ҚР салық жүйесі: қалыптасу кезеңдері мен даму перспективалары

 

ЖОСПАР

 

КІРІСПЕ

 

Ι. САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ

1.1.  Салық жүйесінің пайда болуы және экономикалық мәні

1.2.  Салықтардың жіктелуі

 

ΙΙ.     САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ ҚЫЗМЕТ ЕТУ БАРЫСЫН ТАЛДАУ

2.1.  ҚР салық жүйесінің қалыптасуы мен даму кезеңдері

2.2.  Алматы қаласы   салық комитеті мәліметтері негізінде    

        салықтардың   түсу динамикасын талдау

 

ΙΙΙ.     ҚР САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУДІҢ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ

 

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

 

Кіріспе

 

Әлемдік экономиканың жаһандануы, яғни шаруашылық өмірдің барлық аспектілерінің интеграциялануы мен интернационализациялануы, сайып келгенде әлемдік шаруашылықтарының түрлі салаларының өзара байланыстылығын нығайта түсуде. Жаһандану барысында салық саясаты мен салық жүйесінің өзара үйлесімділігі көрініс табады.

Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы болуымен қатар ел экономикасын қайта құрып, оның дамуына, ұлғаюына, саяси әлеуметтік істердің толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.

Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты — салық жүйесін құру және оның тиімді қызмететуіне мүмкіндік беретін салық механизмін іске асыру.

Салық мемлекет бюджет кірісінің негізгі көзі ретінде мемлекттік  әлеуметтік-бағдарламасын орындауда маңызы зор. Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің барлық кезеңдеріне тән құбылыс. Олардың басты міндеті — әр қоғамның дамуын қамтамасыз ететін өндірістік емес саланы қаржыландыру болып табылады.Сонымен бірге салық жаңадан құрылған қосымша құнды алудың тәсілі ретінде салық төлеушілердің қаржылық күйіне шешуші әсер жасайды. Салықтың мәні әлеуметтік-экономикалық мәні мен құрылымы мен рөлі қоғамның экономикалық және саяси құрылысымен, сондай-ақ мемлекеттің табиғаты және қызметімен анықталады.салықтар қоғамдық өнімнің бір бөлігі ретінде мемлекеттік бюджеттің кірістерінің негізгі қайнар көзі ретінде құрылуы, ертеден келе жатқан дәстүрлердің бірі және бұл дәстүр нарықтық экономикада да әрекет етеді.    

Жаңа қайта құру  жағдайларында Қазақстанның салық жүйесін экономикалық  даму  мен  жаһандану құбылысына сай  қалыптастыру—еліміз үшін  стратегиялық  маңызы бар  мәселе. Сондықтан  өз Отанымыздың  салық жүйесінінің қазіргі  жағдайын зерттеу  және  жетілдірудің ғылыми негізделген  әдістерін  табу—объективтік қажеттілік болып  табылады.

Осы жоғарыда  айтылғандарды  ескере отырып, мен дипломдық  жұмысымның  тақырыбын «ҚР салық жүйесі: қалыптасу  кезеңдері  мен даму перспективалары» деп таңдап алдым. Менің бұл дипломдық жұмысымда салықтардың  экономикалық  мазмұнынан бастап, ҚР салық жүйесінің  экономикалық мәні мен құрылымы, оны дамытудың перспективалары  мен  стратегиялық  жоспарларын қолдану мүмкіндіктері сияқты  мәселелер талданып қарастырылған.    

 

 

 

 

 

 

 

1. Салықтардың экономикалық мазмұны

 

1.1.Салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні

Салыктар дегеніміз мемлекеттік бюджетке занды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер болып табылады.

Салықтар — шаруашылық жүргізуші субъектілердің жеке тұлғалардың      мемлекетпен       екі       арадағы       мемлекеттік орталықтандырылған қаржы   көздерін   құруға туындайтын        қаржылық        қатынастарды  көзі юмикалық категория.

Салықтардың экономикалық мәні мынада:

— біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субьектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін көрсетеді;

—  екіншіден,   шаруашылық   жүргізуші   субъектілер   мен халық табысының   белгілі   бір   мөлшерін   мемлекет   үлесіне жинақтап,  жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын  көрсетеді.

 Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылык көзі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта қүрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде каржы көздері қажет.

Салықтар — мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі.

Мемлекет         салықтарды,      экономиканы,        дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.

  Салықтар  — тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға қаражаттың қажет болуынан пайда болды.

Салықтың экономикалық мәні шаруашылық субьектілерінен, азаматгардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір бөлігі болып табылатындығында.

Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) белгілі мөлшерін нақтылы жарна ретінде алып қалады.

Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті ұхтау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты турде төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.

Салықтар тауар-ақша қатынастарынан тыс қолданылады. Натуралды салықтардың мөлшері мен түрі нақты жергілікті жағдайларға бағынған. Мысалы: 1 адамнан 1 құндыз терісі немесе 10 пұг тұз және т.б. алынған. Тауар-ақша қатынастарының нығаюымен натуралды салықтың рөлі айтарлықтай азайды. Дегенмен, олар соңғы уақытқа дейін пайдаланылды (1953 жылға дейін жүн, жұмыртқа, сүт, май өткізген).

 Егер екі мемлекет бір-бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемлекет жеңілген мемлекеттің барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір мөлшерде салық салып отырған.

Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен түсініктеме берілген. Мәселен, Салық кодексінде «Салықтар — мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай жарналар» деп атап көрсетілген.

Салық — занды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын бюджетке төленетін міндетті төлем.

Салық — белгілі бір объектілерден төленетін төлем.

Салық дегеніміз — белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.

Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді құраушы жүйе екендігін байқауға болады.

Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді. Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі — бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.

Қазақстан Ресгіубликасының мемлекетгік бюджетінде салықтардың меншікті салмағы 70 пайызын құрайды.

Салықты материалды тұрғыдан алғанда — бұл, салық төлеушінің белгілі бір мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлекетке беретін белгілі бір ақша сомасы болып табылады (салық натуралдық тұрғыда материалдық құндылық болып саналады).

Салықтың материалдық белгісі — салық төлеуші белгілі бір соманы мемлекетке міндетті түрде беруі болып келеді.

Материалдық салықтық қатынастар — ақшалай қатынастар, өйткені ол ақша қаржыларының салық төлеушіден мемлекетгік ақша қорларына жылжуы дегенді білдіреді.

Экономикалық категория тұрғысынан қарағанда салық — салық төлеушілерден мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір мерзімде және белгіленген тәртіпте бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып саналады.

Ал, құқықтық тұрғыдан карайтын болсақ, бүл мемлекеттік бекітілім, яғни тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін (төлеуді) көздейтін міндеттеме.

Салық құқығы — мемлекеттің салықтық әрекеті процесінде пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.

Салық материалдық тұрғыда белгілі бір ақша сомасын (ақшалай нысанда) немесе салық төлеушілердің мемлекетке беруі тиіс белгілі бір заттардың санын (натуралдық заттай нысанда) білдіреді.

Сонымен салықтардың мазмұны мынадай:

• Материалдық категория жағынан — бұл белгілі бір ақша
  сомасы болса;
• Экономикалық категория ретінде — бұл мемлекеттің табысы;
• Заңдық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген
  міндеттеме болып табылады.
• Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетіл-
  гендерді атауға болады:
• Салық — мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді
  бөледі;
• Салық — ақшалай нысанда төленеді;
• Салық — қайтарылмайтын төлем болып табылады;
• Салық — баламасыз сипатта болады;
• Салық — салықты телеген кезде меншік нысандары ай-
  қындалады;
• Салық — тұрақты экономикалық қатынас туғызады.

Ал, енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырайық.

1. Салық — мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.

Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді. Сондықтан мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет салықты белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген коғамдық жиынтық өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде салық қатынасы бөлуші сипатта болады.

2. Салъқ — ақшалай нысанда төленеді.

Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық  ретінде төленеді.

Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап көрсетілген.

3. Салық — қайтарылмайтын төлем балып табылады.
   Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық төлеушіден мемлекетке бағытталады.

Мұньң қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыз) айырмашылығы:

• Біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке карай қозғалады;
• Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге бағытгалады (қайтарылады).

Ал, қайтарымсыздық дегеніміз — ақшаны мерзімсіз алуды білдіреді, яғни ол соманың қашан қайтатыны белгісіз.

4. Салық — баламасыз сипатта болады.

Салық құнның ақшалай нысанда бір бағытга қозғалысын айқындайды. төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ айтқанда, салық қандай да бір тауарға, немесе мемлекеттік қызметке төлем болып есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын көрсетеді.

Сондықтан салық — баламасыз төлем болып табылады.

5. Салъқты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады.
   Салықты төлеген кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе материалдық құндылықтарда жеке меншіктен мемлекетгік меншікке өтеді (ауысады). Анығын айтқанда, салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал меншік иелері арасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке меншіктен мемлекеттік меншікке салық төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте алады.
6. Салық — тұрақты экономикалық қатынас туғызады.

Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады. Тұрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті құқықтық актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты салық салу объектісі бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады.

Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге алып бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке төлемдік сипатта болады (мысалы, мүлік салығын жеке азаматтар жылына бір рет төлейді) немесе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда болады (мәселен, ойламаған жерден жасаған жұмысына жалақы алады).

Азаматтардың мүлік салығын төлеген кезде, оның салық қатынастары қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің ағымдағы кезеңде төлеген салықтарымен қоса, келесі салық кезеңдерінде де салық төлеуге міндетті болады. Бүл процесс салық төлеушілердің меншік иесі ретінде құнынан айырылғанға дейін жалғасын таба береді.

Сонымен қатар салықтың құқықтық бірнеше белгілері бар, атап айтқанда:

• салықты — мемлекет немесе уәкілдік берілген мемлекеттік орган белгілейді;
• салық — құқықтық нысанда жүзеге асады;
• салық — мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады;
• салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды;
• салық – мәжбүрлеме сипатта болады;
• салық төлеу аркылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.

Салықтың осы құқықтық белгілеріне кеңірек тоқталып өтейік.

1. Салықты тек мемлекет қана белгілейді.

Мемлекеттік органның ешбірі салықты бекітуге және енгізуге құқы жоқ.

Салық — бұл мемлекеттің белгіленімі болып саналады.

Салық — осы белгісі арқылы басқа да міндетті төлемдерден ерекшеленеді.

Сондықтан көптеген мемлекеттің салық заңдылықтарында салықты былайша қарастырады:

• біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган ғана бекіте алады;
• екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір заң немесе нормативтік-қүқықтық акгілермен қатаң түрде жузеге асырылады;
• үшіншіден, осы қабылданған құқықтық акт белгілі  бір тәртіпке сәйкес жүргізіледі.

2. Салық құқықтық нысанда жүзеге асады.

Мемлекет салықты бекіту және енгізу үшін құқықтық акт қабылдайды.

Мемлекеттің салық қызметін жүзеге асырудағы негізгі әдісі болып нормативті актілерді шығару табылады.

Салықтың құқықтық негізі ретінде — мемлекет шығарған нормативті акт қабылданады.

Салық элементтері және салық салудың шарттары осы құқықтық актіге сәйкес белгіленеді, өзгертіледі және жүзеге асырылады.

3. Салық мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады.

Салық ұлт (халық, қоғам, азамат) және мемлекет арасындағы еркін түрде келісілген келісімнен кейін пайда болады. Мемлекет салықты белгілеуде барлық салық төлеушілермен келісімге келмейді, яғни олардың белгілі бір топтарымен немесе өкілдерімен ғана келісімге келуі мүмкін. Кейбір кездерде салықтық суверенитет жүзеге асырылады.

Салықтық суверенитет (егемендік) — мемлекеттің өзінің аймағындағы кейбір салық түрлерін кез келген мөлшерде өзгертуге және салық салу объектілерін белгілеуге, салық саясатын жүзеге асыруға құқы бар.

4. Салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды.

Қабылданған құқықтық акт негізінде белгіленген салық жеке және занды тұлғаларға салық төлеуші ретінде салық міндеттемелерін жүктейді.

Салық төлеуші тұлғалар салъқ және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті болып саналады.

Белгіленген салық занды салық міндеттемесін туғызады.

Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салық міндеттемесіне былайша түсініктеме берілген: «Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады, оған сәйкес салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне тұруға, салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді айқындауға, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеуге, салық есептілігін жасауға, оны белгіленген мерзімде табыс етуге, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті».

5. Салық мәжбүрлеме сипатта болады.
   Салықтьң мәжбүрлеме сипаты 3 кезеңде байқалады:

• бірінші кезең, мемлекет салықты салық төлеушілердің еркінен тыс белгілейді және енгізеді, яғни мәжбүрлі түрде;
• екінші кезең, салықты төлеген кезде салық төлеуші өзінің меншігінің бір бөлігінен мәжбүрлі түрде айырылып отырады;
• үшінші кезең, салық төлеуші өзінің салық міндеттемелерін орындамаған жағдайда, мемлекет бересілі соманы мәжбүрлі түрде өндіріп алады.

6. Салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта
   жүзеге асырылады.

Бір жағынан алғанда, салықтар салық төлеушілерден еркінен тыс өндіріп алынады, ал екінші жағынан мемлекетті басқа да ақшалармен қамтамасыз етеді, ал бұл құқықтық негізде мемлекеттің меншігі болып саналады. Айта кету керек «Салық — салық төлеушілердің құкық бұзушылықтары немесе құқыққа қарсы тәртіпсіздіктері үшін шараларға төлем ретінде қарастырылмайды».

Салықтың жиналатын орындары:

• нарықтарда;
• сатушы мен сатып алушылардан;
• үй шаруашылығынан;
• табыс көзінен, шығын статьяларынан;

Салықты реттеудің тетіктері:

• салық түрлері;
• салық ставкалары;
• салық жеңілдіктері;
• салық салу әдістері;

Салық  төлеуден қашу себептері:

• елеулі салық ауыртпалығы;
• салық заңының айқынсыздығы;
• субъектілердің саналы түрде алдын-ала салық мөлшерін
  төлемеуге ұмтылуы;
• салық қызметін ұйымдастырудағы кемшіліктер болуы мүмкін.

Сальқ  ауыртпалығы—салық жиналуының жалпы мөлшерінің бірлескен ұлттық өнімге қатынас ретінде анықталатын көрсеткіш Салықтардың алымнан айырмашылығын  айта  кетсек.

Алымдар салық төлеушілерден белгілі бір құқықтық мәртебе берілгенде немесе белгілі бір қызмет түрін бастар алдында төленеді.

Алым да төлем болып табылады. Ал, енді алымдардың салықтардан бірнеше айырмашылықтары бар, атап айтқанда:

• біріншіден, алым мемлекеттік аппараттың шығындарын жабады, яғни мемлекет занды іс-әрекет түрінде тұлғаларға қызмет ұсына отырып, сол қызметіне төлем қабылдайды. Ал салықтар мемлекетті толығымен қаржыландыруға жұмсалады;

екіншіден, салықтың өтеусіз жэне баламасыз белгілері болады. Ал, алым баламалы төлем болып саналады, яғни алымды төлеу арқылы мемлекеттен белгілі бір құқық, мәртебе немесе рұқсат алынады. Мысалы, заңды түлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алымды алсақ, салық төлеуші осы алымды төлеу арқылы өзіне белгілі бір қызмет түрін ашуға рүқсат алады немесе лицензиялық алым белгілі бір қызметпен айналысу үшін
алынатын рұқсат қағаз, яғни салық төлеушіге белгілі бір қызмет түрімен айналысуға қүқық беріледі. Алымда салық төлеуші мемлекеттік органмен байланысты жетілдіре отырып, өзіне басқа да заңды іс-әрекеттер жасайды;

• үшіншіден, алым бір жолғы төлем болып табылады, яғни бір рет қана төленеді. Ал, салық ұзақ мерзімді және тұрақты түрде төленіп отырады, қашан салық міндеттемесі тоқтағанға дейін жалғаса береді;
• төртіншіден, салықты төлеуде күштеу әдісі қолданылады, яғни салық төлеуші салық міндеттемесін орындамаған жағдайда, мәжбүрлі түрде өндіріп алу іс-шаралары қолданылады. Салық төлеуші алымды ерікті түрде төлеп отырады. Мысалы: бір түлға мемлекетгік органға келіп, кәсіпкерлік қызметпен айналысуға өтініш береді. Берілген рұқсат негізінде кез келген қызмет түрімен айналысуға құқылы. Бұл жерде тұлға алымды өз еркімен төлейді.

Салықтың төлемақыдан айырмашылығы

Төлемақы дегеніміз — мемлекет меншігіндегі объектпілерді пайдаланған кезде төленетін төлем.

Салық пен төлемақының бірнеше айырмашылықтары бар. Мәселен:

• біріншіден, төлемақы өтеулі және баламалы төлем, яғни төлемақыны белгілі бір объектілерді пайдаланған кезде төлейді;
• екіншіден, төлемақы мемлекетгің азаматтық құқыққа сәйкес азаматтық-қүқықтық қатынастары кезінде туындайды;
• үшіншіден, тұлғалар төлемақы төлеу арқылы баламалы түрде осы және басқа да объектілерді пайдалануға құқық алады.

