұл кезегіндегі әрекеттегі сақтандыру заңнамасына өзгертулер енгізуді талап етеді. Жалпы мұндай тәсіл әлемдік тэжірибеге толығымен сәйкес келеді. Европалық Одак бағдары несиені соның ішінде ипотекалық несиені сақтандырудың сақтандыру ұйымдарының жүзеге асыруын ұсынады.

Жоғарыда айтылғандарды ескере отьтрып ипотекалык сақтандыруды жүзеге асыратын сақтандыру ұйымдардың қызметіне арнаулы талаптар қоюды ұсынамын. Бұл ең алдымен сапалық ипотекалық сақтандыру нарығының калыптасыуна эсер ететін сақтандыру ұйымдарының каржы түрақтылығы мен төлем қабілеттігінің деңгейін көтеруге мүмкіндік туғызар еді. Сонымен қатар сақтандыру нарығының әр түрлі профессионалды қатысушыларын біріктіретін, сақтандыру нарығынды өзін — өзі реттеуші ұйымдарды дамытуға ерекше көңіл бөлген жөн. Себебі болашақта осындай ұйымдарға сақтандыру нарығының әртүрлі профессиналды қатысушыларын лицензилау құкы берілуі жоспарлануда. Бұл мәселенің маңыздығы да осыда.

Сақтандыру компанияларындағы салық салу механизмін жетілдіру бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі. Халықаралық тәжірибеде өмірді сақтандыруды ынталандыруға ерекше көңіл бөлінеді, соның айғағы ретінде салықтық жеңілдіктер де қарастырылған. Жалпы сақтандырудың жинақтаушы түрлері жинақ деңгейінің көбеюіне әкелетіні белгілі. АҚШ — та, Европалық Одақ елдерінде өмірді сақтандырудың жинақтаушы түрлері бойынша сақтандыру сыйақылары сақтандыру секторы бойынша жиналған барлык сақтандыру сыйақыларының 50% — ын кұрайды. Ал Қазақстанда өмірді сақтандыру     бойынша     сақтандыру     сыйақыларының     барлык     жиналған мүмкіндіктері жоқ. Сондықтан да әрекеттегі заңның делдалдары туралы сұрақтары жетілдіруді талап етеді. Сақтандыру жүйесі дамыған мемлекеттерде сақтандыру брокерлері сақтандырушы мен сақтанушы арасындағы делдалдық қызметтен басқа сақтандыру тәуекелдерін бағалайды, шығындарды реттеумен байланысты мәселелерді өз мойнына алады.

Сақтандыру нарығының әрбір қатысушыларының өкілеттілігі мен қызметтерін заңмен анықтап, оларды калыптастыру мен дамытудың алғышарттарьтн құру қажет. 2005 жылы қүрылған экспортты несиелер мен инвестицияны сақтандыруды жүзеге асыратын Мемлекеттік сақтандыру корпорациясын дамыту бойынша іс — шараларды жалғастыру қажет. Аталған сақтандыру ұйымының негізгі міндеті отандық экспортерлер мен инвесторлардың саяси және коммерциялық тәуекелдерден сақтандыру арқылы қорғау болып табылады.

Қазақстан Республикасының 2007-2009 жылдардағы тұрғын үй құрылысын дамытудың Мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру мақсатында ипотекалық несиелердің кепілдік жүйесін жетілдіру мен дамыту керек. Ипотекалық несиені сақтандыру немесе ипотекалық сақтандыру қарыз алушының төлем қабілетсіздігі жағдайында несие тәуекелдерін төмендетудің негізгі құрамы.

2005 жылы құрылған Қазақстандық ипотекалық несиелердің кепілдік қорының қызметІне қатысты сұрақтарды карастыру қажет. Сондай — ак аталмыш қорды сақтандыру ұйымы ретінде қайта құру керек, ал бұл кезегіндегі әрекеттегі сақтандыру заңнамасына өзгертулер енгізуді талап етеді. Жалпы мұндай тәсіл әлемдік тэжірибеге толығымен сәйкес келеді. Европалық Одак бағдары несиені соның ішінде ипотекалық несиені сақтандырудың сақтандыру ұйымдарының жүзеге асыруын ұсынады.

Жоғарыда айтылғандарды ескере отьтрып ипотекалык сақтандыруды жүзеге асыратын сақтандыру ұйымдардың қызметіне арнаулы талаптар қоюды ұсынамын. Бұл ең алдымен сапалық ипотекалық сақтандыру нарығының калыптасыуна эсер ететін сақтандыру ұйымдарының каржы түрақтылығы мен төлем қабілеттігінің деңгейін көтеруге мүмкіндік туғызар еді. Сонымен қатар сақтандыру нарығының әр түрлі профессионалды қатысушыларын біріктіретін, сақтандыру нарығынды өзін — өзі реттеуші ұйымдарды дамытуға ерекше көңіл бөлген жөн. Себебі болашақта осындай ұйымдарға сақтандыру нарығының әртүрлі профессиналды қатысушыларын лицензилау құкы берілуі жоспарлануда. Бұл мәселенің маңыздығы да осыда.

Сақтандыру компанияларындағы салық салу механизмін жетілдіру бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі. Халықаралық тәжірибеде өмірді сақтандыруды ынталандыруға ерекше көңіл бөлінеді, соның айғағы ретінде салықтық жеңілдіктер де қарастырылған. Жалпы сақтандырудың жинақтаушы түрлері жинақ деңгейінің көбеюіне әкелетіні белгілі. АҚШ — та, Европалық Одақ елдерінде өмірді сақтандырудың жинақтаушы түрлері бойынша сақтандыру сыйақылары сақтандыру секторы бойынша жиналған барлык сақтандыру сыйақыларының 50% — ын кұрайды. Ал Қазақстанда өмірді сақтандыру     бойынша     сақтандыру     сыйақыларының     барлык     жиналған сақтандыру сыйақыларьшың жалпы көлеміне қатысты үлесі 2% — ға да жетпейді.

Өмірді сақтандыру бойыншы сақта落дыру сыйақыларынан салықтық шегерімдер жеткілікті мөлшерде ұсталмайды. Сақтандыру ұйымының аннуитет шарты әрекет еткен мерзім (5-10 жыл) ішіндегі аннуитеттік өнімнен алатын пайдасы аннуитет құнынан 4-5% төмен. Аннуитет құнынан 2% салық салуда бұл сақтандыру ұйымдары үшін қолайсыз.

2006 жылдың 13 желтоқсанында салық салу сұрақтары бойынша Қазақстан Республикасының заңды актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Осы заңмен аннуитетік сақтандыру бойынша корпоративті табыс салығының мөлшері 2% — дан 1 % — ға төмендету қарастырылған.

Қазіргі кезде медициналық сақтандырудың дамуын тежейтін факторлар бар.

а) медициналық сақтандырудағы шығынның көптігі, пайданың төмендігі;

б) менеджмент  жүктемесінің  жоғарылығы,   қамтамасыз  ету  жүйесінің күрделілігі;

в) салық салу

Медициналык сақтандыру саласындағы мамандардың есептеулері бойынша бес мың адамды сақтандырғанда жалпы сақтандыру сыйақысының 60% медициналық көмек көрсетуге жұмсалады. Сақтандыру сыйақыларының едәуір бөлігі бірінші звенодағы медициналық мекемеде, яғни медициналық амбулаторияда, емханада, жедел жәрдем қызметінде, стационарда қалатын көрінеді. Сондай — ақ кәсіпорындар мен мекемелердің медициналық сақтандыру келісім шартын жасауға ынталанбайтынын айта кету керек.

Сақтандыру ісіндегі тағы бір маңызды мәселе міндетті сақтандыру саласындағы алаяқтықпен күресу болып отыр. Міндетті сақтандыру туралы жаңа заңның қабылдануы сақтанушылар санының едеәуір көбюіне эсер етті. Сонымен бірге сақтандырудағы алаяқтык жағдайлар саны да өсе бастады, олар әсіресе автокөлік қүралдарымен байланысты. Бұл көпше сақтандыру, келісім шарттары кейінгі кейінгі күнмен рэсімдеу, сақтандыру окиғасын эдейі ұйымдастыру т.б. Алаяқтың ең кең тараған әдістерінің бірі әртүрлі компанияда бірнеше рет сақтандырлыу, жол автокөліғі оқиғасына кінәлі жүргізушінің сақтандыру полисін оқиға орын алғаннан кейін толтырыуы. Мұндай жағдайлардың болуы әбден мүмкін, себебі жол козғалысының Ережесін бұзғаны үшін толтырылатын хаттамада сақтандыру полистерінің реквизиттері және олардың нақты қолда бер екенін көрсету палаталары қарастырылмаған. Сондықтан да хаттаманың формасын толықтыру керек.

