Дипломдық жұмыс. Күресші студенттердің анаэробтық өндірісі деңгейінің тиімділігін дене мүмкіндігі негізінде арттыру

«Күресші студенттердің анаэробтық өндірісі деңгейінің

тиімділігін дене мүмкіндігі негізінде арттыру»

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В010800— мамандығы – Дене шынықтыру және спорт

Мазмұны

Кiрiспе…………………………………………………………………………………………………….. 7

Спорттық күрестегі ойындық әрекеттердiң маңызды көрсеткiшi ретiндегi техникалық тәсiлдердi орындау тиiмдiлiгiнiң iлiмдiк және әдiстемелiк негiздерi………………………………………………………………………………………………….11
- Спорттық күрестегі тәсiлдердi орындау тиiмдiлiгiн бағалау………………. 11
- Күресшілердің спорттық шеберлiгiнiң негiзгi ретiндегi дене қасиеттерi мен функционалдық мүмкiндiктерi……………………………………………………. 13
- Күресшілердің қимыл қозғалыс әрекетiнiң дәл орындалуын зерттеу….. 16
- Қимыл әрекеттердiң орындалу жылдамдығын өлшеу әдiстерi……………. 18
- Спортта қозғаушы әрекеттердi орындаудағы қозғаушы мүмкiндiктiң (шаралардың) қолданылуын бағалау……………………………………………………20
- Күрес тәсiлдердiң орындалу тиiмдiлiгiн бiлдiретiн көрсеткiштердiң өзара байланысы……………………………………………………………………21
- Оқу-жаттығу үрдiсiнде тәсiлдердiң тиiмдiлiгiн арттыру үшiн тренажерларды қолдану………………………………………………………………………23
- Әртүрлi жастағы күресші студенттердiң қорғаныстық қимылдары мен тәсiлдерi тиiмдiлiгiн салыстыру…………………………………………………………..26

Бiрiншi тарау бойынша тұжырымдар……………………………………………………41

Күресші студенттердің студенттердiң дене жұмыс қабiлеттерiнiң деңгейiн зерттеу…………………………………………………………………………………………………….43
- 18-20 жастағы күресші студенттердiң арнайы дайындығының деңгейiн бағалау……………………………………………………………………….43
- Күресші студенттердiң функционалдық (қызметтiк) мүмкiндiктерi……..47
- Студенттердiң дене жұмыс қабiлетiнiң қызметтiк мүмкiндiктерi…………52
- 18-19 жастағы күресші студенттердiң анаэробтық өндiрiсi деңгейiн арттыруға арнайы жаттығулардың әсерi………………………………………………54

Қорытынды:……………………………………………………………………………………………….65

Пайдаланылған әдебиеттер…………………………………………………………………………..67

Кіріспе

Зерттеудiң көкейкестiлiгi. Қазiргi кезеңдегi студент күресшілердің дайындау жүйесi өзiндiк мақсаты, мiндеттерi, құралдары, әдiстерi, ұйымдастыру түрлерiмен материалдық-техникалық шарттары т.б. бар, студенттердiң ең жоғарғы спорттық нәтижелерге жеткiзуге қамтамасыз ететiн күрделi де көп факторлы құбылыс болып табылады, сондай-ақ студент спортшыны жарыстарға дайындайтын ұйымдастырылған педагогикалық үрдiс.

Дүние жүзiндегi студент жастар арасында кеңiнен тараған спорт түрлерiне спорттық түрлер мен волейбол жатады.

Күресші студенттердiң спорттық шеберлiгiнiң шыңын анықтайтын факторлардың бiрi ойыншылардың техникалық тәсiлдерi қабылдап алу мен беру, тиiмдi орындау болып саналады.

Қазiргi заманғы қазақстандық және шетелдiк спорттық ғылым күресшілердің сол немесе басқа тәсiлдердi тиiмдi орындаудың жекелеген жақтарына қатысты мәлiметтердiң жеткiлiктi санын жинақтады (волейбол, футбол, хоккей, баскетбол т.б.) /6, 44, 4, 10, 13/. Соған қарамастан, оқу-әдiстемелiк және ғылыми әдебиеттердегi тиiмдiлiк пен әдiстердi жетiлдiру түсiнiгiне кiретiн зерттеулердiң құрылымдық компоненттерi жеткiлiктi орындалмаған. Студент спортшының әрекет етуi тиiмдiлiгiнiң түсiнiгi өзара байланыстың күрделi құрылымы мен әртүрлi жоспарлы көрсеткiштердiң жиынтығын өзiне қосатын жалпылама сипаттаманы бiлдiредi.

Студенттiк командалардың табысты ойнауы үшiн қажеттi басты мiндеттердiң бiрi жоғары маманданған спортшылар дайындау болып табылады, олар техникалық тәсiлдiк арсеналдың кең көлемiмен қарқынды және жалғасатын салмақты көтере алатын қабiлеттi игеруi тиiс. Осыған байланысты жұмысқа қабiлеттiк деңгейi мен оның құрылымын көрсетудiң қажеттiлiгiн шешу үшiн күресші спортшының жұмыс қабiлетiнiң деңгейiн көтеру проблемасы өзектi болып табылады. Ал студент спортшылардың жұмыс қабiлетiне бiршама көп мөлшерде әсер ететiн басты факторларды анықтау проблемасы аса маңызды болып саналады. Дене және функционалдық мүмкiндiктер күресші спортшының бұл мүмкiндiктерге алдын-ала дайындалудың бастапқы кезеңiнде ерекше мән берiледi. Күресшілердің жұмыс қабiлетiн жалпы деңгейiн көтеру мақсатында ғана қолданылатын әдiстемелердiң бiрнеше түрлерi бар.

Алайда функционалдық және дене мүмкiндiктерiнiң жоғары деңгейi ойын тәсiлдерiнiң тиiмдiлiгi күресшілердің қозғалмалы тiрек қимыл аппаратына тiкелей әсер ететiн құралдарды қолдана отырып одан әрi жақсартатын негiздi бiлдiредi.

Студент спортшының әрекетi тиiмдiлiгiн шарттастыратын көрсеткiштерге ойын тәсiлдерiн дәл әрi жылдам орындауы, сондай-ақ, жылжытқыш потенциалды қолдану қабiлетi жатады, яғни, жылжытқыш сапаны дамытатын деңгейдi жеткiлiктi де толық тарата бiлу қажет.

Қазiргi заманғы күресші тәсiлдерiн орындаудағы шеберлiктiң жоғары деңгейiн талап ететiні белгiлi.

Сонымен бiр мезгiлде мамандар әртүрлi деңгейдегi командалардың осы тәсiлдердi тиiмдi орындауда едәуiр артта қалушылықты атап өтедi (Бондарь А.И., Балвачев Н.В., Помельский В., Аводяшникова И.А., Волков Н.И., Корегин В.И., Орехов Л.И., Каражанов Б.К., Платонов В.А.).

Лақтыру әдісі мен қорғанысқа қарсы әрекет ету тәсiлдерi күрделi қозғалыс болып саналады, оларды талдай отырып бiр-бiрiне тәуелдi емес көрсеткiштердiң бүтiн бiр қатарын бөлiп көрсетуге болады (Матвеев Л.П., Филин В.П., Виксигин В.А. және т.б.).

ЖОО жағдайында күрес бойынша оқу жаттығуларды дұрыс ұйымдастыру үшiн ең әуелi қандай факторлардың маңызды екенiн бiлген жөн.

Спортшының дене сапасын дамыту деңгейiн анықтайтын “бастапқы” факторлардың көрiнуi туралы күресте туындайтын сұрақты қайсы бiр мөлшерде шешiлген деп санауға болады, ал маңызды ойын тәсiлдерiнiң қатарын көрсететiн тиiмдiлiк мәселесi әлi де болса аз зерттелген.

Зерттеу жұмысының мақсаты күресшінің дене жұмысқа қабiлетi жөнiндегi мәлiметтер мен ойын тәсiлдерiнiң, қозғалыстарының бiрқатар ерекше орындалуы негiзiнде күрестегі ойын әрекетi тиiмдiлiгiн көтеру болып табылады. Зерттеудiң ғылыми болжамы ЭЕМ көмегiмен қайта өңделiп жасалған эксперименттiк мәлiметтердiң нәтижесiнде көрiнген жаттығу бағдарламаларын қолдану студенттiк күрес әрекеттерi тиiмдiлiгiн арттыруға кеткен уақытты едәуiр қысқартуға мүмкiндiк бередi.

Зерттеу нысаны күреспен айналысушы спортшының жаттығу және жарыс қызметi (шығармашылығы).

Зерттеу пәнi күресші спортшының аэробтық және анаэробтық өндiрiстiң жұмыс қабiлетiн ескере отырып, ойын тәсiлдерiн орындауда қозғалыстарды басқара алуының қабiлетiн ескере отырып, оларды дамыту мен жақсарту үрдiстерi.

Бiздi қызықтырып отырған мәселе бойынша әдеби бастапқы көздердi зерттеу мен топтастыру бойынша жүргiзiлген нәтижелерге сүйене отырып зерттеудiң негiзгi мiндеттерi ретiнде төмендегiлердi ұсынамыз:

Күресші студенттердiң ойын әрекеттерiндегi тиiмдiлiк көрсеткiштерiн қазiргi заманғы күресті дамытуға ұсынылып отырған талаптар негiзiнде тесттiк жүйенi жасау;
Күресші спортшының дене жұмысына қабiлеттiлiк деңгейiн, спорттық шеберлiк деңгейiне, жасына және қаншалықты жаттыққандық дәрежесiне байланысты анықтау.
Күресші спортшының дене жұмысы қабiлетiнiң деңгейiн жетiлдiруге бағытталған дайындық әдiстемесiн эксперименттiк тұрғыда негiздеу.

Зерттеудiң әдiснамалық негiзi жеке тұлғаның маңызы, оның дамуындағы қызметтiк рөлi туралы, iлiм мен практиканың, объективтi және субъективтi факторлардың өзара байланысы туралы, қоғамдық қатынастардағы объект және субъект ретiндегi адам туралы және қоғамдағы дене тәрбиесi үрдiсiнде стихиялы және басқару қатынастары туралы материалистiк диалектиканың маңызды ахуалын құрайды.

Бiздiң зерттеуiмiздiң iлiмдiк негiзiн төмендегi ғалымдардың еңбектерi қарастырады: педагогикалық жалпы сұрақтары бойынша: Ю.К.Бабанский, Н.И.Болдырев, В.В.Белоусова, З.И.Васильева, Т.М.Мальковская, Н.Д.Хмель; спорт теориясы бойынша: В.Н.Зацироский, Л.П.Матвеев, В.А.Платонов, К.И.Адамбеков, Б.К.Қаржанов, Г.Р.Амренова, С.И.Қасымбекова, И.А.Горбачев және т.б. ғалымдар.

Қойылған мiндеттердi шешу үшiн зерттеудiң төмендегi әдiстерi қолданылды: әдебиеттiк қайнар көздердi, сондай-ақ, эксперименттiк зерттеулер барысында алынған мәлiметтердi алдыңғы қатарлы жаттықтырушылық тәжiрибенi iлiмдiк талдау және топтастыру, ан-кеталық сауалнама, педагогикалық эксперимент, педагогикалық байқаулар (жаттықтырумен айналысу барысындағы түсетiн салмақ көлемiнiң есебi мен қарқындылығы, педагогикалық бақылау тексеру-тестi), ОМП бойынша дененiң жұмысқа қабiлеттiлiгiн анықтау әдiсi, қозғалыстар тиiмдiлiгiн бағалау әдiстемесi, ЖСЖ анықтау әдiстерi, сондай-ақ қозғалтқыш белсендiлiктi, дененiң жұмыс қабiлетiнiң сынамасы, PWC тестi және математикалық санақ (статистика) әдiстерi қолданылды.

Зерттеу бiрнеше кезеңде жүргiзiлдi. 2009ж. философиялық, психология педагогикалық және әдiстемелiк әдебиеттерге шолу жүргiзiлдi.

Бiрiншi кезеңде оқушылардың дене тәрбиесiнiң дұрыс қойылымын ашып көрсету мақсатында елiмiздегi және шет елдердегi проблемаларды iлiмдiк тұрғыда зерттеу мiндетi қойылды. Зерттеудiң iлiмдiк, әдiснамалық негiздерi, эксперименттiк базасы мен құрал-жабдықтары анықталды.

Екiншi кезеңде (02.02.2010.) студенттердiң дене дамуы, дене және функционалдық дайындығы, жұмысқа қабiлетi мен жүйке жүйелерiнiң қасиеттерi бойынша бұқаралық зерттеу жұмыстары жүзеге асырылды.

Үшiншi кезеңде (04.04.2010.) зерттеу материалдарының статистикалық өңдеуi жүргiзiлдi, жаттығу үрдiстерiн жетiлдiру бойынша кеңестер жасалынды. Волейбол бойынша алдыңғы қатарлы спорт клубының жұмыс тәжiрибесi зерттеледi, жасалынған концептуалды үлгiнi тексеру бойынша волейболшы студенттердiң ойын тәсiлдерiн орындаудағы тиiмдiлiктi бағалауға байланысты, оларды рационалды қолданудағы педагогикалық жағдайлардың көрiнуi экспериментi қойылды.

Ғылыми зерттеудiң сенiмдiлiгi мен негiздiлiгi автордың бастапқы ұстанымы мен iлiмдiк негiздерi әдiснамалық негiздеумен, зерттеудiң ұзақ сипатымен, зерттеу пәнiнiң адекватты мақсатының, мiндеттерiнiң, ерекшелiгiнiң, әдiстерiнiң жиынтығын қолданумен, ҚР жалпы бiлiм беретiн мекемелердiң жұмыс тәжiрибесiне зерттеудiң негiзгi ережелердiң мақұлдануы мен енгiзу нәтижесiнде алынған статистикалық мәлiметтермен қамтамасыз етiледi.

Практикалық мәнi ойын әрекетiнiң тиiмдiлiк көрсеткiштерiн бағалау жүйесiн сырттай орындалатын жұмыс (эргонометриялық критерий) көрсеткiштерiмен және алдыңғы қатарлы физиологиялық қызметтердi өлшеу көмегiмен жасалды. Бұл бақылау жүйесi ересектермен жұмыс жүргiзу және жасөспiрiм күресшілермен жұмыс жүргiзуде қолданылуы мүмкiн.

Күресші студенттердiң дене дайындығы көрсеткiштерiн тестiлеудiң нәтижелерiн, салмақты баспалдақтық жоғарылауын функционалды байқап көрудi, сондайақ тренажерлық қондырғылардың жиынтығын қолдану, ЭЕМ-мен талдау негiзiнде, күрестегі ойын әрекетi тиiмдiлiгiн анықтайтын маңызды факторларды айқын көрсетуге мүмкiндiк бередi. Бұл орайда жасалған жаттығу бағдарламалары үшiн құралдарды iрiктеу жұмыстары айқындалған факторларға сәйкес жүзеге асырылды. Күресші студенттердi дайындау үрдiсiнде бұл бағдарламаларды қолданудың тиiмдiлiгi педагогикалық эксперимент серияларының нәтижелерiмен мақұлданды және бекiтiлдi.

Арнайы жасалған тренажерларды қолдану жылдам ақпараттар әдiстемесi көмегiмен маңызды ойын тәсiлдерiнiң тиiмдiлiгiн арттыруға кететiн уақытты бiршама қысқартады.

Күресші әрекеттердiң маңызды көрсеткiшi ретiндегi техникалық тәсiлдердi орындау тиiмдiлiгiнiң iлiмдiк және әдiстемелiк негiздерi

Спорттағы тәсiлдердi орындау тиiмдiлiгiн бағалау

Спорттық ойындардағы ойын қызметiне тән қозғалыстармен тәсiлдердiң көп түрлiлiгiмен күрделiлiгi обьективтi әдiстерiнiң болу қажеттiлiгiн алдын-ала анықтайды, олардың көмегiмен ойын тәсiлдерiнiң орындалуына сандық баға беруге болады.

Қазiргi уақытта мұндай өлшеу белгiлi қиындықтармен байланысты. Өйткенi, спорттық қызметте қолданылып жүрген қимылдардың тиiмдiлiгiн бағалаудың қолда бар әдiстерi. Спорттық ойындарда барлық уақытта қолданыла бермейдi. Мұндай жағдайдың себебi, бiрiншiден өзара түйiсетiн техникалық тәсiлдердi әртүрлi сипатта орындаудағы қозғаушы кординациялар құрылымының күрделiлiгi. Екiншiден спорттық ойындардағы (баскетбол, футбол, волейбол және т.б.) тұрақты өзгерiп тұратын қызмет жағдайлары.

Белгiлi болғандай, күрес басқа да спорт ойындары сияқты, спорттық ацикликалық түрiне жатады. Ацикликалық қимылдардың тиiмдiлiгiн бағалаудың көпетеген әдiстерi бар. Алайда олардың барлығы бiрдей күресшілердің қимылдық (қозғаушы) қызметiне тиiмдi ауыстырыла бермейдi.

Қимылдар мен тәсiлдер тиiмдiлiгiн бағалаудың жалпы әдiстерi төмендегi көрсеткiштердi ескередi: қозғалыс уақытында таратудағы кинематикалық звеноның тұрақтылығы мен жылдамдығын, қателiктердiң саны мен сапасын, қозғалыстағы ептiлiктi құру жылдамдығын, қозғалыс әрекеттерi дәлдiгi мен келiсiмдiлiгiн, дене сапаны қозғалыста қолдану дәрежесiн, қозғалыстың соңғы симметриясының деңгейi және басқада параметрлер. К.И.Адамбеков /3/ қозғалыстардың тиiмдiлiгiн зерттеуде моторлық тестер әдiстерiн қолдануды тиiмдi деп санайды. М.С.Хлыстов бұлшық ет қызметiнiң тиiмдiлiк деңгейiн әртүрлi жылдамдықтағы қол мен аяқтың қарапайым қимыл жасау сапасы бойынша бағалайды. Мектеп жасындағы балалардың қозғалыс тиiмдiлiгiн бағалауда С.И.Қасымбекова /54/ қозғалыс күрделiлiгiнiң дәрежесiн үйренуге кеткен уақытқа байланысты екендiгiн өз еңбегiнде атап көрсетедi.

Қозғалыс тиiмдiлiгiн бағалауда аталған барлық авторлар, әдетте, уақыт көрсеткiштерi мен (барлық қимыл дағдыларын дәл орындау жағдайында) тәсiлдердi орындау кезiнде жiберген қателiктердiң сандарын қолданады.

Күрес техникасында тиiмдiлiк деңгейiн бағалаудың әдiсi, бiздiң ойымызша, Г.Р.Амренова /7/ ұсынған әдiс болып табылады, онда қозғалыс тиiмдiлiгiнiң басты көрсеткiшi деп дәлдiк пен уақытты санайды.

Г.Р.Амренова /7/ қозғалыс тиiмдiлiгiнiң үш деңгейiн ажырату мүмкiн деп есептейдi. Бiрiншi деңгейде жылдамдық көрсеткiшiн емес, кеңiстiктiк дәлдiктi басқаруға моторлық қабiлеттi қарастырады. Бұл сипаттаманы моторлық тестердiң тапсырмалармен, бақылау жаттығуларының көмегiмен жеткiлiктi түрде дәл өлшеуге болады.