Салықтың мемлекеттік баждан айырмашылығы

Мемлекеттік баж да төлем болып саналады.

Мемлекеттік баж – уәкілдік берілген мемлекеттік органдардың, немесе         лауазымды адамдардың зандық мәні бар іс-қимылдар жасағаны үшін және құжаттарды бергені үшін алынатын міндетті төлем.

Мемлекеттік баждың салықтан айырмашылығы мынада: —   мемлекет тарапынан берілетін қызметке байланысты болады, сондықтан бұл баламалы төлем болып саналады;

• мемлекеттік бажды мемлекет қызметіне төлем ретінде емес,
  мемлекеттің қызметіне байланысты төлем ретінде қарау керек. Айта кету керек, бажды төлеген кезде тауар-ақша қатынастары жүзеге асады.

Баждың алымнан апырмашылъқтарына тоқталар болсақ:

• баж бюджеттің табысы, ал алым мемлекеттік мекемелердің көрсеткен қызметтеріне орай табысы болып саналады;
• баждың мөлшері төлеушілерге ұсынылған қызметтерінің құнына байланысты болмайды, ал алым көрсетілген қызметтердің құнына орай анықталады, яғни өтініш берушінің мемлекеттік органға келтіретін шығындары есепке алынады. Сондықтан алымның мөлшері тауар бағасы сияқты нақты болуы тиіс.

Салықтық жарналар арқылы да мемлекеттік қаржы қорлары құрылады. Олар мемлекеттің бюджеттік және бюджеттен тыс қорларында (әлеуметгік сақтандыру қорлары, зейнетақы қорлары, жұмыспен қамту қоры, жол жөндеу қоры) жиналады.

Салықтың экономикалық мазмұны былайша көрсетіледі: Шаруашылық субъектілерімен азаматтық қарым-қатынас бір жағынан және мемлекет екінші жағынан қор құрастыру негізінде мемлекеттік қаржылардың 4 кезі қолданылады:

• салық салу;
• облигацияларды сату (қазыналық вексель);
• шетелдік қарыздардың тегін көмектері;
• ақша бірліктерін шығарудан түскен монополдық кіріс.

Салық салу  мемлекет қаржысын және табысты толықтыруды реттеу әдісі болып саналады, яғни мемлекет салық салу процесі арқылы өз қажеттіліктерін қанағаттандырады.

Салық салу — мемлекеттің салықтарды бекітуде, енгізуде және оларды алу жөніндегі қызметтерінің жиынтығы.

Тең салық салу — бұл ретте әрбір салық төлеушіден бірдей
мөлшерде салық алынады.   

Салық салудың объективті факторы — салықтың пайда болуы объективті түрде мемлекет бюджетіне байланысты.

Сонымен қатар салық салу — кәсіпорындар, азаматтар және мемлекеттер арасында табыстарды үлестіру әдісі ретінде қолданылады.

Салық салуда колданылатын негізгі құжаттар:

• декларация;
• салық органдары жүргізген жеке тұлғалар қызметін тексеру материалдары;
• табыс салығын төлеушілердің салықты төлегені туралы
  кәсіпорын ақпараты;
• ағымдағы төлемдерді төлегені туралы құжат.
  Салық салуға қойылатын талаптар:
• қаржы-қаражат жүйелерінің тұрақтылығьн қамтамасыз ету;
• мемлекеттік бюджетгің пайдалануын қамтиды;
• әлеуметтік-әділеттілік болуы керек;
• салықты — салық төлеушілерге бір қалыпты бөлуге мүмкіндік беру керек;
• халықтың әлеуметтік кедей тобына арнайы жеңілдік жасау және                                      әлеуметгік ақталмаған кірісті азайту.

Активтерді және табысты ұғымды орналастыру, қаржыларды инвестициялау мен жинау мәселелері салықты жоспарлаудың кезеңі болып табылады.

Салықты жоспарлау — салық міндеттемелерін занды қысқарту әдістері.

Активтерді және табысты ұтымды орналастыру, қаржыларды инвестициялау мен жинау мәселелері салықты жоспарлаудың кезеңі болып табылады.

Салық теориясы — салықтың маңызы мен қызметі туралы ғылыми білім және ұғымдардың жүйесі, мемлекеттік қаржы қызметіндегі олардың ролі.

Салық  несиесі — салықты төлеу мерзімнің өзгеруін өрнектейтін жеңілдік.

Салық режимі — салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі барлық салық міндетгемелерін есептеу кезінде салық төлеуші қолданатын салық зандары нормаларының жиынтығы.

Салықтың атқаратын қызметтері

Салық экономикалық категория ретінде және өзінің қалыптасуы барысында мынадай үш қызметті атқарады.

Салықтың ең бірінші кезектегі атқаратын қызметі, бұл— қазыналық.

Мемлекет өз қазынасын толықтыру мақсатында табыс көздерін жасайды. Салық төлеушілерге нормативтік қүқықтық актілер негізінде салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептейді, салық ставкалары мен төлеу мерзімін белгілейді. Салықтардың қазыналық қызметі — түрлі субъектілер табысының   бір   бөлігі   мемлекет   пайдасына   өтеді.   Салықтың қазыналық қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі құралып, салықтың қоғамдық міндеті артады. Қорыта айтқанда, мемлекеттің бюджет саясаты жүзеге асырылады.

Салықтың келесі қызметтерінің бірі — бақылау (реттеу). Мемлекет экономиканы дамыту жолында салықтық реттеу процесі арқылы экономиканың кейбір салаларын дамытуды ынталандырады және қажет жағдайда тежеп отырады (салық жеңілдіктері жасалады,  салық ставкаларын төмендетеді).  Бюджетке  түскен салық түсімдерін реттейді және бақылап отырады. Кез келген қызмет түріне бақылау жасау қажет. Ал енді салық түсімдеріне бақылау өте қажет екені даусыз. Мемлекет бюджеттің кірісі мен шығысын есептейді, соған сәйкес өз қызметін атқарады.

Салықтардың бақылау қызметінің арқасында салық жүйесінің тиімділігі бағаланады, қаржы ағымдары мен қызмет түрлеріне бақылау қамтамасыз етіледі.

Салықтың келесі атқаратын қызметтерінің бірі — қайта бөлу.

Бюджетке түскен салық түсімдерін қаржыландыруды қажет ететін бағдарламалар жобасына сәйкес және әр салаларға мақсатқа сай бөлінуін қарастырады. Салық түсімдерінің мақсатқа сай және өз уақтысында жұмсалуына қадағалау жасайды.

Салықтың қайта бөлу қызметі мемлекетке салықты қоғамдағы экономикалық және әлеуметтік процестерге әсер ету құралы ретінде қолдануға мүмкіндік береді.

Салықтардың қайта бөлу қызметінің көмегімен бюджетте ақша қаражаттары жиналады, осыдан кейін жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге бағытталады, әлеуметтік топтардың табыстары арасындағы қатынастарды өзгерту жолымен әлеуметтік тепе-теңдікті  ұстап тұрады.

Салық комитеті  — салықтың мемлекеттік бюджетке түсуін қадағалайтын бірден-бір мемлекеттік орган.

Салық комитеті — бірінші кезекте, бюджет саясатын жүзеге асыра отырьп, мемлекеттік бюджетті толықтыруды көздейді. Осы бюджетке түскен салық түсімдеріне «қайдан келеді және қайда кетеді» жөнінде бақылау жасайды. Ал енді осы қызметтердің қорытындысы ретінде бюджетке түскен салық және салықтық емес түсімдерге қайта бөлу жасалады.

Мүның мақсаты — мемлекет әділетті түрде өз шығындарын да жаба отырып, елдің әлеуметтік топтарына да қолдау көрсетіп, басқа да шығыстарды жаба білу.

Көптеген экономикалық әдебиеттерде салықтардың бірнеше қызметтері атап көрсетілген. Мәселен, ынталандырушы. Салықтардың ынталандырушы қызметінің көмегімен мемлекет өндірістің және басқа да шаруашылық субъектілерінің дамуын ынталандырады. Сонымен қатар салық жеңілдіктерін, төмен пайызды салық ставкаларын енгізеді.

Салықтардың ынталандырмайтын қызметі оларды басу мақсатында әрекеттің қандай да бір түріне арнайы салықты енгізу жолымен жүзеге асырылады.

Салықтардың тұрақтандырушы қызметі экономикалық өсу, техникалық жаңарау, халық санының өсуі үшін әр түрлі шаралар жасайды.

Салықтардың шектеу қызметі. Мемлекетке кейде бірсыпыра өндіріс түрлерін дамыту тиімсіз болады. Салық саясаты арқылы мемлекет өндіріс түрлерінің дамуын шектейді немесе тоқтатады, Қазақстан Республикасында бұл қызмет 10-20-30 пайыздық салық ставкаларымен қатар және нөл пайыздық салық ставкалары арқылы жүзеге асуда.

Бюджетті толықтырушы негізгі жүйеде салық түсімдерімен қатар салықтық емес түсімдерді де атап өтуге болады.

Салықтық емес түсімдер — Қазақстан Республикасының Салық кодексінде белгіленген, негізгі капиталды, гранттарды сатудан түсетін түсімдерге жатпайтындардан басқа, Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық актілерінде белгіленген бюджетке төленетін міндетті, қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ, ресми трансферттерден басқа, бюджетке өтеусіз негізде берілетін ақшалар.

Салық теориясы — салық маңызы мен қызметі туралы ғылыми білім және ұғымдардың жүйесі, мемлекеттік қаржы қызметіндегі олардың ролі.

Салық  несиесі- салықты төлеу мерзімінің өзгеруін өрнектейтін жеңілдік.

Салық  режимі — салық және бюджетке теленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі барлық салық міндеттемелерін есептеу кезінде салық төлеуші қолданатын салық зандары нормаларының жиынтығы.

Қорыта келгенде, салықтар көптеген елдерде әр түрлі аталғанымен, кейде оларға салық салу және алыну жолдары ұқсас болып келеді. Салық төлеуші ретінде салық төлеу жауапкершілігі жүктелген занды және жеке түлғалар танылса, ал салық салу объектілері болып салық төлеушінің есепті кезеңде алған табыстары, тауарлары, мүліктері, көлік құралдары, пайдасы және тағы да басқалар табылады. Салық акшалай және заттай түрде әділеттілік, теңдік және түрақтылық тәрізді салық салу принциптері негізінде құрылған салық ставкаларын қолдану арқылы алынады. Салық ставкалары тұрақты немесе пайыз түрінде тағайындалады. Пайыздық ставкалар үйлесімді, үдемелі және кемімелі болып бөлінеді. Ал салық жеңілдіктері сол мемлекеттің қазыналық саясатының бағыттары мен бағдарламаларын ескере отырып жүзеге асырылады.

Сонымен қатар салық  алудың  мынадай негізгі тәсілдері бар:

• төлем көзінен, яғни салық табыс алынған кезде ұсталып
  қалады;
• декларация негізінде, яғни салық салық төлеушінің декларацияда көрсеткен табыстары, шегерімдері мен жеңілдіктерін ескере отырып, анықталады;

 

1.2 Салық элементтері, жіктелуі

 

                                                              Салық элементтері

Салық элементтері салық заңы регламенттелген салықтың қолданылу жағдайын анықтайтын құрамдас бөлігінің жиынтығы. Салықтың бірнеше элементтері бар, атап айтқанда

• салық субъектісі;
• салық объектісі;
• салық көзі;
• салық мөлшері;
• салық жеңілдіктері;
• салық ставкасы;
• сальщ кезеңі;
• салықты есептеу тәртібі;
• салық есептілігі;
• салықты төлеу тәртібі.

1. Салық субъектісі.

Салық субъектісі — занды немесе жеке түлға, яғни салықты төлеушілерді атаймыз.

Салықты төлеушілер:

Қызметкерлер — еңбегімен материалдық және материалдық емес игілік жасайтын, сонымен бірге белгілі бір түсім алатындар, яғни жеке тұлғалар;

• шаруашылық субъектілері — капитал иелері, яғни занды түлғалар.

Салық  төлеуші — салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуші болып табылатын тұлға.

Тұлға — жеке тұлға және занды тұлға болып бөлінеді.

Жеке тұлға — Қазақстан Республикасының азаматы, шет мемлекеттің азаматы, азаматтығы жоқ адам.

Салық  тасымалдаушылар — іс жүзінде салық ауыртпалығы түсетін жеке тұлғалар, соңғы салық төлеушілер, яғни мемлекет азаматгары.

Заңды тұлға — Қазақстан Республикасының немесе шет мемлекеттің зандарына сәйкес азаматтық, оның ішінде шаруа-шылық құқықтар мен міндеттер субъектісі ретінде әрекет ететін ұйым (шетелдік занды тұлға) немесе кэсіпорын. Шет мемлекеттің заңдарына сәйкес құрылған компания, ұйым немесе басқа да корпорациялық құралым.

Заңды тұлғаның өз балансы, елтаңбасы, мөрі және банкіде есеп айырысу шот есебі болады.

Салық кодексінің мақсаттары үшін олар құрылған шет мемлекетгің занды тұлғасы мәртебесіне ие ме, жоқ па — оған қарамастан дербес занды тұлғалар ретінде қарастырылады.

2. Салық объектісі.

Салық объектісі — салык есептелетін база, яғни салық не үшін төленетінін қарастырады, мәселен: табыс, мүлік, тауар, мұра, жер жэне т.б. Осы аталғандардан салық төленеді.

Мүлік жылжитын және жылжымайтын мүлік болып бөлінеді.

Тауар — қажеттілік пен тұтынуды қанағаттандыратын зат. Айналымнан алынбаған, сатуға немесе айырбасқа арналған кез келген еңбек өнімі болып табылады.

Мұра — қайтыс болған азамат мүлкінің оның мұрагерлеріне көшуі. Көптеген мемлекетгерде мұраға салық салынады.

Жер — белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан зор табиғи байлық. Күнделікті пайдаланылады.

3. Салық көзі.

Салық көзі—салық төлеу үшін белгіленген және колданылатын ақша қаражаттары, бүл — жалақы, кіріс, дивидендтер, яғни салық неден төленетіндігін анықтау.

Салық көзі — салық төлеуге арналған немесе қолданылатын ақша қаржылары.

Салықтың займдық қаржылар көзі тек мәселенің қысқа мерзімде шешілуін көрсетеді.

Макроэкономикалық деңгейде салық төлеудің негізгі көзі ретінде — ұлттық табыс қатысады.

Салық  төлеушілердің  салық  төлеу үшін негізінен 5 көзі бар:

‘  табыс;              

• қор және жинақ;
• өндірістік капиталдың ақша бөлігі, айналым қаражаттары қорын қоса алғанда;
• қаражаттар, мүлікті өткізуден түскен, оның ішінде ендірістік капиталдың мүліктік бөлігі, негізгі қорды қосқанда;
• қарыз қаражаттары.

Табыс — ұлттық табысты бөлу барысында мемлекетке, кәсіпорынға, мекемеге немесе жеке түлғаға түсетін ақшалай немесе материалдық ресурстар.

Салық төлеушілердің, яғни жеке және заңды түлғалардың салық төлеу көздерінің айырмашылықтары бар.

Салық төлеушілердің табыстары, бүл кімнің табысы болып саналатынына байланысты болады және бірнеше нысандары бар:

• тауарды (жұмыс, қызмет) өткізуден түскен табыс;
• дивидендтер, рента;
• сыйақы, ұтыстар, роялти;
• жалақы, зейнетақы, стипендия, сақтандыру төлемдері (бұларға табыс салығында толығырақ тоқталамыз).

Қор — мемлекеттің, кәсіпорынның немесе жеке тұлғаның әлде бір мақсатқа арналған ақша қаражаты немесе материалдық құндылықтар.

Жинақ — кәсіпорынның немесе жеке түлғалардың банкілерге және жинақ мекемелеріне салған, әдетте, талап ету мерзімі көрсетілмеген ақшалай қаражаттар.

Айналым қаражаттары — өнім өндіру мен өткізудің жоспарлы және үздіксіз процесін қамтамасыз ететін өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын құру үшін бірлестіктерге, кәсіпорындарға, ұйымдарға авансыланған ақшалай қаражаттың жиынтығы.

Қарыз қаражаттары — бір жақ (қарыз беруші) екінші жаққа (қарыз алушыға) меншікті немесе оперативті басқаруды, ақшаны немесе түр-түсі белгіленген заттарды табыстайтын, ал қарыз алушы сол тектес және сапасы сондай затты немесе ақшаны қайтаруға міндеттенетін шартқа сәйкес берілетін қаражаттар.

Рента — шығушыдан кәсіпкерлік қызметті талап етпейтін капиталдан, мүліктен немесе жерден ұдайы алынып отыратын табыс; көптеген капиталистік елдерде — меншік иесінің мемлекеттік заем облигациялары бойынша алатын табысы.