Бүгінде Қазақстандық автокөлік иелерінің Ресей Федерациясының территориясына шығыуындағы азаматтық құқықтық жауапкершілікті міндетті сақтандырумен байланысты мәселелер шешуін тапқан сияқты. 2006 жылы Қаржылық қадағалау Агенттігі осы мәселе төңірегінде біраз жұмыстар жасады. Осы жүмыстардың нәтижесінде Ресей территориясына шығушы автокөлік иелерінің азаматтык құкықтық жауапкершілігін сақтандыру бойынша сақтандыру сыйақыларының мөлшері төмендетілді. Коэффициент мөлшерін төмендету екі жақтың келісімімен өзара мүдделерін есепке ала отырып жүргізілді. Осыған дейінгі пайдаланылып келген коэффициентте қазақстандық жүргізушілердің белгіленген пункті, еңбек стажы, жасы ескерілмейтін еді. Бұл сақтандыру сыйақысының мөлшерін негізсіз 2,6 есе көбейтуге алып келген. 2006 жылы сақтандыру төлемдерінің кепілдік жүйесін жетілдіруге бағытталған біршама нормативті құкықтык актілер қабылданды. Қабылданған заңды актілер міндетті сақтандыру түрлері бойынша сақтанушылардың құқықтық мүддесін қорғауға және осы жүйенің түрақтылығын қамтамасыз етуге мүмкіндік туғызады.Үлттық мІндетті сақтандыру жүйесінде бірыңғай мемлекеттік саясаттың, жоқтығымен байланысты мәселелер кездеседІ. Атап айтқанда әртүрлі мемлекеттік органдар міндетті сақтандырудың қандай да бір түрін енгізу туралы мәселені шешуде еліміздің әлеуметтік- экономикалық даму ерекшеліктерін, ұлттық сақтандыру нарығының нақты жағдайын және потенциалды сақтанушылардың қаржылық мүмкіндіктерін ескере бермейді. Осы сияқты мәселелерді шешу мынадай негізгі міндеттерді орындаудьг қажет етеді.

Міндетті сақтандыру түрін енгізудің құқықтық, экономикалық негізі. Сақтандырудың қандай да бір түрін міндетті сақтандыруға жатқызудың негізгі шарты сақтандырудың бұл түрінің шаруашылық субъектілері, мемлекет және жеке азаматтар үшін әлеуметтік- экономикалық маңыздылығы ескерілуі қажет. Міндетті сақтандыру түрін қарастыратын заң актілерінде нормаларды көрсету немесе ол бойынша тиісті заң қабылдау үшін енгізіліп жатқан міндетті сақтандыру түрінің экономикалық тиімділігін, әлеуметтік экономикалық қажеттілігі негізделу қажет.

Міндетті сақтандыру түсінігін, оның принциптерімен қолдану саласын нақтылау мақсатында Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне толықтырулар мен өзгертулер енгізу туралы мәселені карастыру қажет. Мемлекет мүддесін қорғау түрғысында міндетті сақтандыру түрін енгізу шаруашылық субъектілері мен тұрғындарды әлеуметтік, техногендік, эколоғиялық, табиғи, кәсіпкерлік және басқа тәуекелдерден болатын зияндарды компенсациялау көзі ретіндегі республикалық бюджет жүктемесін мүмкіндігінше төмендету мақсатында жүргізілуі керек.[8] Осыған байланысты мынадай жағдайларды алдын ала қарастыру қажет:

— тәуекелдерді   басқарудың   басқа   да   құралдармен   салыстырғандағы

сақтандырудың экономикалық тиімділігі (мақсаты қорлар мен резервтер, зиянды   бюджеттен тікелей компенсациялау, өзін-өзі сақтандыру және басқалары);

— экономикалық   бағалауға   қажетті   көрсеткіштердің      түғендігі   және статистикалық көрсеткіштер базасының толық қалыптасуы;

— ұлттық     сақтандыру,     нарығының сыйымдылығымен     (сақтандыру

 капитализациясы),    тәуекелдер    табиғатымен,    өндіріс    қауіпсіздігінің деңгеімен   және   басқа  да   факторлармен   анықталатын     тәуекелдерді сақтандыруға қабылдаудың нақты мүмкіндігі;

— енгізілетін міндетті сақтандыру принциптерІнін сақтандырудың жалпы

 қабылдаған ережелеріне сәйкестігі;

— сақтандыруды    қаржылай     қамтамасыз    ету         үшін    потенциалды сақтанушылардың     қаржыларының     болуы     (сақтандыру     қызметін тұтынушылардың сатыпалушының қабілеті деңгейінІң жеткіліктілігі);

— міндетті   сақтандыруды   жүргізудің   қамтамасыз   ете   алатын   салалық инфракұрылымды құру;

— енгізілетін міндетті сақтандырудың халықаралық сақтандыру шартына

сәйкес келуі.

Міндетті сақтандыруды колдану саласы және оны жүргізудің құқықтық негіздері келесі негізгі принциптерге сәйкес келуі керек:

— сақтандыру тәртібі мен шарты заңмен белгіленеді;

— сақтандыруға жататын объектілерді жаппай қамту;

— сақтандыруды жүргізудің барынша ұзақтылығы;

— міндетті      сақтандыруды      жүргізудің      негізгі      шарттары      туралы ақпараттардың жариялылығы;

— сақтандырушылардың сақтандыру шарты бойынша өз  міндеттемелерін нақты орындау мүмкіндіктері.

Міндетті сақтандыруға мемлекеттің қатысуы міндетті сақтандыруға мемлекеттің қатысуының негізгі мақсаты оның жүргізілуІне бақылауды қамтамасыз ету болуы керек. Бұл мақсаттың жүзеге асырылуьт міндетті сақтандыру жүйесін құруға мүмкіндік береді. Ол үшін осы жүйеге мемлекеттің тікелей және жанама қатысуын қарастыратын механизмдерді қолану керек.

Жанама қатысу мемлекеттің сақтандыру ұйымының қаржы түрақтылығы төлемқабілеті жалпы сақтандыру ұйымдарының қызметіне қойылатын талаптарды көтеру сияқты әртүрлі механизмдерді қолдануды ұсынды. Сақтандыру қызметін түтынушылар мүддесін қорғау саласына мемлекеттің тікелей қатысуыньгң ең тиімді механизмі сақтандырушыларға сақтандыру төлемдерін төлеуге кепілдік беретін жүйені құру. Бұл максатты Қазақстан Республикасының «Сақтандыру төлемдерінің Кепілдік қоры туралы» Заңына сәйкес (03.09.2005ж№423-11) жүзеге асыруға болады.

Сақтандыру қызметін негізгі тұтынушылардың сатып алу қабілетінің төмендегі, отандық сақтандыру ұйымдарының сақтандыру келісімдерін жасаудағы шектеу мүмкіндіктері, Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығына және оның экономикасындағы объективті себептер міндетті сақтандыру саласын кеңейтуге кедергі жасауда. Осындай жағдайлар тәуекелділік факторлардың деңгейін төмендету бойынша іс-шаралардың маңыздылығын және жеделдігін алдын ала анықтайды. Сондықтан табиғи апаттардан болған зияндардың орнын жабу жүйесін құруды қарастыру үсынылады.

Міндетті сақтандыру туралы заңдылықты жетІлдіру. Қазақстан Республикасының Халықаралық сақтандыру жүйесіне енуі және міндетті сақтандырудьщ саласында халықаралык келісімдер жасаудың перспективалары мен шарттарын анықтау. Бұл міндетті шешу Қазақстанның халықаралык сақтандыру жүйесіне енуіне қажетті іс-шаралардың жүзеге асырылуын талап етеді.

Сақтандыру ісіндегі заңды өзгерістерінің маңыздылығына келетін болсақ Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығын дамытудың Мемлекеттік багдарламысының кабылдағанын айта кеткен жөн. Бағдарламаның басты мақсаты мемлекеттің, азаматтар мен шаруашылық субъектілерінің мүдделерін қаржылық, әлеуметтік және басқа да тәуекелдерден қорғаудың тиімді механизмі ретіндегі сақтандырудың рөлін нығайту. Осы мақсатқа жету үшін мынадай негізгі міндеттерді орындау керек:

• жеке сақтандыруды,    соның    ішінде    оның    ұзақ    мерзімдІ    және жинақтаушы түрлерін дамыту;
• өзара сақтандыру жүйесін дамыту;
• халыктың сақтандыру мэдениетін көтеру;
• сактандыру ісін автоматтандыру және акпараттандыру деңгейін көтеру;
• сақтандыру нарығының  инфрақұрылымын  одан  әрі  жетілдіру  және міндетті сақтандыру саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеғе асыру;
• сақтандыру саласындағы    мамандардың    бІліктілігін    көтеру    және мамандар даярлау;
• сақтандыру қызметін қадағалау мен реттеу стандарттарын жоғарылату;
• кайта сақтандыру мен ортақ сақтандыру мехнизмдерін жетілдіру; Осындай міндеттерді орындаудан күтілетін нәтиже:
• ұлттық сақтандыру  индустриясының  сенімділІғі  мен  тұрақтылығын нығайту;
• жеке сақтандыруға деген сұранымның өсуіне жағдай жасау;
• сақтандыру нарығының қазіргі инфрақұрыльшын кұру;
• міндетті сақтандырудың тиімді жүйесін қалыптастыру;
• сактандыру саласындағы кадрлар потенциалын жақсарты;
• сақтандырудың жаңа өнімдері мен жаңа технологиясын ендіру;
• сақтандыру қызметінің сапасын жақсарту;
• сақтандыру нарығына    қатысушылардын.    қызметтерін   реттеу    мен қадағалаудың тиімділігін арттыру.

Қазақстан Республикасы сактандыру қызметінің негізгі көрсеткіштерінің жедел қарқынмен дамуына байланысты (сақтандыру сыйакыларының, сақтандыру төлемдерінің, сақтанушылар санының, сақтандыру объектілері мен сақтандыру шарттарының көбеюі, міндетті сақтандырудың жаңа түрлерінің енуі) сақтандыру     ұйымдарының     төлем     кабілеттілігі     мен қаржы тұрактылығының жеткіліктІ деңгейІн қамтамасыз етуге мүмкіндік туғызаты쐽 меншікті капиталдың ең төменгі мөлшерін кезеңдік көтеру кажеттігі туындайды. Қайта сақтандыру сыйақылары түрінде қаржылардың шетелдерге кетуін тоқтату үшін ірі тәуекелдерді сақтандыра алатын мамандандырылған кайта сақтандыру ұйымын күрудың маңызы зор. Ол үшін экспортты несиелер мен инвестицияларды сақтандыру бойынша Мемлекеттік сақтандыру Корпорациясының өкілеттілігін кеңейту керек. бұл шет елдік инвесторларға Қазакстан Үкіметі тарапынан косымша кепіл беретін еді.