Белгiлi бiр уақыт аралығында қозғалыстарды орындау дәлдiгiн қозғалыс тиiмдiлiгiнiң екiншi деңгейi сипаттайды. Спортшы жаттығуды ең аз уақытта қатесiз орындағанда немесе белгiлi бiр уақыт аралығында кеңiстiктiк қателiктер санын аз көлемде жасаған сәт тиiмдiлiктiң ең үздiк көрсеткiшi.

Қозғалыс тиiмдiлiгiнiң үшiншi деңгейi қозғалыстық мiндеттердi шапшаң әрi дәл орындаумен, моторлы әрекеттердi мақсатты түрде қайта құру мiндеттерiне сәйкес, жылдам өзгеретiн әдеттегiден тыс жағдайларға спортшының бейiмделу ептiлiгiмен аяқталады. Бәрiнен бұрын бұл деңгей волейболдағы ойын қызметiнiң тиiмдiлiгiн бағалау үшiн қолданылуы мүмкiн.

Қимылдар мен тәсiлдердiң тиiмдiлiк деңгейiн анықтау арнайы тiркелетiн әдiстемелердi талап етедi, олар жинақталған жалпылама түрде өзгерiп отыратын жағдайлар уақытындағы дәлдiктi, шығатын күштiң көлемi мен ұзақтығын, бiр қозғалыстан екiншiсiне өту қабiлетiн, сондай-ақ оларды талдауды көрсетедi.

Қазiргi кезде қозғалыс әдiстерiнiң тиiмдiлiгiн бағалау мүмкiн болмай отыр. Бұл айғақты Б.К.Қаражанов /51/ өз зерттеулерiнде атап көрсетедi, ал бiз 60-тан астам еңбектi талдап, адам қимыл-қозғалысы тиiмдiлiгiнiң 50 анықтамасын кездестiрдiк. Қозғалыс қабiлетiнiң әр түрлi деңгейде пайда болумен ерекшеленетiн мұндай көптүрлiлiгi осыған сәйкес келетiн өлшемдiк әдiстердiң көптеген санын талап етедi.

Алайда спорттық жаттығулардың құралдары мен әдiстерi шеңберiнiң тұрақты кеңеюi мынадай айғақты сезiнуге әкелiп соғады: көптеген әртүрлi жаттығулардың спортшы ағзасына әсерi мен олардың жоғары спорттағы жетiстiкке спорттың сол немесе басқа түрiнде жету дәрежесi тең бола бермейдi.

Бұл бағыттағы зерттеулердiң бүтiн қатары дене сапасын тәрбиелеу әдiстерiн жетiлдiру бойынша спорт жетiстiктерiнiң негiзгi ретiндегi жинақтарды топтауды жүргiзуге (осы уақытқа дейiнгi жалғасып келе жатқан) түрткi болды. Бұл еңбектердiң әдiстемелiк негiзгi дене сапасын тәрбиелеудiң көптеген құралдары мен әдiстерiнiң әртүрлi үйлесiмдiлiкте қолдануда болып отыр. Қарастырылатын әдiстердiң тиiмдiлiгi дене қасиеттерiнiң дамуындағы сенiмдiлiгi мен жарыстық жаттығулардағы спорттық нәтижелердi жақсарту дәрежесi бойынша бағаланды.

Спорттық қимыл-қозғалыс тиiмдiлiгiн өлшеудiң өмiр сүрiп отырған әдiстерiмен алдын-ала танысу қорытындысын шығара отырып, тәсiлдердiң тиiмдiлiк деңгейiн бағалау, қозғаушы шараларды қолданудың жылдамдығы, дәлдiгi мен дәрежесiнiң көрсеткiштерi бойынша жүргiзiлетiнiн мойындау керек.

Берiлген зерттеулердiң сипаты тиiмдiлiк көрсеткiштерiн терең талдауды жүргiзу қажеттiлiгi студент волейболшыларды ұқсас әдiс-темелiк тәсiлдерiн зерттеуге тарту мақсатымен шарттастырады. Бұл топтамалар материалдары берiлген тараудың келесi бөлiмдерiнде жан-жақты қарастырылған.

Күресшілердің спорттық шеберлiгiнiң негiзгi ретiндегi дене қасиеттерi мен функционалдық мүмкiндiктерi

Барлық техникалық арсеналды қиналатын матчтарда тиiмдi қолдану үшiн жоғары дәрежедегi дене дайындығы қажет, оның деңгейi тiптi бiздiң басты волейболшыларымыздың өзiнде жеткiлiктi деңгейде емес, сондықтан олар шетелдiк күресшілерден тиiмсiз ерекшеленедi. Осыны дұрыс түсiне отырып, авторлардың көпшiлiгi, ересектердегi сияқты, студент күресшілердің жаттығудағы дене дайындығы ерекше мәнге ие болады және тағы басқа деп санайды.

Әртүрлi жастағы жас күресшілердің дене сапасының даму деңгейiн қарастыра отырып, авторлар негiзiнен, олардың бiр-бiрiне тәуелдi еместiгiн талдайды. Сонымен В.П.Филин, спорттық мамандануды бастапқы кезеңiнде секiрулiк дамудың деңгейi мен секiруге шыдамдылықты зерттей отырып, ойын жағдайындағы шыдамдылықтың қарқынды өсуi балалық және жеткiншектiк жаста деп көрсетедi. Секiрмелiк әсiресе 13 тен 18 жасқа дейiн көтерiледi, ал бастапқы кезеңдегi жылдамдық күштiлік қабiлеттерiн соққылық, интервалдық және жарыстық әдiстер көмегiмен дамытқан жақсы.

Арнайы шыдамдылық деңгейiн арттыру үшiн машықтану үрдісiнде айналмалы жаттығуды кеңiнен қолдануға кеңес берiледi. Л.П.Матвеев дене дайындықты, техникалық әдiстiк әрекеттердiң нәтижелiлiгiн, жылдамдықты арттыруды, жылдамдыққа төзiмдiлiк пен қорғаныстағы ойындардың тиiмдiлiгiн жақсарту үшiн олардың артықшылығын көрсетедi.

Күресші студенттердiң әдіс-әрекетiнiң тиiмдiлiгiн арттырудың құралдары мен әдiстерiн талдай отырып, В.З.Бабушкин ерте жастағыларды (18-20 жас) секiрiп кету үшiн күрес тәсiлдерiне баулуда негiзгi назарды секiрмелiкке, допты ұру тәсiлдерiн меңгеруге, лақтыру параметрлерi туралы ақпарат құралдарына аударуға кеңес бередi.

Жас күресшілердің жылдамдық күштілiк сапаларын өзгертуге арналған И.В.Горбачевтiң еңбегiнде бұл сапалардың едәуiр өсуi 13-18 жаста байқалатыны, содан кейiн 17-19 жаста өсу жылдамдығы төмендейтiнi көрсетiлген. Жылдамдық күштілiк сапаларды дамыту үшiн авторлар өте ауырлатуды пайдалана отырып, әртүрлi жаттығуларды қолдануға кеңес бередi.

Г.Р.Амренова спорттық маманданудың бастапқы кезеңiнде жас өспiрiм күресшілердің дене дайындығын дамыту бағытының мәселелерiне тоқтала отырып, мынадай тұжырымға келдi: егер де ойыншыларды 11-14 жаста дайындау кезiнде жылдамдық күштілiк сапасы мен шапшаңдық жылдамдыққа емес, шыдамдылық тәрбиесiне бiршама артықша көңiл бөлiнсе спорттық шеберлiктiң көптеген алғы шарттары жақсарады.

Ю.И.Косолапов бақылау тесттерiнiң нәтижесiн талдай келе, 14-15 жастағыларға қарағанда 16-18 жастағы күресшілердің шыдамдылық деңгейi жоғары болатындығын анықтады және ол, негiзiнен, спортшының биологиялық және паспорттық жасына байланысты екендiгiн атап көрсеттi.

Пайдаланған әдебиеттерде көрсетiлген күресшілердің дене дайындығын бағалау мен дамытуға арналған материалдардың жеткiлiктi көлемiне қарамастан мамандандырылған күресшілердің дене сапасының даму деңгейiн зерттеуде кемшiлiктер жеткiлiктi болып қала бермек, әсiресе елдегi iрiктелген командалар мүшелерi мен клубтық командалар резервтерiн зерттеуде. Авторлардың бiрқатары әртүрлi жастағы топтардағы жасөспiрiм күресшілердің дене сапасының дамуы туралы қарама-қайшы пiкiрлерiн айтады.

Бiздiң ойымызша, күресшілер дене жұмыс қабiлетiнiң рөлiн анықтауға байланысты зерттеушiлердiң көпшiлiгiнде бiркелкi көзқарас бар, ең алдымен олардың аэробтық және анаэробтық өндiрiсi ойын тәсiлдерiнiң тиiмдiлiгi мен қимыл сапасының туындауына байланысты бiрдей көзқарастары бар.

Зерттеушiлердiң бiрқатары күресшілердің дене жұмыс қабiлетiмен әртүрлi дәрежедегi күресшілердің қызметтiк мүмкiндiктерiн зерттедi. Қызметтiк мүмкiндiктердiң даму деңгейiнде салыстырмалы артта қалушылық көрiнедi, бұған волейбол ерекшелiгi жеткiлiктi түрдi жоғары талаптар қойса да, артта қалушылық байқалды. Күресші ойынындағы спортшы қызметiн энергетикалық қамтамасыз ету аралас (аэробикалы анаэробикалы) сипатқа ие болады, өйткенi жоғарыдан төмен қарқынды қызметке бiрнеше рет өту көп дәрежеде оны аэробты етедi. Осыған негiзделе отырып, аэробтық өндiрiстi күресшілердің жұмыс қабiлетiнiң аса маңызды факторларының бiрi ретiнде (жоғарыдағы зерттеулердiң бiрiнде басты фактор болып ағзаның анаэробикалы өндiрiстiң табылғаны көрсетiлгенiмен) қарастыруға болады.

Аэробтық өндiрiстiң максималды параметрлерi көп жағдайда бұлшық ет жұмысын орындауда адамға келетiн оттегiн тұтынудың мүмкiндеңгейi болып анықталады. Оттегiнi максималды тұтыну терминi (ОМТ) тәжрибеде кеңiнен қолданылады: ол ағзаның тасымалдау жүйелерiнiң қызмет жағдайы мен аэробтық максималды қуаттылық деңгейi туралы ақпар бередi .

ХХ ғасырдың әртүрлi кезеңiнде спортшылардың аэробтық өндiрiсiн зерттеуге бағытталған арнайы зерттеулер жасалды. Б.Салтин мен П.Остранд спорттың 19 түрi өкiлдерiнiң аэробтық өндiрiсiн зерттей отырып, зерттелген жоғары класты күресшілердің 10-да ОМТ 4,6 л/мин немесе 50 мг/кг болатынын, спорттың басқа түрлерi өкiлдерiне едәуiр орын бере отырып, анықтады.

А.В.Костикова күресшілердегі ОМТ орта есеппен 4,1 литрге тең екенiн анықтады және спорт квалификациясының өсуiмен оның ұлғаятынын байқады. Күрес ойынының барысында ол өлшеген О₂-нi тұтыну максималдан 50-70% құрады.

Г.Р.Амренова максималды қарқындылықтың арнайы жат-тығуларын зерттей отырып, О₂ тұтыну 5 л/мин немесе салмақтың 65 мл/кг жететiнiн тапты. Н.В.Семашко қызметкерлерiмен бiрге жаттығу ойындағы күресшілердің О₂ тұтынуы орта есеппен 40 мл/кг-ге жететiнiн көрсеттi.

Зерттеулер қатарында ойын кезеңiнiң ортасымен одан кейiнгi әртүрлi кезеңде ОМТ өзгерiстерiн зерттеуге ұмтылыс жасалды.

Д.Кемпбелл ойын кезеңiне дейiн және одан кейiн жасөспiрiм күресшілердің аэробтық өндiрiсiн өлшеу барысында, ойын кезеңi аяқталғанда бұл көрсеткiштiң сенiмдi ұлғаятынын тапты.

Л.В.Костикова күресшілер шыдамдылығын арттыру үшiн кардиолидирлеу әдiсiн қолданды. Төрт айлық кезеңде (дайындық кезеңiнiң ортасынан жарыстық кезеңiнiң ортасына дейiн) ОМТ деңгейi орта есеппен 11,41 ұлғайды. Г.Р.Амренова алты апталық кезең аралығында арнайы жаттығуды қолдана отырып, ағзаның аэробтық өндiрiсiнiң волейболшылар тобында орта есеппен 72 мл. немесе 19%-ға жақсаратынын анықтады. С.С.Стонкус волейбол ойыны мен жаттығу қызметiнiң Спрингфильд колледжiндегi волейболшы студенттердiң жарыс кезеңiндегi аэробтық өндiрiсiне тигiзетiн әсерiн зерттедi. Ол екi айлық кезеңде О₂ тұтыну орта есептен 34,4 тен 38,8 мл/кг-ге өскенiн анықтады.

Аэробтық, анаэробтық бағыттағы аралас жаттығулар үйлесiмiне негiзделiп арнайы жасалған бағдарламаны қолдана отырып В.А.Данилов ОМТ көрсеткiштерiн едәуiр көтеруге қол жеткiздi. (4,30 л экспериментке дейiн, 4,74 л эксперименттен кейiн) Бұл өзгерiстер жаттығудың үш айлық мерзiмiнде болды. Осылайша, әдебиеттiк мәлiметтер адам ағзасының барлық жұмыс қабiлетiнiң интегративтi көрсеткiшi болатын О₂ максималды тұтыну күрестегі шеберлiк деңгейiн анықтайтынын көрсетедi. Анаэробтық өндiрiстiң максималды көлемiн анықтайтын көрсеткiштерге, ең алдымен, О₂ парызы көлемiн анықтауды жатқызу қажет. Жоғарыда аталған көрсеткiштермен қатар, анаэробтық өндiрiстi бағалау үшiн (неметаболикалық СО₂ шығынының) көлемдiк критерилерi де кеңiнен қолданылады .

Осы критерий көмегiмен бұлшық етiнiң қызметi барысында пайда болатын ағзадағы сүт қышқылын тудырушы өзгерiстер де дәлiрек бағалауға мүмкiндiк болады.

Анаэробтық алмасудың бiрiншi байқалатын ұлғаюы түсетiн салмақ деңгейiн анықтауға үлкен қызығушылықты туындатады. Түсетiн салмақтың осы деңгейi бойынша тыныштық алмасу деңгейiнiң сегiз есе артуына сәйкес келетiнi белгiленген. Бұл деңгейдi белгiлеу үшiн «ПАНО» терминi ұсынылды, оның локализациясын белгiлеу үшiн қандағы сүт қышқылының жиналатыны туралы мәлiметтердi (Филин В.П) тыныстық коэффиценттердiң өсуi барысында және бiрте-бiрте ұлғаятын салмақтық жаттығулар сериясында О₂-парызы көлемiнiң өзгеруi барысында қолданады. Максималды О₂-парызы, «ПАНО», Екс. СО₂ көлемi туралы сенiмдiлiктi жеткiлiктi дәрежеде күресті түрде көтерiлетiнң салмақпен қоса тест нәтижелерi бойынша талқылауға болады. Күресшілердің анаэробтық қабiлетiнiң даму ерекшелiктерi туралы мәселе тым жеткiлiксiз зерттелген .

Мұны қарқынды жұмыстың маңызды факторын мамандардың бағаламауы сияқты, ойынды жекпе-жектегi бұлшық ет қызметiнiң ауыспалы қарқындылығы жағдайында калометриялық өзгерiстердi жүргiзу қиындықтарымен де түсiндiруге болады. Бiрақ, бұл қызметтердiң көрсеткiштерiн тiптi шектеулi зерттеулер де өте жоғары энергетикалық және физиологиялық талаптар туралы айтады.

Спортшылардың қимыл-қозғалыс әрекетiнiң дәл орындалуын зерттеу

Жоғары спорт нәтижелерiне жету, спортшының алдында туындайтын қимыл-қозғалыс мiндеттердi қаншалықты дәл орындау ептiлiгiне байланысты.

В.М.Зациорский мен С.В.Голомазов дәл орындауды талап ететiн қимыл-қозғалыс мiндеттердi екi топқа бөледi: олар бiрiншi топқа қимылдарды жатқызады, бұл қимылдарды дәл бағалау соңғы нәтиже бойынша жүзеге асырылады (спорттық құрал жабдықтардың көздеген мақсатқа дәл келуi); авторлар екiншi топқа барлық қимыл-қозғалыстар барысындағы қимылдардың дәлдiгi берiлген бағдарламадан ауытқуға байланысты бағаланатын қимылдарды жатқызады.

Сонымен бiрге, зерттеулер қатары көп жағдайда қимылдың дәл актiлердi жүзеге асыруда басты рөлдi қимыл талдаумоторлары алынатын дәлелдейдi .

Қозғалыс талдау тордың ажырамас бөлiмi болып «пропреорецептивтi сезiмталдық» табылады. Бұл сезiмталдық неғұрлым жоғары болса, соғұрлым спортшының квалификациясы маңызды болмақ. Бұл жөнiнде мәлiметтер еңбектерде келтiрiлген.

Авторлардың зерттеулерiне қарасақ, сол қолға салыстырып қарағанда, оң қолдың қимылдарының дәлдiгi жоғары болатынын атап көрсетедi. Спортшылардың қимыл-қозғалысының дәлдiгiне спорттық ойындар жоғары талап қояды. Ойындағы қимыл-қозғалыстың табысты болуы үшiн барлық қозғалыстарда дене мүшелерiмен сегменттердiң араласуының рационалдық бағдарламасын сақтау мен әрбiр дайындық қимылдарының дәл лақтыру мен соғудың соңғы нәтижесiне ұмтылу қажет. Осыларға байланысты спорттық ойындардағы қимылдардың дәлдiгi туралы сұрақтарға жоғары қызығушылықты түсiндiруге болады. С.С.Стонкустiң мәлiметi бойынша волейболдағы ойын әрекеттерi (2х2 жаттығулары) жоғары метаболикалық деңгей болып сипатталады оған 500 ккал/сағ дейiнгi энергоөнiм деңгейi сәйкес келедi. Е.Р.Яхонтов волейболдағы жаттығулардың энергиялық құнын зерттей отырып, О₂-парызы жаттығулар қатарында 4-5 метрге жетедi деген қорытынды жасады. Г.Р.Амренова жоғары қарқындылықтың арнайы жаттығуларын орындау кезiнде О₂ парызының көлемi 7 ден 10 литрге дейiнгi аралықта болатынын анықтады. Ол волейбол ойынындағы жауапты жарыстардағы табыстың көп жағдайда ағзадағы анаэробтық энергия ауысуы деңгейiне қатысты екендiгiн өз еңбектерiнде атап көрсеткен.

Аэробты және анаэробтық жаттығуларға бағытталған үйлесiмге негiзделген, арнайы жаттығуды қолдана отырып, сапалық кезеңде, А.А.Рисс ағза анаэробтық өндiрiсiнiң жақсаруына қол жеткiздi: О₂-парызының көлемi, күресшілер тобында, орта есеппен 2,3 литрге немесе 18%-ке өстi.