Жалақы — біріншіден, әрбір қызметкер жұмсаған еңбектің саны мен сапасына қарай белініп, олардың жеке тұтынуына берілетін үлтгық табыстың ақша түріндегі табысы; екіншіден, еңбек үшін сыйақы.

4. Салық мөлшері.

Салық мөлшері — салық төлеушінің табысына қарай алынатын салық сомасын білдіреді және ол шекті, жеңілдікпен, орташа, нөлдік болып бөлінеді.

Салықтың шекті мөлшері — табыстың әр қосымша бірлігінен түсетін үстеме салықты білдіреді, мәселен жеке табыс салығы, әлеуметтік салық, жеке түлғалардың мүлік салығы.

Салықтың жеңілдік мөлшері болады, оны мемлекет өз тарапынан белгілі бір салық төлеушілерге әлеуметтік жағдайын ескере отырып, салық ставкалары бойынша жеңілдік жасайды (мәселен, салықты төлеу мерзімін ұзартады, мүгедектерге немесе жалғыз басты азаматтарға, көп балалы аналарға, мемлекетке еңбек сіңірген азаматтарға және басқа да).

Салықтың орташа мөлшері деп салық төлеушінің табыстарын орта есеппен алады да, сол сомадан салық төлейді. Мысал ретінде патентті алуға болады. Бюджетке түсетін салық түсімдерін есептеу үшін салықтың орташа мөлшері қолданылады.

Ал, нөлдік салық мөлшері, бүл салық телеуден босатылады (мысалы, қосылған кұн салығында нөлдік ставка бойынша салық төлеушілер бар, бұл мәселеге кейін толығырақ тоқталамыз).

5. Салық жеңілдіктері.

Салық жеңілдіктері — телем қабілетін, қоғамдық өндіріске қатысу және басқа да факторларды ескеріп заңмен қарастырылған жалпы ережеден шығару.

Салық жеңілдіктері — заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе ашық төлеуден түгел босату.

Салық жеңілдіктерін бірнеше белгілері  бойынша топтауға болады:

1. Сальқ субъектілері бойынша жеңілдіктер.

Салық төлеушілердің өзіне салық жеңілдіктері беріледі. Жеке түлғалардың мүлік салығында мерзімді қызметтегі әскери қызметшілер мерзімді қызметтен өту (оқу) кезеңінде салық телеуден босатылады.

2. Салық объектісі бойынша жеңілдіктер.

Бұл жерде салық салу обьектілеріне жеңілдік беріледі. Мысалы: көлік құралдары салығында мамандандырылған медициналық көлік құралдары салық төлеуден босатылған.

3. Салық базасы бойынша жеңілдіктер.

Мәселен, жеке табыс салығы бойынша салық базасына мемлекеттік бағалы қағаздармен және агенттік облигациялармен жасалған операциялардан түскен табыс қосылмайды.

4. Салық ставкасы бойынша жеңілдіктер.
   Корпорациялық табыс салығында салық төлеушілер негізінен 30 пайыздық ставка бойынша салық төлесе, негізгі өндіріс құралы жер болып табылатын салық төлеушілер 10 пайыздық ставка бойынша салық төлейді.
5. Салық кезеңдері бойынша жеңілдіктер.

Мәселен, қосылған құн салығы бойынша салық кезеңі — күнтізбелік ай болса, ал ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші заңды түлғалар үшін салық кезеңі бір жыл болып табылады.

6. Салықты есептеу тәртібі бойынша жеңілдіктер.
   Шағын бизнес субъектілерінің белгілі бір бөлігі оңайлатылған декларация негізінде салық төлейді.
7. Салық төлеу тәртібі бойьшша жеңілдіктер.
   Мәселен, шағын бизнестің кейбір субъектілері салықты бір жолғы талон немесе патент негізінде төлейді.

Қазіргі кезде кең тараған сайын  жеңілдіктерінің түрлерін  С.Г.Пепеляев ұсынған еді, яғни олар 3 топқа бөлінеді:                                                                                                                                                               

• алып тастау;
• жеңілдіктер;
• босату.

Алып тастау — салық салудың жекелеген обьектілері салық салудан алынып тасталады.

Жеңілдіктер — салық базасын қысқарту.

Босату — салық ставкаларын төмендетуге бағытталған жеңілдіктер.

Салық жеңілдіктерінің мазмұнын былайша баяндауға болады:

Біріншіден, салық  төлеуден босату жөніндегі жеңілдіктер.

Салықтың түрі бойынша салық төлеушілердің жекелеген тұлғалары салық төлеуден босатылады. Мәселен, жер салығын иелігінде жер учаскесі бар түлғалар төлеуі тиіс. Ал, Ұлы Отан соғысына қатысқандар, мүгедектер жер салығын төлеуден босатылады. Мұнда мемлекеттің әлеуметтік саясаты жүзеге асырылады, яғни мемлекет әлеуметтік топтардың жекелеген түрлеріне салық төлеуде жеңілдіктер қарастырған.

Салық төлеуден толық босатылу, салық салуға жатпайтын мүліктерде (табыс) жүзеге асырылады. Жеке табыс салығын есептеген кезде, жеке тұлғалардың зейнетақысына салық салынбайды. Егер жеке тұлға үшін зейнетақы төлемдері негізгі табыс көзі болса, онда ол салық төлеуден толық босатылады

Екіншіден, салық мөлшерін төмендету арқылы жасалатын жеңілдіктер.

Бұл негізінен үш багыт бойыпша жүзеге асырылады:

• салык төлеушілердің кейбір санаттарына немесе мүліктердің (табыс) жекелеген түрлеріне қатысты төмендетілген салық ставкаларын белгілеу. Мәселен, корпорациялық табыс салығын төлеушілер үшін 30 пайызын салық ставкалары бекітілген, ал негізгі өндіріс құралы жер болып табылатын салық төлеушілер үшін 10 пайыздық салық ставкасы берілген, яғни мүлда мемлекет ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілерге салық жеңілдіктерін қарастырған;
• салық салу кезінде мүліктердің (табыс) белгілі бір түрін есепке алмау, немесе кейбір мүліктер (табыс) салық салынуға жатпайды. Жеке табыс салығын төлеу кезінде салық салынатын табыс есепке алынады, ал осы табыстың құрамына балаларға немесе асырауындағы адамдарға алынған алимент кірмейді;
• салық төлеушілердің   кейбір   санаттары   үшін   олардың қызметтеріне жеңілдіктер беру тәртібінде салық базасын қатаң түрде есепке алады, оның ішінде ерекше шегерімдерге құқық беріледі.

Салық салудың объектісі ретінде есепке алмау немесе салық салудан алып тастау салық мөлшерін төмендетуге әкеледі, кейде шектелген немесе шектелмеген салық мөлшері болуы мүмкін.

Салық  мөлшерін төмендетудің шектелуі — салық салу объектісі ретінде есепке алмауға немесе салық салудан алып тастауға сәйкес келетін заң бойынша карастырылған мүліктер (табыстар) бар. Мысалы, Ұлы Отан соғысы ардагерлерінің, бірінші және екінші топ мүгедектерінің табыстары жеке табыс салығы бойынша салық салудан босатылады, бірақ та 240 айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде ғана.

Салық мөлшерін төмендетудің шектелмеуі — мүліктер (табыс) салық салу обьектісі ретінде толық көлемінде есепке алынбайды, немесе салық салудан алып тастауға сәйкес келетін мүліктер. Бұған мысал ретінде, мемлекеттік төлем орталығынан берілетін зейнетақы төлемдерін алуға болады. Салык төлеуші қандай көлемде зейнетақы алса да, бұл сомадан ешкандай салық төлемейді.

Үшіншіден, салық төлеудің  мерзімін  ұзарту.

Бұл салық төлеушілердің материалдық жағдайы қиындағанда немесе кездейсоқ оқиғаларға сәйкес берілетін салық жеңілдіктері ретінде қарастырылады.

Мұны уәкілетті мемлекетгік органдардың салық міндеттемелерін орындау кезіндегі мүмкінсіздіктеріне қарай мерзімді ұзартуымен шатастыруға болмайды.

Салық есебін жүргізуді, немесе  салық міндеттемелерін орындау тәртібін оңайлату арқылы берілетін жеңілдіктер.

Бұл салық төлеушілердің белгілі бір санаттарына ғана беріледі Салық төлеушілердің кейбір түрлеріне арнаулы салық режимін қолдану — салық сомасын анықтауда және оны төлеуде жеңілдетілген тәртіп беру, бұл салық міндеттемелерін орындауда жалпы тәртіпті оңайлату мақсатында жүзеге асырылады.

Салық  жеңілдіктері субъект персоналдарына немесе олардың көрсеткен қызметтеріне қарай жасалады:

• бірінші жағдайда мемлекет алдында ерекше еңбек сіңірген тұлғаларға жасалады. Мәселен, Ұлы Отан соғысына қатысқандар, жоғары мемлекеттік наградалармен марапатталғандар, «Халық Қаһарманы»  атағын  алғандар.  Бұлардың  қатарына  әлеуметтік қорғалмаған тұлғалар да кіреді,  атап  айтканда:  зейнеткерлер, мүгедектер, жетімдер. Бүл жерде мемлекет әлсіздерді әлеуметтік қорғау қызметін атқарады, яғни салықтар мемлекеттің әлеуметгік қызметін жүргізудегі әдісі ретінде қолданылады.
• екінші жағдайда мемлекет салық салуды қоғамның экономикалық дамуына әсер ететін құрал ретінде іске асырады. Мемлекет жеңілдіктер бере отырып, экономиканың осы салаларын дамытуды ынталандырады.

Преференциялар — үшінші елге қатысты емес бір жақты тәртіпте немесе өзара қатынас басында бір мемлекеттің екіншісіне беретін айрықша жеңілдіктері.

Қорыта айтқанда, мемлекет салық жеңілдіктерін экономикалық және әлеуметтік процестерге әсер етуші құрал ретінде қолдана алады.

Сонымен бірге, салық ғылымында мынадай зандылық бар:

«Неғұрлым салық  жеңілдіктері көп болса, соғұрлым салық  ставкалары жоғары болады және керісінше, салық жеңілдіктері аз болса, салық ставкалары төмен болады «.

6. Салық ставкасы.

Салық ставкасы — салық базасының өлшем бірлігіне салық есептеулерінің шамасын білдіреді.

Салық ставкасы — салық салу объектісіне пайызбен бекітілген салық мөлшері. Салық ставкасы — салық өлшемі ретінде қарастырылады.

Салық ставкасы салық базасыньщ өлшем бірлігіне пайызбен немесе абсалютті сомамен белгіленеді.

Салық ставкасы бірнеше белгілер бойынша жіктеледі:

1. Салық сомасын анықтау тәсілі бойынша:

• тең;
• тұрлаулы (қатаң);
• пайызды.

Тең ставка — кез келген салық төлеушіге бірдей мөлшерде салық сомасы белгіленеді,

Тұрлаулы ставка — салық салудың әрбір бірлігіне бекітілген салық мөлшері. Мысалы, өндірілген акцизделетін тауарлардың әрбір литріне 1 теңгеден.

Пайызды ставка — салық базасының құндық шамасынан белгілі бір пайыз түріндегі салық мөлшері. Мысалы, адвокаттар мен жеке нотариустардың табыстарына салық салынатын табысына 10 пайыз салық салынады.

2. Салық ставкаларын қолдану сипатына қарай:

• жалпы;
• жоғарылатылған;
• төмендетілген.

Жалпы ставка — салық салудың жалпы режимінде көрініс табады. Салықтың барлық тұрі бойынша салық ставкаларын қамтиды.

Жоғарылатылған ставка — мемлекеттің өндіріс саласында қолданылады. Табысы жоғары қызметтерге жоғары салық ставкасын жүзеге асыру.

Төмендетілген ставка — әлеуметтік жағдайларға байланысты реттеліп отырады. Салық салуда салық жеңілдіктері беріледі. 3. Салық  ставкасының мазмұнына байланысты:

• маргинальды;
• нақты;
• экономикалық болып бөлінеді.

Маргинальды ставка — (margіпа1, латын сөзінің margо — аймақ, шекара)  салық заңдылықтарына байланысты бекітілген салық ставкаларын атаймыз.

Нақты ставка — төленетін салықтың салық базасына қатынасы ретінде анықталады.

Экономикалық ставка — төленетін салықтың сомасы алынған жалпы табыска қатынасы ретінде анықталады.

Салық салу процесінде көбіне маргинальды ставка қолданылады, ол салық төлеушілердің салық міндеттемелерінің мөлшерін анықтайды.

Ал, нақты және экономикалық ставкалар экономикалық талдаудың мақсаттары үшін қолданылады, яғни салық ауыртпалықгарының деңгейін және салық төлеушілердің алған жалпы табыстарын бөлу параметрлерін анықтауда, мемлекеттің салық саясатының тиімділігін айқындау кезінде және басқа да жағдайларда кездеседі.

Салық базасы дегеніміз салық салу обьектісі мен салық салуға байланысты обьектінің құн, физикалық немесе өзге де сипаттамалары, олардың негізінде бюджетке төленуге тиіс салық және басқа да міндетгі төлемдер сомасы айқындалады.

7. Салық кезеңдері.

Салық базасын анықтап және салық сомасын есептеп, төленуге тиісті салықтарды төлеудің белгілі бір кезеңдері болады.

Салық кезеңі — салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерге қатысты белгіленген уақыт кезеңі, ол аяқталған соң салық базасы айқындалады және бюджетке төленуге тиіс салық және басқа да міндетті төлемдер сомасы есептеледі.

Кептеген салықтар үшін салық кезеңі — күнтізбелік жыл болып саналады.

Сонымен қатар мынадан  салық  кезеңдері бар:

• бір күндік — салық кезеңі — күнтізбелік күн болып саналады, бір жолғы талон негізінде салық төлеушілер;
• он күндік (декада) — салық кезеңі — күнтізбелік он күн болып табылады, акциз салығында он күн ішінде жасалған операциялар бойынша салықты есептейді;
• айлық — салық кезеңі — күнтізбелік ай болып саналады, қосылған құн салығы бойынша кейбір салық төлеушілер, жеке табыс және әлеуметтік салығын төлеушілер, патент негізінде салық төлеушілер;
• тоқсандық — салық кезеңі — күнтізбелік тоқсан болып есептеледі, қосылған қүн салығын төлеушілер, оңайлатылған декларация негізінде, корпорациялық табыс салығы бойынша аванс төлеушілер;
• жылдық — салық кезеңі — күнтізбелік жыл болып саналады, мәселен, корпорациялық табыс салығы, жер салығы, мүлік салығы, көлік құралдары салығын төлеушілер.

Салық  жылы — күнтізбелік жыл болып табылады. Жеңілдік кезеңі — салық бойынша заңмен бекітілген жеңілдік берілген уақыт мерзімі.

8. Салықты есептеу тәртібі.

Негізінде салықты есептеудің 5 кезеңі бар:

• бірінші — салық салынатын обьектіні есепке алу;
• екінші — салық салу обьектісінен салық базасын есептеу:
• үшінші — салық ставкаларын қолдану;
• төртінші — салық жеңілдіктерін қолдану;
• бесінші — салық сомасын есептеу.

Салық  сомасын есептеуде мыналарға міндеттілік жүктеледі:

• біріншіден, салық төлеушілердің өзіне (мэселен, корпорациялық табыс салығын төлеген кезде);
• екіншіден, салық  органдарына  (жеке  түлғалардың  жер салығын төлеуі);
• үшіншіден, салық агентгеріне (жеке табыс салығы).
  Салық есептеуді жүзеге асыруға байланысты салық қызметақылы (салық органдары есептейді) және қызмет ақысыз (салық төлеушілердің өздері немесе басқа тұлғалар есептейді) болып бөлінеді.

      Қызметақылы салықты есептеу салық  төлеушіге жіберілген салық      хабарламасы арқылы жүзеге асырылады.

Салық кодексінде көрсетілгендей салық хабарламасында:

• салық төлеушілердің тегі, аты, әкесінің аты немесс толық атауы;
• салық төлеушілердің тіркеу нөмірі;
• салық міндеттемесінің орындалуы жөнінде талаптар;
• шағым беру тәртібі көрсетілуі тиіс.

Қызметақылы салықты есептеуде салықты есептеудің кадастр (тізімдеме) тәсілі қолданылуы мүмкін.

Кадастр — салық салынуға тиіс адамдардың тізімі; тиісті объектілерді ұдайы бақылау жолымен мезгіл-мезгіл құрастыратын жүйеленген мәліметтер жинағы (мәселен, жер, су мәліметтерінің жинағы).

Кадастр құндық немесе натуралдық сипатта болуы мүмкін. Әдетте, кадастр жер салығын есептеу кезінде қолданылады. Салық салу кезінде объектілердің сыртқы белгілері есепке алынады, мәселен, жер салығында жер учаскесінің көлемі және топырақтың сапасы; құрылыс салығында қүрылыстың көлеміне сәйкес есік пен терезелердің саны, жүмысшылар мен құрал-жабдықтардьң саны.