Сонымен қатар апатты тәуекелдерді сақтандыратын мамандандырылған сақтандыру ұйьшдарын құру қажет. Бұл халықтың мүддесін қорғау мен катар жергілікті және республикалық бюджеттің ойда болмаған шығындар бабын көрсеткішін төмендетуге мүмкіндік берер еді.

Қазіргі кезде кэптивті сақтандыруды дамытудың маңызы зор. Сақтандыру компанияларындагы капиталындағы тәуекелдер, сондай — ақ сақтандыру сыйақылары шет елдерге қайта сақтандыруға берілуде. Ал кэптивті компанияларды құру арқылы тәуекелдердің бір бөлігін, сақтандыру сыйақыларын шет елдерге жібермеуге болар еді.

Азаматтық құқықтың жауапкершілікті міндетті сақтандыру бойынша сақтандыру тарифтерін көтеру керек, себебі жеке тұлғаларға белгіленген сақтандыру тарифтері кабылданған тәуекелдермен сәйкес келмейді, нәтижесінде сақтандырудың осы түрі зиян шегеді. Осы себептен көптеген сақтандыру ұйымдары автобустар паркі, бағыттағы таксилер, таксо парк сияқты кәсіпорындарды сақтандырудан заңды негізде бас тартады. Бұл жағдай осы саладағы табыстың төменділігімен түсіндіріледі.

Өзара сақтандырудың қазіргі сақтандыру нарығының негізгі элементтерінің бірі екендігіне әлемдік тәжірибе арқылы көз жеткізуге болады. Өзара сақтандыруда өзара сақтандыру қоғамдарын құру арқылы жеке және заңды тұлғалардың мүліктері және басқа мүліктік емес мүдделері сақтандырылады. Әрине мүндай қоғамдарды қызметтері бір типті тәуекелмен бірге байланысты тұлғалар қүрады.

Өзара сақтандырудың кажеттігі коммерциялық сақтандырушылар бас тартатын тәуекелдер санының көптігімен байланысты. Өзара сақтандырудың өзіне тән ерекшеліктерінің бірі коммерциялық сақтандырумен салыстырғанда мұнда сақтандыру қызметтерінің бағасы төмен. Сондықтанда сақтандырудың әлемдік тэжірибесінде өзара сақтандыру қоғамдары кеңінен танымал. Әлемдегі он ірі сақтандыру компанияларының алтауы өзара сақтандыру қоғамдары болып табылады. Бес ірі үлттық сақтандыру нарығында (АҚШ, Жапония, Германия, Үлыбритания, Франция) өзара сақтандыру операциялары бойынша сыйақылар үлесі барлық сақтандыру сыйақыларының шамамен 40% — ін құрайды. Өзара сақтандыру қоғамыньщ акционерлік қоғамнан айырмашылығы оның әрбір қатысушы біру уақытта сақтанушы және сол қоғамның мүшесі болып табылады. Ал «біздің елемізде өзара сақтандыру институты мүлдем қолданылмайды». Оның ең басты себебі өзара сақтандыру қоғамдарының қызметін, құқықтың мәртебесін анықтайтын заңды актісінің жоқтығы. Сондықтан да бұл саладағы ең басты міндет өзара сақтандырудың нормативті құқықтың базасын қүру.

Сақтандырудың мүндай түрлері шағын және орта бизнес субъектілері үшін өте ыңғайлы. Ол үшін сақтандыру компаниялары мен өзара сақтандыру қоғамдарына бөлек байланысын әдістемесін өңдеу қажет.

Сақтандыру ұйымдарының сенімді түрде жүмыс істеуін қамтамасыз ету сақтанушылар үшін де өзекті мәселе.

Әрекеттегі «сақтандыру қызметі туралы» заң уэкілетті мемлекеттік органдар тэуелсіздІкпен және жеткілікті өкіліттелікпен қамтамасыз ете отырып, сақтандыру секторын реттеудің тиімді қүралы болып табылады. ҚазІргі кезде сақтандырудың жаңа өнімдерІ, оларды жүзеге асыру технологиялар дамуда.

Осыған байланысты халықаралық стандарттар мен прициптерді есепке ала отырып сақтандыру қызметін қадағалау мен реттеу принциптерін жетілдіру қажет. Мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаты сақтанушылардың заңды мүддесін қорғаудағы сақтандыруды қадағалау органдарыньщ тиімділігін арттыру. Сақтандыру нарығындағы бәсекелестік ортаны қолдау, сақтандыру ісін ұйымдастырудың халықаралық тэжірибесіне сәйкес оның инфрақүрылымын дамыту. Жоғарыда аталған сақтандыру ісін, мемлекеттік реттеудің мәселелерін Қазақстанның сақтандыру заңдарын Европалық Одақтың нұсқауларымен, сақтандыруды кадағалаудың халықаралық Ассоциясының принциптерімен, стандарттарымен үйлестіру арқылы шешуге болады деп ойлаймын. Сақтандыру ұйымдарының қызметін реттеу мен қадағалау жүйесін жетілдіру мақсатында реттеудің жаңа әдістерімен механизмін өңдеу қажет.

Сақтандыру қызметін қадағалау мен реттеудің негізгі міндеттерін жүзеге асыру үшін:

—  сақтандыру ұйымдарының қайта сақтандыру қызметін және сақтандыру брокерлерінің қызметін қадағалауды нығайту;

— сақтандыру нарығының қатысушыларының құқықтық негізін анықтау;

—  сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының төлем қабілеттілігі мен қаржы түрақтылығының талаптарын одан әрі дамыту;

— ішкі және сыртқы аудиторлардың, актуарилердің қызметтерІн пайдалану туралы нұсқауларды өңдеу;

—  корпоративті басқару және тәуекелдерді басқару жүйесіне қойылатын талаптарды өңдеу;

—  сақтандыру операцияларының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру жүйесінің жетілдіру;

сақтандыру    тарифтерін    есептеу,    есептер    тәртібіне    қойылатын талаптарды белгілеу;

— көрсеткіштерді өңдеу және жинау жүйесін автоматтандыру керек. Сақтандыруды  дамыту,  өз  кезегінде  заңнамалық базаны,  сақтандыру

қызметін қадағалау мен реттеудің сапасына, сақтандыру ұйымдарының қызметінің сенімділіғіне байланысты болады. Қазіргі заманғы сактандыру ісінің толыққанды жүмыс істеуі, сонымен бірге актуарийлер, профессионал -сювейерлер институтын енгізуді уәкілетті аудиторлар мен басқа да мамандарға қойылатын енгізуді тиісті талаптарды қажет етеді.

 

3.2 Қаржы нарығындағы ЕДБ-дің сақтандыру қызметінің жаңа бағыттары

XXI ғасырдың басындағы дүниежүзілік шаруашылықтың айтарлықтай ерекшеліктерінің бірі — халықаралық экономикалық қатынастардың жедел әрі қарқынды дамуы болып отыр.

Бүгінде әлемдік экономикада сақтандыру қызметінің кең қанат жайьш, тамырын терең тарта бастағанының куәсі болып отырмыз. Бұл құбылыс үлттық экономиканың мейлінше ашықтыкқа ұмтылысынан,халыкаралық кұрылымдардың жақындасып,өзара көмек арқылы нығайып,дами бастағанынан байқалады.

Әрине, аталған күбылыс онайлықпен жүріп жатқан жоқ. Бұл бәсекелі, қайшылықты да диалектикалық қозғалыс. Сақтандыру қызметінің әлемдік экономикада      кең      қанат      жаюының      өзі            жекелеген      елдердің

экономикалықтэуелсіздік пен ұлттық шаруашылықты көркейтуге деген ұмтылысының көрінісі. Дүниежүзілік шаруашылықтың нығаюы, ұлттық экономиканың мейлінше ашыктығы, дамудың жаңа, тиімді арналарының пайда болуы-осының бәрі экономикалық өсудің диалектикасы болып табылады.

Қазіргі кезеңде адамзат элемін «ақ, қара» деп жіктеп, «капитализм», «социализм» атты айдар тағушылықпен қоса жасанды антогонизмдер де келмеске кетті. Біздің заманымыз өзара байланысты, экономикалық дамудың жалпыға ортақ заңдылықтарына бағынатын біртұтас элем. Сондықтан еліміздің ойдағыдай өркендеп, гүлденуі үшін ел экономикасындағы сақтандыру қызметін нығайтудың маңызы зор.

Қазақстан Республикасы бұрынғы кеңес үкіметі тұсында халықаралық экономикалык қатынастардың субъектісі бола алған жоқ. Сыртқы экономикалық байланыстардың субъектісі болуына оған ешкім мүмкіндік те берген жок- Ал, қазір Қазақстанның егеменді ел ретінде қалыптасуы сақтандыру қызметін дамытып,үлт экономикасы үшін маңызы мен болашағын қолға алып,зерттеу көкейтесті мәселеге айналып отыр. Еліміздің сақтандыру қызметін орнықтырып,дамытудың қазіргі кезеңі сол қатынастардың нысандары мен әдістерін түбегейлі өзгерту қажеттілігімен айқындалады.Бұл әрине,мейлінше қолдауға тұрарлық кұбылыс. Дегенмен, қазақстандық сақтандыру қызметІнің дүниежүзілік қаржы-несие қатынастарына еркін адымдап кіруіне,сақтандыру қызметінің шарапаттарын пайдалануына кедергі боларлык себептері де жоқ емес. Сол себептердің бірі сақтандыру кызметі саласындағы бай тәжірибені екшейтін,әлемдік рыноктағы олардың маңызын,ерекшеліктерін талдайтын зеттеулердің тапшылығы болып отыр.