Қолданылатын жаттығулар көлемiнiң салмағының сипатына байланысты күресшілердің жылдамдық шыдамдылығын зерттей отырып, И.А.Горбачев мынадай тұжырымға келдi: көптеген физиологиялық және биохимиялық алға басулар (шектелген жүктеменi орындауда сүт қышқылы жинақтарының артуы) едәуiр қарқынды машықтандыратын жаттығуларды орындаушы күресшілерде болып өттi.

Осылайша, қол жеткiзген әдебиетердi талдаудың қортындысы төмендегiдей нәтиженi көрсеттi:

Күресшілердің сабағы уақытында аэробтық және анаэробтық бағыттағы жаттығуларды қолдану, спортшылардың дене дайындығының көрсеткiштерiн арттыратын қажеттi алғышарттарды құрайды және жаттығу үрдiстердiң тиiмдiлiгiн толықтай жақсартады. күресте қимылдардың дәлдiгi кез-келген ойын әрекеттерi кезiндегiқорғау мен шабуылдау тәсiлдерiн орындау барысында пайда болады.

Көптеген авторлар в күресшілер дәлдiгi генералдық қабiлеттi бiлдiредi деп санайды (Фомичев В.А.). Яғни бұл, егер күресші қимылдың кейбiр түрiнде дәл болса, онда басқа түрлерiнде де оның дәл болатынын бiлдiредi. Авторлар бұл құбылысты қимыл-қозғалыс әрекеттерiнiң дәлдiгiне мұралық әсер етудiң маңызды дәрежесi деп түсiндiредi .

Қазiргi уақытта жамбаспен лақтыру кезiнде дәлдiктiң көрiну ерекшелiктерi туралы мәлiметтер пайда болды.

Күрестегі тәсiлдердi орындау дәлдiгiн анықтайтын себептердi терең iздестiрудi жалғастыра отырып, авторлар орталық жүйке жүйесi қызметiн, допты торға лақтыру мен басқа ойын тәсiлдерiн орындау уақытында үлкен жарты шар қабығы орталығындағы байланыс қатынастарды , сондай-ақ спортшылардың проприорецептiлiк сезiмталдығын зерттеуге тоқталды .

Жоғары сезiмталдық пен шағын инерциондықты игеретiн тензометрлiк құралда С.А.Полиевский мен В.А.Данилов лақтырудың күштiк сипатының дәлдiгiн бағалауды жүзеге асырды.

Авторлардың алған мәлiметтерi бойынша спорт шеберлерi мен бiрiншi разрядтағы 18 күресшілердің терi бұлшық еттерiнiң сезiмталдық ерекшелiктерiн көрсеттi. Бұл орайда салыстырмалы талдау нысандары ретiнде шеберлер командасы үшiн лақтырудың сынақ талаптарының нәтижелерi (әр нүктеден 30 лақтыру мен ойыншының үздiксiз орын ауыстыра жүрiп айып добын лақтыруы) мен күш жұмсаудағы жiберiлген қателiктерiнiң сандық мәлiметтерi қызмет атқарды.

С.А.Полиевский мен В.К.Пельменевтiң /77/ және т.б. ғалымдардың зерттеулерi физиологиялық тұрғыдан алға басу бойынша күресшілердің қимыл-қозғалысының дәлдiгiн бағалаудың жаңа әдiстерiн ұсынады. Алайда, авторлар жүргiзген өлшеулер тiкелей ойын барысындағы қозғалыстардан алынған тапсырмаларда орындалғанын ұмытуға болмайды.

Қазiргi заманғы күресте мамандар мен жаттықтырушылардың назары, әсiресе, ойындағы қорғанысқа топталған. Бұл жағдайды көптеген себептермен түсiндiруге болады, бұларға, ең алдымен, ойын ережелерiнiң өзгеруiн жатқызуға болады. Күресті дамытудағы беталыстардың бiрi ойын барысындағы қорғаныстың дәл болмауы немесе дөрекiлiктi жазалаудағы қаталдық болды. Ойындағы қорғаныс қимылдары дәлдiгiн дамыту мәселелерiн шешу, әсiресе, балалық, жасөспiрiм және жеткiншектiк жаста көкейтестi болмақ. Сондықтан А.Я.Гомельски мен В.Г.Луничкин балалық және жасөспiрiм жастар арасындағы волейболдың көкейтестi мәселелерiн талқылай отырып, оны дамытудың «көптеген негативтi сәттерiн»: қорғаныстағы ойынның жеткiлiксiз тиiмдiлiгiн арнайы қимылдардың дәлдiк көрсеткiштерi бойынша негативтi сәт деп санайды.

Осы уақытқа дейiнгi орындалған жасөспiрiм күресшілердің арнайы маманданған қимылдарының дәлдiгiн зерттеулердегi талдаулардан көрiнгенi сол, олардың авторлары. Ойындағы соғу дәлдiгiнiң немесе соғудың күштiлiк сипатын туындатушы дәлдiктiң және зертхана жағдайындағы қолдың қимыл дәлдiгiнiң кейбiр көрсеткiштерiн зерттеумен ғана шектелген .

Көп жағдайларда қимыл-қозғалыс дәлдiгiнiң көрсеткiштерi күрестен қашық тапсырмалар тәжiрибесiнде өлшендi. Аталған еңбектерде күресшілердің допты игеру тәсiлдерiн соғумен алу, яғни алу допты тусірмеу алу, допты жауып қалу мен жерге түсірмеу орындаудағы соңғы дәлдiгiнiң кең көрсеткiштерiн бағалау жүргiзiлмеген.

Қимыл әрекеттердi орындау жылдамдығын өлшеу әдiстерi

Белгiлi болғандай, спорттық ойындар спортшылардың ойын қызметiнiң күрделi түрi ретiнде сипатталады, қолданылатын қимылдардың ауқымды әртүрлiлiгi ойыншыларға, бәрiнен бұрын, мүмкiн болатын максималды жылдамдықта тәсiлдердi орындауға шарт қояды. Қорғаныста ойын техникасы күрес оқулығында ұсынылған iрi екi тарауға бөлiнедi. Оқулықтағы жiктелген мәлiметтерден күресшілердің ойында қарапайым қимылдарды жүгiру, тоқтауды және едәуiр күрделi тәсiлдердi кәрзеңкеден ыршып түспеген допты соғып жiберу, тосып қалу, қағып алуды, сондай-ақ шабуылдағы тәсiлдердi меңгеруi тиiс екенiн көруге болады.

Осы зерттеулердi жүргiзу мақсатында спортшылардың қимыл-қозғалыс нәтижелерiн бағалау әдiстерiн, сондай-ақ әдісті игеру тәсiлдерiн шапшаң орындауды өлшейтiн қолда бар мәлiметтердi зерттеу қажет болады.

Спортшылардың кез келген қимылы қарапайым немесе күрделi түрлерi қоршаған жағдайдың өзгерiп отыруына қимыл әрекеттердi жасаудан басталады. Әрекет жасау шапшаңдағы реакция уақытын (РУ) тiркеу көмегiмен өлшенедi. Ауқымды әртүрлi қозғалыстар мен ырғақтың кенеттен ауысуын сипаттайтын спорт түрлерiнде күрестік жекпе-жектiк т.б.) реакция уақыты (РУ) спорттың циклдық түрлерi мен (шаңғышылар, ескекшiлер, жүгiрушi стаерлер) айналысатындарға қарағанда қысқа болады .

күресшілермен, оның iшiнде күреспен айналысатын спортшылардың қимылдық реакциясының уақытша қысқартылған диапазоны көрiнiп отырғандай, мынадай дәлелдермен түсiндiрiледi: ойын қызметiн тұрақты қатыса отырып, спорттық күрестегі кенеттен туындайтын қарапайым және күрделi жағдайлардағы мiндеттердi бiрнеше рет шешуге мәжбүр болады. Әрекет жасау шапшаңдығы көбiнесе бұдан былайғы қимылдар мен тәсiлдердi лақтыруда, иықпен қағуда, тоқтауды, әдісті игеру тәсiлдерiн орындаудағы нәтижелердi анықтайды.

Күресшілер қысқа әрi алыс аралықты жүгiрiп өту жылдамдығы тесттiк тапсырма ретiнде бiрқатар авторлармен қолданылды.

Спортшы қысқа қашықтыққа жүгiруде жоғары жылдамдықты, ал алыс қашықтыққа максималды төмен және керiсiнше жылдамдықты игеруi тиiс.

Алыс және қысқа күрес алаңындағы қашықтыққа жүгiру жылдамдығын анықтау қажеттiлiгi ойын қызметiн жоспарлы зерттеуге түрткi болды. В.А.Данилов күресшілердің ойын кезiндегi максималды жылдамдығының орналасу сипатын зерттей отырып, ойыншылардың 3,6 және 9 метр қашықтықта жүгiру тапсырмаларын жиi орындайтынын анықтады. Ойын залының үлгiдегi жағдайында осы қашықтықтарға жүгiрiп өту жылдамдығын өлшеудi жүргiзе отырып, ол мынадай тұжырымға келдi: 20 метрлiк қашықтықты жүгiрiп өту уақыты 2-3 дәрежелi ересек волейболшылардың квалификациясының артуымен, Қазақстанның құрама командаларын ойыншыларына дейiн жақсарады. 2-3 дәрежелi спортшылардың 20 метрлiк аралықты жүгiрiп өту уақытының орташа көрсеткiшi 3,33+0,018 с құраса, Қазақстан ал құрама командасы күресшілері 3.06+0,033 с құрайды. Бұл айырмашылық жоғары деңгейдегi маңыздылықты көрсетедi. Бұл зерттеулер фотомәрелiк қондырғыларды пайдалану арқасында мүмкiн болды, олар волейболшылардың қозғалғышттық уақытын 0,01 с дейiнгi дәлдiкпен тiркеуге алуға мүмкiндiк бердi.

Мамандар мен жаттықтырушылардың қорғаныстық әрекет тиiмдiлiгiн арттыруға аударған назары В.А.Фомичевтiң, К.С.Боранбаевтiң еңбектерiнен көрiнiс тапты . Аталған әдебиеттерде күрестегі қозғалыс жылдамдығын дамыту мен ойын тәсiлдерiн орындау қажеттiлiгi көрсетiлген.

Алайда, көптеген зерттеушiлердiң назарына қарамастан, күрестегі тәсiлдердi орындау жылдамдығын арттыру проблемасы осы уақытта да көкейтестi мәселелердiң бiрi болып қала бередi. Спорт газеттерi мен журналдарының беттерiнде жаттықтырушылар және елiмiздiң құрамасының мамандары мен ойыншылары сөз алған. Осы пiкiрталаста сөз алған барлық авторлар ойын кезiндегi қорғанысты қазiргi замандағы волейболдың осал тұсы деп санайды.

Күрестің қорғаныс тәсiлдерiндегi жылдамдығын арттыруға жол табу мүмкiндiгi әдiстемелiк және ғылыми-зерттеу қызметiне жетiлдiру негiзiнде жүзеге асырылуы мүмкiн.

Атап айтатын жәйт, күресшілердің қимыл әрекетiнiң жылдамдығын зерттеу қозғалыс тәсiлдерiн зерттеумен шектелiп қалған жоқ. Әдісті игеру тәсiлдерiн орындау жылдамдығын тiркеудi көптеген авторлар анықтады. Берiлген зерттеулер спорттың әр саласында сондай-ақ күресте маманданушы ересек және жас спортшыларға жүргiзiлдi; атап айтатын жәйт, жүргiзiлген зерттеулердiң көпшiлiгi спорттық тәсiлдердiң осы сипатының маңыздылығы туралы куәландырады. Арнайы қозғалыс жылдамдығын бағалауға бағытталып қолданылған құралдар ойын жағдайындағы қимылдарды тiкелей орындауды өлшеуге жақындау мақсатында тұрақты техникалық жетiлдiруге беталысты игередi.

1.5. Спортта қозғаушы әрекеттердi орындаудағы қозғаушы мүмкiндiктiң (шаралардың) қолданылуын бағалау

Күресшілердің көптеген түрiнде адам өзiнiң биологиялық мүмкiн-дiгiнiң шегiне ертеде -ақ қол жеткiзген деп санайды Кельч дене тәрбиесi институтының профессоры Г.Р.Гумминг.

Қазiргi уақытта әңгiме қимылдық потенциалды толық қолдану туралы болып отыр.

Рекордшы күресшілер осы уақытқа дейiн адамның жаратылыстық қорғаныс жүйелерiнде қалыптасып келген көзқарастарды бұрынғы уақытта-ақ жоққа шығарды. Осыған орай ережеге сәйкес адам өз күшiнiң 70%-н ғана еркiн қолдана алады, ал қалған бөлiгiн адам ағзасы тек өлiм қаупi төнгенде пайдаланады. Күресші жарыс кезiнде өз күшiн iлiмдiк тұрғыдан 100% пайдалана алады, бiрақ iс-жүзiнде тек 90-95% пайызға қол жеткiзедi.

Мамандар мен жаттықтырушылар үшiн қозғаушы күштердi пайдалану көрсеткiштерi, яғни әртүрлi квалификациядағы және әртүрлi жастағы спортшылардың жеке тұлғалық сапаларын негiзгi тәсiлдер мен қимылдарды орындау үшiн қолдануы қызығушылық тудырады. Күресшілердің қимыл күшiн бағалайтын сальто мен тесттiк тапсырмаларды орындау кезiндегi қимылдар арасындағы (ұшу уақытында есептелген секiру биiктiгi) қатынасты автор h сальто=Кхї секiру формуласы түрiнде көрсетедi. Пайыз түрiнде көрсетiлген коэффицентiн В.М.Зациорский /18/ спортшылардың техникалық тиiмдiлiгiн бағалау үшiн қолданды: бұл коэффицент неғұрлым жоғары болса, спортшы өзiнiң потенциалдық қимыл-қозғалыстық мүмкiндiгiн кеңiнен қолданады.

Қазақстанның құрама командасының құрамына кiретiн акробаттардың секiргiштiгiн қолдану коэфицентiн есептеу кезiнде бұл көрсеткiш 100% пайызы құрады, ал 1 дәрежелi спортшыларда бұл көрсеткiш 85,7%-ға жеттi. Төменгi квалификациялы (1-3 дәрежелi) акроботтар 84,6% (3 дәрежелi) және 75% (3 дәрежелi) сальто орындау кезiнде секiрудi қолданды. Автор акробаттардың секiрудi қолдану дәрежесi олардың спорттық шеберлiгiнiң өсуiмен артады деген тұжырымға келедi.

Күресшілердің қимыл-қозғалыс күшiн қолданатын күресте әдіс тәсiлдерiн толық орындау басты мәнге ие болады, сондай-ақ тиiмдiлiктiң бұл көрсеткiшiне деген қызығушылық пайда болды.

Қорғаныста тұру тәсiлi техникасының тиiмдiлiгiн және 20 метрге «жеңiл» жүгiру уақыты бойынша 20 метрге «жылдамдық» тәсiлдi ендiрудi бағалау үшiн Г.Р.Амренова iлiмдiк «идеалды» мүмкiн болатын, «жеңiл» жүгiру уақытына тең нәтижеге жетуге негiзделген регрессивтi қалдықтар әдiстерiнiң екiншi нұсқасын қолданды. Бағалау төмендегi формула бойынша жүргiзiлдi:

D тиiмдiлiк =У әрекет – У идеал

D тиiмдiлiк-зерттелетiн тәсiл тиiмдiлiгiнiң көрсеткiшi

У әрекет-зерттелетiн тәсiлдi орындау уақыты

У идеал-максималды жылдамдықпен осы аралықта жүгiрiп

өту уақыты, «жеңiл» жүгiру

Әсiресе, бұл әртүрлiлiк неғұрлым аз болса, соғұрлым техника тиiмдiлiгi жоғары. Авторлардан алынған бұл мәлiметтер мынаны бiлдiредi: күресшілерді 20 метрлiк қашықтыққа арнайы орналастырудың әртүрлi тәсiлдермен орындалу уақыты тесттiк тапсырмаларды күрделендiру тәртiбiмен ұлғаяды.

Г.Р.Амренованың пiкiрiнше, бұл орындалатын тәсiлдердiң күрделiлiгiнiң артуынан туындайды. Қимыл-қозғалыста күштi қолдану дәрежесi бойынша спорттық қимылдар техникасының тиiмдiлiгiн бағалау, тек қысқа мерзiмдi қимылдардың нәтижелiлiлiгiн анықтайтын жылдамдық-күштілiк сапаларды дамыту дәрежесi бойынша спорттық қимыл техникасының тиiмдiлiгiн бағалаумен немесе қимыл қызметi ассиметриясын бағалаумен жүргiзiледi.

Спорт ғылымында математикалық әдiстердiң регрессиондық, дисперсиондық және факторлық талдауын қолдану қимыл-қозғалыстардың тиiмдiлiгiн шапшаңдықтың, күштердiң және шыдамдылықтың дамуының дәрежесiмен тәсiлдердi орындау нәтижелiлiгiн салыстыра отырып бағалауға мүмкiндiк бердi /6, 65, 7, 32, 78/.

1.6. Күрес әдіс- тәсiлдердiң орындалу тиiмдiлiгiн бiлдiретiн көрсеткiштердiң өзара байланысы

Спорттық қызмет барысындағы тәсiлдердi орындау тиiмдiлiгiнiң әртүрлi көрсеткiштерi арасындағы байланыс сипатын анықтау мәселелерi. Жаттығулардың зерттелiп отырған қабiлеттердiң көпшiлiгiне бiр мезгiлде жағымды әсер ету мезетiн табуға мүмкiндiк бередi. Бұл маңызды түрде жаттығу үрдiсiн, сонымен бiрге керi әсер етушi тәуелдiлiктi белгiлеу жаттықтырушыға жаттығулардың сол немесе басқа тиiмдiлiк көрсеткiштерiне негативтi әсер ету мүмкiндiгiн айтып отырады.

Қазiргi уақытта, арнайы спорт әдебиетiнде күресшілердің контингентiнде олардың қызметтiк мүмкiндiктерi мен дене сапалары көрiнуiнiң әртүрлi түрлерi арасындағы байланыстардың сипатын зерттеу материалдарын мазмұндайтын бiрқатар жұмыстар бар. Сонымен В.А.Данилов квалификациялы ересек, күресшілердің максималды жұмыс мүмкiндiктерiн зерттей отырып, аэробты (О₂ максималды қарыз және СО₂ метаболикалық емес шығын) өндiргiштiк көрсеткiштерi арасында жағымды өзара байланыс бар екенiн тапты. И.А.Горбашев 6 және 20 м қашықтыққа алға және терiс қарап алға жүгiру уақыты арасындағы өзара байланысты зерттедi. Тiркеу квалификациялы ересек күресшілерге фотомәрелiк қондырғы көмегiмен жүргiзiледi.