 Қазіргі кезеңде кадастрлық тәсіл жер салығын, жеке тұлғалардың мүлік салығын (тұрғын үй,,пәтер, саяжай, гараж) төлеу кезінде қолданылады, яғни салық базасы объектілердің сыртқы белгілеріне емес, оның түгенделген құнына орай есептеледі.

Қызметақысыз салықта салық телеушілердің өздері төлеуге тиісті салық сомасын есептейді.

Салық салу бірлігі — салык объектісін өлшеу бірлігі болып табылады. 

Салық алудан толығымен босатылатын салық объектісінің ең аз бөлігі  салық алынбайтын минимум болып саналады.

9. Салық есептілігі.

Салық есептілігі — салық төлеуші және салық агенті салық органдарына табыс ететін, салық міндеттемелерін есептеу туралы ақпараты бар құжаттама.

Салық есептілігінде салық объектілерін анықтауда және салық базасын есептеуде, негізінен, екі әдіс қолданылады:

• есептеу әдісі;
• кассалық әдіс.

Салық базасын есептеудің әдісі — табыстар мен шегерімдер жұмыстар орындалғанда, қызметтер көрсетілгенде, сатып алушыларға тауарларды жеткізген кезде есепке алынады.

Есептеу әдісінде салық міндеттемесінің пайда болуы негізінде салық төлеушіде табысқа құқықтық пайда болу фактісі жүзеге асады.

Салық заңдарында бұған былайша анықтама берілген: бұл — төлем жасау уақытына қарамастан, есеп жүргізудің табыс пен ұстап қалу жүмыстың орындалған, қызметтің көрсетілген, мүліктің түсірілген және есепке алынған сәтінен бастап есептелетін әдіс.

Кассалық әдіс кезінде салық базасы табыстар мен шегерімдер салық төлеушілердің орындалған жұмысына, көрсетілген қызметтерде, сатып алушыларға тауарлар жеткізуде нақты төлем төленген кезде есепке алынады.

Кассалық әдісте салық салудың пайда болу негізінде табысты нақты алу фактісі жүзеге асады.

Кемітуге қатысты нақты табысты алу немесе шығынды жузеге асыру факті салықты кассалық есептеу әдісі негізінде жатыр.

Салықты есептеудің кассалық әдісі ақша қаржылары мен материалдық құндылықтардың іс жүзінде қозғалуына негізделеді.

Салық зандарында: бұл – жұмыстың орындалған, қызметтің көрсетілген, мүліктің түсірілген және кіріске алынған әрі оларға төлем жасалған сәтінен бастап табыс пен ұстап қалу есепке алынатын есептеу әдісі.

10. Салықты төлеу тәртібі. Салықты төлеу тәртібі — салық, төлеушінің мемлекетке салық төлемдерін төлеуде жүзеге асырылатын салық заңдылықтарында бекітілген ереже.

Салық төлемі — салықтық қатынас объектісі ақша қатынастарының бір түрі ретінде қатысады және салық төлеушінің белгілі бір салық объектісінен төлейтін салық сомасы.

Салық ақшалай нысанда болса, онда салық төлеуші салықты ақшалай телейді. Ал, салық тауарлы-заттай нысанда болса, онда салық заттай төленеді.

Мемлекеттің салық төлеушіден салықтық төлем сомасын мәжбүрлі түрде алуы салық төлеу тәсілі болып табылады.

Салық төлеу тәртібінің салық төлеушілерден мемлекетке өтуінде негізінде үш элементі бар:

• әдісі;
• мерзімі;
• нысандары.

Салық міндеттемелерін орындауға жауапты тұлғаларға байланысты, салық  төлеудің 2 әдісі қолданылады:

• дербес табыстау жолдары;
• мәжбүрлеп алу жолдары.

Қазіргі кезде салықты дербес төлеуде мынадай негізгі әдістер

қолданылады:

1) декларация негізінде.

Салық декларациясы — салық кезеңіндегі салық төлеушілердің салық салу объектілерінің саны, салық базасының шамасы және төленетін салық телемдерінің мелшері көрсетілген ресми өтінімі,

Салық алудың салық төлеушінің декларациясы бойынша тэсілінде салық төлеуші табыс мөлшерін, қажетті жеңілдіктерді, шегерімдерді керсетеді жэңе салық сомасын есептейді.

Бүгінгі таңда салық декларациясы негізінде корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығының кейбір төлемдері, қосылған күн салығы, жер салығы, элеуметтік салық төленеді.   ‘

2) салық  хабарламасы негізіннде,

Салық органдары салықты есептейді жэне салық төлеушіге арнайы ресми құжат — салық хабарламасын жібереді, онда салық төлеушінің салық төлеудегі негіздемесі көрсетіледі. Мәселен, жеке тұлғалар мүлік және жер салығын салық хабарламасы негізінде төлейді.

3) салық төлемдерін дербес есептеу және енгізу жолдары.

Бұған мысал ретінде, жеке түлғалардың көлік құралдары салығын төлеу тәртібін алуға болады. Салық органдары салықты есептейді, ал салық төлеушілер есеп айырысатын соманы енгізеді, бұл кезде салық телеушілер салықты дербес есептейді.

4) бір жолғы талон  және патенттерді сатып алу.
Арнайы салық режимін қолданатын жеке тұлғаларда (жеке

кэсіпкерлер) жүзеге асырылады.

Ал, енді салықты мәжбүрлі түрде төлеудің негізгі әдістеріне тоқталайық:

1) төлем көзінен ұсталатын табыс салығы.

Бүл жерде салық төлеушіге төленетін табыстан салық сома-сы есептеледі. Бүл «табыстың төлем көзі» деп аталады. Мәселен, үйым өзінің қызметкерлеріне еңбекақы төлейді. Осы табыстан салық алуды салық агенттері орындайды. ¥сталған салық сомасы белгілі бір мерзімде бюджетке аударылады.

Салықтарды алудың төлем көзінен салық үстау тэсілінде салықты табыс алу орнында төлеуші жүмыс істейтін заңды түлғаның есепшісі есептейді жэне төлейді.

2) салық  төлеуден бас тартқан тұлгалардан салықты
мәжбүрлеп алу.

Салық органдары мүлдай әдісті, тек, салық төлеушілердің салық төлеуден (толық немесе ішінара) жалтаруына байланысты қолданады, яғни олар өзінің салық міндеггемелерін орындаудан бас тартқан жағдайда. Салық қарыздарын мәжбүрлі өндіріп алу салық төлеушінің ұқыпсыздығынан салық органдарының немесе сот шешімінің негізінде белгіленген тәртіпте мүліктері есепке алынады.

Салық берешегін мәжбүрлеп өндіріп алу ҚР Салық кодексіне сәйкес мынадай тәртіппен жүргізіледі:

• банк шотгарындағы ақшасының есебінен;
• қолма-қол ақшасының есебінен;
• дебиторларының шотгарынан;
• билік ету шектелген мүлкін өткізу есебінен;
• акциялардың қосымша эмиссияларын мәжбүрлеп шығару
  арқылы жүргізіледі.

Салық қолма-қол ақша түрінде, немесе қолма-қол ақшасыз аударым негізінде төленеді. Салықты төлеу, тек, ұлттық валюта -теңге түрінде жүзеге асырылады.

Салықты төлеу мерзімі салық зандылықтарында белгіленген және әрбір салықтың өзіндік салық төлеу мерзімі болады.                                                   

 

1.3 Салықтардың   жіктелуі.

Салықтар бірнеше белгілер бойынша жіктеледі:

1. Өндіріп алу тәсілі немесе салық салу объектісі бойынша: тікелей және жанама салық;
2. Тікелей салықтар: нақты және дербес салықтар;
3. Объектінің экономикалық белгілері бойынша:  тұтынуға және табысқа салынатын салықтар;
4. Салық көлемін анықтау тәсілі бойынша: үйлесімді, үдемелі және кемімелі салық;
5. Салық сомасы түсетін бюджет деңгейіне немесе салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай: республикалық және жергілікті салық;
6. Пайдалану ретіне қарай: жалпы және мақсатгы салықтар;
7. Салықтарды төлеуге байланысты: заттай және ақшалай салықтар;
8. Салық субъектілеріне қарай; заңды және жеке тұлғалардың салықтары;
9. Салықтардың қолданылу қызметтеріне  орай:  жай және төтенше салықтар;
10. Салықты есептеу және төлеу субъектісі бойьшща: қызметақылы және қызметақысыз салықтар;
11. 11. Салық базасының пайда болуы және салықты төлеу көзіне қарай: активті және пассивті салық;
12. Салықтарды салық төлеушілердің арасьнда бөлуге байланысты: үлестірме және санды салықтар;
13. Салықтардың төленуіне қарай: тұрақты және біржолғы салықтар.
14. Өндіріп алу немесе салықтарды салу объектісі бойынша:

• тікелей салық;
• жанама салық.

Тікелей салық — тікелей табыс, немесе меншік иеленушілерден алынады. Оған жататындар: корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары, әлеуметгік салық, жер салығы, мүлік салығы.

Мәселен, жеке тұлғалар бүгін салық төлеуші болмаса да, ол ертеңгі күні міндетті түрде салық төлеуші болып табылады. Себебі ол белгілі бір жұмыс атқарады, табыс табады, мүлік алады.

Жанама салық — тауар бағасына қосылады және тауар сатқанда тұтынушылардан өндіріп алынады. Мәселен, қосылған құн салығы, акциз салығы.

Жанама салықтардың ауыртпалығы тауарларды соңғы тұтынушы — азаматтарға түседі. Жанама салықтарда төлеу көзін мемлекеттің өзі тауар бағасына директивті тәртіппен үстеме бекіту жолымен қалыптастырады. Жанама салықтар — тауарлар мен қызметтердің бағасы арқылы алынады. Олар тауар бағасын арттырады, өйткені тауар бағасына немесе қызметке, тарифке үстеме түрінде қосылады және сатып алушы телейді. Жанама салықтар былайша бөлінеді:

• әмбебап жанама салықтар;
• жеке жанама салыктар;
• қазыналық монополия;
• кедендік баж.

1. Әмбебап жанама салықтар.

Бүл берілген жеңілдіктерді қоспағанда, барлық тауарлардан (жұмыс, қызмет) алынады. Мәселен, айналым салығы, сатып алуға салынатын салық, сатуға салынатын салық және қосылған құнға салынатын салық.

Айналым салығы (әмбебап акциз деп аталады) тауарларды өткізуді жүзеге асыратын ұйымдардан, жеке кәсіпкерлерден жалпы айналым құнынан пайыз түрінде алынады. Бұл бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін Германия және Франция мемлекеттерінде пайда болды, кейінірек әлемнің көптеген мемлекеттерінде, соның ішінде КСРО-да қолданылды.

Сатып алуға салынатын салық айналымға салынатын салықтың түрлері болып табылады. Көтерме сауда орындарына тауарды еткізу кезіндегі айналымға салық салынады. Бұл салық түрін Ресей, АҚІІІ-тың кептеген штаттары, Канада провинцияларының көпшілігі, Жапония елдерінде қолданып келеді. Салық салу объектісі — тауарды соңғы тұтынушыға өткізу бойынша айналым болып саналады.

Сатуға салынатын салық тауар бағасынан белгілі бір пайыз түрінде ставка бойынша жүзеге асады.

Қазіргі кезде кең көлемде әлемнің көптеген мемлекеттерінде, оның ішінде Еуропалық экономикалық одақтың барлық елдерінде және Тәуелсіз мемлекеттер достастығы республикаларында қосылған құнға салынатын салық қолданылады. Бүл жөнінде арнайы тоқталамыз.

2. Жеке жанама салықтар.

Бұл тауардың белгілі бір түрінен алынады. Бұл салық акциз деп аталады. XX ғасырға дейін күнделікті сұраныс тауарларына акциз салығы келді.

3. Қазыналық монополиялъқ салықтар.

Мұнда тауарлардың басым бөлігін мемлекет өндіреді. Әрине,

 тауарлардың бағасын да мемлекет бекітеді. Егер мемлекеттің өзі тауарды өндірсе және өткізсе, онда тауарды өткізуден түскен барлық түсімнен сауда шығындары шегерілген сомаға салық салынады.

Тікелей және жанама салықтардың  бірнеше ерекшеліктері бар:

• біріншіден, тікелей салық төлеушілер сияқты, жанама салықтарда занды тұлғалар салық субъектісі ретінде салық төлеуші болып табылады. Бірақ, бұл жерде салық төлеуші болып тауарды (жүмыс, қызмет) сатушылар саналады. Тауарды тұтынушы мемлекетпен салықтық қарым-қатынаста және салық төлеуші ретінде ешқандай келісімге келмейді. Тауарды тұтынушы тауарды сатушымен келісімге келеді, бірақ бұл салықтық қатынастар болмаса да, тауар-ақша қатынастары болып саналады;
• екіншіден, жанама салықтарда төлем көзі ретінде – сатушының жалпы табысы, яғни өнімді өткізуден түскен түсім қарастырылады. Салық төлеушілер салықты өзінің меншікті қаражаттарынан (салық төлеушілердің меншігі ақша қаражаттарынан) төлейді.

Тікелей және жанама салықтардың салық салу объектілеріне және басқа да белгілеріне байланысты бірнеше айырмашылықтары бар. Атап айтқанда:

• бірінші, салық объектісі мен салық борышына байланысты.
  Жанама салықтар кезінде тауарды өткізумен байланысты болады.
  Мәселен, қосылған құн салығьнда салық объектісі ретінде нақты өткізілген тауарлар, ал салық бұйымы — еткізуден түскен түсім, немесе баламалы қосылған құн. Ал, акциз салығында салық обьектісі ретінде нақты өткізілген акцизделетін тауарлар, ал салық бұйымы өткізілген акцизделетін тауарлардың құны немесе саны.

Ал, тікелей салықтар кезінде салық объектісі ретінде — меншік құкықтары шаруашылық иеліктері, ал, салық бұйымы — ақша түріндегі мүліктер (жеке табыс салығы, әлеуметтік салық), болмаса заттар (жер учаскесі, мүліктер, көлік құралдары);

• екінші, салықты төлеу көздерінің қалыптасуына орай. Жанама салықтар кезінде төлем көзін мемлекет тауар бағаларына үстеме ретінде  бекітеді.   Сондықтан  салық төлеушілер  тауар өткізгені жөнінде төлемді алған кезде, сонымен қатар түсімнің құрамында төленуге тиіс салық сомасын  көрсетеді.

Ал, тікелей салықтарда салықтың төлем көзі салық төлеушінің қатысуымен жасалады.

4. Кедендік баж.

Бұл — мемлекет кеден мекемелерінің желісі арқылы мемлекеттік шекарадан өткізер кезде тауарлардан, мүліктерден және құнды заттардан алынатын ақшалай төлемдері.

 

2. Нақты және дербес салықтар:

Тікелей салықтар нақты және дербес салықтар болып бөлінеді.

Нақты салықтар деп (ағылшын сөзі,  мүлік) — мүлікке салынатын салықты атаймыз.

Нақты салықтарда мүмкіндіктер сыртқы белгілеріне қарап алынады, яғни салық салуда салық объектісі назарға алынады.

Нақты салықтарға қатыстылар:

• мүлік салығы;
• көлік қүралдары салығы;
• жер салығы.

 

   Дербес салықтар (кейде жеке деп аталады) деп — салық төлеушілердің табыстарына салынатын салықтарды атауға болады.

Дербес салықтарда тек табысы ғана емес, сонымен қатар салық төлеушінің қаржылық жағдайы да ескеріледі.

Қазақстан Республикасында дербес салықтарға  жататындар:

• корпоративтік табыс салығы;
• жеке табыс салығы;
• жер қойнауын пайдаланушылардағы үстеме пайда салығы;
• әлеуметтік салық.

Дербес салықтардың нақты салықтардан айырмашылығы сальқ төлеушілердің нақты төлем қабілеттігін көрсетеді, яғни салықты төлеудің көзі болып олардың алған ақша қаражаттары саналады.

Сонымен қатар дербес салықтар салық төлеушілердің табыстылығын есептеуге де кемектеседі. Бірақ, мұнда салық төлеушілердің салық салынатын объектілерінен (жер учаскесі, құрылыс, көлік құралдары) алынатын табыстарының орта есебі есепке алынады.

Нақты салықтар мемлекет үшін тиімді болып саналады, яғни жеке салықтарға қарағанда төлемді өндіріп алу және бақылау оңайға соғады. Мәселен, тапқан табыстарды әр түрлі бухгалтерлік жымқырулар арқылы, немесе қолма-қол ақша қаражаттарымен жасалған операцияларды есепке алмау жолымен (черная нала) жасыруға болады. Ал, енді салық салынатын тұрғын үйді еш жерге жасыра да, тығып қоя да алмайсың.

3. Сонымен бірге салықтарды объектінің экономикалық белгілері бойынша былайша бөлуге болады:

• тұтынуға салынатын салықтар;
• табысқа салынатын салықтар.