Халықаралық сақтандыру қызметінің рыноктық ортасы өзінің экономикалық, ұйымдық, заңдық және тағы баска аспектілері бойынша біздің елде қалыптасып, орныққан шаруашылық қызметін жүргІзудің әдіс-амалдарынан өзгеше екендігі мэлім. Соңғы упқытқа дейін орын алып келгенсақтандыру қызметІне деген көзкарасымыз рыноктың заңдарына сәйкес кұрылған экономикалык жүйелерде өзінің шарасыздығын,тіпті кейбір сәттерде зиянды екенін көрсетіп жүр. Мұның өзі шетелдік әріптестермен өзара түсінікті, бірлескен іс-қимылдардыатқаруды күрделілендіреді, тіпті заяға кетіреді.

Шаруашылық жүргізудің нарықтық жағдайында сақтандыру қызметінің шаруашылық жүргізудің белгіленетін түпкілікті нәтижелеріне ықпал етушІ көптеген факторлардың екі ұштылығына байланысты көбінесе болжамдау түрінде жүргізіледі. Қазақстанда сақтандыру бизнесін қалыптастырудың болашағын болжамдау барысында сақтандыру қызметін дамытуға эсер ететін факторлардың үш тобын бөліп қарастыру кажет. Оның бірінші тобына әлемдік экономиканың дамуының және сақтандыруқызметі нарығының ғаламдану аясының ауқымын анықтайтын әлеуметті-экономикалық факторлар жатады.

Факторлардың екінші тобы шектеулі сипатта болады,негізінен ірі аймақтардың дейгейінде немесе экономикалық көрсеткіштері мәні бойынша жақын елдердің әлеуметтік-экономикалық дамуын анықтайтын факторлар жатады. Сақтандыру қызметі нарығының дамуына эсер ететін еңселі факторлардың үшінші тобы Қазақстан Республикасының саяси құрылғысынан және экономиканың салалык және аймақтық кесіндісіндегі кұрылымынан бастап,сақтандыру қызметі нарығының нақты өлшеуіштеріне дейін ескеретін ұлттық экономиканың өзіне ғана тән ерекшеліктерін ескеретін факторлар жатады. Аталған факторлар бір мезгілде әрекет етеді,алайда сақтандыру бизнесінің дамуына түрлі кезеңдерде эсер ету сипаты оң (сақтандыру кызметі жанданады) және теріс (сақтандыру қызметінің дамуын тежейді) болуы мүмкін. Өкінішке орай,қазіргі кезге дейін аталған факторларды біріктіре, топтастыра отырып болжамдау әдістемелері де отандық тэжірибеде қалыптаспаған.[34]

Белгісіздік жағдайындағы ғаламдық, аумақтық және ¥лттық деңгейдегі экономикалық процестердің дамуын сипаттайтын негізгі болжамдарды жасау барысында балама нұсқасы бар ықтимал шешімдердің әдістемесі, яғни екі не одан да көп ықтимал шешім, нұсқа, бағыттың бірін таңдау қажеттігінің ғылыми негізделген әдістемесІ туралы баспасөз беттерінде көбірек айтылып жүр. Алайда, сақтандыру бизнесінің дамуындағы негізгі бағыттарды болжамдау барысында балама нұсқасы бар ықтимал шешімдердің әдістемесі кеңінен қолдау таппай отыр. Осы орайда, біздің ойымызша, мүндай жағдай көбіне сақтандыру бизнесі өкілдерінің басым көпшілігінің статистикалық мэліметтерге сүйене отырып, қысқа мерзімдерге, негізінен 2-3 жыл аралығына өз қызметтерін жоспарлап отьтруға деген қажеттілігінен туындап отыр.

Сақтандыру қызметін жоспарлау мен болжау-бұл қаржы механизмінің қосалқы жүйесі,саналы басқарудың аса маңызды элементтерінің бірі және әлеуметтік-экономикалық жоспарлаудың қүрамды бөлігі болып табылады.Олар экономиканың үйлесімді және тепе-тең дамуына жетуге,біртүтас ұлттық шаруашылық пен кешенінің барлық буындарының кызметін үйлестіругедоғамдық өндіріс өсімінің жоғарғы қарқынын қамтамасыз етуге, халыкты әлеуметтік қорғауға бағытталған.

Сақтандыру қызметінің табысты іс-әрекет етуі және қоғамдық процестерге белсенді ықпал етуі көбінесе қаржы ресурстарының қозғалысын,шаруашылык жүргізудің барлық деңгейлерінде ақша қорларын қалыптастырып,бөлінуді алдын-ала болжауға байланысты болады.Мүндай процесс тәртіпті (реттілікті) анықтайтын өзара үйлескен тапсырмалардың,көрсеткіштердің кешенді жүйесін жасауды,ақша түсімдерін жүмылдырудың проғрессивті нысандарын қолдануды қажет етеді.

Казақстанның сақтандыру қызметі нарығының 2015 ж. дейінгі дамуының бес балама нүсқасы бар ықтимал болжамды шешімдердің әдістемесі салыстырмалы түрде кестеде келтірілген. Бейтарап болжам бойынша сыртқы экономикалық ортадағы оң және теріс үрдістер теңестіріліп, ол өз кезегінде Казақстанның сақтандыру нарығының түрақты экономикалық дамуына эсер етеді. Салыстырмалы түрде алатын болсақ 2007 жылы республикада қалыптасқан

Кестеде келтірілген мэліметтерді қортытындылай келе отандық сақтандыру қызметі нарығын дамытуда ЖІӨ көлеміндегі сақтандыру өнімінің үлесі 2015 ж. дейін 2,5-3,5 % құрайтын калыпты нық сенімді болжамды пайдалануға болады деп айта аламыз.

Қазақстанның сақтандыру қызметі нарығын дамытудың ұзақ мерзімді болжамы қалыпты нық сенімді болжам шегінде даму табады. Біз ұсынып отырған болжамның әдістемесі сақтандыру бизнесін дамытудың тиімділігі төмен түрінен тиімділігі жоғары жаңа қалыбына (моделіне) біртіндеп өтуді көздейді.

2030 жылға дейінгі Ұзақ мерзімді болжамдау барысында сақтандыру бизнесінің жеке өлшегіштеріне сапалық тұрғыдан баға беруге талпыныс жасаудың қажеті жоқ деп ойлаймыз, өйткені, өзгермелі нарықтық экономика жағдайында болашағын болжауы қиын бұл өлшегіштердің де өзгерістерге бейім екендігі дәлелденІп отыр. Сондықтан да сақтандыру қызметінің болашағын болжамдау әдістемесін қарастыру барысында біз тек бІр ғана сақтандыру қызметінің ЖІӨ көлеміндегі үлесі көрсеткішін қолданып отырмыз.

Сонымен, соңғы кездері отандық сақтандыру саласының тиімділігін талқыға сала отырып,мемлекет ұзак мерзімді болжамдауды экономикалық тұрғыдан ынталандыруғы бар күш жігерін жұмсауда. Біздің еліміздегі сақтандыру жүйесі мен экономикалық өзгерістердің стратегиялык бағытын меншік қатынастары саласында өтіп жатқан жәйттер айқындайды. Мүндағы сақтандыру қызметін көрсетуден болатын,әлеуметтік-экономикалық жүйенің қаржылай және материалдық тірегі болып табылатын үлттық табыстың бір бөлігі мемлекеттенуінің негізгі құралы болып табылады. Бұл сонымен бірге,кеңес үкіметі дэуірінде сақтандыру индустриясы қызметінің тэжірибесіне қанықпаған тэуелсіз еліміздің сақтандыру саласын дамытудың меншікті моделін жасау қажеттігінің туындап отырғандығымен түсіндіріледі. Одақ кезіндеғі мемлекеттік сақтандыруды есептемегенде,біздің елімізде тілге тиек етіп от ырған сақтандыру саласын қалыптастыру мен дамытудың белгілі бір механизмі қалыптаспаған деп тұжырым жасауға болады. Әрине,бұл жағдай қарастырылып отырған мәселенің шешімін табуды қиындатады.Сондықтан,шет елдердің әдістемелерін қарастыру мол тәжірибе береді. Осы орайда өзіміздегі сақтандыру қызметін көрсетудің байырғы тэжірибесін зерттеу және сараптау қажеттігі туындап отыр, бұл нарықтық катынастың тәжірибесіне қанықпаған елге қиынның қиыны екені рас,алайда бүгінгі күндегі алғашқы кезектегі қажеттілік болып табылады. Оның дұрыс шешімін табуынан еліміздің шаруашылық жүйесі жанданып,халықтың эл-ауқаты мен тұрмыстық жағдайы,кауіпсіздігі жақсара түсетіні айқын.[23]

Елдегі нарықтық қатынастардың дамуы барысында сақтандыру саласын дамыту қағидалары кеңінен іс жүзінде қолданылып,барлық негізгі заң күжаттарында және заң актілерінде қолдау тапты. АлайдаДазақстан Республикасының осындай заңдарының сақтандыру саласын дамыту мәселелеріне арналған көптеген жағдайлары әзірге нақты бір экономикалық механизмнің    қалыптаспауына    байланысты    толық    күшіне    енген    жоқ.

Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының деңгейі жалпы сипаттағы сақтандыру саласын дамытуға мүмкіндік бермейді.

Қазақстанды сақтандыру саласын дамыту мемлекеттің экономикалық саясатына негізделіп жүзеге асырылуда,ол шаралардың ауқымды кешенін,оны дәйекті жүзеге асыру кезеңдерін камтиды.