6-20 метрге алға жүгiру уақыты көрсеткiштерiнiң арасында мәндiлiктiң бiр пайыздық деңгейiндегi орташа сенiмдi өзара байланыс бар екенiн автор белгiледi, корреляция коэффицентi дұрыстығы (0,39) 6-20 м аралыққа терiс қарап алға жүгiру жылдамдығы арасындағы өзара байланысты зерттей отырып, ол едәуiр жоғары дәрежедегi қатынастылық тапты (корреляция коэффицентi 0,57). Терiс қарап алға жүгiрудегi уақытша көрсеткiштер арасындағы едәуiр жоғары қатынастылық болуы, осы аралыққа жүгiру нәтижелерi спортшының қозғалыс техникасына байланыстылығымен түсiндiрiледi. Бiр қызығы, В.А.Даниловтың Ресей ұлттық құрама командасының ойыншыларына жүргiзген зерттеулерiнде 6-20 метрге жүгiру көрсеткiштерiнiң өзара байланысы едәуiр жоғары, корреляция коэффициентi жағымды және ол 0,82 құрайды. Д.А.Ереминнiң 12-17 жастағы жасөспiрiм баскетболшыларға жүргiзген зерттеулерiнде бұл қатыстылық С.Гарби нәтижелерiмен ұқсас келедi.

Күрес ойынындағы тәсiлдердiң тиiмдiлiгiн анықтайтын әртүрлi көрсеткiштердiң өзара байланысын зерттеудi бiрқатар зерттеушi-ғалымдар жүргiзедi. Әртүрлi авторлар жүргiзген кейбiр өлшеулерде бұл көрсеткiштер ұқсас келедi, ал басқа бiреулерiнде әртүрлi айырмашылықтар бар. Спорт қызметi уақытында тәсiлдердiң орындалу тиiмдiлiгiн көрсететiн көрсеткiштердiң өзара байланысы туралы мәселенi зерттеу бiрқатар жұмыстарда тек жекелеген ауыспалы аралықтағы корреляцияны зерттеумен ғана шектеледi.

Тәсiлдер мен қимылдар тиiмдiлiгiнiң факторлық құрылымын зерттеушi жұмыстардың көптеген саны пайда болуда.

В.А.Данилов күресшілердің арнайы жұмыс қабiлетiн айқындайтын басты айғақтарды белгiлеу жөнiндегi сұрақтарды шешетiн айғақты талдамалауды қолдану нәтижелерiн айтады. Бұл талдауға қажеттi материал ретiнде кешендi педагогикалық және медициналық-физиологиялық зерттеу нәтижелерi қызмет атқарады, онда әртүрлi квалификациялы 52 баскетболшы (3 дәрежелi спортшыдан спорт шеберiне дейiн) қамтылды.

Айғақты талдау жүргiзу нәтижесiнде белгiлi болғаны, ересек квалификациялы күресшілердің арнайы жұмыс қабiлетi деңгейiне көбiрек әсер етушi себептер арасында негiзгi мазмұнға анаэробтық гликолитикалық қабiлет ие болады. күресшілердің арнайы жұмыс қабiлетiнiң көрiнуiнде аса маңызды болып iшкi бұлшық еттегi О₂ резервтерi (многлобинмен байланысты) саналады, оларды қолдану есебiнен ауыспалы қарқындылықтың созылмалы бұлшық ет қызметiн үнемдi орындау мүмкiндiгi пайда болады. Сонымен бiрге, арнайы төзiмдiлiктiң пайда болуында ағзаның аэробты өндiргiштiгiнiң әртүрлi тұстары үлкен рөл атқарады.

С.Гарби, квалификациялы ересек күресшілердің қорғаныс қимылдарының жылдамдығын зерттей отырып, жылдамдық көптеген жағдайда спортшының старттық және тiрелу реакциясының уақытымен (жалпы таңдау дисперсиясынан 21,5%), кәрзеңкеден ыршыған допты игерудегi қимылдың жылдамдығымен (жалпы таңдау дисперсиясынан 9,5%), сондай-ақ баскетболшылардың бойлық-салмақтық көрсеткiштерiмен (жалпы таңдау дисперсиясының 9,0%) анықталады.

Жасөспiрiм күресшілердің қозғалыс жылдамдығы мен тәсiлдi орындау жылдамдығын анықтайтын айғақтарды зерттей отырып, С.Джасем бұл тәсiлдердiң тиiмдiлiгi көп жағдайда қысқа аралыққа (жалпы таңдау дисперсиясының 21%) терiс қарап алға жүгiру жылдамдығымен, допты ұстап қалу мен соғудағы қол қимылдарының (жалпы таңдау дисперсиясынан 14%) жылдамдығымен, сондай-ақ күрделi реакциялармен сериялы қимылдар (жалпы таңдау дисперсиясынан 10%) жылдамдығымен анықталады. Қол жеткен ғылыми-әдiстемелiк әдебиеттерден бiз жасөспiрiм күресшілердің жұмыс қабiлетi көрсеткiштерiндегi айғақты құрылымын, қорғаныс қимылдары мен тәсiлдерiнiң тиiмдiлiгiн, сондай-ақ, секiрiп допты лақтыру мен кәрзеңкеден ыршып түспеген допты игеру тиiмдiлiгiн анықтауға арналған зерттеу жұмыстарын топтадық.

Ойын тәсiлдерiн орындау көрсеткiштерiне шолу жасайтын әдебиеттерге жүргiзген талдау жалпы гипотезаны тұжырымдауға мүмкiндiк бередi, оның мәнi мынада: көрiнiп отырғандай, күресшілердің ойын әрекетiнiң тиiмдiлiгi жалпы генерализациялық қабiлет болып табылмайды, ол бiрнеше тәуелсiз көрiнiстерден тұрады.

1.7. Күрестегі оқу-жаттығу үрдiстерiнде тәсiлдердiң тиiмдiлiгiн арттыру үшiн тренажерларды қолдану.

Күрестік нәтижелердiң жоғарғы деңгейiне қол жеткiзу және iрi халықаралық жарыстарға күшейiп отырған бәсекелестiк спорт ғылымынан спорт жаттығуларында қолданылатын құралдар мен әдiстер жиынтығын шығармашылық тұрғыда қайта тұжырымдап ойлануды, сондай-ақ спортшылар дайындау тиiмдiлiгiн көтеретiн жаңа жолдарды негiздеу мен енгiзудi талап етедi.

Күресте ойын тәсiлдерiнiң тиiмдiлiк маңыздылығын арттыратын жолдардың бiрi бұлшық ет жұмыстарының қажеттi үйлесiмдiлiгiн жасауға мүмкiндiк туғызатын тренажерларды қолдану. Жаттығудың кәдiмгi түрлерiнiң жетiспеушiлiгi, маңызды дәрежеде, спорт қызметiнiң нақты жағдайын үлгiлейтiн, өзiн-өзi шұғыл бақылау үшiн бағдар жүйесiн құратын және керi үмiттi байланысты қамтамасыз ететiн тренажерларды қолдану көмегiмен ығыстырылады.

Тренажерлармен жұмыс iстеуде өзiн-өзi бақылау үрдiсi бiрден күшейедi, мұның аясында тек соңғының саналық бағалануы ғана емес, ең алдымен, жеке қызметтiң өтпелiк нәтижесiнiң талап етуден алынатын нәтижеге сәйкес қол жеткiзу үшiн салдарлы реттелуi түсiндiрiледi .

Күресте техникалық тәсiлдердi оқыту мен жетiлдiру үшiн тренажерларды сипаттау бүтiн жұмыстар қатарында мазмұндалған . Осы зерттеу жұмысының мақсаттарынан шыға отырып, олардың қысқаша сипатын жасау қажет болады.

«Дәлдеу-маятнигi» беру және қабылдауқимылдарының дәлдiк жаттығуы мен қозғалушы затқа шапшаң реакция үшiн, көзбен өлшеу «Қалқан-дәлдеу» түтiкпен байланысқан және маятник түрi бойынша бекiтiледi. Оған түрлi-түстi консентрациялы шеңберлер жүргiзiлген. Шеңбер дәлдiктер сондай-ақ қабырғаға бейнеленедi және маятник қозғалғанда олар қозғалмалы дәлдiкпен бiресе ашылады, бiресе жабылады.

Күресшілерді күреске қосуды орындау жылдамдығын жетiлдiруге арналған. Жеке жаттығулар мен машықтану жаттығуларда лақтырудың әртүрлi тәсiлдерi қолданылады және оларсыз қорғаныс тәсiлдерi де қолданылады. Лақтырудағы күресшілердің саусақ дәлдiгiн күшейту тренажерлары. Кәрзеңкеге доптың түсуi бiрқатар факторларға байланысты. Саусақтардың күштiлiк жұмысының дұрыс үйлесiмiн бағалау үшiн екi пробирка қолданылды, олар бiр бiрiнен сұқ саусақ пен ортаңғы саусақ аралығына тең қашықтықта, яғни 4-6 см аралықта орналасқан. Бұл файлда әсерлiк ұзақтықтың есебi миллисекундомермен жүзеге асырылды, әсердi сезiну уақытты телеграф кiлтi түрiндегi арнайы қондырғымен реттелiп отырды. Тығынның жұмыс атқаратын үстiңгi жағына қысым жасау саусақтың мамық ұшымен жүзеге асырылады, ал қолдар салмақты болады.

Лақтыру кезiндегi саусақтарға тең күш салу ептiлiгiне жаттығу жасау спортшылардың допты кәрзеңкеге лақтыруындағы орташа бiр жаққа ауытқуын азайтуға мүмкiндiк бередi, осылайша доптың қабылдауды және беруді жақсартады.

«Қорғанысқа тұру жаттығуы үшiн бейiмделу». Бұл 3х3 м мата тәрiздi өреден тұрады, ол спортшының орта бойынан 20-30 см төмен биiктiкте созылыңқы жағдайда орналастырылады. Қорғанысқа тұру мен басқа да техникалық тәсiлдердi спортшылар жартылай бүгiлген аяқпен, аспаға бастарын тигiзбестен орындайды.

Спортшылардың старттық күш беру жылдамдығы мен көрермендiк моторлы әсер ету жылдамдығын өндiру, яғни, жасау үшiн В.Н.Кудимов тренажер құрастырды. Ол қозғалғыш доптан, өлшейтiн екi блокты электрондық секунд өлшеуiштен, старттық тiрегiштен, контактiлi қондырғыдан және басқыш реледен тұрады.

Алынатын көрсеткiштер, спортшының старттық тiрегiштен аяғын алып тастауы көрiнген алаңда доптың пайда болу мезетiндегi уақыт пен ойыншының қозғалғыш допқа қол тигiзгенге дейiнгi уақыт. Өлшеу нәтижесiн цифрлық таблода милли секундтар көрсетедi. «Электрлi механикалық қол» бағдарламалық басқарудағы күрделi электрондық қондырғыға жатады және күресші ойынындағы қорғаныстық қызметтi атқарады. Қондырғы қол үлгiлiлерiнен, бағдарламалық қондырғыдан және уақытша аралықтарды электронды тiркеушiден тұрады.

Жалпы, тренажер үш реверсивтi мотордан тұратын жартылай автоматты кешендi көрсетедi, бұған байланыстырушы рычагтар жиынтығы мен басқаруды ауыстырғыш пульттер кiредi. Қондырғы жаттықтырушыға қажеттi қысқа уақытта сол немесе басқа лақтырылатын зонада лақтыруға қарсы әрекет етуiне мүмкiндiк туғызады. Тренажер құрастырылуы бойынша күрделi, залда көп орын алады, негiзiнен, зерттеу жұмысын жүргiзу мақсатында қолданылады. Осылайша, қолда бар тренажер қондырғылардың көптеген түрлерiнен бiз тек өз зерттеу тақырыбымызға тiкелей қатысы бар приборлар мен бейiмделулердi ғана таңдап алдық. Бұл приборлар мен бейiмделулер күресшілер арнайы және техникалық дайындаудың құралдары мен әдiстерiнiң шеңберiн кеңейтуге және күрестік шабуылдаудың негiзгi тәсiлдерiне, күресшілердің жаттығу үшiн үлкен ықпалын тигiздi. Сонымен қатар, зерттеу жұмысына ойындағы қорғаныстың-қорғаныс қозғалысын, әдістерге әрекет ету сияқты ойын тәсiлдерiн жетiлдiруге әсер ететiн тренажерлар да пайдаланылды.

Жаттығу қондырғылары мен тренажерларға жүргiзiлген зерттеулер олардың жеткiлiксiз құрастырылуы және спортшы мен жаттықтырушының арасында орындалатын қимылдың әрекетiн бақылау мақсатындағы қызметтердiң болмауын хабардар етедi. Бұл қондырғылар жаттықтырылатын тәсiлдiң орындалу тиiмдiлiгiн анықтаушы көрсеткiштердiң тар шеңберiн көрсетедi. Бұл тренажерларды жаттығу барысында қолдану кезiнде жедел ақпарат құралдарын қолдану шектелген.

Бiрiншi тарау бойынша тұжырымдар

Арнайы ғылыми-әдiстемелiк әдебиеттердi зерттеу мен талдаудың көрсеткiштерi күрес әдісіндегі студенттердiң жаттығу және жарыстық салмақ түсудi арттыру үрдiсi спортшылардың арнайы дене сапаларын дамыту деңгейiне едәуiр жоғары талаптар қояды. Алайда, осы уақытқа дейін күреспен айналысу тәжiрибесiне сәйкес, жасына байланысты дене дайындық денгейiн өзгерту туралы мәселе аз зерттелген болып қала бередi. Алдыңғы зерттеу мәлiметтерi күрес әрекетiнiң жоғары тиiмдiлiгiнiң iргетасы бола отырып қызметтiк мүмкiндiктердiң (аэробты және анаэробты өндiргiштiк) даму деңгейiн куәландырады, олар көбiнесе жасөспiрiмдер күресшілердің жетiстiктерiн анықтайды. Сонымен қатар, әртүрлi жастағы жасөспiрiм күресшілердің аэробтық және анаэробтық көрсеткiштерiнiң өзгеру динамикасының дәл картинасын құрастыруға мүмкiндiк беретiн қажеттi мәлiметтер жоқ. lс жүзiнде балалар күресіндегі жетiстiктер деңгейiн анықтайтын әртүрлi деректердiң мәнi туралы мәселе де шешiлмеген.

Әлемдiк күрестің даму беталысы жекеше қорғаныстық әрекетi белсендiлендiру жолымен келедi. Бұған көп дәрежеде ойын ережелерiнiң өзгерiп отыруы ықпал етедi. Сонымен бiрге өмiр сүрiп отырған күресші студенттердiң ойын тиiмдiлiгiнiң көрсеткiштерiн тестiлеу жүйесi қорғаныс әрекеттерiн қолдануды үмiттi де толық бақылауға алуды қамтамасыз етпейдi. Дәлiрек айтқанда, iс жүзiнде, күрестік қорғаныс қимылдары тиiмдiлiгiнiң мәселелерi зерттелмеген болып қала бермек.

Жас дамуына және арнайы жаттығудың әсер етуiне байланысты ойын тәсiлдерiнiң тиiмдiлiгi көрсеткiштерiнiң өзгеруi туралы мәлiметтер жоқ. Қазiргi таңда күресші студенттердiң қорғаныс қимылдары мен тәсiлдерiн орындау тиiмдiлiгi көрсеткiштерiнiң арнайы ұйымдастырылған әрекет нәтижесiнде өзгеруi жөнiнде iс жүзiнде ешқандай белгiлi дерек жоқ.

Қорғаныстық күрес әрекетi тиiмдiлiгiнiң деңгейiн анықтайтын көптеген факторлар арасында көптеген жағдайда спорт шеберлiгiнiң шыңына жетелейтiн бiрқатар факторлар тобы кездеседi. Ресей және шет елдiк авторлардың көпшiлiгi басты факторлар мен олардың қорғаныс қимылдарының жоғарғы тиiмдiлiгiне қол жеткiзудегi маңызы туралы мәселенi олардың тек бiреуiнiң рөлiн ұлғайтуды (мысалы, жамбаспен лақтыру шапшаңдағы немесе қозғалыс потенциалын қимыл-қозғалыс жасау кезiнде қолдану), қандайда бiр эксперименттi мәлiметтердi қолдамастан мәлiмдейдi.

Осылайша, күресші студенттердiң қорғаныс күресіндегі спорт шеберлiгiнiң шыңына қол жеткiзу жолдарын анықтайтын әртүрлi факторлардың маңызы туралы мәселе, шын мәнiнде, әлi күнге дейiн шешiмiн таппаған. Әдебиеттердегi өте кең берiлген эксперименттiк материалдарға қарамастан, дене сапасының даму деңгейi мен ойын тәсiлдерiнiң орындалу тиiмдiлiгi көрсеткiштерi арасындағы өзара қатынастардың сипаты көп жағдайда түсiнiксiз болып қалады. Бұған көбiнесе күрес тәсiлдерiн орындау тиiмдiлiгi көрсеткiштерiнiң қатарын зерттеуге арналған арнайы өлшеу аппаратының тапшылығы әсерiн тигiзедi. Тәжiрибелiк қызметте қолданылатын жаттығулық қондырғылар мен тренажерлер конструкциялық жетiмсiздiктен зардап шегуде, тәсiлдердi орындау тиiмдiлiгiн анықтайтын көрсеткiштердiң тар шеңберiн тiркейдi. Жаттығу үрдiстерiнде бұл тренажерларды қолдануда жедел ақпарат құралдарын қолдану қиынға соғады.

Әртүрлi жастағы күресші студенттердiң қорғаныстық қимылдары мен тәсiлдерi тиiмдiлiгiн салыстыру

Қорғаныс қозғалысы мен күресті игеру тәсiлдерiнiң орындалу тиiмдiлiгiнiң көрсеткiшiн өлшеу, ойын залының модельдiк жағдайында жүргiзiлдi, бұл жерде жаттығуларды орындауды күрестік iс-әрекетке жақындау етiп көрiнетiн жағдайлар жасалды. Осы жерде тиiмдiлiк көрсеткiшiнiң динамикасын оқып үйрену үшiн, күрес бағдарламасында бар, әсiресе, ЖОО-да, жастық градацияны қолдандық: бiрiншi оқу жылындағы күресші студенттер (17-18 жас), екiншi оқу жылындағылар (18-19 жас), үшiншi оқу жылындағылар (20-21 жас), төртiншi оқу жылындағылар (21-22 жас). ЖОО-да күресші студенттердi жастары бойынша топтарға бөлу спорттық командаларды құруға негiз болады, олар кейiннен ресми жарыстарға қатысады. Тиiмдiлiк көрсеткiштерiнiң динамикасын нақты оқып-үйрену келесi жастық топтарда жүргiзiлдi: төменгi жастағы 17-18 жастағы күресшілер, орта жастағылар 18 жас, орта жастан жоғарылары 19 жас және жоғарғы жастағылар 20-21 жастағылар.

Осыған орай, берiлген тәжiрибелер бөлiмiмен мынадай мәселелер қойылды:күрес үйiрмесiнде шыңдалып жүрген жасөспiрiм балуандардың қорғаныс қозғалыстарының тиiмдiлiк көрсеткiштерiнiң жастық динамикасын оқып-үйрену. Әртүрлi жастағы балуан студенттердiң қозғалыс жылдамдықтарының нәтижелерi кестелерде және графиктерде көрсетiлген.

Кестеде әртүрлi жастағы күресші студенттердiң алға қарай

6 м жүгiру уақыты көрсеткiшiнiң орта топтық белгiсi жинақталған. 1-кестедегi мәлiметтерден көретiнiмiздей, айқын айырмашылықтар 17-18 жастағы студент-күресші топтары мен жоғары жастағы күресші топтары арасында табылған.