Табысқа салынатын салық — салық төлеушілердің әр түрлі табыстарынан түскен ақша қаражаттарына салық салынады.

4. Салық көлемін анықтау тәсілі бойынша:

• үйлесімді салық — табыс көлеміне қарамастан салық молшері өзгеріссіз қалады, яғни табыс қаншама өскенімен салық ставкасы сол күйінде қалады. Мысалы: корпоративтік табыс салығы 30% , қосылған құн салығы 13%.
• үдемелі салық — салық мөлшері табыстың өсуіне қарай өсіп отырады, мәселен жеке табыс салығын алуға болады 5-20%.
• кемімелі салық — салық мөлшері табыс өскен сайын кеміп отырады. Мүндай салық түрі біздің елімізде қолданысқа енгізілген жоқ. Кейбір мемлекеттерде салық телеуді ынталандыру мақсатында жиі қолданылады.

5. Салық органына қарай:

• жалпы мемлекеттік немесе республикалық салықтар;
• жергілікті салықтар болып бөлінеді.

Салықтарды аймақтық деңгейіне қарай және Қазақстан Рес-публикасының бюджет жүйесіне орай республикалық және жергілікті деп бөлеміз.

Бұл негізінен төрт фактор арқылы анықталады:

• салықты кім бекітеді (орталық және жергілікті орган);
• аталған салықтар қай органға жатқызылады және салық салудың шарттарын кім анықтайды;
• салықтар бюджеттің қай түріне бекітілген (республикалық және жергілікті), яғни мемлекеттік салықтар республикалық бюджетке, жергілікті салықтар жергілікті бюджетке түседі;
• қай бюджеттің табысы болып саналады.

Қазақстан Республикасындағы салық  салу принциптері

Салық бюджетке төленетін міндетті төлем болып саналатын болса, ал салық салу салыктың түрлері бойынша енгізу, бекіту, есептеу және төлеу тәртібіндегі мемлекеттің жалпы ережелерін қарастырады.

Мемлекеттің тиімді салық салу процесін жүзеге асыру үшін бірнеше принциптері бар.

Салықтардың созылымдылық принципі — бұл принциптің мәні мынада, яғни, мемлекет өзінің күнделікті сұранысына байланысты салық ставкасын көтеру немесе төмендету.

  екінші, салық салудың айқындығы;

• үшінші, салық салудың әділдігі;
• төртінші, салық жүйесінің біртұтастығы;
• бесінші, салық зандарының жариялылығы принциптері.
  Ал, енді   осы   принциптерге  жеке-жеке  тоқталып   ететін болсақ.

1. Салық салудың міндеттілік припципі.

Салық төлеушілер салық заңдарына сәйкес салық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті болуы тиіс. Бұл әрбір Қазақстандық азаматтың негізгі борышы, парызы болып саналады.

2. Сальқ салудың айқындық припципі.

Қазақстан Республикасының салықтары және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері әрбір салық төлеуші үшін айқын болуы тиіс.

Салық салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібі салық зандарында белгіленген.

3. Салық салудың әділдік принципі.

Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.

Кез келген салық төлеуші үшін салық салу жүйесі әділетті түрде шешілуі қажет.

Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады.

4. Салық жүйесінің біртұтастьқ принципі.

Қазақстан Республикасының салық жүйесі Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас болып табылады.

5. Сальқ заңдарының жариялыльқ принципі.

Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға тиіс.

Салықтарды ұтымды ұйымдастырудың классикалық принциптерін экономист Адам Смит ұсынған еді.

Олар мыналар:

• салық әрбір төлеушінің табысына қарай салынуы тиіс;
• ‘салықтың мөлшері мен төленетін мерзімі алдын ала, әрі нақты белгіленуі тиіс;
• әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және тиімді әдіспен салынуға тиіс;
• өндіріп алынатын   салықтың   шығындары   мейлінше   аз болуға тиіс.

Нақтырақ айтатын болсақ:

• әділеттілік;
• анықтылық;
• қолайлылық;
• жалпылық.

Бүл тізім тағы да 3 принциппен толықтырылады:

• жеткілікті және жалпыламалықты қамтамасыз етеді (салықтарды мемлекеттің обьектілік қажетіне және мүмкіндігіне қарай ұлғайтуға болса, азайтуға да болады);
• керекті көзін және салық салудың объектілерін талдау;
• салық салудың бір дүркінділігі.

Бұл принциптердің қолданылуы салық салудағы сорақылықтарды жойып, салық салу жүйесін ретке келтірді.

Сондықтан Адам Смит: «Салық — төлеушілер үшін құлдыктың емес, бостандықтың белгісі» — деп жазды.

Философ Ф.Аквинский философиялық тұрғыдан «Ерік берілген тонау формасы» ретінде анықтады.

АҚШ-тың тәуелсіздік декларациясы авторларының бірі Франклин: «Өмірде салық  пен өлімнен қашып құтыла алмайсың» — деп атап көрсетті.

АҚШ-та екі мейрам бар:

• туылған күні;
• салықты төлеген күні.

Мұндағы мақсат дамыған мемлекеттер үшін салық төлеу белгілі бір дәстүр  ретінде қалыптасқан.

Салықты уақытысында төлеу міндет болып саналады. Себебі, уақтысында төленбеген салықтың айыппұлы мен өсімпұлы өте жоғары болады. Осы дәстүр біздің еліміздің азаматтарында қалыптасса, өз ісімізді бір қадам алға жылжытар едім.

2.  Салық жүйесінің қызмет ету барысын талдау

 

2.1 ҚР салық жүйесінің қалыптасуы мен даму кезеңдері

 

     Нарықтық қатынастарға өту жағдайында Қазақстанда экономикалық реформаларды жүргізудің негізгі міндеттерінің бірі болып, мемлекет пен салық төлеушілер арасында жаңа салықтық қатынастарды енгізу болып табылады.

      Қазақстан  Республикасының 1991 жылдың 25-желтоқсанында қабылданған «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» Заңы, тәуелсіз Қазақстанның салық жүйесін құрудың алғашқы бастамасы болып табылады. Міне, дәл осы кезде дле салық комитетінің құрылу тарихы да өз бастауын алады. Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі істің бірегейі. Осы мезгілден бастап ел экономикасында бұрын болмаған жаңа құбылыстар іске бастады. Оларды атап айтсақ: шаруашылықты жүргізудің еркіндігі; меншік түрлерінің бір-біріне өзара тепе-теңдігі; шаруашылық жүргізуші субьектілер мен мемлекет арасындағы қатыстардың құқықтық негізде жүргізілуі т.б.

 Бұл заң салық жүйесін құрудың басты принциптерін, алым мен салықтың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи құжат болып есептеледі.

Осы заң бойынша салық төлеушілер мен салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері, республикалық және жергілікті басқару органдарының да салыққа байланысты қызметтері, құқықтары мен міндеттері айқын бекітілді.

Қазақстан Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді концепциясын қабылдады. Бұл құжатта негізінен, салық жүйесін салық заңдылығын бірте-бірте халықаралық салық салу принциптеріне сәйкес қызмет етуге жеткізу көзделген.

Осы концепцияны іс жүзіне асырудағы бірінші кезең Қазақстан Республикасы Президентінің 24.04.95 жылы қабылданған Заң күші бар «Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы» жарлығы болып табылады. Қазақстан Республикасында 1995 жылдың бірінші шілдесінен бастап жаңа салық жүйесі іске қосылды. Бұл жаңа салық жүйесі біршамаболса да нарықтық қатынастар талабына бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейлінше жақындатылған.

1991-1995 ж.ж. салық болып жатқан экономикалық жағдайларға бейімдеу мақсатында салық заңнамасына өте жиі көлемде өзгертулер мен толықтырулар  енгізіліп отырды. Бірақ бұл өзгертулер салық жүйесін түбірімен өзгерте алмады. Сол уақыттағы елдегі ауыр экономикалық жағдайлар, үлкен ауқымдағы коррупция салық жүйесінің дамуына кең көлемде кедергілер келтірді. әртүрлі жеке компаниялардың немесе үйір-үйір  оллигархтардың мүддесіне бола жеке бір салық туралы заң немесе жарлық шыға салатын.  Міне, осылардың барлығы салық жүйесін қайта құруға итермеледі.

     1991-1995 ж.ж. ҚР салық жүйесіне талдау жасасақ, ол кездегі салық жүйесінің фискалдық сипатта болғанын байқаймыз. Сол кездегі қабылданған батыл  шараларға қарамастан  1994 жылы  Ж.І.Ө. салықтардың  үлес салмағы 8,5%  дейін төмендеді, ал  бұл көрсеткіш  1993  жылы 14,8%  болатын. Қатаң  салық саясаты  нәтижелер  берудің  орнына  «салық  қақпанына»  алып  келді,  яғни  жоғары  салық  ставкаларының  әрекет  етуіне  қарамастан,  бюджетке  түсететін салықтың  төлемдер  үсті-үстіне  азая  берді. Бұған  көптеген  шаруашылық жүргізуші  субъектілерінің  салықтан  жалтарып, көлеңкелі  экономикаға  жаппай  кетуі  себеп  болды.

  Осы  жайттарды  ескере  отырып  Ел Үкіметі 1995  жылдан жаңа салық  реформасын  жүргізуді  қолға  алды.  Салық реформасының  негізгі  мақсаттары:

— нарықтық қатынастарды  реттеу, соның  ішінде:

1) Кәсіпкерліктің  дамуына  қолдау  көрсету;

2) Мемлекеттік  қажеттіліктердің  ең  негізгі  түрлерін  қанағаттандыру;

—салық салудан  тауар  айналымы  мен  табыстарды  қорғау  механизмін  құру;   

 —салық  салуда  әділеттілікке  қол  жеткізу болып  табылды.

 Алға қойылған  мақсаттарға  сай  ел  Үкіметі  ҚР  салық  жүйесін  толықтай  өзгерту  және  оны  әлемдік  стандарттарға  сәйкестендіруді  жүзеге  асырмақшы  болды. 

Сонымен, Қазақстан  салық  жүйесін  дамытудың  келесі  сатысына  аяқ  бұрды.

2 кезең  1995 жылғы   24 сәуірде  қабылданған «Салықтар  мен бюджетке түсетін басқа да  төлемдер туралы» ҚР Заңынң  қолданысқа  енгізілуімен  басталды. Бұл  заңды  құруда  Қазақстан  экономистерімен  қатар  Халықаралық  Валюта  Қорының,  Гуверов,  Стэнфорд,  Гарвард  университеттерінің  ғалымдары  мен   өкілдіктері  ат  салысты. 

Жоғарыда  аталған  заңға  сәйкес  (1995 жылдың  шілдесі)  республика  территориясында  11  түрлі  салықтар  мен  алымдар  жұмыс  жасады.  Салық  жеңілдіктері  жүйелендіріліп,  сақтандыру  компаниялары  мен  банктерге  салынатын  табыс  салығының  мөлшері  төмендетілді.  Салықтардың  көлемі  мен  алымдардың  қысқартылуымен  қатар,  бұл  шыққан заңның  тағы  бір  ерекшелігі  салық  заңды  тұлғалардың  табысына емес,  кірісіне  салынатын  болды.  Ал  мұның  өзі  мемлекеттің  заңды  тұлғалармен  салықтық  байланыстарын  нығайта  түсті.  Меншік  формаларының  көптеген  түрлерінің  дамуы  жағдайында  заңды  және  жеке  тұлғаларға  салық салудың  бірыңғай  жүйесінің  енгізілуі  мемлекетке  де,  кәсіпкерлерге  де  оң  ықпалын  тигізді.  Осыған  байланысты,  салық  кодексіне  сай  жеке  кәсіпкерлер  мен  шаруашылық  жүргізуші  субъектілеріне  салық  салудың  бірыңғай  тәртібі, яғни  оларға  салық  жылдың  қорытынды  табысы  негізінде  салынатын  болды.

 1991-1999 жылдары  «Салық  және  бюджетке  түсетін  басқа  да  түсімдер  туралы»  заңының  базалық  принциптерінің  барлығы,  атап  айтсақ: әлеуметтік  салықтың  енгізілуі,  амортизациялық  саясаттың  қайта  қаралуы,  мүлік  жіне  жер  салығына салық  салу  механизмінің  өзгертілуі,  ҚҚС-тің  жетілдірілуі  түгелімен  орындалды  деп тұжырымдауға  толықтай  негіз  бар.

 Сонымен  қатар,  Қазақстан  экономикасындағы,  соның  ішінде  шағын  және  орта  кәсіпкерліктің  дамуы,  инвестициялық  климаттың  жақсаруы  салық  жүйесін  одан  әрі  реформалаудың  қажеттілігіне  алғышарттар  туғызды. 

Іс  жүзіндегі  көрініс бұрындары  қабылданған  заңдардың  кемшіліктерін  ашып  берді.  1995 жылы  қабылданған  заңға  кейінірек  түрлі  өзгертулер  мен  толықтырулар  енгізілді,  олардың  саны  30  жетіп  жығылды.  Толықтырулар  мен  өзгертулерден  басқа  түрлі  заңнамалық  актілер  де  қолданылып  жатты: ҚР  Үкіметінің  нұсқамасы,  ҚР  Қаржы    мен  мемлекттік  кірістер  министрліктерінің  хаттары.  Сол  Заңның  өзінен  басқа  бір  уақытта салық  жүйесін  реттеуге бағытталған  20  нұсқамалық  көрсеткіштер  қызмет  атқарды. 

Енгізілген  көптеген  өзгертулер  мен  толықтырулар  салық  заңнамасын  күрделендіріп  жіберді,  ал  мұның  өзі  қорыта  келгенде  жалпы  салық  жүйесінің  тұрақтылығына  қауіп  төндірді.  Салықтық  бақылау  да  зиян  шегіп,  оның  нәтижелілік  дәрежесі  де  күрт төмендеді.

Барлық  қарма- қайшылықтар мен  жетіспеушіліктерді  жою  мақсатында  ҚР  Үкіметі  2000  жылы  жаңа  салық  кодексін  жасау  туралы  шешім  қабылдады.  Оның  негізгі  бағыты  салық  Заңнамасын  жетілдіру  болып  табылды.  2001 жылы  12 маусымда  ҚР  Салық  кодексі  қабылданды. Қолданысқа  енгізілген  жаңа  кодекс әртарапты  әрі  жүйелендірілген  болды.  Бұл  Салық  кодексінде  ҚҚС,  корпоративтік  табыс  салығы,  жеке  табыс  салығы  сияқты  салықтың  негізігі  түрлері  барынша  халықаралық  стандарттарға  сәйкестендіріліп  талданды.   Жаңа  Салық  кодексінің  мүлде  өзгертілген  бқлімдеріне  мыналар  жатады:

— біріншіден,  салықтар  мен  бюджетке  түсетін  түсімдер  біріктіріліп,  енді  тек  бір  документ  негізінде  реттелетін  болды.

— екіншіден,  қайталама  салық  салуды  құртуға мүмкіндік  беретін  нақты  анықталған  салық  заңнмасы  қолданысқа  енгізілді;

— үшіншіден,  кәсіпкерлік  қызметтің  әртүрлі  салаларына  түсетін  салық  ауыртпалығының  деңгейі  бір  дәрежеге  жеткізілді;

— төртіншіден,  әлеуметтік  сала,  шағын  бизнес  және  ауыл  шаруашылығы  сияқты  маңызды  секторлардың  дамуына  қолайлы  жағдайлар  жасалынды.

Экономикалық  тұрақтылық  пен  экономикалық  өсу  салық  жүйесі  мен  салық  салудың  жаңа  бағыттарын  жасауға  итермеледі. Салықтарды  экокнмиканы  реттеудің  негізігі  құралы  ретінде  толық  қолдану,  салықтардың  реттеушілік  және  ынталандырушылық  функцияларын  іс жүзінде  жүргізу— еліміздің  жаңа  салық  жүйесін  реформалаудың  негізгі  бағыты  болды.  Жаңа  салық  кодексінің  қабылдануымен  ҚР  салық  жүйесі  жаңа сапалық деңгейге 

 Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы болумен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.Алғашқында салық комитеті Мемлекеттік кіріс министрлігінің құрамында болса, кейін 2001 жылы Қаржы министрлігінің құрамына дербес комитет болып кірді. 

Салық қызметі органдарына салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын  қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салық міндеттемелерін  орындауына салық бақылауын жүзеге асыру жөніндегі міндеттер жүктеледі.

Салық қызметі органдары уәкілетті мемлекеттік орган мен салық органдарынан тұрады.                     

Салық органдарына аймақаралық салық комитеттері, облыстар, Астана және Алматы қалалары бойынша салық комитеттері, ауданаралық салық комитеттері, аудандар, қалалар және қалалардағы аудандар бойынша салық комитеттері жатады.

.Дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отырғанындай, салықты реттеу несие-  қаржылық  реттеумен бірігіп әрекет еткенде нарықтық экономиканы жүргізудің аса тиімді үлгісі болып табылады. Сондай-ақ салықтардың әлеуметтік теңдікті, оған қоса реформалардың тиімділігін қамтамасыз етудегі маңызы да ерекше. Қазіогі кезеңдегі жағдайлардасалықтардың мәні мен рөлі мемлекеттік органдарды қаржы ресурстарымен қамтамасыз етудің шекарасынан шығып отыр. Енді салықтар ұлттық табысты мемлекеттендірудің маңызды құралы бола бастады. Экономикалық реформа  мақсаттарының бірі шаруашылық жүргізуші субъектілерге түсетін салықа уыртпалығын жеңілдетуге, қолданылып жүрген салықтар мен төлемдерді реттеуге келіп сияды.  

 

 

 

 

Схема 1.  Қазақстан Республикасы Салық комитетінің ұйымдық құрылымы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы қаласының Алмалы ауданы Салық комитетінің ұйымдық құрылымы

 

 

Қандай  да  болмасын  мемлекеттің   салық  жүйесі  негізінен  екі  қызметті  атқарады. Біріншісі  фискальды  қызмет болса, екіншісі реттеуші қызметі. Фискалды  қызмет  ешкімді де  алаңдата  қоймайды, себебі  кез  келген  мемлекеттің  өмір  сүруі  үшін  қаражаттың  қажеттілігі  өте  маңызды  нәрсе. Реттеуші  қызмет  әркімнің, пейлін мемлекеттің  немесе  кәсіпкерлердің  болсын,аса  қызықтыратын  мәселесі  болып   табылады. Баршамызға  белгілі  таразының  екі  жағы бар, біріншісі  мемлекеттің  қажеттілігінен  туындаса,ал  екіншісі еркін кәсіпкерлікті  ұстағандардың  мүдделерінен  шығады. Қазақстандағы  салықтардың  атқаратын   реттеушісі  қызметіне  кеңінен  тоқталсақ.

Салықтардың  реттеушілік  ролі негізінен  мынадай  шарттарға  жауап

беруі  қажет: Мемлекеттік  бюджетке  түсетін  кіріс  мөлшерінің  белгілі  бір  деңгейін  ұстап  отыру  және  кәсіпорындар  мен  жеке  тұлғаларға салынатын  салықтардың  ауыртпалығын  реттестіру.

Қазақстанның 2030 жылға  дейінгі  даму  стратегиясында  болашақтағы  мемлекетіміздің  негізгі  байлық  көзі  шикізаттты, соның  ішінде  ең біріншіден  мұнайды  экспорттау  болып  табылады. Осыған  сәйкес,  салық  жүйесінің  алдында  тұрған  маңызды  мәселелердің  бірі  шикізатты  экспорттаушыларға  салынатын  салықтардың  тиімділігін  арттыру  болып табылады. 2006 жылдың  қорытындысы  бойынша,  мұнайды  экспорттаудан  тек салық  түрінде  ғана  мемлекеттік  бюджетімізге 500 миллион  АҚШ доллары   шамасындағы  қаржы  түспей  қалған. Мұндай  көлемдегі  қаржы  республикалық   бюджетіміздің төрттен  бір  бөлігіндей  мөлшерін  құрайды. Салық  салынатын  базаның  кемуінен,  экспорттаушы  емес  экономиканың   басқа  салаларында  қызмет  атқарып  отырған  кәсіпорындарға  жүктелетін  салық  ауыртпалығы  арта  түсуде.

Жер қайнауындағы  табиғи  байлықтарды  өндірушілердің  табыстары

әлемдік  бағаға  байланысты  екенін  ескере  отырып,оларға  салынатын  табыс  салығына  прогрессивті  ставканы  енгізген  дұрыс  болар еді.   Егер  шикізаттың  қалыптасқан  бағасы  орташа  көрсеткіштен жоғары   болып   қалыптаса,онда  осындай  шикізатты   экспорттаушы кәсіпкерлер  бағаның   артық  мөлшеріндегідей   пайызда  қосымша  табыс   табады. Аталған  кемшіліктерді   жою  үшін  шикізатты  өндірушілерге  салынатын  табыс  салығының  базасын  кәсіпорынның  ішкі пайда  нормасынан  шикізаттың  сатылу  уақытындағы   қалыптасқан  әлемдік  бағасы  мен  шикізатты   өндіру  мен  тасымалдауға   кеткен  шығындардың  айырмасына   ауыстыру  керек. Кез  келген  шикізатты болсын,дайын  өнімдерді  болсын  экспорттаушы  кәсіпорындар  сатылу бағасын  жасалған  келісім  шарттарында  төмендетіп  жазып, табыс мөлшерін   азайтып   көрсетуі   әбден   мүмкін,ал  белгілі  бір  уақытта  қалыптасқан  шикізат  бағасын   кемітіп  көрсету  мүмкін  емес  және  оның  дұрыстығын  тексеру  онша  қиынға  соқпайды. Сонымен  қатар шикізаттың  өзіндік   құны  мен  тасымалдау шығынын   анықтау  көп  жағдайда   тұрақты  болып  қалады. Бұл  арада  экспорттаушы   кәсіпорындардың   келіспейтін   жақтары  орын  алуы  мүмкін, мәселен, Қазақстан  шикізаты  сапасының  төмендігі. Әлемдік  бағаның  төмендеуіне  қарамастан  шикізатты  экспорттау  еліміз  үшін  маңызды  болып   қала  берсе,онда  өндіруші  кәсіпорындарға  мемлекет   тарапынан  көмек  көрсету  аса  қажет. Салық  салу  жағынан   шикізатты экспорттаушылар   үшін  көмекті  табыс  салығы   ставкасын   төмендеген   сайын   пропорционалды  түрде  табыс  салығы  ставкасын  да  азайту  керек. Мұндай   әрекет   шикізатты   өндірушілер мен  экспорттаушылар   үшін   едәуір  көмек  болар  еді. Сонымен, шикізатты   экспорттаушыларға   қолданылып  келген  үстеме  пайдаға   салынатын   салықты  алып  тастап, бір  ғана  прогрессивті табыс  салығын  қолданған   дұрыс  болар  еді.  Осы  аталған  салық   төлеушілер  мен  еліміздің  экономикасында  орын  алып  отырған  монополиялық  кәсіпорындарды   теңестіріп  қарауға   болады. Өйткені   монополиялық  кәсіпорындар  өз  кезегінде  үстеме  пайда  табу  үшін  өздерінің    тауар  немесе  қызмет  бағаларын   қайта-қайта   көбейтуге   құштар  болып   отыр. Бағаның  тұрақты  жағдайда  болуын  ынталандыратын  салықтың  қажеттілігінде  болып  отыр. Кейбір  экономикасы  дамыған  батыс  елдерінде,тұрғындардың  өміріне  аса  қажетті  салалардағы  кәсіпорындар  үшін  пайда  нормасы  мемлекет  тарапынан 12% шамасында  етіп   қойылған.  Яғни  кәсіпорын  осы  нормадан  артық  тапқан  табысын  салық  түрінде  түгелдей  мемлекет  бюджетіне  өткізуі  тиіс. Қазақстан  жағдайында  халыққа  комуналды  қызметтер  көрсетіп  отырған  жеке  және  мемлекеттік   кәсіпорындар  үшін  мемлекет  тарапынан  мұндай  қысымдық  көрсету  көптеген  қиыншылықтарға  алып  келуі  мүмкін. Мысалы, инвестиция  жасаған  компания  атанған  саладан  өз  қаржысын  алып, пайда, нормасы  жоғары болатын  салаға  ауысып  кетуі  әбден  мүмкін. Сондықтан Қазақстан-дық  кәсіпорындар  үшін  ішкі  пайда   нормасын  инфляциалық  пайызды  ескере   отырып, 20-25%-ға  дейін  көтеруге  болады.

Аса  бір  ойландырып  жүрген  мәселенің  бірі-жеке  тұлғалардың  табысына  салынатын  салықтардың  мөлшері. Кәзіргі  таңда  кәсіпорындарда  қызмет  атқаратын  жеке  тұлғалардың  жалақыларына  екі  түрлі табыс  салығы  және  әлеуметтік  салық  салынады.  Сонымен бірге  міндетті  түрде  жалақының  он  пайызы  зейнетақы  қорына  аударылады.  Мәселенің  жайын  жалақыны  төлейтін  заңды  тұлғалар  жағынан  қарайтын  болсақ, онда  жалақы.

Үлестіру  барысында  кәсіпорындардың   қосымша  қаржыға  шығын-

далуын   байқаймыз.  Жалақы  қоры  неғұрлым  көбейген  сайын  кәсіпорындар  әлеуметтік  салықты  соғұрлым  көп  төлейді. Бұл  қызметкерлердің  еңбек  ақысын  көтеруге   кәсіпорындар   мүдделі емес  деген  сөз. Жалақы   мөлшерін   көбейткен   күннің  өзінде  кәсіпорындар   әр   түрлі  жолдармен  нақты  жалақы  мөлшерін  азайтып  көрсетуде. Осыған  байланысты  Қазақстан  салық  жүйесінің  алдында қалайша   еліміздің   азаматтарының   орташа   жалақы   мөлшерін көтеруге  болады  және  кәсіпорындарды   қандай   жолдармен   жалақыны  көтеруге  ынталандыруға  болады  деген  мәселелер  тұр.

Қазақстан  салық  жүйесінде  орын  алып  отырған  әлеуметтік  салық Компания  қожайындарының  өз қызметкерлерінің  жалақы  мөлшерін көбейтуін   ынталандыру  тұрмақ, керісінше   бұл   салықтан   қалай құтылуды  ойлап, бастарын  қатыруға  итеріп  отыр. Мәселе  тек  әлеуметтік  салық  ставкасының  жоғарылығында  ғана  болып  отырған  жоқ,сонымен  қатар  бұл  салық  салынатын   базада  да  болып  отыр.

Дамыған  мемлекеттердегі  әлеуметтік  салықтың  ставкасы  4-12 пайыз  аралығында  болып,оны  тек  компаниялардың   өздері  емес, жалақы   алушылармен  бөлісіп   төлейді. Қазақстанның   жалақы  алушы  азаматтары   әлеуметтік  салықтың  ауыртпалығынан  құтылғанымен, жалақы  төлеуші  компанияларға  үлкен  ауыртпалық  жүктеліп  отыр. Себебі  жылдық  жалпы  жалақы  қоры  орташа  есеппен  алғанда компаниялар  пайдасының 40-70 пайызын  құрайды,ал  осы уақытқа  дейін  әлеуметтік  салық  ставкасы 26 пайызды  құраған  болса,  кәсіпорындар  өз  пайдаларының 18 пайызына  дейінгі  мөлшерін  мемлекетке  әлеуметтік   салық  түрінде  төлеуге мәжбүр  болады  екен.  Бұған 30 пайыздық  заңды  тұлғаларға  салынатын  табыс  салығын  қосатын болсақ, компанияларға   жүктелетін  салық  ауыртпалығының   жоғары екенін  көруге  болады.

Казіргі  таңда  республика  Президентінің  басшылығымен   әлеуметтік  салық  ставкасы 26 пайыздан 21 пайызға  дейін төмендетілді. Сонымен  әлеуметтік,салық  бойынша  аталған  өзгерістердің   нәтижесінде  мемлекетке, компанияларға, әсіресе   еліміздің  азаматтарына  келер  пайда  айтарлықтай  болар еді. Республикамызда өмір  сүріп   отырған  жалақылары  төмен  азаматтар  үшін  салық   заңымызда   жеңілдіктер  қарастырылмаған   деуге   болады. Мысалы, салық   заңында  жеке  тұлғалардың  табыстарына  қолданылатын  шегерімдердің  мөлшері  барлық  жеке  тұлғалар  үшін  бірде бір  айлық  есептеу  көрсеткіші  деңгейінде  жеке  әрбір  бір  айлық  есептеу  көрсеткішінен  төмен  табыс  табатын  немесе  мүлдем  табысы  жоқ  әрбір  жанұя  мүшесі  үшін  бір  айлық  есептеу  көрсеткіші  мөлшерінде  шегерім  жасауға  рұқсат  етілді, яғни  жалақы  мөлшері 45000 теңге болатын  және  жалақысы 4500 теңгені  құрайтын  жеке  тұлғалардың табыстарына  қолданылатын  шегерімдердің  шамасы  бірдей.  Бұл әрине  әділдікке   жатпайды, ал  салықтардың  классикалық  үлгісі  бойынша  әділдік  принципі  алдыңғы  орынға  ие болуы  қажет. Шын  мәнінде   жалақылары  бір-бірінен  өте  алшақ  жатқан  жеке  тұлғалар  үшін  осы  аталған  шегерімдердің  қажеттілік деңгейі әр түрлі  болады.

Жалақысы  ең  төменгі  деңгейге  жақынырақ  болатын  тұлғалар  үшін  табысқа   қолданылатын   шегерімдердің   ролі  елеулі  болып  табылса, ал  жалақылары  орта  деңгейден  жоғары  тұрғандар  үшін  шегерімдердің  бары  не,жоғы  не, бәрібір. Обьективті  және субьективті  жақтарды  ескере  отырып, келесі  ұсыныстарды  қозғауға  болады. Біріншісі, жеке  тұлғаларға  қолданылатын   шегерімнің  мөлшерін  өзгерту  және  оны  тек  табысы   төменгілерге  ғана  қолдану, екіншісі, табыс  салығынан  ең  төменгі  жалақы  алушыларды  босату. Қолданылып  жүрген  шегерімнің  өзі  өте  елеусіз  болғандықтан,бір  айлық  есептеу  көрсеткіші  ешкімге  де  айтарлықтай  көмек  бола  алмайды. Сондықтан  жеке  тұлғалардың  табыс  салығына  қолданылатын   шегерімнің мөлшерін  кем  дегенде  ең  төменгі  жалақы  4500 теңгені   құрайтын болса, осындай  мөлшерде   жалақы   алатындар   мүлдем  табыс  салығымен   босатылады  деген  сөз. Ал  орташа  және  жоғары  деңгейдегі     мөлшерде  жалақы  алатындар  үшін  қолданылатын  шегерімді  қысқарту  қажет. Егер  Қазақстандағы  орташа жалақы  15000 теңгені құрайтын  болса,онда  осы  мөлшерге   дейінгі  жалақыға  бір  айлық  ең  төменгі  жалақы   деңгейінде  шегерім  қолданылып, ал  әрбір  табысы төмен  немесе   мүлдем  жоқ  жанұя   мүшелері   үшін   бұрынғысынша  бір  айлық  есептеу  көрсеткіші  деңгейінде  шегерім  жасалғаны  жөн. Қалған  жеке  тұлғалар  үшін,яғни, орташа  жалақыдан  жоғары  табыс  табушыларға  ешқандай  да  шегерімдерді  қолдану  қажет  емес. Сонымен, егер  республикамыздың   салық  жүйесіндегі  жеке  тұлғаларға  салынатын  табыс  салығына  осындай  өзгерістерді  енгізетін  болсақ,табысы  өте  төменгі  дәрежедегі   азаматтарымызға  едәуір  көмек  жасаған  болар  едік. Мұндай  өзгерістен кейін  мемлекет  ешқандай  да  зардап  шекпейді, керісінше, табысы  орташа  деңгейден  жоғары  болатын салық  төлеушілердің   жалақыларына  қолданылатын  шегерімдерді  алып   тастағанның   арқасында  мемлекетіміздің  бюджетінің  кіріс  жағы ұлғая түспек.  

Мониторинг Салық  кодексінің 544- бабына сәйкес олардың  анық салық 

салу базасын  анықтау  мен тауарлардың  өзіндік  құнын  қалыптастырудың  негіздемесіне   талдау  жүргізу, Қазақстан  Республикасының  қаржылық, валюталық  заңнамасын  және  қолданылатын  рыноктық  бағаларды  қадағалау  мақсатында  жүргізіледі.  Салық  кодексі  мониторингтің  екі  деңгейін  айқындады.  Республикалық  мониторингке  жататын  салық  төлеушілер  тізбесін  Қазақстан  Республикасының  Үкіметі  айқындайды.  Мұндай  республикалық  мониторингке жататын  салық  төлеушілер  тізбесі  ,,Ірі  салық  төлеушілерге  мемлекеттік  мониторинг  енгізу  туралы”  Қазақстан  Республикасының  2006  жылғы  30  қазанда № 1631 қаулысымен  айқындалған. Бүгінгі  күні  осы  тізбе  200-ден  астам  салық  төлеушілерді қарастырады.  Мониторингке  жататын  салық  төлеушілер  міндетті  тәртіпте салық  қызметі  органына  салық  есептемесін  береді.Салық  есептемесін,  сондай-ақ  мониторинг  жүргізуге  қажетті  құжаттарды  бермеу,  салық  төлеушіні  ,,Әкімшілік  құқық  бұзушылықтар  туралы”  Қазақстан  Республикасы  Кодексінің  206-бабына  сәйкес  айпұл  салуға  әкеп  соғады.