Мемлекеттің экономикалық саясаты мына бағыттарда жүзеғе асырылуда:

—   экономикалык   заңдардың   әрекеті,   экономиканьщ   жай   күйі,коғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының болашақтағы бағыттары негізінде елдегі экономикалық дамудың ғылыми негізделгентүжырымдамасын эзірлеу;

—   экономикалық саясаттың тиісті  мақсаттары  мен  міндеттерін     негіздей отырьш,стратегиялық және тактикалык шараларды тұжырымдау;

—    іс — әрекеттерді экономиканың қалыптасқан жағдайына қарай іс-жүзінде пайдалану.

Осы негізгі үш буынның бірлігі экономикалық саясаттың мазмүнын анықтайды, соның ішінде сақтандыру саласын дамыту саясаты қалыптасады. Демек экономикалық заңдардың іс-әрекетін есепке ала отырып, қоғамды дамытудың міндеттеріне байланысты сақтандыру саласын дамытуды ұйымдастыру мемлекеттің экономикалық саясатының көмегімен сақтандыру саласында шешілетін басты міндет елдің дамуының әрбір нақты кезеңінің ерешеліктері негізінде сақтандыру саласын дамытуға бөлінетін қаржы ресурстарының неғұрлым мүмкін болатын көлемін жасаудың жағдайларын қамтамасыз ету болып табылады. Сақтандыру саласын дамытудын мақсаты:

—  сапасы, халықаралык сақтандыру нарығы жағдайында өндіруге, сатуға және бәсекелестікке   төтеп   қызмет   көрсетуге   кабілетті,   рентабельді   сақтандыру индустриясын құру жолымен сақтандыруды экономиканың табысы жоғары саласына айналдыру;

— республиканың сақтандыру әлеуетін арттыру;

— сақтандыру қызметін көрсетуте деген сүранысты барынша қанағаттандыру;

— тұрғындардың жұмыспен қамтылуын ынталандыру;

—   мемлекеттік  және   жеке  кұрылымдардың  сақтандыру   саласындағы   өзара бірлескен іс-қимылының тиімділігін арттыру;

Алға қойылған мақсаттарды іске асыру үшін мынадай міндеттерді шешу қажет:

— сақтандыру саласындағы мемлекеттік саясатты жандандыру;

— сақтандыру қызметін реттеу жүйесін жетілдіру;

сақтандыру     индустриясының     құқықтық,     ұйымдастырушылық     және экономикалық негіздерін одан әрі дамыту;

— түрғын халықтың кауіпсіздігін қамтамасыз ету;

— тартымды сақтандыру нарығы ретінде Казақстанның беделін арттыру;

—   сақтандыру саласындағы ғылыми зерттеулерді тереңдету;

—   сақтандыру    саласындағы    қызмет    көрсетудің    статистикалық    есебінің әдістемесін халықаралық стандартқа сәйкестендіру;

—   сақтандыру қызметін стандарттау, сертификаттау мен лицензиялау негізінде сақтанушыларға қызмет көрсетудің сапасын арттыру;

—   сақтандыру   саласындағы   кадрларды   даярлау   мен   олардың   біліктілігін арттыру жүйесін дамыту;

—   сақтандыру саласындағы халықаралық ынтымақтастықты дамыту. Республикада   жүзеге   асырылып   жатқан   әлеуметтік-экономикалық   өмірді

реформалау сақтандыру саласын және оның инфрақұрылымын толық камти қойған жоқ.Сонымен бірге, қазіргі кезде үлттық сақтандыру өнімі және оны дамытудың әлеуетіне сәйкес маркетинг стратегиясын әзірлеу қажеттілігі бар.Маркетинг стратегиясын іске асыру мақсатында мемлекет мынадай міндеттер белгілеп отыр:

—   сапалы   сақтандыру   қызметін   көрсетуді   ұсынатын   Казақстан   туралы жағымды пікір қалыптастыру;

—   Казақстанды     ерекшелейтін     сипаттамаларға    және     артықшылықтарға негізделген маркетингтік іс-шараларды эзірлеу және жүзеге асыру;

—   қосымша     мүмкіндіктер     бере     отырып,     төлем     қабілеті     жоғары сақтанушыларды тарту;

—   жеке сектордың маркетингтік жүмысына қолдау көрсету;

—   нарықтың жаңа сегменттерін айқындауға бағытталған зерттеулер жүргізу;

— ұлттық сақтандыру   өнімін дамытудың жаңа ақпараттық технологияларын пайдалану;

Сөйтіп, Казақстанның сақтандыру нарығының өнімін дамыту мақсатындг ұсынылған шаралардан мынадай қорытынды шығады:

1) сақтандыру нарығы өнімінің институционалдық элементтері үкіметаралык деңгейде келісілуі тиіс.

2) Қазақстанның сақтандыру нарығы өнімінің біздің аймақтағы көршілеріміздіңсақтандыру   нарығы   өнімінен   ең   болмағанда   баға   /сапа қатынасында кем түспеуі тиіс.

Міндетті сақтандырудың жаңа түрлерін ендірудІ және жеке сақтандыр> жөніндегі қызметті жандандыруды ескере отырып, сақтандыру сыйақыларыныи жиынтық көлемі 2007 жылғы қарай 2005 жылмен салыстырғанда орташа алғанда 100%-ға көбейді, 2008 жылы 2-2,5 есе,2009 жылға карай 3-3,5 есе ұлғаяды. Сақтандыру сыйақыларының көлемінің ұлғаюы оның жалпы ішкі өнімдегі үлесінің 2005 жылы 0,6 %-дан 2006 жылы 1 % ға,2007 жылы 1,4%-1,6%-ға және 2008 жылы 2 %-ға ұлғаюына алып келеді. Сақтандыр^ ұйымдарьшың жиынтық активтері,осы кезеңде екі еседей өседі, бұл сақтандыру нарығының инвестициялықәлуетін 40 млрд.теңгеге дейін дерлік ұлғайтуға мүмкіндік береді.

Үлттық сақтандыру индустриясының дамуы жалпы мемлекеттін экономикалық және әлеуметтік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қажетті алғышарттарды құруға жағдай жасайды.

 

 

3.3 «БТА-Полис» АҚ ағымдық қызметін одан әрі дамытуды

жоспарлау

1. Түсініктеме

Бизнес-жоспар тақырыбы:  «БТА- Полис» АҚ ағымдық қызметін

одан әрі дамытуды жоспарлау

Фирма аты «БТА- Полис» АҚ сақтандыру компаниясы

Мекен-жайы: Шымент қаласы, ОҚО

Телефон: 540697

Бизнес сферасы: Сақтандыру саласы

Қызметтің негізгі түрлері: Өмірді сақтандыру

Басталу мерзімі 01.09.2008

Бизнес-жоспар қандай мерзімге есептеліп жасалған 1 жыл

 

2. Түйін

 

Бұл бизнес-жоспар «БТА-Полис» АҚ сақтандыру компаниясының бизнес бағыттары бойынша болашақағы даму бағыттарын қамтиды, атап айтқанда:

-Өнім немесе көрсететін қызмет түрлері -Өндірістік потенциал -Рыноктар — Қаржыландыру -Енбек ресурстарының дамуы

 

3. 3. Ұсынылып отырған жобаның инвестициялық ниеті

 

«БТА-Полис» АҚ сақтандыру компаниясыньщ сақтандыру қызметін одан әрі дамыту мақсатьшда енгізгелі отырған жобасы Шымкент қаласы мен ОҚО тұрғындарына көрсетілетін сақтандыру қызметі нарығына дэстүрлі сақтандыру түрлерімен қатар қосымша сақтандыру қызметтерінің топтамасын ұсынумен байланысты болып отыр. Бұл сақтандыру қызметтерінің топтамасының құрамы клиенттердің таңдауы мен компанияның мүмкіндіктеріне қарай анықталатын болады.

«БТА- Полис» сақтандыру компаниясы ашық акционерлік қоғам болып табылады. Меншік нысаны — жеке акционерлік. Компанияның басшысы Беляев Сергей Петрович сақтандыру саласында өз ісін терең және жетік меңгерген маман болып табылады. Фирманың қызметі өмірді сақтандыруға мамандандырылған. Өзінің қызметінде фирма орташа табьюы бар клиенттерге өз қызметін бағыттауды жоспарлауда.

Бизнес-жоспарда жасалған есептеулер, «БТА — Полис» сақтандыру компаниясы сақтандыру нарығында өз қызметін тиімді және табысты атқарып, кәсіпкерлік қызметін одан әрі дамытуға жеткілікті көлемде табыс алып отырғандығын көрсетіп отыр. Қажетті есептік көрсеткіштер бизнес-жоспардың «Қаржы жоспары» бөлімінде келтірілген. Сақтандыру қызметтерінің жаңа топтамасын енгізу арқылы фирма 2008 жыдың 2 тоқсанынан кейін түрақты табыс алуды жоспарлап отыр.

Осы бизнес-жоспар фирманың бизнестегі әлеуетті әріптестерін фирма қызметінің ерекшеліктерімен және 2008 жылдғы кәсіпкерлік қызметтің болашақтағы бағыттарымен таныстыруға арналып жасалған.

 

4. Кәсіпорын және оның мақсаттары

 

«БТА-Полис» АҚ ОҚО, Шымкент қаласында орналасқан. Сақтандыру компаниясы 1994 жылы жеке тұлғалардың салымдарының негізінде құрылған және сақтандыру нарырығындағы қызметінің бай тәжірибесінің арқасында алдыңғы қатарлы сақтандыру компанияларының біріне айналып отыр.1996 жылдан бастап «БТА- Полис» АҚ өмірді сақтандырумен айналысатын мамандандырылған мекемеге айналып отыр. 2007 жылғы сақтандыру резервтері сомасының — 15,6 % «БТА- Полис» АҚ  үлесінде болып отыр.