Жүгiру кезiндегi жылдамдық потенциалын қолдану және күресші студенттердiң әртүрлi тәсiлдермен қозғалу тиiмдiлiктерiнiң көрсеткiштерi кестеде көрсетiлген. Кесте мәлiметтерiнен көретiнiмiз, жылдамдық потенциалын қолданудағы ең жоғарғы көрсеткiш, жанымен алға қарай 3 м-ге қозғалған кездерде 18-19 жастағы күресші студенттерден анықталған. Ол 79,13%-ды құрайды. Ал ең төменгiсi 17-18 жастағы жасөспiрiм күресшілерде, ол 63,25%-ды құрайды.

Жас топтары бойынша тексерiлiп отырған күресші студенттердiң арасында айтарлықтай айырмашылықтар анықталған. Мысалы, 21-22 жастағы студент-күресші арқасымен алға қарай 6 м-ге жүгiруде жылдамдық потенциалын қолданғанда басымдылық танытады. Бiрақ, бұл қозғалыс түрiнiң жылдамдық потенциалын қолдану көрсеткiшiнде айқын айырмашылықтар 21-22 жастағы спортшылар мен 21 жастағы күресшілер арасында қоймаған. Осы уақытта, 17-18 және 19 жастағы күресші студенттердiң айырмашылықтарының бiрiншi қадамы бойынша және жоғарғы мен төменгi жастағы спортшылардың жорамалының үшiншi қадамы бойынша (Р<0,001 болғанда) жылдамдық потенциалын қолдану көрсеткiштерiнде айқын айырмашылықтар табылған.

Бiз әртүрлi жастағы күресші студенттердiң жанымен алға қарай 3 м-ге жылжуы кезiндегi жылдамдық потенциалын қолдану көрсеткiштерi арасындағы айырмашылықтардың басқа түрiн анықтадық. Айқын айырмашылықтар тек шеткi топтар арасында байқалады: бiр жағынан 19-20 жастағы күресші студенттерде, екiншi жағынан 17-18 және 19-20 жастағыларда.

17-21 жастағы жасөспiрiм күресшілердің арқасымен алға қарай жүгiру кезiндегi жылдамдық потенциалын қолдану көрсет-кiштерiндегi айырмашылықтарды зерттегенде, айырмашылықтардың бар екендiгiн растайды.

20-21 жастағы спортшылар өз жылдамдық потенциалын жақсы қолданады және осы көрсеткiш бойынша, басқа жоғары топтағылардан жорамалды үшiншi қадамы бойынша (Р<0,001 болғанда) асып түседi.

Осы көрсеткiш бойынша, басқа жоғары топтар арасындағы айқын айырмашылықтар анықталмаған.

Әртүрлi жастағы күресші студенттердiң күрес әдісін игеруi және қозғалыс көрсеткiштерiндегi ауытқулар мен орташа мәлiметтер кестеде көрсетiлген. Ол жерде ең жақсы көрсеткiш 20-21 жастағы күресші тiркелген. Кестедегi мәлiметтерге қарағанда, қиын реакцияның дәлдiгi және жамбаспен лақтыру, ара қашықтықтан алып қою кезiндегi қозғалыстың дәлдiгi (бал бойынша) 1,91+0,07 құрайды. Осы көрсеткiш 17-18 жастағы спортшы студенттер тобында 4,15 құрайды. Бұл жерде назар аударатынымыз тексерiлiп отырған барлық топтар арасындағы осы көрсеткiште жоғары айқын айырмашылықтар бар. Тек 20-21 жастағы күресші студенттерде және жасөспiрiм 15 жасар күресшілерде айқын айырмашылықтар жоқ.

1 және 2-кестелерде қиын реакция уақыты көрсеткiшiнiң өзгеруiн көрсететiн және күресші студенттердiң 17 жастан 20 жасқа дейiнгi допты оң қолымен 3 м ара қашықтықтан алып қою кезiндегi қозғалысын көрсететiн мәлiметтер көрсетiлген. Айқын айырмашылықтар спортшы студенттер мен үлкен жастағы топтар арасында анықталған.

1-кесте. Әртүрлi жастағы күресші студенттердiң қозғалу уақытының көрсеткiштерi

Көрсеткiштер	Жастық топтар.
Көрсеткiштер	17-18 жас n=19 Х±Sx	19 жас n=13 X±Sx	20 жас n=15 Х±Sx
6 м алға қарай жүгiру уақыты, с	1,54±0,04	1,52±0,06	1,50±0,05
3 м артымен алға қарай жүгiру, с	1,03±0,020	1,06±0,020	1,02±0,015
Жанымен 3 м алға қарай жылжу уақыты, с	1,09±0,02	1,03±0,02	1,00±0,01

2-кесте. Жүгiру кезiнде және қозғалыстар кезiнде жылдамдылық потенциалын әртүрлi тәсiлдермен қолдану тиiмдiлiктерiнiң көрсеткiштерi

Көрсеткiштер	Жастық топтар
Көрсеткiштер	17-18 жас n=19 X±Sx	19 жас n=13 X±Sx	20 жас n=15 X±Sx
арқамен алға қарай 3 м жүгiргендегi қолданылған жылдамдық коэффицентi, %	660,07±1,33	71,62±1,62	75,14±1,03
жанымен 3 м алға қарай жылжығандығы қолданылған жылдамдықтың коэффицентi, %	69,84±1,53	71,51±1,53	72,75±1,20
арқасымен алға қарай 20 м-ге қолданылған жылдамдықтың коэффицентi, %	63,25±1,05	65,73±1,39	65,59±1,10

Бұл көрсеткiштiң жастық өзгеруi көптеген тексерiлiп отырған топтар арасына тән. Тек қана 20-21 жас арасындағы күресші студенттердi бiр жағынан, және 18 жастағы жасөспiрiм күресшілердің екiншi жағынан, айырмашылықтар ғана. Бұл айырмашылықтар белгiлiк деңгейiнiң айқындылығына жете бермейдi.

Кестеде әртүрлi жастағы күресші студенттердiң допты сол қолымен ұрған кезде нысанаға дейiнгi қол қозғалысы дәлдiгiнiң көрсеткiшiнiң орташа мәлiметтерi көрсетiлген. Көрсетiлген мәлiметерден көретiнiмiздей, осы арнайы қозғалыстың дәлдiгi және спортшы студенттердiң жастары арасында белгiлi бiр тәуелдiк байқалады. Жоғары жастағы күресшілердің қозғалыстардың дәлдiгi, төменгi топтағы спортшыларға қарағанда жоғарырақ болады.

Кестеде орташа белгiлер және көрсеткiштердiң дисперсиясы көрсетiлген, олар осы тәсiлдердiң тиiмдiлiгiн тренажерларды қолдану арқылы анықтайды. Осы кестеден көретiнiмiздей, оң және сол қолымен қозғалыс жасау уақыты 20-21 жастағы күресші студенттерде қысқалау.

Әртүрлi жастағы күресші студенттердiң жылдамдық потенциалын қозғалыстар кезiнде әртүрлi тәсiлдермен қолдану тиiмдiлiгiнiң динамикалық көрсеткiштерiн зерттегенде, бұл көрсеткiштер жастың жоғарылауына қарай 16%-ға жақсарған. Бiрақ, тиiмдiлiктiң бұл көрсеткiшiнде де 19 және 20 жастағы күресші студенттер арасында өсу қарқындарының баяулығы байқалып отыр.

Әртүрлi жастағы күресші студенттердiң күресті игерудегі тиiмдiлiгiнiң көрсеткiштер динамикасы 2 және 3-кестелерде көрсетiлген.

3-кесте. Әртүрлi жастағы күресші студенттердiң күресті игерудегi қозғалысының тиiмдiлiк көрсеткiштерi.

Көрсеткiштер	Жастық топтар
Көрсеткiштер	17-18 жас n=19 X±Sx	19 жас n=19 X±Sx	20 жас n=15 Х±Sx
Жамбаспен лақтыру қозғалыстарының дәлдiгi	4,15±0,13	2,64±0,12	2,04±0,10
Иық арқылы лақтыру қозғалысының және реакция қиындығының уақыты, с	0,6±0,001	0,59±0,01	0,40±0,002
Диірмен әдісін қолдану уақыты, с	0,45+0,005	0,42+0,008	0,57+0,01
Жамбас әдісін сол жағымен лақтыру қозғалысының дәлдiгi,	2,15+0,08	2,06+0,11	1,92+0,10

Кестеде көрсеткенiмiздей, осы қозғалыстардың тиiмдiлiк көрсеткiштерi төменгiден жоғары жастағы топтарға қарай жақсарып отырады. Бұл жақсару 13%-ке дейiнгiнi құрайды. Осы уақытта берiлген көрсеткiштердiң өзгеру динамикасы алуандығымен ерекшеленедi. Қиын реакция уақыты және допты алып қою мен допты ұру кезiндегi қозғалыстар, 17-18 жастан 19 жасқа дейiнгi аралықта орташа алғанда 8%-ға жақсарады. Осы уақытта, қиын реакция дәлдiгiнiң өзгеруi мен қайта алып қою қозғалысы, осы екi топ арасында 73% құрайды.

Қорғаныс тәсiлдерi мен қозғалыстарының тиiмдiлiгiн зерттегендiгi алынған мәлiметтер, қалыптасқан жаттығу жүйесi мен күресші студенттердiң жастық өркендеуi олардың шынығуына, әдіс iс-әрекет жағдайында әртүрлi әсер етедi.

Спорттық күрестің тактикасы мен тактиканың негіздері

Спорттық күрестің тактикасы- қарсыласының техникалық, дене-күш жігерлік ерекшеліктерін есепке алып, бар мүмкіншіліктерін шебер пайдалану. Жаттықтырушылар және спортшылардың іскерлік қызметі арқасында спорттық күрес тактикасы үздіксіз дамып және байытылады. Тактика сонда жаңартылады, егер жарыс ережесіне қандайда бір өзгеріс енгізілсе. Сонда кейбір тактикалық әрекеттер өзінің күшті әсерін жоғалтады, басқасы керісінше оны қабылдайды.

Тактикалық шеберлерін техникалық, дене-күш және жігерлік дайындықпен тығыз байланысты.Балуанның техникалық шеберлігі жоғары және әртүрлі бейнелі болса ол өзінің сүиікті әдістерін орындауға бейімді, шабуылдау үшін жайдарлы сәтті іріктеуге жеңіл және оның шығармашылық мүмкіншілігі кең және тактикасы әртүрлі болады.

Балуанның тактикалық мүмкіншілігі көбінесе оның дене – күш қабілеттілігімен анықталады. Жылдамдықты, күшті, ептілікті, шыдамдылықты, дамытудың жоғарғы деңгейі- осының барлығы спортшыға әрдайым жеңіске жетуге пайдалы жлдарын қарастырады. Кімнің ептілігі және жылдамдығы жақсы дамыса, күресті тұрақты шиеленістіруге, қарсыласын жиі шабуылдауға, сериялық техника және тактикалық әрекеттерден тұратын, кеңінен бақылаумен пайдалануға мүмкіншілігі болады.

Балуанның тактикалық мүмкіншілігі техникалық және дене-күш дайындығымен бірге және психологиялық дайындығы әсер етеді. Қорықпайтын және белсенді балуанды толық және тактикалық ойлардың түпнұсқасы, қарсыласына өзінің белдесу жағдайын байланыстыру қабілетімен ажыратылады. Байыптылық, ұстамдылық, қайсарлық, өзін-өзі ұстамдылығы және басқа жігерлік қасиеттері балуанды белдесудің өткір сәттерде өзін табу амалы болады. Тактикалық ойлаудың маңызды ерекшелігі алдын-ала көру болады. Алдын-ала көру – яғни оймен алды болжау, жалпы жарыстың және белдесудің нәтижесі неден тәуелді болатынын көз алдына келтіру.

Қарсыласының шеберлік ерекшеліктерін және жағдайына байланысты есептеу керек, өзін қарсыласының орнына шебер қойып, оның ойының жүрісін ашып және болатын мүмкіндігінің қймылын болжап білу. Әркез бір тактиканы қайта-қайта қолдану жақсы нәтижеге жетуге бөгет болады, себебі қарсыластары қарсы қыймыл жасауға мүмкіндік алады.

Техникалық әдістерді жүргізудің жайдарлы жағдайы.

Белдесу кезінде балуандардың қалпы, бір-біріне қатынасты орналасуы және көшеюінің бағытыеың дәрежелі тұрақты өзгереді. Сондай-ақ балуандырдың дене-күш және психологиялық жағдайда өзгереді. Осы факторлар негізінен дәл құрастырылған сәттерді; белдесудің әрбір сәтімен мінезделеді.

Белдесу барысында балуандардың денесінің қалпы (денесінің бір бөлігі), ұстауы, үлкен және аздау дәрежелі бір әдістерді жүргізуді қыйындатады және басқа техникалық әрекеттерді орындауын амалдайды. Осы қарсыласының қолы, аяғы, денесі және басы қандай жағдайда тұрғанына, бәсекелесінің қандай арақашықтықта орналасқанына байланысты. Мысалға, егер қарсыласы доғары түзу тұрыста, орта қашықтықта тұрса, және қолдарын иығы тұсына көтеріп ұстаса, онда бұл қалпы денесінен ұстап қағып құлатуды орындауға ыңғайлы. Сол уақытта осындай жағдайы арқадан асырып лақтыруды орындауды қыйындатады.

Егер қарсыласы жоғары партерде тұрса және аяқтарын түзу бұрышпен бүгіп ұстаса, онда бұл жағдай денесінен ұстап шалқайып лақтыруға ыңғайлы. Көптеген техникалық әрекеттер және олардың күрес элементтері қарсыласын тепе-теңдіктен шығару принціпінде құрастырылады (лақтыру, партерге ауыстыру т.б). Қарсыласының күші сондай, оның қалпы біреулер үшін жайдарлы жағдай жасауы мүмкін және басқа әдістер (қарсы әдістер) жасауға қыйындатады.Жағдайы жайдарлы болады, егер әдіс қарсыласының күшінің бағытына қарай орындалса. Егер қарсыласы өзінің күшін алға бағыттаса және оның денесінің қалпы сәйкестірілген ұстауды орындауға ыңғайлы болса, онда оны арқадан асырып лақтыру, шалқайып лақтыру, диірмен мен, әртүрлі партерге ауыстыруларды орындауға амалдайды.

Ыңғайлы жағдайды туғызуда және шабуылданушы балуанның денесінің ауырлығының орналасуының үлкен маңызы бар.

Белдесуде қарсыласының ұсынысымен күші, сондай-ақ оның салмағының ауырлығының орналасуы әдістің екінші бөлімін орындауға жайдарлы жағдайымен басымырақ мінезделеді – лақтыруда, ауыстыруда, қағып жығуда ж.б. және әдістің бірінші бөліміне орындауға түкте әсерін тигізбейді-ұстауға. Әдістерді, қарсыәдістерді орындау қарсыласының денесінің әлсіреуіне әкеледі. Шаршаған оның назарының өткірлігі жоғалады, күші, жылдамдығы және ептілігі төмендейді, нәтижесінде ол қуаттылығымен және толық күшімен қорғана немесе қарсыәдіс жасай алмайды.

Техникалық әрекеттерді жүргізу үшін қолайлы көрініс қарсыласымен белдескенде, жарысқа қатысуға психологиялық дайындығы кемдеу кезде шыңғады. Кім өзінің күшіне сенімділігін жоғалтса, қарсыласының мүмкіншілігін алып есептесе, психологиялық жағынан басылса, қорқақтық және шешімсіздік білдірсе, кездесу нәтижесіне артық күйзелсе, ол әдетте белдесуді еркін жүргізбейді, барлық белсенділігін жоғалтады, жиі кемшіліктер жібереді, өзінің дене қасиеттерін техникалық және тактикалық дайындығын толық түрде көрсету амалынан айырылады.

Белдесуде барлық сәттерді есептеп, қаншалықты ол әдісті ыңғайлы орындауға, балуанға тағыда қарсыласына қарағанда өзінің бастапқы қалпын осы сәтте дене-күщ және психологиялық жағдайын есептеу керек.

Белдесуді жүргізу тактикасы

Сайыста тактиканы жүргізу көбнесе сол балуанның жеке ерекшеліктеріне байланысты. Әрбір тәжірбиелі балуанның тактикалық ізі өзінің күрес стилі болады. Іс-әрекеттерге байланысты, балуанның белдесуде тактикалық жағдайының мінездемесі, тактиканың келесі негізгі түрлерін ажыратады: шабуылдаушы, қарсы шабуылдаушы және қорғанушы.

Шабулдаушы тактика балуанның жоғары белсенділігін қорытындылайды. Шабуылдау тактикасы балуаннан өте жақсы дене-күш және психологиялық дайындықты, үлкен әртүрлі техникалық құралдарды қолдануды, ақылды қулықты, тактикалық маневр жасауды талап етеді.

Оның екі әртүрін бөлуге болады:

үзіліссіз шабуыл тактикасы.
эпизодтық шабуыл тактикасы.

Кейде осындай тактика түрін ығыстыру деп атайды. Барлық белдесу ағымында ығыстыруды балуандар орындауы мүмкін, қарсыласын арнайы төзімділігіне үстемділігі болса және өзінің үстемділігіне сенсе. Кейде ығыстыру прессингпен үйлестіріледі. Прессинг мақсаты – бәсекелесін сенімді ұстауды орындауға берілмей, мүмкіншілігінше оны шаршату.

Прессинг орындау құралы – қуатты қызметті, жұлқу, итеру, қысқа уақтылы тосқауылдар қою.(шынтағымен немесе басымен кеудесіне тіреу, қарсыласының қолдарын ұстау, т.б.). Прессингті техникасы жақсы, шыдамды күшті балуандарға қарсы, бірақ төзімділігі төмендерге қолданылады, соңғысына әдіс дайындауға және орындауға бермей, оларды қажыту.

Қарсышабуыл тактикасы қортындалады сонда, балуан белдесуді қарсы және жауап қарсышабуылда қарсыласының ыңғайлы сәттері мақсаты үшін, белсенді қыймылдары шыққанда құрастырылады. Қарсышабуыл тактикасы ерекше әсерлі, балуанға қарсыласына қарсы жылдамдық жағынан жол берсе, тұрақты және эпизоттық шабуылға тырысса, сондай шабуыл нашар болса.

Қорғану тактикасы мінезделеді сонымен, барлық өзінің назарын қорғануға жұмылдырса және қарсыласына сол сәтте шабуылдауға әрекеттенсе, егер қарсыласы қателік жібергенде. Мұндай жекпе-жек ұстамдылықты, сенімділікті және жақсы серпілісті талап етеді.

Қазіргі күрес дамуының деңгейі, әрбір балуан барлық тактика түрлерімен игеруді және қарсыласының ерекшеліктеріне сәйкес үнемді қолдана білуі керек.