     Егер  ірі  кәсіпорындардың  ел  экономикасындағы  рөлі  туралы  айтатын  болсақ,  онда  мониторинг  инстингне  енетін  98  кәсіпорыннан  түскен  салықтар  мен  төлемдер  2006  жылы  111 милиярд  теңге  немесе  бюджеттің  барлық  салық  және  салықтық  емес түсімдерінің  33,7  проценті  болды.  Осы  кәсіпорындардың  республикамыздағы  өнеркәсіп  өндірісінің   жалпы  үлесі  92  процентті  құрады.  Ал 2000  жылдың  бірінші  тоқсанында  ірі  кәсіпорындардан  салық  және  салықтық  емес  түсімдердің  көлемі  жалпы  республикалық  көрсеткіште  небәрі  23,9  процент  болды. Аса  ірі  кәсіпорындардан  салық  және  салықтық  емес  түсімдердің  даму  деңгейі  бюджет  түсімдердің  жалпы  көлеміне  қарағанда, оншалықты  көп  емес. Қазіргі  жағдайда  ол  бюджеттің  кіріс  бөлігін  орындау  жөнінде  тұрақтылықты  бұзу  рөлін  атқарады. Бұған  сыртқы  рынокта  қалыптасып  отырған  баға  өлшемдері  белгілі  бір  дәрежеде  әсер  етіп  отыр.  Алайда,  егер  аса  ірі  кәсіпорындар  өндірісінің  көлемі  азаюының  барлық  жағын  талдайтын  болсақ,  біз  салық  базасын  қалыптастыруға  көбінесе  сыртқы  экономикалық  өлшемдер  емес,  ішкі  басқару,  ішкі  тиімділік өлшемдері  екенін  көреміз.  Аса  ірі  кәсіпорындардың  ағымдағы  қаржы  — шаруашылық  қызметінде  өндіріс   тиімділігін  және  салық  салу  базасын  аттыру  үшін  көп  резервтер  бар.  Егер  салық  салуға  дейінгі  жиынтық  кіріс  2006  жылдың  бірінші  тоқсанында   32479  млн.  теңге  болса,  ол үшінші  тоқсанында  4045  млн.  теңге  болды.  Бұл  жағдай  2006  жылы  да  жалғасты.  Салық  салу  базасының  төмендеуіш  материалдық  шығындардың  үлес  салмағы  көп  әсер  ететіні  түсінікті.  Өнімді  сату  бағасының  даму  үрдісіне әсер  ету  мұнайдың, түсті  металдардың  әлемдік  рыноктағы  коньюнктуралық  өлшемдерін  көрсетеді.  Сондай-ақ  көліктің құрамдас  бөлігі,  сақтандыру  және  делдалдық  қызметтің  бір  бөлігі  есепке  алынуы  керек  екенін  білеміз.  Бірақ, қазақстандық  экспорттаушы  кәсіпорындардың  сату  бағаларының  әлемдік рыноктағы  бағалардан  ауытқуы  16-20%  болады  дегенді  білдірмейді.  Өйткені,  осының  бәрі  кәсіпорындардың  қарамағында  қалатын   кірістерге  есептелетін,  заңды  тұлғалардан  табыс  салығының  түсуін  азайтуға  әкеледі.  Бұл  даму  үрдісінде  аса  ірі  кәсіпорындардың  рөлі  орасан.  Қалыптасып  отырған  өте  қолайсыз жағдайға  байланысты 98  аса  ірі  кәсіпорынның  қаржы—шаруашылық  қызметіне  электронды   мониторинг   жүйесін  енгіземіз.  Болашақта  министрлік  қызметінің  алгоритмдерін   жаттықтыру  тәжірибесінің  жинақталуына қарай  мониторингтің  инистингін  кеңейтетін  болады.  Аумақтық  салық  комитеттері  республиканың  аса  ірі  салық  төлеушілерінің  тізіміне  енбейтін   ірі  салық  төлеушілерді  өз  бетімен  анықтайтын  болады  және  сол  кәсіпорындардан  салық  түсімдерінің   үлесін  ескеріп,  мониторингті  ірі  аймақтық  салық  төлеушілер  үшін  енгізеді.  Бұл  жүйе  еліміздің  барлық  ең  ірі  кәсіпорындарын  қамтиды.  Мониторингті  енгізу  салықтық  әкімшіліктендірудің  сапасын  арттыру үшін  ғана  емес,  салық  заңдарының  әлдеқандай  өзгерісінің   кәсіпорындардың  шаруашылық  қызметіне  әсерін  нақты  қадағалап  отыру  үшін  де.  Дамыған  елдерде  барлық  ірі  кәсіпорындар  өздерінің  құнды  қағаздар  рыногындағы  баға  белгілеуін  бақылайтын  ашық  акционерлік  қоғамдар  ретінде жұмыс  істейді.  ААҚ   акциялары  бағамының  кез-келген  теріс  ауытқуы  оның  несиелік  әлеуетіне  теріс  ықпал  етіп,  менеджмент  сапасын  күмәнді  етеді.  Ал  біз  сондай  норманы  енгізе  отырып,  ең  басты  нәрсені  істемедік,  құнды  қағаздар  рыногын  дамытпадық.  Елдің  көптеген  ірі  кәсіпорындары  іс  жүзінде  ашық  акционерлік  қоғам  бола  алмады.  Соның  салдарынан  бағаны  есептен  шығару,  амортизацияның  қаражаттарды  қалыптастыруы,  технологиялық  қажеттіліктер  үшін  сатып  алынатын  материалдық  ресурстардың  бағасын  арттыру  жөнінде  еркіндік  беру  кәсіпорындар қызметінің   тиімділігін  арттыруға  жәрдемдеспейді.  Салық  салудың  қолданылып  жүрген  нормалары мүлік  құнын  қалыпты  байланыстық  бағалауға  ынталандырмайтынын  түсінеміз. Мәселен,  тиісті  коэффицент  бойынша  мүлікке  салық түрінде  заңды  тұлғалардан  алатын  барлық  кірістерді  көбейтетін  болсақ,  заңды  тұлғалардың  барлық  салық  салынатын  мүлкі доллармен  есептегенде  өте  төмен  болды.  Қазақстан  экспорттық  мүмкіндіктерге  қолайлы  жағдай  туып  отыр.  Мәселен,  Ресей  экономикасында  бірнеше  ай  бойы  рубльдің  тұрақты  бағамы  орнықты.  Ол шығындарының  инфляциясына   әкеледі  және біздің тауарлардың, әсіресе материялдық шикізат ресурстарының, Ресей рыногындағы бәсекелестіктің артуы үшін жақсы негіз болып табылады. Оңтүстік Шығыс Азияда да қолайлы жағдайлар бар, онда қор индекстері өсіп келе жатыр. Республикалық көптеген кәсіпорындарына тиімділікті артыру үшін еркін айырбас  бағаны режимінде  жүргізілетін жаңа бағамдық саясат жақсы экономикалық негіз болып табылады. Бұл жағынан алғанда Үкімет пен Ұлттық банк экспорттаушылардың проблемаларын түсініп, экспорттаушылар қызметінің тиімділігін ынталандыратын еркін айырбас бағамына өтуді қамтамасыз  ете отырып олардан салық түсімдерінің тиісті өсуін күтеді. Мониторинг шеңберінде кәсіпорындардың қаржы шаруашылық қызметінің кез-келген  тұстарын тексеру жөнінде жоспарлар мен тапсырмалар  қалыптастырылатын болады. Іс жүзінде республиканың барлық аса ірі кәсіпорындары көп салалы, көп құрылымды  холдинг түрінде болып келеді. Мониторинг жүйесі шеңберінде біз тауарлы-материалдық құндылықтар мен қызмет көрсетулер қозғалысының ең көп көлемдерінің орталарын таба аламыз. Ірі кәсіпорындар мен аумақтық бөлімшелердің қызметін тексеру бір мезгілде, бүкіл ел аумағы  бойынша жүргізіледі. Ал ол бізге төте тексерістерді үнемдеуге және тексерілетін салық төлеушінің қаржы-шаруашылық қызметінен толық  мәлімет алуға мүмкіндік береді. Мемлекеттік кіріс министрлігі мен салық органдарының міндеті-  салық базасын төмендетудің тетіктерін жақсы білетінін көрсету. Атап айтқанда, министрлік кәсіпорындардың  оффшорлық  Компаниялармен өнім жеткізіп беру, делдалдық компаниялармен айналымға, делдалдық шығындардың үлесіне және өкілдік шығындарға өзара қарым-қатынасына ерекше назар аударып отыр.

Мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру үшін үкіметтің  органдар трансферттік бағалар қолданылуы мүмкін мәміле мониторингін жүргізіледі. Бұл орайда, мониторингке жататын тауарлар, мәмілелер тізбесін  трансферттік бағалар қолдану кезіндегі бақылауда жүзеге асыратын үкіметті органдар айқындайды. Үкіметті орган мониторингінің қорытындысы бойынша тауардың рыногтік бағасынан мәмілелер бағасының ауытқу мәселесі бойынша тексеру жүргізіледі. Рыноктік бағадан мәмілелер бағасының ауытқу  фактісі белгіленген кезде үкіметті органдар салық салу объектілерін түзетеді және салықтар, өсімақылар және айыппұлдар сомасына есептеу жүргізеді. Салық төлеушіллрдің қаржы-шаруашылық мониторингі арқылы салық бақылауын жүргізу мемлекет тарарпынан ең маңызды бақылау және тұтқа болып табылады.       Әр түрлі даму этапында Қазақстан түрлі экономикалық саясатты пайдаланып экономикалық  және қаржы облыстарын реттеу нормасын  қадағалап  отырады. Фискальдык саясат салық  айналымы  облысындағы  үкіметтің саясаты, яғни мемлекеттен  шығын және мемлекеттік бюджетті халықтың сыйымдылығымен инфлияция еместік өсуге бағытталады. Фискальдық саясаттың белсенді құралдарына салықтық төлемдер, мемлекеттік  субсидиялар және мемлекеттік шығындар жатады.   

 Фискальдық саясат – табыс  пен салықтық түсімдердің өлшемі арасындағы байланысты алдын ала анықтайды, әрине өзгеріп тұратын.

Бюджеттiң кiрiс бөлiгiнiң 2007 жылғы 12 айда жалпы контенгет бойынша орындалуы 16488,8 млн теңгенi немесе 106 пайыз құрады, оның iшiнде:

• мемлекеттiк бюджетке 9520,8 млн теңге немесе 102 пайыз
• облыстық бюджетке 6967,9 млн теңге немесе 113 пайыз
• қалалық бюджетке — қалалық бюджеттен берiлген несиелердi қайтарылуы есепсiз –2969,5 млн теңге немесе 102 пайыз
• реттеушi салық – 2070,5 млн теңге немесе 95% жоспар бойынша 2168,1 млн теңге. Қалалық бюджеттiң кiрiс бөлiгiндегi жалпы түсiмдердiң iшiнде реттеушi түсiмдердiң үлес салмағы 67,2 %-ы құрады.
• Бекiтiлген салық 898,6 млн теңге немесе 122 %

 

     Түсiмдердiң артығымен орындалуы мына салықтар бойынша қамтамасыз етiлдi:

Салықық түсiмдер бойынша:

-әлеуметтiк салық –111%

-жер салығы – 143%

-табыс көздерiнен ұсталынатын жеке тұлғалардың ТС- 119%

-кәсіпкерлiк  қызметпен  айналысатын жеке тұлғалардың 

ТС–103%

-заңды тұлғалардың көлiк салығы – 133%

-жеке тұлғалардың көлiк салығы – 100%

-заңды тұлғалардың мүлiк салығы – 114 %

-жеке  тұлғалардың мүлiк салығы – 139%

-бiрыңғай жер салығы – 10100 %

-базарда тауарлар өткiзгенi үшiн төлем – 100%

-басқа да салықтық түсiмдер – 100%

Жалпы түсiм көлемiнiң ең көп үлес салмағын жалпы мемлекеттiк салықтар құрайды (68% немесе 11180,9 млн теңге):

ҚҚС –22,9 %

Заңды тұлғалардың төлем көздерiнен алынатын ТС –6,7%

АКЦИЗ – 16,7%

Бюджетке салықтар толық түсуi мақсатында 2007 жыл бойынша 5270338,0 мың теңгеге 5404 өнiмдер шығарылды, оның iшiнде 176509,3 мың теңгеге акт бойынша тексерулерден 460 өнiмдер шығарылды, 268 өнiмдерден 24014,4  мың теңге алынды. Дебиторларға 67735,7  мың теңгеге 55 өнiм шығарылды, олардың iшiнде бюджетке 31 өнiм кәсiпорындардан 61534,3 мың теңге түстi.

Салық комитетiмен 2007 жылда 740 салық заңын бұзушылар 17327,7 мың теңгеге әкiмшiлiк жауапкершiлiкке тартылды, оның iшiнде 305 қаулы бойынша 5555,0 мың теңге түстi.  152 тiркелмеген жеке тұлғалар 1108,0 мың теңге сомаға әкiмшiлiк жауапкершiлiкке тартылды, оның iшiнде 15 қаулы бойынша 73 мың теңге бюджетке түстi. Бюджетке салықтардан түскен табыстарды №5 кестеден көруiмiзге болады.

Қазақстан Республикасының 2007 салық түсімдерінің бюджет деегейлері арасында білінуі кестеде корсетілген (Кесте 2).                                 Мемлекеттік кірістер бойынша болжамдалған кірістер жалпы алғанда 1084072 мың теңге асыра орындалды.

Бюджетке салықтар және басқа төлемдер құрылымында 2007 жылдың нәтижесі бойынша республикалық деңгейдегі салық төлеушілері ішінде ең көп түсімдер корпорациялық табыс салығына, роялти, баж төлемдеріне, әлеуметтік салықтарға түседі. Ал аймақты деңгей салық төлешілері бойынша салықтар тусімдердің көп мөлшері косылған құн салығынан, корпорациялық табыс салығынан түседі.

 

Салықтар мен төлемдердің бюджет деңгейлері арасында бөлінісі

(млн. теңге)

	Болжам	Нақты орындал-ғаны	Ауытқуы	Орындалу %	Өткен жылмен салыстырғандағы өсу қарқыны
Мемлекеттік бюджет	27923,8	29007,9	1084	103,9%	114,5%
Республикалық бюджет	17148,2	18044,3	896,1	105,2%	103,1%
Жергілікті бюджет	10775,6	10963,6	188	101,7%	140%
ҚР      Ұлттық қоры	123442,1	12342,1	0	100%
Барлығы	40265,8	41350	1084,2	103,9%	1145,5%

 

 

ҚР салық  салық жүйесінің қызмет ету  механизміне талдау оның кәсіпкерлік қызметтің дамуына жағдай жасайтынын, мемлекет пен салық төлеушілер мүдделерін қорғауға мүмкіндік  беретінін көрсетіп отыр.

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2.  Алматы қаласы Алмалы ауданы  салық комитеті мәліметтері негізінде салықтардың   түсу барысын талдау.

 

Алматы қаласы бойынша салық түсімдері 2005 жылдың қаңтар-маусымында мемлекеттік бюджеттің кірісі – 26883,8 млн. теңге, немесе жоспарға – 102,4% құрады және алдыңғы жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда түсімдер 23% өсті.

Республикалық бюджетке 15612,4 млн. теңге түсті, бұл кірістің жалпы көлемінің 58,1% құрайды. Жоспар 1,6%-ға артығымен орындалып, өткен жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 39,9% өскен.

Жергілікті бюджеттің кіріс бөлігі 11271,4 млн. теңгені құрап, жоспар 3,5% артығымен орындалды және 2004 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 5,4% артқан.

Жергілікті бюджеттің кіріс бөлігінің жоспары облыстың барлық аудандары мен қалаларында орындалды.

2005 жылдың қаңтар-маусымында республикадан субвенция ретінде 9718,4 млн. теңге, немесе жоспардың 100% алынды.

Бюджеттің кіріс бөлігі негізінен жалпы түсімдердің 82,9% үлесін құрайтын ҚҚС (қосылған құн салығы), заңды тұлғалардан алынатын корпоративтік табыс салығы, жеке тұлғалардан алынатын корпоративтік табыс салығы, әлеуметтік салықтар және акциздерден қалыптасады.

Акциз бойынша жоспар 0,9%-ға кем орындалды, немесе аталған салық түрі бойынша 22,1 млн. теңге бюджетке түспеді.

Өткен жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда бюджетке берешектер тұтас облыс бойынша 177,7 млн. теңгеге кеміп, 1385,3 млн. теңгені құрады.

2005 жылдың мамырында статистикалық мәліметтер 266 шаруашылық жүргізуші субъектілерінің көрсеткіштерін қамтыған. Олардың қаржы нәтижесінің қорытындысы 538,2 млн. теңге мөлшерінде кіріс болып анықталды.

Есеп берген субъектілердің жалпы санының 169 бірлігі (63,5%) 1603,5 млн. теңге көлемінде кіріс алды. 1065,2 млн. теңге көлемінде – 97 кәсіпорын (36,5%) залал алды.