Сақтандыру саласында атқаратын негізгі бағыты — өмірді сақтандыру. Фирманың дамуындағы негізгі мақсаттарға:

—    стратегиялық даму;

—    клиент талаптарына сай өз қызметін бейімдеу жатады.

«БТА-   Полис»   АҚ        сақтандыру   компаниялары   арасында  келесі белгілері бойынша ерекшеленеді:

1. Өз қызметін нарық талаптарына сай бейімдеу.
2. Фирманың қүрылымын   жақсарту,   менеджмент,   ассортименттік   саясат, фирманың инвестициялық тартымдылығы.

Фирманың стратегиялық мақсаттары:

1) Сақтандыру нарыгындағы түғырын сақтау;

2) Нарықтағы дэстүрлі үлесін сақтап, жаңа сегменттерді игеру;

3) Фирма қызметінің стратегиясын ішкі потенциалы арқылы дамыту.

5 Кәсіпорынның қаржылық жағдайы

«БТА- Полис» АҚ каржылық көрсеткіштеріне мыналар жатады:

—    жарғылық капиталдың мөлшері;

—    автивтердің құны;

—    сақтандыру резервтерінің және өзге де міндеттемелердің мөлшері;

—    т]лем кабілеттілігінің көрсеткіштері;

—    сақтандыру және қайта сақтандыру кызметінІң рентабельділігі;

—    жүзеге асырылатын инвестициялык саясаттың тиімділігі;

—    сақтандыру   және   кайта   сақтандыру   бойынша   міндеттемелер   көлемінің арақатынасы.

Нарықтык экономика жағдайында рентабельділік  көрсеткіштерінің мәні кәсіпорынның      қаржы-шаруашылық      қызметінің      нәтижелерін      анықтау барысында үлкен рөл атқарады.    «БТА- Полис» АҚ рентабельділігінің деңгейін біз келесі кестеде көрсетеміз.

 

Кесте 17

«БТА- Полис» АҚ рентабельділігінің деңгейі, мың тенге.

Көрсеткіштер	2005	2006	2007	Ауытқулар,   + /-
				2006ж. 2005 жылдан	2007 ж. 2006 жылдан
1.  Өнімді, қызметтерді сатудан түскен табыстар   (ПС, акциздер және    сол    сияқты   төлемдерді шегеріп тастағаыда)	831,7	1632,2	5605,0	800,5	3972,8
5. Өнімді, қызметтерді сатудан түскен табыс (шығын)	146,9	33,4	631,0	-113,5	597,6
З.Баланстық пайда	73,4	12,2	413,0	-61,2	400,8
4. Таза табыс	51,4	10,8	292,0	-40,6	281,2
Барлық                             сатылған өнімніңрентабельділігі	17,7	2,0	11,2	-15,7	9,2
2. Жалпы рентабельділік	8,8	0,7	7,4	-8,1	6,7
3. Сату рентабельділігі	6,2	0,7	5,2	-5,5	4,5

 

Жалпы рентабельділік көрсеткіші есепті кезеңде 7,4 есе жоғарылады. Яғни, 2007 ж. сақтандыру қызметін көрсетуден түскен соманың әр теңгесі орташа есеппен алғанда баланстық табыстың 75 тиынын қамтамасыз етіп отырған. Ал 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 8,8% аз болғандығын суреттен айқын көре аламыз.

Сонымен, қорытындылай келе, біз рентабельділіктің әрбір көрсеткішінің орташа,      кейбірінің      төмен      екендігін      байқаймыз.            2005      жылы кәсіпорынныңөніміне деген сұраныстың төмендеуінің нәтижесінде рентабельділіктің деңгейі төмендеді.

 

 

 

 

6. Кадрлар саясаты және еңбек ақы

 

Қазіргі   кезде «БТА-Полис» сақтандыру  компаниясының штатында бір ғылым кандидаты және сақтандыру саласының ерекшеліктерін меңгерген білікті мамандар бар. Соңғы екі жылдағы еңбек ақы қорының орташа шамасы 7884.2 мың. тенгені құрап отыр. Кадрлар құрамы мен олардың білімі туралы мэліметтер кестеде көрсетілген (кесте 18).

 

Кесте 18

Кадрлар құрамы мен олардың білімі туралы мэліметтер

Персонал	2005	2006	2007	2008
Қызметкерлер- барлығы	23	23	20	21
соның ішінде:	13	10	10	10
кәсіпорын бейімі бойынша
Соның ішінде :
-жоғары білімі бар	3	10	6	7
с.і.          ғылым          кандидаты
дәрежесімен	1	1	1	1
-орташа білімі бар	10	8	9	9
-кәсіби-техникалық білімі бар	1	1	1	1
-білімі жоқ	4	3	3	5

 

7. Өнімнің сипаттамасы

 

«БТА-Полис» АҚ басым бағытта өмірді сақтандырумен айналысуды жоспарлап отыр. Маркетингтік зерттеудің нәтижесінде анықталғанындай, жеке басты сақтандыруға Шымкент қаласының тұрғындары бейім болып келеді. Сонымен бірге анықталғаны, жоғары табыс деңгейі бар азаматтар өмірін орташа табыс деңгейі бар азаматтарға қарағанда сирек сақтандырады. Сондықтан да сақтандыру фирмасы өзінің қызметін орта буынды азаматтарға бағыттап отыруы тиіс.

«БТА-Полис» АҚ клиенттердің жасына қарай қызмет көрсету сегменті келесідей көріністе болып отыр:

— 20 жасқа дейінгі азаматтар — 10 % (1300 адам.);

— 20 жастан 30 жасқа дейінгі азаматтар — 30 % (3900 адам.);

—  30 жастан 40 жасқа дейінгі азаматтар — 35 % (4500 адам);

— 40 жастан 50 жасқа дейінгі азаматтар — 20 % (2600 адам.);

— 50 жастан жоғары — 5 % (0,7 адам.).

Сақтандыру нарығындағы жасына қарай клиенттерді сегменттеу отбасының типі мен табыс деңгейіне байланысты болып келеді.

20 жастан 30 жасқа дейінгі азаматтар Шымкент қаласындағы сақтандыру нарығының ең белсенді тобы болып отыр.

Табыс  деңгейіне  қарай «БТА- Полис»   АҚ  қызметтерінің болашақтағы түтынушыларын келесі топтамаларға бөлуге болады:

— 30 мың теңгеге дейінгі табысы бар азаматтар- олардың үлесі 15-25 %;

— 30 мың теңгеден 100 000 теңгеге дейінгі табысы бар азаматтар— олардың үлесі шамамен 15 — 25 %;

— 30 мың теңгеден 100 000 теңгеге дейінгі табысы бар азаматтар- олардың үлесі шамамен 45 — 55 %;

—  100 000 теқгеден 200 000 теңгеге дейінгі табысы бар азаматтар- олардың үлесі шамамен 5 %.

Сонымен, «БТА- Полис» АҚ үсынатын сақтандыру қызметінің негізгі түтынушыларына жасы 20 дан 45 дейінгі жастар, отбасы мүшелері аз немесе 30 мың теңгеден 100 000 теңгеге дейінгі табысы бар азаматтар жатады. Сонымен бірге «БТА- Полис» АҚ 20 жасқа дейінгі азаматтар мен табыс деңгейі 30 мың теңгеге дейінгі табысы бар азаматтарға кызмет түрлерін көбірек ұсынуды жоспарлап отыр.

 

8. Бәсекелестер және маркетингтік зерттеу

 

Бүгінгі таңда Қазақстанның сақтандыру саласында 37 сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы, оның ішіне 4 шетелдік сақтандыру (қайта сақтандыру) өкілдіктерінің қатысуымен, 3 өмірді сақтандыру, 29 сақтандыру ұйьшының көлік қүралдары иелерінің азаматтық — құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыруға лицензиясы бар, 12 сақтандыру брокері, 30 актуарий, 36 аудиторлық мекеме және сақтандыру қызметіне аудит жүргізуге лицензиясы бар 70 аудитор қызмет етеді.

«БТА-Полис» АҚ өмірді сақтандырумен қатар қызмет көрсетудің жаңа топтамасын ұсынуды жоспарлап отыр, атап айтқанда мектеп бітірушілерді әрі карай оқытуға арналған жинақ қызметтері, некеге тұру үшін жинақ жасау қызметтері.

Сондықтан да қызмет түрлерін фирма жастар мен оқушыларға қарай бағыттап жоспарлауда.

 

 

9. Рынок және маркетинг

9.1 Маркетинг жоспары

 

Маркетинг стратегиясы. «БТА-Полис» АҚ маркетинг стратегиясы үш негізгі бағыттан қүралады:

—   баға стратегиясы;

—   сапа стратегиясы;

— фирма қызметін рынокка ендіру. Маркетинг жоспары келесі бағыттардан тұрады:

—    сақтандыру   қызметі   нарығына   дэстүрлі   сақтандыру   түрлерімен   қатар косымша сақтандыру қызметтерінің топтамасын ұсыну (мектеп бітірушілерді әрі қарай оқытуға арналған жинақ кызметтері, некеге тұру үшін жинақ жасау қызметтері).

Маркетинг жоспары:

—   маркетингтік қызметтегі мақсаттардың басымдылығын анықтауға;

—   балама жоспарлардың сәйкестіктерін анықтауға;

—   тұтынушыға    өнім   мен    қызмет   түрлерІн   ұсынудың   тиімді    әдістерін калыптастыруға мүмкідік береді.

 

10. Әріптестер

 

«БТА-Полис»   АҚ  әріптестермен   катынасы   екі   негізгі   бағыттар бойынша   жүргізіліеді:

—  өзара катынастарын дамыту және реттеу.        «БТА- Полис» АҚ өз әріптестерімен бірігіп әрекет ету жоспары жасалып, келісім-шарттарға қол қойған және баға саясаты, жеңілдіктер жүйесін қарастырған.