Тактикалық дайндықтың тәсілдері

Тактикалық дайындық тәсілдері – балуанның мақсаттылықпен бағытталған қыймылы, нәтижесінде ол қарсыласының жауапты серпілісін қабылдап техникалық қыймылдарды жүргізуге амалдайды. Тактикалық дайындық тәсілдерін қолданып, балуан қарсыласының психикасы әсерін тигізеді: оны жаңылыстырады, адастыруға апарады, назарын басқа жаққа аударады, сергектігі ұйықтадаы, жігерін басады. Тәсілдері, техникалық әрекеттердің қолайлы жүргізу үшін келесі бейнемен бөлінеді:

Қорқыту – бұл дайындық тәсілі, балуан нәтижесінде белсенді қыймыл (әдістер, қарсы әдістер және ұстау) жасап, қорқытуды туғызып, қарсыласын амалсыздан қорғанысқа көшуге мәжбүр етіп, шабуылшыға әдіс, қарсы әдіс жасауға жағдай жасайды.

Қабыстыру – тактикалық дайындықтың тәсілі, қарсыласын еркіндік әрекеттерден ажырату және оны қорғанысқа көшуге мәжбүр ету, солай оғып әдістер жасауға жағдай жасау.

Шақыру – дайындықтың тәсілі, балуан соның арқасында қарсыласын белсенділік әрекет жасауға шақырып, оған алдын-ала дайындаған әдістерді, қарсы әдістерді жасауға жағдай туғызады.

Қайта шабуыл – мұның маңызы сонда, балуан белгіленген әдісті жасауда алдамшы әдіс ретінде көрсетеді, сондықтан қарсыласы жасаған әдіске қарсы әдіс жасау дайындығы төмендейді.

Қайта шақыру – тактикалық дайындық тәсілі, балуан бір кезде белсенділік әрекеттерін әдейі тоқтатып, соның нәтижесінде қарсыласы босаңсыйды. Балуан соны жайдаланып, шапшаң шабуылға көшеді.

Белдесудің тактикалық жоспарын құрастыру.

Өзінің техникалық, дене-күш психологиялық қабілеттілігін толық анықтауда, өзінің дайындығының нашар жерлерін жасырып, және белдесуде жақсы нәтижеге жетуге, балуанға алдын-ала (кілемге шығар алдында) өзінің әрекеттерін алдағы кездесуде жоспарлау қажет.

Белдесудің тактикалық жоспары – бұл оймен жеңіске жету жолы. Жоспар күрес жүргізу тактикасының негізгі сәттерін, балуан алдына қойған мақсатына жетуге, белдесудің негізгі жолдарын және құралдарын бейнелеуі керек.

Тактикалық жоспарда белдесудің мақсатын, құралын және оған жетудің әдістемелерін, уақыты және шешімділік қыймылы орынын және олардың тактикалық дайындық амалдарын, белдесуде күшін үлестіруі белгіленеді.

Белдесуде шешімді әректтерінің орнын және уақытын жоспарлауда, ұтыс ұпайларын бірінші алған балуан ыңғайлы жағдайда тұрады.Белдесуде шешімді әрекеттің уақыты маңызды түрде балуанның психологиялық ерекшеліктерін және оның қарсыласынан тәуелді болады.

Егер балуан өзінің шыдамдылығының басымдылығын пайдалануға ынталанса, ол белдесудің басында қарсыласын алдамшы шабуылмен шаршатуға тырысып және тек содан соң ғана шешімді әрекетке көшеді. Белдесуде шешімді практикалық әректтерді орындау уақытын анықтауда, балуанның сол белдеуі үшін іріктеген дәл сол техниканың ерекшеліктерін есептеу керек. Шешімді әректтер қысып ұстауды, белдесудің басында жақсы жоспарлауды талап етеді.

Іс-тәжірбие көрсеткендей, қорықпайтын, жігерлі және үнемді балуан, белдесудің соңына дейін жеңіске жетуге бас таратпайтын, барлық қыйын жағдайдан шығудың жолын табуы керек. Керекті техниканы тауып, ол алға қойған мақсатына жетеді.

Жарысқа қатысу тактикасы.

Жарысқа қатысу тактикасы – балуанның жоғарғы нәтижеге жету шебер мүмкіншілігін пайдалану. Жарысқа шығу табысы дене-күш, техникалық және тактикалық күрес құралдарын көбінесе үнемді пайдалануына тәуелді болады.Балуан өлшенгеннен және жребийден соң өзінің салмақ дәрежесінде қатысушылар саны және олардың турнирлік таблицадағы нөмерлері туралы мәлімет алады. Осы шамада айналым санын анықтауға мүмкіншілік береді, қайсысы жарыста белгілі бір орын алуға, бірінші екі жекпе-жекте, кіммен кездесетінін дәл білу. Осылардан балуан, жарысқа қатысудың мақсатын және міндеттерін анықтайды және оны іске асыруға жоспарлауды ойлап алады.

Тактикалық дұрыс қыймылдау үшін, сайыс уақтысында және әр айналым біткеннен соң өзінің жағдайын әділетті және өзінің болашақ қарсыластарының турнирлік таблицадағы жағдайын есепту қажет. Жақынарадағы айналымдағы жұп құрамын және белдесуінің нәтижесінің мүмкіншілігін болжап білу қажет қарсыластарының дайындық дәрежесіне, жарыс ережесі білуіне негізделуі керек. Өзінің жағдайын дұрыс және уақтылы бағдарлау үшін жарыс жүргізу табулицасын жүргізуді ұсынады.

Спортшының жаттығу жүктемелеріне бейімделіп — калыптасуының жалпы теориялық негіздері

Қазіргі кездегі спорттық жарыстардың адам организміне және жүйке жүйесіне түсіретін өте жоғары эсерін ескере келіп, спортшыны жатгықтыру кезінде қоршаған ортаның және жарыс барысындағы болатын экстремалды жагдайлардың бәріне төтеп бере алатындай жүктеме беру арқылы спортшының ағзасын қалыптастырып, жарысқа дайындау кажеті туындап отыр.

Адамдардың қандай да болмасын еңбек түрін алсақ та, дэл спортхық жарыс кезіндегідей адам ағзасының ең шегіне дейін жүмыс істеу дәрежесіне көтеріліп қызмет етуі байқалмайды. Сондықтан спорт саласында спортшылардьщ үлкен жүктеме кезінде жүмыс істей білу және оған қалыптасуы туралы қажетті еңбектер жинақталған.

Жалпы қалыптасу деген үғымға барлық тіршілік түрлерінің күн керісі үшін сыртқы қоршаған ортаға сэйкестеніп, бейімделіп қалыптасуын айтады.

Қалыптасудың генотиптік, яғни түқымдық (түрлік) және фенотиптік екі түрі болады.

Генотиптік қалыптасуга сол тіршілік иесінің ұзақ уақыт бойына қоршаған ортаға бейімделіп, өсіп-өніп кебеюін айтады. Генотиптік қалыптасу көбіне тіршілік иесінің бір түріне немесе бір-біріне өте жақын семьясына байланысты айтылады.

Фенотиптік қалыптасуга сол тіршілік иелерінің әрбіреуінің жеке-жеке өмір сүру кезеңіндегі қоршаған ортаға бейімделіп қалыптасуын айтады.

Соңғы ондаған жылдан бастап осы фенотиптік қалыптасуға байланысты адамдардың өмірі мен қызметін зерттеуте арналған үлкен-үлкен ғылыми ізденістер жүргізілуде.

Қазіргі техникалық дамудың өте жылдам өсуіне байланысты адамның күнделікті сол өзгерістерге бейімделіп-қалыптасуын зерттеу үшін социологтер, психологтер, июкенерлер, педагогтер т.б. сала қызметкерлері ізденістерін біріктіруде.

Адам ағзасының үлкен және өте жоғары қарқында жүмыс істей алу қызметін арттыру мақсатында спорттық теория мен әдістемелер, физиологиялық, биохимиялық, биомеханикалық зерттеулер өткізілуде.

Бейімделу және қалыптасуды орындалған жүктеме мен оның нэтижесі ретінде қарастыру қажет. Оның басты мақсаттары:

а. Қалыптасуды адам ағзасының сыртқы және ішкі жағдайларға бейімделуі үшін қарастырады.

ә. Қалыптасуды адам ағзасы мен сыртқы ортаның арасындағы тепе-теңдікті сақтау үшін қарастырады. б. Қалыптасуды адам ағзасының бейімделу мерзімі үшін қарастырады.

Бейімделу және калыптасу спортшы дайындау кезеңінде

Спорттық жаттықтыру адам ағзасының сол жүктемеге бейімделу-қалыптасу мүмкіндігінің өте жоғары екендігін көрсетті.Қаңдай да болмасын өте ауыр және экстремалды жүмыс аткаруды қажет ететін қызмет түрлері адам организмін бейімделу қалыптастыру мүмкіндігі жағынан спорттық жүктеме арқылы жаттьіқтыруға жетпейтіндігі анықталды. Оның себебі спортшының күн сайынғы көптеген сағаттар бойына үлкен жүктемелер арқылы жаттығуы және оған климаттың эсері, сонымен қатар жарыс үстінде спортшының экстремалдық жағдайларда жиі болуы ыкпал етеді.

Спорттық жаттығу кезінде спортшы әртүрлі қозғалыс түрлерін орындауымен қатар. оның жылдамдығын, көлемін, орындау түрін өзгертеді, әртүрлі әдіс-айланы, тәсілдерді пайдаланады сонымен қатар психолопіялық әсерлер қоса жүреді.

Өткізілетін жарыстың деңгейі неғүрлым жоғары болған сайын спортшы ағзасына түсетін жүктеме және психологиялық әсер көп болады, осыған байланысты бейімделу деңгейіне де жоғары талаптар қойылады.

Спорт түрлерінің ерекшелігіне байланысты қолданылатын құрал-жабдықтар әртүрлі болып келеді (доп, штанга, семсер, бокс қолғабы т.б.), ал спорттық күрес кезінде екі адам бір-бірімен жекпе-жек жағдайында болғандықтан, бейімделу — қалыптасу жағдайына басқаша талаптар қойылады.

Спортшының түскен күшке, атқарған жүктемеге қалыптасып-бейімделуі машықтану кезендеріне байланысты эртүрлі болып келеді. Көпжылдық жаттығу жоспары кезеңінде алдағы өткен мерзімде болған бейімделу жағдайын бүзьш, одан да жоғары талаптарға бейімделу қажеттігі туады. Осылай эр кезеңге қойылатын талаптардың өзгеріп және артып отыратындығына байланысты, адам ағзасында ерекше бейімделу процестері пайда болып отырады.

Әр спортшының спорттық жолының 5-6 жылдан 20-25 жылға дейін және одан да көп болуына эр кезендегі бейімделу-қалыптасу кезендері бір-бірінен жоғары больт отырғанда ғана жететіні белгілі болды.

Спортшының үлкен жүктемелерді жеңуге бейімделу мүмкіндігін ең жоғары деңгейде үстап түру мерзімінің ұзақтығы, әр спорттың түріне және эр спортшының феногенетикалық ерекшелігіне және атқарылған жаттыгу жүмысының адам ағзасына эсеріне байланысты.

Осы жағдайда адам ағзасына берілетін жаттығу жүктемесінің мелшері оны орындату әдістемесіне байланысты және оған адамның бейімделуі сол деңгейде үстап түру мүмкіндігі тікелей әсер етеді. Осы кезеңде адам ағзасының дене-күш қуатының сарқылып шаршамауын, зорықпауын қадағалау қажет.

Жаттығудың эр кезеңдерінде адамның дене-күш қабілетінің бір түрінің азаюы екінші бір түрінің артуы сияқты қүбылыстарды дөп басып байқап отыру, спорттық жарыстарда нәтижелі жетістіктерді жоспарлауға мүмкіндік береді.

Спорттық күресте кілем үстіндегі жагдай өте тез өзгеріп отыратын болғандықтан үзак. уақыт сақталатын бейімделу процессімен қатар, аяқ асты өзгерген жағдайға қажетті тез бейімделу процесі пайда болады.

Қазіргі жоғары спорт жетістіктерінің талабы спортқа дарынды балаларды аядын ала анықтау, сол арқылы болашақта үлкен спорттық көрсеткішке жету жолын іздестіру болып табылады.

Шеберліктері өте жоғары және үлкен спорттық жетістіктерге жеткен спортшылардьщ туа біткен қабілеттері басқа спортшыларға қарағанда ерекше және олардың жаттығу, жарыстық кезеңдерге бейімделу мүмкіндіктерінің жоғары екендігі белгілі болды.

Бұлшық ет жұмысы кезіндегі бейімделу жағдайы

«Бейімделу» үғымы «стресс» ұғымымен жақын, себебі ол адам ш оасына бірден үлкен жүктеме түсу салдарынан, барлық сезім мүшелерінің үлкен қозу жағдайында болуына әкеледі. Осындай күйге түскен кезде адам ағзасында гипофиз жүмысыньщ артуы байқалып, аденокортикотропты гормонның бөлінуі көбейеді. Сондықтан ол адам ағзасының үлкен қозу жағдайларына бейімделу процесстерін реттейді.

Қатты тону немесе ыстықтау өз мүмкіндігінен көп мелшерде жұмыс атқару, қан жасаушы және иммунитетті сақтаушы тимустың жүмысын элсіретеді, эндокринді бездердің жүмысын көбейтіп, «стресс — синдром» тудырады.

Осы жағдайдың екі түрі болуы ықтимал. Біріншісі — егер қоздырғыш жағдай өте жоғары болып және көп уақытқа созылса, онда стресс-синдромның соңгы фазасы адам ағзасында зорығу жағдайын тудырады. Екінші түрі — егер қоздырғыш адам ағзасының мүмкіндігінен артпайтын болса, онда сол қоздырғышқа қалыптасу, адам күшін реттеу арқылы бейімделу процессі жүреді. Стресс-синдромның бірінші түрі, көбіне, жарыстық кезеңде және спортшыға өз мүмкіңцігінен артық жаттығу жүктемесін жоспарлап орындатқан жағдайларда байқалады.

Екінші түрі жаттығу жүктемесіне бейімделудің негізі болып табылады. Осы жағдайда қан қүрамында глюкозаның, майлы қышқылдың, аминді қышқылдардың, нуклейдтердің көбеюі байқалып, жүрек-қан, тыныс алу жүйесінің жүмысы жақсарып, қан мен оттегінің жүмыс жасаушы мүшеге жақсы жеткізілуін қамтамасыз етеді. Сөйтіп жүмысты көп атқарушы мүшеге жүмысқа араласпайтын органнан қосымша ресурстар бөлінеді. Мысалы, қалыпты жағдайда адамның Бұлшық еті жеткізілетін оттегінің — 30%, ми — 20%, бүйрек -7% пайдаланатын болса, үлкен жүктеме арқылы жаттыгу кезінде Бұлшық ет оттегінің — 87%, ми — 2%, бүйрек — 1% жүмсайды.

Адам ағзасының жүктемеге бейімделуін бірнеше түрге бөледі. Оларға: жедел және ұзақуақыттык, туа біткен және жүре қалыптасқан түрлері жатады.

Туа біткен бейімделуге, — жүмыс жасау кезінде тыныс алудың жиілеуі, қан айналысының көбеюі, көп шу болған жағдайда есту қабілетінің артуы, психологиялық қозу кезінде жүрек соғысының жиілеуі жатады. Ал жедел және жүре қалыптасқан бейімделуге, жаттығу жүмыстарының нэтижесінен үйренген күрделі қозғалыстарды орындай білу, көп әдіс-айланы меңгеру жатады біртіндеп және ұзақ уақыт қайта-қайта қайталаудың салдарынан адам организмінің сол қоздырғышқа бейімделуінен пайда болады. Жедел бейімделу түрінде жаттыгуды қайта-қайта орындау нәтижесінде адам ағзасы бейімделу сатысының кезекті биігіне кетер. Жедел бейімделу түрінен ұзақуақыттық бейімделу түріне ету кезікде адам ағзасындағы барлық орындаушы жүйелерінің бейімделу кезеңінен еткендігін білу қажет. Олай болмаган жағдайда келесі берілетін жүктеме мөлшеріне қажетті адам ағзасының күш-қуатының жетіспеушілігі байқалып, күткен нәтижеге жету мүмкін болмай қалады.

Есте сақтауға қажетті бір жағдай: ол, қалыптасу-бейімделу неғүрлым тез жүретін болса, оны сол деңгейде үстап түру мүмкіндігі аз болады.

Кепжыддық жаттығу кезінде шеберлігі жоғары спортшыны бір жылдың ішінде 2-3 рет ең жоғары дайындық деңгейіне шығарып жаттықтыру, қысқа мерзімде берілетін жүктемелерге бейімделуін арттырып жарыстық кезеңдерде үлкен табыстарға жеткізеді, бірақ сол спортшылардың жоғары көрсеткіштер көрсетіп жарыстарға қатысу мерзімдері қысқа болады. Керісінше, ұзақ жылдар бойы біртіндеп жаттыіу жүктемесіне қалыптасқан спортшылардың бейімделу-қалыптасу уақыты ұзақ болғанымен, олардың жоғары керсеткіштер деңгейінде жарыстарға қатысу мерзімі ұзақ болады.

Сонымен, адам ағзасы спорттық жаттығулар кезеңінде және жарыстарға қатысу кезендерінде қалыпты жағдайда жүмыс атқарып, өз мүмкіндігін толық пайдалана алуы үшін бейімделу — қалыптасу жағдайынан өтуі қажет. Осылай болғанда адам ағзасының күш-қуаты ұзақ уақытқа сақталып, нәтижелі жұмыс атқаруына мүмкіндік туады.

Күш қабілетін арттыру

Адамның күш қабілеті оньщ Бұлшық еттерінің физиологиялық ерекшелігімен және жүйке жүйесінің өзіндік қозғалыс күшімен сипатталады.

Балуан күші дегеніміз — күрес үстінде Бұлшық ет күшін пайдалану арқылы қажетті қозғалыс жасап, өзіне қарсы бағытталған күштерді жеңу.

Күшті арттыру мақсатында адам мүмкіндігінің шегіне жақын жүктеме беру арқылы немесе соған жақын күш жүмсап орындалатын жаттығулар пайдаланылады.

Орындалатын жаттығудың түріне және берілетін жүктеменің көлеміне байланысты жаттыгуды қайталау саны бір реттен бірнеше ретке дейін көбейтіледі.

Адамның Бұлшық етіне шектеулі немесе шектен тыс жүктеме берілсе, Бұлшық еттің жуандап өсуіне әсер етіледі. Осы жағдайда берілген жүктемелер-ге Бұлшық еттің «үйрену» қалыптасуы пайда болады. Адамның өз шамасына сай немесе шамасынан көп берілген жүктеме негізінде адамның жүйке жүйесіне күш түсу жағдайлары үлғайып, ми жүйесінде бейімделу процестері пайда болады. Жаттығу үстінде негізгі жүмыс атқарушы Бұлшық етпен қоса жүмысқа тікелей қатысы жоқ бұлшық еттер де қамтылады, осының салдарынан днтогонистік бұлшық еттер қозғалысқа кедергі келтіреді. Сондықтан арнайы жаттығу жұмыстарында, эсіресе әдісті дәл және шебер орындатуды үйрету кезендерінде шамадан тыс жүктеме бермеген дүрыс. Күресу кезінде балуандардың кілем үстіндегі жағдайлары жылдам езгеріп отыратьш болғандықтан, дене-күштерін қолданудың статикалық және динамика-лық түрлері алмасып отырады. Бұлшық ет күшінің динамикалық түрі адамның шаршау кезеңінде немесе тьщ күйінде, бұлшық еттің босау немесе жиырылу кезеңінен кейін де орындалуы мүмкін. Сондықтан динамикалық жұмыс түрі кезеңінде күшті арттыруға қолданылатын әдістеменің бірнеше түрін береміз.