Алматы қаласы бойынша 2005жылдың қаңтар-маусымында КТС 5312729,1 мың.тг(2004ж сол кезеңіне 3710224,5), ҚҚС 6974422,7мың.тг(4705855,6мың.тг), акциз 68933,8 мың.тг (63920,7мың.тг) ЖТС 972914,8 мың.тг(777633,9мың. тг), әлеуметтік салық 2316439,9 мың.тг (1976119,7мың.тг), жер салығы  97175,4 мың.тг(82376,6мың.тг), көлік салығы 125654,5мың (84882,4мың.тг).тг, мүлік салығы 260193,8 (197467,9 мың.тг). Сонымен қорыта келгенде Алматы қаласы бойынша (алымдарды т.б. қосқанда) республикалық бюджетке 2005ж 1-жарты жылдығына 14393554,1 мың.тг, жергілікті бюджетке 6940359,6 мың.тг түсім түскен. Ол 2004 жылдың сол кезеңімен салыстырғанда сәйкесінше 4381297,4 және 527642,9 мың теңгеге артық.

 

№5  кесте

 

Атауы	Контингент бойынша	Жерг.бюд. ауд. (%)	Жергiлiктi бюджет
Алматы аласы	1872985,1		329339
Оның iшiнде
ҚҚС	994672		—
Акциздер	6298,8		1384,5
Заңды тұл. табыс салығы	190029,5	33,4	63469,8
Табыс көздері ұсталынатын жеке  тұл. ТС	96552,1	8,5	8206,9
әлеуметтiк салық	358998,5	22	78979,7
Заңды тұл. мүлiк салығы	96863	100	96863
Жеке тұл.. мүлiк салығы	10526	100	10526
Жер салығы	47683,4	100	47683,4
Заңды тұл. Көлiк салығы	12390	100	12390
Жеке тұл. көлiк салыµы	0	100	0
Су төлемдерi	1087,2	100	1087,2
Жер учаскелерiн сатудан түкен түсiмдер	5061,4	100	5061,4
Мем. пакет акцияларына дивидент түсiмдерi	14448,8
Импорттық кеден тауарларына баж салығы	187,2
Басқа да салықтар	6076,9
Роялти	518,9
Радио толқын ресурстарын қолдану үшiн төлем	6778
Жануарлар әлемiн қолдану үшiн төлем	1359

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. ҚР САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУДІҢ ЖАҢА ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ

 

Көптеген экономистердің  айтуынша Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесінің басты ерекшелігі—оның фискалдық сипатта болуы. Салықтық жүйенің фискалдық бағытта болуын оны жүйелік экономикалық жағдайында құрумен түсіндіруге болады, өйткені ол кезде басты мақсат қалайда бюджетті толтыру болатын.

 Эконмикадғы дағдарысты біртіндеп жеңу, инвестициялық климаттың жақсаруы мен нарықтық қатынастардың пісіп жетілуі—салық жүйесін қайта реформалау қажеттігін туғызды.

Мемлекеттің негізгі міндеттерінің біріне—салық салудың әдістері мен қағидаларын әлемдік стандарттарды қанағаттандыратындай етіп қайта құру. Соңғы жылдары салық заңнамасын жүйелендіру, салық әкімшілігінің нәтижелілігін көтеруге бағытталған жаңа іс-шаралар қолданысқа енгізілуде. Салық жүйесін реформалау белгілі бір дәрежеде еліміздің экономикалық өсуіне де әсер ете алады. Салық жүйесін реформалаудың негізгі бағыттары мыналар болды: салықтар көлемі мен басқа да міндетті төлемдердің санын қысқарту арқылы салық жүйесін оңтайландыру; салықтық әкімшілік пен салық заңнамасын жетілдіру; салықтық ставкаларды төмендету арқылы салық ауыртпалығын барынша минимизациялау; салық жеңілдіктері мен шегерімдері арқылы шағын және орта бизнестің дамуына қолайлы орта жасау;

 2001 жылдан бастап ҚР Үкіметі мен Ұлттық Банкінің жүргізген макроэкономикалық саясаты жылдам экономикалық өсуді қамтамасыз етуге арнап құрылған болатын. Шынында да ел эконмикасы қарыштап даму үстінде. Ж.І.Ө. 2000-2007 жылдардағы өсімі 10-11% құрады. Енді осы болып табылатын салық жүйесін одан ары қарай реформалау керек деген сұрақ туады.

Әлемдік эконмикада жаһанднуға байланысты жаңа түсініктер мен процестер пайда болды. Жаһандану—бұл, әлемдік экономикадағы процестер мен өзара байланыстардың бір­ – біріне жақындай түсуі, яғни әлемде біртұтас ортақ рыноктың пайда болуындағы эволюциялық процестер. Сонымен жаһандану шаруашылық өмірдің барлық аспектілерінде болып жатқан процестердің интернационализациялануы мен интеграциялануын білдіреді. Экономиканың жаһандануы қаржылық, соның ішінде салықтық саясатты жүргізуде жаңа қосымша қиындықтар туғызуда. Жаһандану кезінде түрлі мемлекеттер арсында салық саясаты мен салық жүйесінің үйлесуі байқалады.

Еуропалық Одақ шеңберінде эконмикалық интеграциялау салықтардың мемлекеттік реттеуде сыртқы функциясы болатынын көрсетіп отыр. Салықтар саяси, шаруашылық және аймақтық мүдделері ортақ мемлекеттердің біртұтас эконмикасын құруда маңызды роль ойнауда.

Меніңше эконмика қаншалықты әлемдік экономикаға интеграцияланса да, салық саяссатынң негізінде ұлттық мүдделер басты орында тұру қажет. Бұл жағдайда бізге шет мемлекеттерден алатын тәжірибелер де бар. Ол елдердегі (АҚШ, Жапония, Германия, Ұлыбритания және т.б.) салық ауыртпалығын әділетті бөлу, салық жеңілдіктері мен шегерімдерінің көп әрі нақтыланған болуы, салық заңнамасының жетілдірілуі, міне осының барлығы біз үйренетін жайттар. Мысалы, Швейцария, Аустралия, АҚШ сияқты елдерде табысқа салынатын салық ставкалары прогрессивтік шкала бойынша есептелінеді, ал бізідің елде бұл тұрақты—30% .  Табыс салығы ставкасын табыстың артуына қарай көтеріп отыру салық ауыртпалығын теңдей бөлуге әсер етеді, әрі бюджетке де молырақ қаржы түсіреді.  Алайда біз үшін шет мемлекеттердің салық жүйесін толықтай көшіріп алу ешқандай нәтиже бермейді десек те болады.  Өйткені Қазақстанның экономикалық жағдайы мен әлемдік экономикадағы орны мүлдем бөлек. Бізге белгілідей, дамыған елдер (АҚШ, Жапония, Франция, Германия, т.б.) технологиялар мен капитал экспорттаушы елдер, сондықтан да оларға салық жүйесінің барынша либералды болуы, яғни түрлі салық жеңілдіктерінің көп болуы тиімді.  Олардың саясатына қызығушылық таныта отырып, Қазақстан көп жағдайда ұтылыста болуы мүмкін. Қазақстан салық саясатына сай басты назар сыртқы және ішкі нарықтарда ұлттық мүддедегі субъектілерге бағытталуы тиіс. Тауарлар  мен қызметтерді өндіру, бөлу және тұтыну салық саясатының барлық құралдарын пайдална отырыпұлттық территорияда жүргізілуі тиіс.  Салық саясаты мен салық жүйесі Қазақстандық салық төлеушілерді отандық тауарлар мен қызмет түрлерін  өндіру мен тұтынуға бағыттауы қажет.  Сондай-ақ салық саясаты біздің мемлекеттің салық төлушілерін елімізден тыс жерде рационалды емес және шектен асқан салық салудан қорғауы қажет.

  Жаһандану жағдайында Қазақстанның салық жүйесі мемлекетаралық салықтық қатынастарда ұлттық мүддені қорғауға бағытталғаны дұрыс.  Елдегі салықтық реттеу салықтық табыстардың Қазақстаннан басқа елдердің бюджеттеріне ағылуына жағдай жасамауы тиіс, сондықтан бізге шетел фирмалары мен компанияларына қолданылатын салықтық жеңілдіктердің жаңа әдістерін ойлап табу қажет. 

 Шетелдік зерттеушілердің пікірінше Қазақстанның салық жүйесі ТМД елдері арасында ең оңтайландырылғаны.  Бірақ бұл кемшіліктер жоқ деген сөз емес.  Ел эконмикасын одан әрі әртараптандыру мен модернизациялау барысында Қазақстанның неғұрлым бәсекеге қабілетті елу мемлекеттің қатарына қосылу стратегиясы елдің салық саясатында үлкен нәтижеге қол жеткізуін талап етуде.  Осыған байланысты президентіміз Н.Ә. Назарбаев 2006 жыл  2 наурыздағы халыққа жолдауында былай деді:

«Салық және кеден саясатын реформалау экономикалық модернизациялаудың ең басты құралы болуы тиіс.

 Бюджеттік және салық саясатын неғұрлым либералдау арқылы біз экономиканың жаңа салаларына шетелдік капитал мен ноу-хауды жан-жақты таруымыз керек.

  Өндірісті кеңейту мен дамыту мақсатында қосылған құн салығының ставкасын төмендетуді ұсынамын.

  Ірі салық төлеушілерден түсетін салық түсімдерін тексеру үшін Қаржы министрлігі Салық комитеті жанынан арнайы бөлім ашу қажет.  Ол өз қызметінде халықаралық аудиторлық фирмалардың қызметіне жүгінуі тиіс.  Қатаң бюджеттік тәртіпті сақтауымыз қажет »

  Осыған байланысты еліміздің салық жүйесін одан әрі модернизациялау—күн тәртібіндегі мәселе.  Бұл үшін ең  алдымен мына төмендегі жайттарды қамтамсыз ететін салық саясатын жүргізу қажет:

— бизнес пен кәсіпкерлікке қолдау көрсету;

— халықарлық сауда байланыстарын нығайту;

— салықтарды жинауды арттыру;

— салық салу құрылымын оңайландыру;

— салық әкімшілігін жетілдіру;

 Эконмиканы одан ары дамыту мен елдің бәсекеқабілеттілігін нығайту барысында Дүниежүзілік  Сауда Ұйымына  мүшелікке өту  өте маңызды мәселе болып отыр. ДСҰ- на кіру: бағалардың төмендеуі, экспорттың өсуі, сауданың қолайлы дамуы тұрғысынан артықшылықтары болғанымен, кемшіліктері жетерліктей, әсіресе бұл ел экономикасының бірқатар салаларының бәсекеге қабілетсіздігімен байланысты. Осы мәселе жайлы                   

 

Қорытынды

 

Дербес салық жүйесі үшін 16 жыл деген көп мерзім емес екенін айтқым келеді. Дегенмен, осы уақыттың ішінде ол жүйе ретінде қалыптасып үлгереді. Жалпы, республиканың салық қызметінің өткен тарихын мынадай үш кезеңге бөліп қарауға болады: 1990 –1995 жылдар –салық жүйесінің құрылу кезеңі, 1995 –2000 жылдар оның қалыптасу кезеңі, ал 2000 жылдан бастап даму және рәсімделу кезеңі.

         Жалпы осы уақыттардың ішінде қоғамда, ел экономикасында болған көптеген өзгерістер, оның ішінде салық салатындығы елеулі бет бұрыстар жаңа салық заңын-салық кодексін әзірлеудің қажеттігін тудырады.

         Қазақстан Республиканың салық кодексін басқа елдердің заңдарымен салыстырсақ, неғұрлым жетілдірілген құжаттың дүниеге келгенін аңғару қиын емес. Мұнда экономиканың   жетелеген инторларына, оның ішінде салық жеңілдігі түрінде емес,арнайы салық режимдерін құру жолымен белгілі қолдауды қажет ететін шағын бизнеске, аграрлық инторға, элеуметтік салаға ерекше көңіл бөлінді. Салық кодексінде салық салудың халықаралық принциптеріне жақындау бар, бұл әлемдік экономикалық кеңістікке кіру үшін жақсы негіз болмақ. Жалпы алғанда салық кодексінде 1995 жылғы заңының басты негізі сақталды, өйткені қалай болғанда да сол заң арқылы біздің салықтық тәжірибеміз толығысып, белгілі бір салықтық мәдениетіміз қалыптасты.

         Салық салу тәртібін жүйелеу, қазіргі салықтардың тұрақтылығы және мемлекеттегі салықтың құқын қарым-қатынастарын реттейтін біртұтас заңның болуы барлық салық төлеушілердің мемлекет бюджетіне қанша және қашан төлеуін білудің негізін жасайды. Салықтық реттеу экономикалық белсенділікті кәсіпорындар мен халықтың мүдделерін қамтамасыз етуге арналған. Бұл салық салу ставкасы мөлшерімен жасалды. Салық салу деңгейі бәрінен бұрын қоғам қажеттіліктерін қанағаттандыру жүйесінен байланысты: егер қажеттіктер, салық кірістері есебінен құралған жалпы мемлекеттік ақша қоры арқылы қанағаттандырылса, онда салық салу деңгейі жоғары, және егер қоғам қажетін қанағаттандыру жүйесі халықтың жеке табысына немесе кәсіпорын жабдығына бағытталса, онда салық деңгейі төмен болады. Егер салық түсімінің сомасы мемлекет шығындарын қаржылауға жетпесе, онда инфляцияға әкелетін бюджет тапшылығы пайда болады. Қаржы тапшылығы ақшаның сатып алушылық қабілетінің төмендеуіне, әрі инфляцияға әкеледі. Егер қаржы тапшылығы барысында мемлекеттің жинаған қаражаты тиімді пайдаланылып айналым кезінде экономикалық өсуге әкелсе, онда бұл мәселені қысқа мерзімде шешу мүмкін болады.

         Салық жүйесі –елдің экономикалық дамуының бірқатар міндеттерін шешуге, экономиканы құрылымдық қайта құруға өндірістік және инфрақұрылымды әлеуметті кеңейтуге, жеке органдардың даму деңгейін теңестіруге қажетті мемлекеттік қаржы ресурстарын шоғырландыруды қамтамасыз етеді.

         Салық төлеуші мен оны жинаушы салық төлеу процесінде қарым-қатынасқа түседі. Бұл қарым-қатынас неғұрлым дұрыс, өзара тиімді әрі объективті болса соғұрлым салықтың жиналу деңгейі де жоғары болады. Бірақ, үйдегі ойды базардағы нарақ бұзатыны белгілі. Сол себепті салықтың жалпы жиналу деңгейіне әсер ететін объективті де субъективті жағдайлар бар: өндіріс қарқының төмендеуі кәсіпорындар мен мекемелердің арасындағы төмен ақылардағы дағдарыс, заңды білмеу немесе оның алдындағы жауапкершіліктің төмендеуі салық жүйесі қызметкерлерінің жалақысының аздығы және тағы басқалар. Әрине, мемлекет барынша көп кіріс  кіргізуге тырысады. Кәсіпкер де солай ешкім де ешқашан да өз еркімен өз пайдасының бір бөлігін бөліп беруге құлшынбайды. Сондықтан да әр елдің өз салық Кодексі бар. Ол әр елдің экономикасының, қаржы-несие саясатының, тұрмыс-тіршілігінің халахуатының жағдайы байланысты әртүрлі болып келеді. “Қазақстанда қазір ТМД елдерінің ішіндегі ең жақсы, жетілген салық Кодексі бар” деп елбасымыз Н.Ә.Назарбаев тегін айтпаса керек. Бірақ, қазір осы ең жақсы салық кодексі жақсы жұмыс істеді деп айта алмаймыз. Оған себеп экономикадағы қиыншылықтар мен оңтүстік-Шығыс Азия және Ресейдегі дағдарыстың әсері, әлемдік рынокта мұнай мен түрлі-түсті металға деген бағалардың құлдырап төмен түсіп кетуі болып отыр. Елбасымыздың  “ Қазақстан болашақта тіпті де мұнай мен түрлі-түсті металл арқылы емес, шағын және орта бизнес арқылы дамытсақ “ деді салық Кодексінің мәнін арттыра түседі.

    Тағы бір айта кететін жайт, төлемшілердің салық заңдылықтарын білмеуі. Осы бір сауатсыздық талай  іске кедергі болып отырғаны да жасырын емес. Сондай-ақ, салық саласының мамандарына да кәсіби білімдарлық керектігін айтуымыз керек. Бюджетке қаржы түсіретін әр мекеме өз міндетін жете түсінбейінше ортақ іске кедергі келері заңдылық. Сондықтан салық жинауда салғырттық атаулыға жол бермей, бюджет қаржысын молайту жолында аянбай еңбек етуіміз керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

 

1. Ермекбаева Б «Жалпы мемлекеттік салықтар» Алматы 1997жыл

 

2.Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер (Салық кодексі)   2007жыл  

 

3. ИНИС РК Налогового комитета Алматы 2007 ж

 

4. ИС НДС Налогового комитета Алматы 2007 ж

 

5. Сайты Министерства Финансов и Налогового комитета

 

6. Вестник Налоговой службы 2007 № 3-4

 

7. Қаржы-қаражат 2007 №4