— әріптестермен біріғіп жұмыс атқару нысандары қарастырылған.

 

11. Өндірістік жоспар

 

Сақтандыру қызметтерінің жаңа топтамасын енгізуге бағытталған жобаға сәйкес «БТА-Полис» сактандыру компаниясы штатына қосымша тағы да 4 адам алуды жоспарлап отыр. «БТА- Полис» сақтандыру компаниясының жоспарланып отырған жұмыс орындарына қосымша жабдыктар қажет болады. Жаңа жұмыс орындарын жабдықтармен камтамасыз ету үшін келесі есептеулерді жасау кажет: фирмаға қажетті жабдықтың құны мен санын оның негізгі қызметімен байланыстырып анықтауға болады, яғни -сақтандыру    полистерін    рэсімдеу    жұмыстары.    Жабдықтардың    кұрамына негізінен офистік техника мен жиьаз кіреді. Қажетті офистік жабдық пен оның құнын анықтайтын есептемелер кестеде келтірілген (кесте).

«БТА-Полис» АҚ басшылары, мамандары мен басқа да қызметкерлерінің еңбегіне ақы төлеу алдын ала бекітілген кесімді жалақы көлемі мен қосымша атқарылған жұмыстарға берілетін сыйақы мөлшері бойынша төленеді. Еңбек ақы қоры «БТА- Полис» АҚ кесімді кестесі бойынша анықталады.

Сақтандырудың өндірістік жоспары мыналарды қамтуы керек:

1)  сақтандыру объектілерінің тізімін;

2)  сақтандыру сомаларын анықтаудың тәртібін;

3)  сақтандыру тәуекелдерін;

4) сақтандыру жағдайларының қатарынан алып тасталуы және сақтандыруға шек қоюы;

5)  сақтандыру шарты қолданылуының мерзімі мен орнын;

6)  сақтандыру шартын жасаудың тәртібін;

7) сақтандыру жағдайы орын алғандағы сақтанушы жасауы тиіс әрекеттерді;

8) сақтандыру жағдайыныңорын алғанын анықтайтын күжаттары тізімін;

9)  сақтандыру төлемдерін жасаудың жағдайы мен тәртібі;

10) сақтандыру төлемі  немесе  сақтандыру төлемінен  бас тарту  жөніндегі шешім қабылдау мерзімін;

11)   сақтандыру шарты жағдайларының тоқталуын;

12)   дауларды шешудің тәртібі;

13)   сақтандыру тарифтерін және оларды экономикалық неғіздеу;

14)   ерекше жағдайлар

 

Кесте 20

«БТА-Полис» АҚ қажетті офистік жабдық пен оның құны

 

Жабдықтың атауы		Бірлік саны	Бір жабдықтың құны		Бағасы, тенге
1		2	3		4
Дербес компьютер, ММХ-166		2	18000		160000
Дербес компьютер, ММХ-133		2	13000		180000
Факсимильді аппарат		1	3000		30000
Телефон аппараты		4	2000		8000
Лазерлі принтер, НР-4050		1	10000		20000
Офистің жарық жүйесі		1	6000		60000
Офистік жиьаз жиынтығы		3	4000		12000
Жұмсақ жиьаз жиынтығы		2	4000		80000
Кірістегі   бөлмеге   арналған жиынтығы	жиьаз	1	3000		30000
Ас     бөлмесіне     арналған жиынтығы	жиьаз	1	5000		50000
Барлығы жабдық:					640 000

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Қазіргі жағдайда сақтандыру — бұл өмірдің әртүрлі салаларында барынша жиі болатын жағдайлардың теріс әсерінен заңды тұлғалар мен азаматтардың мүдделерін қорғау әдістерінің бірі. Сақтандыруды нарықтық өзгерістер барысында рөлі үнемі нығая түсетін Қазақстан экономикасының стратегиялық секторы ретінде қарастырған жөн.

Нарықты экономикада жекешеленген, тәуелсіз шаруашылық субъектілерінің (кәсіпорындар, ұйымдар, жеке өндірушілер, азаматтар, кәсіпкерлік қызметтің дамуы, тауарлы және айырбас операцияларының шекарасының ұлғаюы, шаруашылық субъектілері арасындағы өзара келісім міндеттемелерінің өсуі сақтандыру арқылы жүретін тиімдІ және сенімді кепілдемелерді талап етеді. Тек қана сақтандырудың негізінде материалды игіліктердің өндірісі, бөлінуі, айырбасы және түтыну процесінде пайда болатын қоғамдық және жеке мүдделерді қорғаудың мүмкіндігі пайда болады.

Осы дипломдық жүмыстың материалдарын талдай отырып келесі негізгі қорытындылар мен үсыныстарды атап көрсетуге болады.

І.Сақтандыру қоғамның экономикалық қатынастарының айрықша сферасын бейнелейтін көне категориялардың бірі.

Кез-келген экономикалық категория сияқты сақтандыруда өзінің маңызын қызметтері арқылы көрсетеді.

Бірінші қызметі сақтандыру арқылы қорғау, бұл сақтандырудың басты максатымен байланысты қызмет, яғни өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін азаматтарды, олардың мүліктерін, өндіріс процесін, қоғамдық немесе үжымдық қорғау. Осы мақсатқа жету үшін сақтанушылардың жарналары есебінен мақсатты сақтандыру қоры құрылып, сақтандыру оқиғасы болған жағдайда материалды шығындар өтеліп, жеке және заңды тұлғалардың мүліктік мүдделері сақтандыру арқылы қорғалады.

Сақтандырудың екінші қызметі сақтандырушылардың сақтандыру резервтеріне қойылатын объективті талаптармен байланысты қызмет. Сақтандыру компаниялары өздерінің уақытша бос ақшалай қаражаттарын сақтау және қосымша инвестициялық табыс табу мақсатымен инвестициялайды. Сақтандыру резервтерін орналастыруды сақтандырушылар жан-жақты дамыту, кеңейту, қайтымдық, пайдалық және өтімділік шарттарымен жүзеге асырады.

Сақтандыру үшінші қызметі — апатты, жазатайым жағдайларды азайту, болдырмауға бағытталған іс шараларды қаржыландырудың кең кешенді шараларын ұсынады, яғни ескерту арқылы зиянды, залалды болдырмау.

2.Нарықтық өзгерістердің нәтижесінде Қазақстан Республикасында сақтандыру ісі мемлекеттік монопольдық құкығынан сақтандыру нарығына өту арқылы қайта құрылды. Қазақстанның сақтандыру ісінің қазіргІ жағдайын зерттеу нәтижесінде мынандай негізгі ерекшеліктерді анықтадым.

Осы салаға қатынасушылар саны түтас алғанда тұрақтандырылуы деп ой түюге болады. Оған негіз бар. Егер осыдан бірнеше жылдар бұрын бұл нарықтың қысқару көрсеткіші 90-нан 33-ке дейін болса, соңғы екі жылда бұл сан небәрі екі мәрте ғана өзгерді және олардың көрсеткіштік арақашықтығы аса алшақ жатқан жоқ. Сонымен қатар сақтандыру ұйымдарының жарғылық қорларының өсуі байқалады. Қазақстандық компаниялар үсынатын сақтандыру қызметінің түрлері де көбеюде, ал оның анағұрлым үлкен үлесі мүліктік көбеюде, ал онң анағүрлым үлкен үлесі мүліктік сақтандыруға және азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыруға тиесілі. Ерікті мүлікті сақтандыруға тиесілі. Ерікті мүліктік сақтандырудың сақтандыру нарығының жалпы көлеміндегі үлесі 69 пайызды құрайды. Осы ретте мына бір жәйтті атап айтқан жөн. Аталмыш көрсеткішке қол жеткізу негізінен мүнай-газ және қүрылыс бизнесіндегі ірі жобалар есебінен болуда. Осылайша бұл сақтандыру түрі қуатты сақтанушылардың сүранысында үнемі бола бермек.

Жеке сақтандыру саласында жазатайым жағдайлардан қысқа мерзімді сақтандыру үлесінің өсуі байқалады, бұл өмірді ұзақ мерзімді сақтандыру түрлерін дамытудың қажеттілігін ойландырады.

Қайта сақтандыру нарығы өзінің дамуының ең бастапқы сатысында. Қайта сақтандыру нарығының көлемінің үлғаюы және ондағы әрекет етуші компаниялардың санының көбеюі байқалады.

Сақтандыру қызметін түтынушылар нарығының жағдайына тоқталатын болсам Қазақстанның көпшілік түрғындары бүгінде сақтандырудың маңыздылығын жете түсіне алмауда. Олар сақтандыруды өз өмірінің қажетті элементіне баламайды, себебі, мемлекеттік сақтандыру жүйесі республика түрғындары алдында өз міндеттемелерін кезінде толық орындай алған жоқ. Сондықтан да сақтанушыларды сақтандырудың қажет екендігіне көздерін жеткізу үшін нақты шараларды қолдану қажет.

Меніңше, бұл мәселе алғашқы кезеңде қолданыстағы заңдылық актілері бойынша және де міндетті сақтандырудың қайта қабылданып жатқан түрлері бойынша да міндеттІ сақтандыруды өткізуді жандандыру жолымен шешілуі тиіс. Бұл шаралар адамдар санасына сақтандырудың маңыздылығын сіңіріп кана қоймай, оған қайта сенім артуына мүмкіндік береді.