Мүмкіндік шегіне дейін орындау әдістемесі. Күшті арттыруға қолданылатын Бұл әдістеменің ерекшелігі — жаттығушының көтеру мүмкіндігінің 60-80% мөлшеріндегі салмақ алынып, осы салмақты ол 10 нан 30 рет аралығында қайталап орындай алатындай болуы шарт. Соңғы қайталау жүмысы Бұлшық еттің шаршау кезеңіне дэл келіп, балуан өз күш мүмкіндігін шегіне дейін сарқа қолданады. Бұл әдістемеге кермеде тартылу, арқанға өрмелеу, етпеттен жатып қолды бүгіп-жазу, бір аяқта отырып-түру, баспалдақпен көтерілу, өрге жүгіріп шығу және т.б. жаттығу түрлерін жатқызуға болады. Тынығып, демалғаннан кейін балуан жаттығуды қайталап орындайды.

Бұл әдістеме бойынша күшті арттыру жаттығулары сабақтың соңғы бөліміңде беріледі. Осы әдістеме сабақтың кіріспе белімінде қолданылса, жагтығушы тез шаршап қалады және негізгі бөлімдегі тапсырманы ойдағыдай орындауына кедергі болады.

Шектен тыс күш түсіру әдістемесін қолдану. Бұл әдістеменің ерекшелігі — жаттығу үшін қолданылатын салмақ мөлшері өте үлкен болады. Мысалы, жаттығушы 1-2 рет қана көтере алатындай ауыр салмақ алынады. Бұл әдістемені қолданған кезде балуан тез шаршап қалады, бірақ қалпына келу «шегіне дейін» әдістемеге қарағанда тезірек болады. Әр жаттығу аралығына 3-10 минут үзіліс беріледі. Штангі, зіл тас т.б. жабдықтар қолданылады.

Ауыспалы күш түсіру әдістемесі. Бұл әдістемеде алдымен жүктеме жеңіл салмақпен, одан кейін орташа салмақпен, соңынан мүмкіндік шегіне дейінгі салмақпен орындалады. Осы жаттығуларды басқаша да орындауға болады мысалы, алдымен мүмкіндік шегіне дейінгі салмақты қолданып, соңынан, орташа салмақпен жаттығуды орындайды. Орта немесе төменгі салмақты қолдану кезінде жаттыгуды жиі қайталап орындау қажет. Салмақпен орындалатын жаттығуларды секіру, отырып-түру, екінші бір адамды иығына салып көтеру, т.с.с. жаттығулармен араластырып орындау пайдалы болып келеді.

Статикалық жаттығулар. Статикалық жаттығулар күрес кезінде қарсылас балуанның ұзақ уақытқа созылатын қарсы күшіне төтеп беруге көмектеседі. Бұл әдістеменің ерекшелігі жаттығушы өз денесінің бір мүшесін қог,ғалыссыз ұзақ үстап түруға негізделген (аяқты көтеріп үстап тұру, қолмен денені тіреп ұстап тұру т.б.). Жаттығу неғұрлым күрделі болуы шарт, қозгалыс-сыз ұстап тұру уақыты небәрі 2-8 секундтан аспайтын жаттығуларды алу қажет, ол орьгадаушыға шамасынан тыс жаттығулар орындату мақсатынан туындаған. .Мысалы, көтеруіне немесе қозғалтуына күші жетпейтіндей ауыр салмақтарды бір жерден екінші жерге апару, жерге, қабыргаға бекітілген заттарды тарту, итеру т.б.

Шегіну — жол беру әдістемесі. Бұл әдістеменің ерекшелігі — адамға берілетін жүктеме мөлшері оның күшінен бірнеше есе артық болуы шарт. Осылай болған жағдайда Бұлшық етке түскен салмақ күшінің әсерінен жұмыс жасаушы бұлшық ет созылуға мэжбүр болады. Осылай эсер ету салдарынан бұлшық ет күшінің артуына үлкен жағдай туғызылады. Бұл әдістеме басқа күшті арттыру жаттығуларына қарағанда тиімді болып келеді. Бұлшық ет күшінің мөлшерін динамометр аспабы арқылы өлшейді.

Арнайы дене күшін арттыру жолдары

Арнайы дене күші дегеніміз — аз күш жұмсау арқылы қажетті нэтижеге жету үшін қолданылатын күш мөлшері.

Күрес спортында Бұл нэтиже Бұлшық ет күші ғана емес, басқа да күштердің тікелей қатысуымен іске асырылады. Оған әдіс орындау кезінде дене бұлшық еттерінің күшімен қоса балуан денесінің салмағы, қозғалыс екпіні және қарсылас балуанның күшін жатқызуға болады. Мысалы, балуан өзінің Бұлшық етінің күші арқылы 70 кг-ға. тең итеру күніін жұмсады делік, оған қарсылас балуан 70 кг-дық қарсы күшпен эсер етіп, оның күшін жоққа шығарып, тағы 5 кг-ға тең күш қосу арқылы өзі қарсы әдіс қолдануы мүмкін. Сондықтан балуан 70-ға кг. тең Бұлшық ет күшіне өзінің дене салмағының күшін қосса (тағы 70 кг.), онымен қатар қарсыласының дене салмағы (70 кг.), оның Бұлшық ет арқылы қосқан күшін (75 кг.) және қосса, онда қарсылас балуанға 285 кг. тең күш қолданылған болар еді.

Денені жаттықтыру арқылы пайда болған дене- күшіне қарап, «күші көп» немесе «аз» деп топшылау көп жағдайда қате пікірге экеп соқтырады. Күрес үстінде сыртқы Бұлшық еттері жақсы дамыған

балуан күшінің аз екендігі байқалып жататындығы жиі кездеседі. Оның себебі «ішкі күштің», қажыр-қайраттың, төзімділік қабілегтің аз дамығандығынан болады.

Арнайы дене күшін дамытудың және оны орынды пайдаланудың негізгі әдісі — балуанға арнайы тапсырмалар беріп белдестіру және жарысқа қатынастыру.

Арнайы күшті арттыру үшін берілетін белдесу түрлері:

Күш басым, бірақ шеберлігі төмен балуанмен күрестіру
Орташа күш жұмсап, «ойнап» күресу
Әдісті міндетті түрде кілемге қүлау арқылы орындату
Қарсылас балуанның қарсы күшін пайдаланып күресу
Қарсылас балуанның қозғалыс бағытын пайдалану арқылы күрестіру
Статикалық қалыпты сақтау мақсатымен күрестіру
Неғүрлым аз әдісті қолданып, таза жеңіске жету

Күші басьш қарсыласпен күресу. Күресуге күші басым бірақ тәжірибесі аз балуан тандап алынады. Күрес кезінде қолданылған әдіс қарсылас күшінің басым болуы салдарынан іске аспай жатады, сондықтан балуан «қосымша күш» жүмсап үйренуге мәжбүр болады. Сонымен қатар, балуанның ез қарсыласынан қоргану арқылы өзінің әлсіз жақтарын байқауына мүмкіндігі туады.

Орташа күш жүмсап, «ойнап» күресу. Осылай күрестіру кезінде балуандарға арнайы тапсырмалар беріледі. Мысалы: әдісті орындау кезінде қарсыласы әдістің толық дүрыс орындалуына кедергі келтірмеуі, күрес үстінде арнайы бір әдіс түрінің орындалуына қарсылас балуанның өзі жағдай тугызуы т.с.с.

Әдісті кілемге қүлау арқылы орындату. Бұл күрес түрінің мақсаты-балуанға әдісті орындау кезінде ез күші мен қоса дене салмағын пайдалану жағдайларын үйрету.

Қарсылас балуанның қарсы күшін қолдану. Балуанға күрес үстінде қарсылас балуанның күшінің және дене салмағының түсу бағытын пайдаланьта, сол бағыт жаққа әдіс қолдана білуге үйретеді.

Қарсылас балуанды қозгалыс багытын пайдаланып күрестіру. Бұл күрестің мақсаты балуанның қозғалыс бағытын, екпінін пайдаланып, тепе-тең-дік қалпынан шығу сәтін анықтап, әдіс қолдану тәжірибелерін үйрету болып саналады.

Тапсырма бойынша алға-артқа, жанына қарай қозғалып жүрген қарсыласына эртүрлі әдістер түрін қодданып үйретеді. Әдісті тапсырма бойынша бір балуан орындайды, ал екінші балуан еркін қозғалып жүреді.

Статикалық қалыпты сақтап күрестіру. Бұл күрестегі мақсат, бір балуан тапсырма бойынша денесін бір қалыпты жагдайда үстауға тырысады (тік түрыс, еңкейіп түру, бір аяғын алға беріп түру, төрттағандап түру т.с.с). Екінші балуан аз күш жүмсап және қолайлы әдістер тауып, статикалық қалпын сақтап түрған балуанды жығуға тырысады. Балуанның шеберлігі неғүрлым жоғары болған сайын аз күш жүмсап, өзінің бастапқы қалпын сақтайтындығын көруге болады. Әдісті орындаушы балуан соның эр түрлі жолдарын іздеп, езіне ең қолайлысын табуға тырысуы қажет. Ондай жолдарға:

Қарсыласының дене салмағын қолдану арқылы;
Қарсылас күгаінің бағытын қолдану арқылы;
Қарсыласының қозғалыс инерциясын қолдану арқылы;
Қарсылас әдісінің бағытын қолдану арқылы жетуге болады.

Алдымен осы қолайлы сэттерді жеке-жеке пайдаланып, соңынан көрсетіл-ген жағдайлардың бірнешеуін байланыстыра әдіс орындауды үйрету қажет. Осы жоғарыдағыларды орындаумен қатар, әдістердің орындалуының биомеханикалық зандылықтарын да білген жөн. Оған:

тіреу алаңы, тіреу нүктесі;
адам денесінің жалпы салмақ ортасы;
тепе-теңдік бүрышы;
сырғанау күші;
үйкеліс күші;
күш түсіру бағыты, қос күш;
үдемелік қозғалыс, инерция;
аударылу, айналу сәттері;
күштердің таралуы;

10.сыртқы және ішкі күштердің түрлері жатады.

Бірінші тарау бойынша тұжырымдар:

Күрестегі ойын әрекетiнiң тиiмдiлiгi жекелеген балуан ағзасының қызметтiк өндiрiсiнiң едәуiр маңызды көрсеткiштерiне арнайы әсер етулер есебiнен көтерiлуi мүмкiн. Оның одан ары қарайғы коррекциясы ойын тәсiлдерiн дәлме-дәл және жылдам орындауды жетiлдiру есебiнен жүзеге асуы мүмкiн. Сондай-ақ, спортшылар қабiлетiн жылжымалы сапаны дамыту деңгейiне толық қолдануға болады.
18-20 жастағы күресші студенттердiң дене қабiлетi, ең алдымен, күш-жiгерiнiң құрылу үрдiсiнiң дамуы аэробтық қайнар көздер құралдарымен, яғни, жұмыс уақытында ағзаға оттегiнiң келiп түсу деңгейiмен анықталады. Жасына байланысты (20 жасқа қарай) күресші студенттердiң ойындық қызметiн аэробтық үрдiстерiн анаэробтық үрдiстерге күш-жiгермен қамтамасыз етуде белгiлi бiр сапалық қозғалыс немесе алға басушылық болады.
18-22 жастағы күресшілердің ағзасының аэробтық мүмкiндiгiн дамытуға бағытталған әдiстемесi, қызметтiк өндiргiш және арнайы дайындық көрсеткiштерiнде де, спорттық нәтижеге жетуде де оңды табыстар бередi.
Күресші студенттердi дайындаудың қазiргi таңдағы жүйесi күресші студенттердiң қорғаушылық қозғалыстары мен тәсiлдерiнiң тиiмдiлiгiнiң жоғарғы деңгейiн қамтамасыз етпейдi, бұл олардың спорттық шеберлiктерiнiң өсуiне керi әсер етедi.
Күресші студенттердiң қорғаушылық қозғалыстары мен тәсiлдерi тиiмдiлiгiнiң көрсеткiштерi алдын-ала өлшенген мәлiметтер мен жүргiзiлген факторлық талдау нәтижелерi негiзiнде жасалған, арнайы жаттығулық құралдарды қолдану көмегiмен едәуiр жақсаруы мүмкiн.

Күресші студенттердiң дене жұмыс қабiлеттерiнiң деңгейiн зерттеу

18-20 жастағы күресші студенттердiң арнайы дайындығының деңгейiн бағалау

Күресші командаларының табысты күресі үшiн қажеттi басты мiндеттердiң бiрi техникалық-тактикалық арсеналдың кең ауқымын игерушi жоғары дәрежедегi спортшыларды дайындау болып табылады, олар, белгiлi болғандай, ағзаның қызметтiк мүмкiндiктерiн мобилизацияллауды шақырады. Осыған байланысты, күресші студенттердiң дене жұмыс қабiлетi мен оның құрылымының деңгейiн арттыру мәселесi көкейтестi болып табылатыны күмәнсiз. Кезек күттiрмейтiн маңызды болып спортшы студенттердiң жұмыс қабiлетiне көп жағдайда әсер ететiн басты факторларды анықтау мәселесi де саналады.

Берiлген тарауда жасөспiрiм күресшілердің дене дайындығының көрсеткiштерiн зерттеу нәтижелерi 17-20 жастағы күресшілердің берiлiмдерiн эргометрикалық өлшеу негiзiнде мазмұндалады, сондай-ақ, осы жастағы топтардың өндiрiсiнiң қызметтiк дайындығы (аэробты және анаэробты деңгейi) мазмұндалып берiледi. Салыстыру үшiн бiрiншi разрядты жоғары дәрежелi күресшілер мен спорт шеберлерiнiң максималды қызметтiк өндiргiштiгiнiң бiз өлшеген көрсеткiштерi келтiрiледi.

Осы жерде күресші студенттердiң дене дайындығы қабiлетiнiң деңгейiн көтеру үшiн құралдар мен әдiстердi жасау мен негiздеу мәлiметтерi де келтiрiледi. Күрес бойынша студенттiк құрама командаларға арнайы дайындық тестiлерiнiң нәтижелерi 4-кестеде келтiрiлген.

4-кесте. Күрес әдісі бойынша студенттердiң құрама командадағы арнайы дайындық көрсеткiштерi

Көрсеткiштер

18 жасқа дейiнгi волей-болшы студенттер

22 жасқа дейiнгi волейболшы студенттер

мамыр

2001

Маусым

2001

қазан

2001

ақпан

2001

Ара қашықтықтан лақтыру нәтижелi- лiгi, %

51,5+10,78

(6,78)

60,17+8,45

(5,32)

59,07+9,41

(2,45)

60,01+8,31

(2,30)

20 м/с аралыққа жүгiрiп өту

3,55+0,13

(0,18)

3,06+0,27

(0,17)

3,25+0,10

(0,03)

3,14+0,23

(0,12)

Тiк секiру биiктiгi, см

48,8+6,75

(4,25)

49,0+7,05

(4,44)

65,25+7,35

(2,80)

66,30+6,31

(3,58)

Жылдамдық төзiмдiлiгi 2 х 40 с. және 30 х 40 с

563+26,4

(16,6)

572+27,0

(17,0)

398,9+18

(4,1)

409,3+19

(5,6)

Кеуде арқылы лақтыру%

67,08+13,32

(8,4)

78,67+9,24

(3,42)

80,35+7,67

(3,35)

65,68+8,30

(4,37)

18 жастағы күресшілерді тестiлеу екi рет жүргiзiлдi техникалық-тактикалық бағыттағы оқу-жаттығу жиынының басында және соңында, осы жерден көрсеткiштердегi бiршама айырмашылықтар байқалады. Сенiмдi болған айырмашылықтар 20 м аралыққа жүгiрiп өту уақытында ғана.

Жаттығулық ойындарда мұндай көрсеткiштер едәуiр жоғары. Бұл 18 жасар студенттердiң дене дайындығының деңгейi жеткiлiксiз жоғары дәреже де екендiгiн және жауапты турнирдiң шешушi күрес барысында командалардың күрес нәтижелерiнде керi әсер беруi мүмкiн екендiгiн бiлдiредi. Қызықты болып көрiнетiнi, 18 жасар күресші студенттердi республикалық турнирге дайындау кезеңiндегi тестiлеу нәтижелерi, республикалық турнирге қатысу алдағы 2001 жылдың жазында ЖОО-ы арасында Республикалық бiрiншiлiк дайындық жоспарына ендi.

Алынған мәлiметтердiң куәландыратыны; 20 жастағы күресшілер 18 жастағылардан 20 м аралыққа жүгiрiп өту уақыты мен тiк секiрудiң максималды биiктiгiне жылдамдық-күштiк дайындығы көрсеткiштерiмен басым түседi, бұл орайда күресте, лақтырған әдістің пайызының көлемi (44,24 және 49%) мен жамбаспен лақтыру таралымы (56% және 69%). Бұл мәлiметтер 2011 жылғы ҚР студенттiк чемпионат ойындары мен бақылау ойындарының техникалық аттамасын талдау кезiнде алынды.

Мынадай қызықты дерек өзiне назар аудартады: жаттығу сабағы барысында жүргiзiлген жас күресшілердің ара қашықтықтан және жамбаспен лақтыру пайыздының көлемiнiң көрсеткiштерi. Ол бақылау талаптарды тапсыруда тiркелген көрсеткiштерге едәуiр жол бередi. Бұл жаттығу үрдiсi кезiнде спортшы ағзасы арнайы дайындықтың дамуының дәрежесiне жеткiлiксiз әсер ететiн салмақтарға берiлетiнiн тағы да бекiте түседi; оның бiр компонентi болып жамбаспен лақтыру және кеуде арқылы лақтыруды тарату пайызы саналады. Мұның салдары күрес барысындағы жеткiлiксiз нәтижелiлiк болып табылады.

Бой-салмақтық көрсеткiштерiнiң көлемi тұрақты ұлғаюға беталыс жасауды көрсетiп отыр. 18-19 жастағы күресші студенттердiң денелерiнiң салмағы мен бой ұзындығы едәуiр аз мәнге не, ал бұлар ересек жастағы күресшілерде максималды болып келедi. Осы аталған екi көрсеткiштердiң де мәндi көлемдерi өзiне назар аудартады, ол күреспен айналысу үшiн iрiктеудiң ерекшелiгi болып табылады. Әртүрлi жастағы күресші студенттердiң арнайы дене дайындығының өлшенген көрсеткiштерiнiң орта топтық маңызы 5-кестеде ұсынылған.

5-кесте. Әртүрлi жастағы күресші студенттердiң арнайы дене дайындығының өлшенген көрсеткiштерiнiң орта топтық маңызы

Жас шамалық топтар

Күресші студенттер

Көрсеткiштер

18-19 жас

20 жас

21 жас

Максималды алактат-тық қуаттылық (МАҚ), кгм/с.

73,92+15,30

(3,34)

97,48+21,82

(5,45)

212,09+21

20 м аралыққа жүгiрiп өту уақыты, с.