Қазақстанның сақтандыру ісінің маңызды мәселелерінің бірі сақтандыру инфрақүрылымының жетілмегендігі, профессионалды кадрлар даярлау жүйесінің жоқтығы. Бұл мәселелерді сақтандыру төлемдерінің кепілдік қорының, экспорттық несие мен инвестицияны сақтандыруды жүргізетін мемлекеттік сақтандыру Корпорациясының, Қазақстанның Актуарлық Орталығының қызметін жетілдіру, сақтандыру нарығында өзін-өзі реттеуші ұйымдарды дамыту, жоғарғы және арнаулы орта оқу орындарында сақтандыру ісінің мамандарын дайындау орталықтарын ашу арқылы шешуге болады деп ойлаймын.

З.¥лттық сақтандыру ісін ұйымдастыруды ғылыми негіздеу және тәжірибеде іске асыру мақсатында сақтандырудың саналық жіктелімін жетілдіру қажет деп ойлаймын.

4.Сақтандыру ісін құқықтық реттеу және шет мемлекеттермен экономикалық байланысты нығайту үшін сақтандыру ұйымдарының қызметіне бара-бар заңдылық базаны, қалыптастыру бойынша көптеген жұмыс жүргізу қажет. Тиімді сақтандыру қүқығы сақтандыру нарығының түрақтылығына негіз болуға тиісті. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей сақтандырудағы заңдылық нормалары жетекші роль атқаруға тиіс.

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында міндетті сақтандыруға қатысты мәселелерді қамтитын Президент заңдары мен жарлықтары қабылданған. Алайда, осы заңдылық актілерінің көпшілік бөлігі іс жүзінде жұмыс істемейді. Бұдан тиісті қорларға кіріс көзін ала алмаған мемлекет те, сондай-ақ аталған заңдылық актілермен жүмыс істеуге мүмкіндік ала алмаған сақтандыру ұйымдары да зардап шегіп отыр.

Ең алғашқы іс шаралар ретінде нормативті құжаттарға „Дәрігерлер және басқа да медицина қызметкерлерінің кәсіби жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы», „Өзара сақтандыру қоғамы туралы», „сақтандырушылар бірлестігі туралы», „Қайта сақтандыру қоғамдары туралы», т.б. толықтырулар қабылдау керек.

5 .Инвестициялық қызметті жүзеге асыру және қосымша табыс табу республикадағы сақтандыру бизнесінің сапалық деңгейін көтерудің негізгі факторы болып табылады. Бірақ зерттеу нәтижесі сақтандыру ұйымдарының инвесициялық қызметінің басқа да салыстырғанда едэуір артта қалғандығын көрсетті. Мұны сақтандырушылардың инвестициялық ресурстарының төмендігімен және инвестициялау бағыттарының шектеулілігімен түсіндіруге болады.

Қазіргі заман талабына сәйкес сақтандыру индустриясын қүру мемлекетке, мемлекеттік бюджеттің табиғи техногендік сипаттағы көлденең шығыстарды өтеу бөлігіндегі салмақты азайтуға, нарықтың экономика қағидаттарында сақтандыру арқылы халықтың, жеке ұйымдардың жинақ ақшасын ұзақ мерзімді негіздк ұлттық экономикаға тартуға мүмкіндік береді.

Жалпы Қазақстан Республикасындағы сақтандыру ісін ТМД елдері бойынша қарқынды дамып келе жатқандардың бірі ретінде бағалауға болады.

Болашақта көрсетілетін қызметтің сапасы мен кепілдігін нығайту есебінен сақтандыру шаралары дамыған шет елдердегі сияқты әр адамның мүқтаждығына айналуға тиісті. Сондықтан да Қазақстан Республикасы сақтандырушыларының алдында сақтандыру индустриясын түтынушылардың көз алдында ақтап алу және оның еліміздің жаңа экономикалық жүйесіндегі кажеттілігін дәлелдеу жөніндегі қиын да күрделі міндетті түрі. Бұл міндеттерді шешудегі көптеген мәселелер ішкі және сыртқы сипаттағы экономикалық және саяси факторларға байланысты болмақ.

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты Жолдауы // Оңтүстік Қазақстан 10 наурыз, 2009 жыл
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Жолдауы // Оңтүстік Қазақстан №22-23 (18436) 9 ақпан, 2008 жыл

3.Қазақстан Республикасының „Сақтандыру қызметі туралы» Заңы 18 желтоқсан 2000 жыл N126-11

4.ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2006 ж.1  наурызындағы Қазақстан халқына Жолдауы // Егемен Қазақстан 02.05.2006ж.

5.Қазақстан Республикасының „Тасымалдаушының жолдаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» Заңы. 01.09.2005 жыл N444-11

6.Қазақстан Республикасының „Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы» заңы 25.06.2005 жыл N405-11

7.Қазақстан Республикасының „Жеке нотариустардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» Заңы 11.08.2005 жыл N432-11.

8.Қазақстан Республикасының „Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті  сақтандыру» туралы Заңы 13.08. 20003ж. №440-11.

9. Қазақстан Республикасының „Өсімдік шаруашылығындағы   міндетті сақтандыру „ туралы Заңы 10.05.2006ж. № 533- II.
10. Қазақстан Республикасының „Міндетті әлеуметтік сақтандыру» туралы Заңы . 25.06.2005ж. № 405- II.
11. Қазақстан Республикасының сақтандыру нарыгын 2006-2008 жж. Дамыту бағдарламасы 01.09.2006 жыл N729.
12. Жайлин Ғ.А. Азаматтық құқық. Оқулық — Алматы, 2005 — 170 б.
13. Құлпыбаев Қ.С. Қаржы. Оқу құралы — Алматы: 2005.
14. Жуйриков К., Назарчук И., Жуйриков Р., Страхование: теория, практика, зарубежный опты: Учебник   для   студентов   вузов   и   колледжей/Под редакцией К.К. Жуйрикова. — Алматы: ОФ „БИС» -2000-384 с.
15. Журавлев Ю.М.   Страхование  во  внешнеэкономических  связях.   М.: „Анкил», 1993 г. -73с.
16. Жуйриков К.К. Страхование в условияз перехода к рынку. А.: „Алилет-Голос», 1993г.-126с.
17. Жуйриков К.К. Страхование в Казхастане: Пути дальнейшего развития. А.: „Жібекжолы», 1994 г. -278 с.
18. Страховое дело. Учебник./ Под редакцией Рейтмана Л.И. М.: „Рост», 1992 г. -с530с.
19. Жуйриков К.К. Формы и методы страхования. А.: „Комплекс», 1999 г. -138 с.
20. Жуйриков К.К. Перестрахование и рынок. А.: „Жибек жолы», 1994 г. — 50 с.
21. Орналюк — Малицкая Л.А. Платежеспособность страховой организации. М.:„Анкил», 1994 г.-152 с.
22. Шахов В.В. Страхование. Учебник. М.: „ЮНИТИ», 1997г. — 312 с.
23. Гвозденко А. Основы страхования. М.: „Финансы и статистика», 1999 г. -299с.
24. Иванов М., Бутабаев А. Страховой рынок Казахстана: проблемы и тенденции развития // РЦБК, N1, 2007 г. -19 с.
25. Абуов С.И. Инвестиционная деятельность страховых компаний. // Аль-Пари, N2, 2006 г. — 6 с.
26. Касымканова Г. Риск-менеджмент в страховом секторе. // РЦБК N2 2007 г. — 16 с.
27. Жуйриков К.К. Страхование сельскохозяйственного производства в Республике Казахстан. // Банки Казахстана. N7 2004 г. — 65с.
28. Абдрахманова Г. Конъюктура и тенденции развития страхового рынка Казахстана. // Финансы и кредиты N3 2007г. -30 с.
29. Жуйриков К.К. Опыт страхования в некоторых зарубежных странах // Банки Казахстана N7, 2004 г, — 19с.
30. Моисеев А. Страховой рынок: поиск путей развития // Аль-Пари N5,

2006 г. -37 с.

29. Овчарова Г. Экономическая категория — страхования // Финансы и кредиты. N2, 2007 г. — 49 с.
30. Даутов К.М.   Оценка   бизнеса   как   основной   подход   управления стоимостью страховой компании. // Аль-Пари, N1, 2007 г. — 55 с.
31. Турбина К.Е. Тенденции развития мирового рынка страхования. М.: „АНКШГ, 2006 г. -52 с.
32. Берг Т.К. Рынок страхования:  организация и регулиование.  Минск: „БЭУ», 2004 г. -119 с.
33. Тулепбаев Ш. Страхование жизни. // Банки КазахстанаіЫІ 1, 2007 г. -47 с.
34. Курмангалиева А. Проблемы интеграции    страховых    компаний Казахстана в мировой рынок страхования. // РЦБК N3, 2007 г. -40 с.
35. Узбаканова Л.Б. Становление страхового рынка в Казахстане. // Аль-Пари, N2 2007 г. -51 с.
36. Сембеков А. Проблемы организации финансовых потоков в страховании. // Финансы и кредиты. N8, 2007 г. -41 с.
37. Михайлова 3. Мошенничество в страховании. // Рынок страхования N1, 2008 г.-18 6.
38. Тойжигитова Ж.А. Разивтие страховой статистики: зарубежный опыт. // Аль Пари, N2 2008 г. — 17 б.
39. Журавлев Ю.М. Секерж   И.Г.   Страхование   и   перестрахование.   М.: „Анкил», 1993 г.-184 6.

40.Батыргожин А. Итоги государственной прораммы развития страхования в Республике Казахстан на 2000-2004 годы. // РЦБК N2, 2006 г.

41. Нурмуханбетов Е. Пути и возможности использования в Казхастане опыта зарубежных стран в области пенсионного страхования. // РЦБК, N2,

2007 г.-16 6.

42. Текущее состояние страхового рынка.// Рынок страхования,№2, 2008г.-47 6.