4,22+0,18(0,04)

3,79+0,36

(0,09)

3,76+0,22

Секiргiштiк, см

38,38+6,68

(1,46)

55,56+10,45

(2,61)

58,47+6,55

Жылдамдыққа шыдамдылық

326,43+49,36

(10,77)

375,7+25,66

(6,39)

380,06+12

Қорғаныс жылдамдығының орналасуы

10,53+0,60

(0,13)

10,51+0,51

(0,13)

10,56+0,51

Ара қашықтықтан лақтыру нәтижелiлiгi,%

36,76+7,77

(1,70)

56,87+11,72

(2,93)

52,76+12,2

Техникалық дайындық бойынша комплекстi нормативтi орындау уақыты, с

34,01+1,71

(0,37)

40,50+2,44

(0,61)

40,57+2,95

Кестеде келтiрiлген сандар мынаны бiлдiредi: орта±стандартты ауытқу (ортаның қатесi).

а) Максималды алактаттық қуаттылықты өлшеу (МАҚ).

МАҚ көрсеткiшiнiң көлемi спортшы жасының өсуiне қарай арта түседi. Барлық топтар арасында маңыздылықтың жоғары деңгейiндегi нақты айырмашылықтар анықталды, олар күреспен айналысу барысында осыған ұқсас сипаттағы күш салудың пайда болу қабiлеттiң едәуiр көтерiлетiнiн мәлiмдедi. МАҚ көрсеткiштерi мен маңыздылығының өзгеруi бiркелкi өтедi, олардың арасындағы айырмашылық 18-19 және 20 жастағы күресшілердің 25% құрайды, 20-21 жастағыларда ол 20% тең, және ересек жастағы топ күресшілерінде берiлген көрсеткiштiң көлемдi өсуi 29%-ға тең.

б) Жылдамдық күштiң мүмкiндiктерiн анықтау.

20 метрге жүгiрудегi зерттеу нәтижелерiн талдай отырып, мынадай қорытынды жасауға болады: төменгiден жоғарғы жастық топқа өтуде максималды жылдамдық 20 жастағы спортшылардың көлемiне (6,02 м/ак) қол жеткiзе отырып ұлғаяды. Айырмашылықтар (18-20 жастағылар арасындағы айырмашылықты қоспағанда) барлық топтардың көрсеткiштерi арасында анық, оны бiршама жас айырмасы мен дайындық деңгейiне байланысты түсiндiруге болады (жiктеу кезiнде олар бiр жастағы топты құрайды).

Берiлген параметрдiң төменгiден ортаңғы жасқа (18 жас) және жоғарғы топқа (20 жас) өтудегi өсу жылдамдығы 10% құрайды. Жоғарғы айтылғандардан көрiнетiнi, яғни, күрестегі жүйелi дайындық әсерi 20 м қашықтыққа жүгiрiп өту уақытының көрсеткiштерiнде жеткiлiктi түрде айтылады.

в) Секiргiштiктiң өзгеруi тiк секiрудiң максималды биiктiк көрсеткiштерiнiң көлемi едәуiр жоғарғы жастағы топқа өтуде бiрте-бiрте артады. Барлық көрсеткiштер арасындағы айырмашылықтар, орта жас тобы iшiндегi айырмашылықты қоспағанда, маңыздылықтың жоғарғы деңгейiнде анық (аналогиялық картина 20 м. аралықтағы максималдық жылдамдық көрсеткiшiн салыстыру кезiнде байқалды).

Секiргiштiктiң бiр топтан екiншiсiне өтудегi өсу көлемi құрайды: 35% (18 ден 19,20 жас), 5% (20-22 жастағы топ iшiнде) және 20% (18-ден жоғарғы жастағы топ спортшылары). 18-ден 20 жастағы көрсеткiштердiң жалпы өсуi 47% тең.

Күреспен айналысу секiрмелiк көрсеткiшiне дұрыс әсер етерi даусыз. Бұл сапа күресші дайындығының негiзгi жиынтығының бiрi.

г) Жылдамдыққа төзiмдiлiктiң динамикалық деңгейi.

Алынған мәлiметтер төмендегiдей қортындылар жасауға мүмкiндiк бередi: күреспен айналысатын студенттердiң дене қабiлетiнiң (жылдамдық, төзiмдiлiк, ептiлiк, күштiлiк т.б.) дамуына күмәнсiз, дұрыс әсер етедi.

Нақты айырмашылықтар барлық жастағы топтардың көрсеткiштерi арасынан (18-19 жастағы спортшы студенттер тобының нәтижелерi арасындағы айырмашылықтан басқа) байқалады. Көрсеткiштердiң жоғарғы көлемi 18 жастағы күресшілерден-39 м байқалды.

Талдау жүргiзiлген топтарда өсу пайызының динамикасы жас ұлғаюына байланысты мынадай болады: 32%, 2%,5%.

д) Қорғанысты орналастыруға қабiлеттiлiктi сипаттайтын көрсеткiштердiң өзгеруi.

Алынған мәлiметтер берiлген параметр маңызының жасқа байланысты өзгеруi бiркелкi өтпейтiнi туралы мәлiмдейдi. Негiзгi өсу орта жастан (18 жас) жоғарғы жастағы топқа өтуде байқалады, оның көлемi-5%. Төменгi және екi орта жастағы топтар көрсеткiштерi бiрнеше төмен және шамамен бiр деңгейде болады (10,5 с).

Бұл 18-20 жастағы студент-спортшылардан жеткiлiктi төмен болатын орналастыру жылдамдығына қатысты. Қорғаныс тиiмділігi күрестің аяқталу кезеңiнде бiрден артады, ол барлық жағынан, күресшінің берiлген компонентiнiң жетiлуiне кететiн уақытқа қажеттi күштiң артуымен байланысты, өйткенi шабуылдаудағы күрестің техникалық-тактикалық деңгейi теңеседi және жарыстарда табысқа тек қорғанысы жақсы ұйымдастырылған күресші ғана жетедi, ол жеке әрекеттiң жоғарғы деңгейiне негiзделедi.

е) Ара қашықтықтан лақтыру нәтижелiлiгi көрсеткiштерiнiң өзгеруi.

Лақтырған кездегі көрсеткiштерiнiң пайызы 18 жастағы күресшілердің өте жоғары маңыздылығы байқалады, ол орта жас тобындағы спортшы студенттерден сәл-ақ аз (56% және 52%). Бұл 17-18 жастағы күресшілерде байқалған әдістің дәл орындалу пайызының көлемiне маңызды жол бередi (36,7%), ол басқа қалған топтар көрсеткiшiнен бiршама төмен, бұлардың арасында осыған ұқсас айырмашылықтар көрiнген жоқ. Берiлген көрсеткiштiң өсу пайызы төменгi топтан жоғарғы топқа өту кезiнде 37%-ке тең.

ж) Кешендi талаптарды орындаудағы уақыт көрсеткiштерiнiң динамикасы.

Зерттеу барысында алынған мәлiметтер төменгi жастағы күресшілер ересектерге қарағанда жаттығуларды бiршама жылдам орындайтынын көрсеттi; 18-19 жастағы күресші студенттердiң көрсеткiштерi маңыздылықтың жоғарғы деңгейiнде барлық жастағы топ өкiлдерiнде белгiленген көрсеткiштерден бiршама ерекшеленедi; орта және ересек топтар арасында айырмашылықтар байқалған жоқ.

Бұл, барлық жағынан алғанда, былайша түсiндiрiледi: ересек жастағы студенттер жаттығуларды едәуiр жоғары техникалық деңгейде орындайды олардың аяқтарының жұмыс iстеуi қорғаныс кезiнде едәуiр тиiмдiрек, техникалық тәсiлдердiң орындалуы және т.б.

Осылайша, күресші студенттердiң арнайы дайындық деңгейiнiң көрсеткiштерiн эргометриялық тестiлеуден алынған нәтижелердiң көрсеткенi, жылдамдық-күштiк дайындықтың негiзгi көрсеткiштерiнiң көлемi (максималды жылдамдықтар, қорғаныстағы жылдамдықты орналастыру), жылдамдыққа төзiмдiлiктiң және техникалық дайындықтың (әдістерді орындау және лақтыру нәтижелiлiгi) негiзгi көрсеткiштерiнiң көлемi бiрте-бiрте тұрақты ұлғаятынын бiлдiредi.

Жасына қарай, белгiленген себептерге байланысты қорғаныстағы күрестің белсендi түрлерiне және шабуылға кететiн уақыт пен техникалық дайындықтың кешендi мөлшерiн орындау уақыты қысқарады.

Күресші студенттердiң функционалдық (қызметтiк) мүмкiндiктерi

Күресші студенттердiң берiлген мүмкiндiктерiнiң даму дәрежесi туралы қолда бар мәлiметтер өте үзiктелiп берiлген және саны тым аз күресші студенттер ағзаларының қызмет атқару мүмкiндiктерi олардың аэробты және анаэробты өндiрiстiк деңгейiн параллельдi анықтаумен қатар жан-жақты зерттелмеген. Сонымен бiрге студенттiк күресте аэробты және анаэробты өндiрiстiк көрсеткiштердiң өзара байланысы туралы мәлiметтер алынбаған, 70 жылдардың басында жүргiзiлген зерттеулер жоғары класты күресшілер континентiн қозғаған.

а) Қайталанатын өндiрiстiң ең көбi 6-кестеде әртүрлi жастағы күресші студенттердiң ең көп аэробонды өндiрiсiнiң даму деңгейiн сипаттайтын орта топтық маңыздылықтар келтiрiлген.

6-кесте. 18-21 жастағы күресші студенттердiң аэробты өндiрiсi көрсеткiштерiнiң орташа маңызы.

Көрсеткiштер	Студент- күресшілер
Көрсеткiштер	18-19 жас	20 жас	21 жас
О₂ ең көп қолдану л/мин	2,71+0,57 (0,12)	3,40+0,51 (0,13)	3,39+0,52
О₂ ең көп қолдану мл/кг/мин	53,70+10,68 (2,33)	53,01+4,33 (1,08)	78,96+5,73
Лактатты О₂ қолдану деңгейi, л/мин	2,11+0,62 (0,13)	2,13+0,59 (0,15)	2,50+0,61
Алактатты О₂ қолдану деңгейi л/мин	0,46+0,22 (0,05)	0,79+0,22 (0,05)	0,69+0,18
Ең көп жеңiл (өкпе) жел беру, л/мин	93,56+22,59 (4,93)	122,32+20,14 (5,03)	127,9+20
Ең көп жеңiл (өкпе)жел беру, л/мин/кг	1,86+0,32 (0,09)	1,90+0,23 (0,06)	1,85+0,21
Ең көп О₂-пульс мл/уд, мин/кг	0,29+0,06 (0,01)	0,29+0,03 (0,01)	0,27+0,03
Ең көп О₂-пульс мл/уд,/мин	14,60+3,14 (0,69)	18,43+2,82 (0,70)	18,43+3,44
«ПАНО», кг	797+149 (33)	720+198 (49)	597+122 (3)
Қуаттылық, кгм	1309+184 (40)	1543+235 (59)	1541+213

* Кестеде келтiрiлген сандар мынаны бiлдiредi: орташа ± стандартты ауытқулар (орташа қатесi).

Алынған мәлiметтердi талдай келе белгiлi болғаны, ОМП-ның абсолюттi көлемдерi зерттелетiн жасқа нақты байланысты болады. Барлық топтар арасындағы айырмашылықтар маңыздылықтың жоғарғы деңгейiн де орта жастағы топтың iшкi айырмашылығын қоспағанда сенiмдi. Дене салмағының бiрлiгiне есептегенде аталған айырмашылықтар теңеседi және маңызсыз деп танылады. Бұл орайда тiптi керiсiнше байқалады: ОМП-ның едәуiр жоғары қатысты маңыздылығы 18-19 жастағы студенттерде болады (53,7 мл/кг), онда 20 жастағы волейболшылардағы сияқты-48,9 мл/кг. Шындығында, атап көрсету керек, топтар арасындағы айырмашылқтар сенiмсiз, 19-20 жастағы күресші студенттердiң көрсеткiштерiнiң 5%-тiк маңыздылық деңгейiнде сенiмдi ерекшеленетiн айырмашылығынан басқа.

Алайда, назарға алатын жайт, 18-20 жастағы студенттер салмағының көрсеткiштерiнiң өсуi жүрек қан тамырлары жүйесiнiң дамуынан алда екендiгi байқалады және ағзаның аэробты мүмкiндiктерiнiң деңгейiн бағалауда интегралды болып табылатын оттегiнi ең көп тұтыну көрсеткiшiнiң көлемi, берiлген жағдайда (бұл диспропорция ерекше айқын көрiнiп қолданылған күресші студенттерде) ағзаның аэробтық мүмкiндiктерiнiң даму деңгейiн жеткiлiксiз нысандарды көрсетедi.

Салтин Б., Остранд Б. ОМП-ның абсолюттi маңызының параметрлерiн ғана бағалау үшiн қолдануды ұсынады. Сонымен бiрге атап айтатын нәрсе, абсолюттiге қарағанда ОМП көрсеткiштерiнiң қатысты маңыздылығы 18-20 жастағы күресші студенттерде берiлген спорт түрлерiнiң 2 жыл барысындағы жүйелi сабақтарында сенiмдi өзгерiстердi бастан кешiрген жоқ.

Жұмыс атқарушы бұлшық еттерде ²тыныстық бақылау² тиiмдiлiгiн көрсететiн лакатты О₂-тұтыну деңгейiнiң көрсеткiшi зерттелетiн жастың ұлғаюы мен артады, бұл орайда ОМП сипатының өзгеруiмен кейбiр түйiсудi меңгередi. Аталған көрсеткiштер көлемiндегi айырмашылықтар 18 жастағы ер балдар топтары арасында басқа қалған топтардың бәрiмен бiрдей жоғары маңыздылық деңгейде. Минокард қабiлетiнiң қосымша метаболистiк бағасы болып табылатын О₂-нi алактатты тұтыну деңгейi көрсеткiшiнiң көлемi 18-19 жастағы күресші студенттердiң көрсеткiштерiн басқа жастағы /11, 23, 18/ топтардың нәтижелерiмен салыстырғанда ғана едәуiр өзгерiсте болатыны анықталды, өз кезегiнде, осылардан алынған мәлiметтер арасында айтарлықтай айырмашылықтар аса байқалған жоқ.

Сыртқы тыныс алу аппаратының жұмыс iстеу тиiмдiлiгi өкпенiң максималды тыныс алу көмегiмен сипатталады. Өкпенiң тыныс алуының абсолюттiк көрсеткiшiнiң көбiрек орташа маңыздылығы 20 жастағы ер балаларда белгiлендi, ал азырағы 18-19 жастағы спортшы студенттерде белгiлендi. Берiлген көрсеткiштiң көлемiндегi айырмашылықтар, 18-19 жастағы топтар арасындағы айырмашлықты қоспағанда, басқа барлық жастағы топтардың арасындағы жоғары маңыздылық деңгейiнде нақтырақ болады, сондай-ақ 20-21 жастағы волейболшылар арасында да нақты болып келедi.

Берiлген параметрдiң жалпы өсiмi 20% құрады. Өкпенiң максималды тыныс алу көрсеткiшiнiң қатысты маңыздылық көлемiнiң динамикасы әртүрлi жас өкiлдерi арасындағы сыртқы тыныс алу аппаратының жұмыс тиiмдiлiгi айырмашылығының жоқтығын бiлдiредi. ОМП көрсеткiшiмен максималды өкпенiң тыныс алу көрсеткiшi, оттегiлiк жүрек соғысы (О₂) спортшының функционалдық жағдайы критерийлерiнiң бiрi болып табылады. Б.Хендерсон мен Д.Принстiң пiкiрлерi бойынша, ол қандағы гемоглобин құрамы сияқты, жүрек соғысы жұмысын да жақсы көрсетедi.

С.Бланке мәлiметi бойынша, О₂ жүрек соғысы, ОМП-қа қарағанда ағзаның кардиологиялық жағдайы туралы көбiрек ақпарат бередi. Күресші студенттердiң бұл көрсеткiшiнiң динамикасын бақылау кезiнде зерттелетiн жасқа байланысты оның сызықтық көлемiнiң өсуi байқалды.

Барлық топтар арасындағы айырмашылықтар маңыздылықтың ең жоғарғы деңгейiнде нақты болады. О₂ жүректiң соғу жиiлiгiнiң қатысты маңыздылығында едәуiр өзгерiстер байқалған жоқ. «Пано» сынақ деңгейiнiң орталанған топтық көрсеткiштерi динамикасын, тыныстық коэффицент көлемiн 6-кестедегi мәлiметтер бойынша анықтауға болады.

18-19 жастағы күресші студенттердiң максималды қайталанатын деңгейiн сипаттайтын көрсеткiштердiң динамикасын талдай отырып, бiр жағынан олардың абсолюттiк көлемiнiң тұрақты ұлғаю тенденциясын (ОМП, О₂ жүрек соғу жиiлiгi, сынау қуаттылығының деңгейi), екiншi жағынан, жоғарыда аталған көрсеткiштердiң белгiлi деңгейдегi мәнiнiң тұрақтылығын атап көрсеткен жөн.

б) Анаэробты өндiрiстiң максимумы.

7-кестеде күресші студенттердiң анаэробты өндiрiсiнiң максималды деңгейiн сипаттайтын көрсеткiштердiң орта топтық мағынасы келтiрiлген.

7-кесте. Күресші студенттердiң анаэробты өндiрiсiнiң маңыздылық көрсеткiштерi

Көрсеткiштер	Студент-күресшілер
Көрсеткiштер	18-19 жас	20 жас	21 жас
О₂-қарызының максимумы, л	4,11+1,32 (0,29)	8,25+2,85 (0,71)	7,06+2,93
О₂-қарызының максимумы, мл/кг	82,83+26,14 (5,7)	128,17+41,64 (10,41)	100,95+3
О₂ алакатты қарызы, л	1,45+0,65 (0,14)	1,77+0,78 (0,20)	1,90+0,59
О₂ алакатты қарызы, мл/кг	28,92+11,35 (2,48)	27,10+9,47 (2,37)	26,99+6,0
О₂ лактатты қарыз, л	2,66+1,08 (0,24)	6,47+2,47 (0,62)	5,15+2,58
О₂ лакатты қарыз мл/кг	53,70+22,36 (4,88)	101,01+37,65 (9,41)	73,98+35
Жылдамдықтың алактатты константы (к1)	1,63+0,71 (0,15)	1,31+0,41 (0,10)	1,37+0,32
Жылдамдықтың лактатты константы (к2)	0,18+0,08 (0,02)	0,13+0,05 (0,01)	0,17+0,09
СО₂ эксцесi, л	0,53+0, (0,05)	1,07+0,42 (0,10)	1,39+0,26
СО₂ эксцесi, мл/кг	10,49+4,76 (1,04)	16,62+6,14 (1,53)	20,18+3,3

Алынған мәлiметтердiң көрсеткенi, оттегiлiк қарыздың сомалық көрсеткiшiнiң абсолюттiк мәнi мен оның алактаттық фракциялары 20 жастағы күресшіде көбiрек байқалады, төменгi жастағы топ өкiлдерiнде азырақ байқалады.

О₂ лактаттық қарыз көлемiнiң көрсеткiштерi 18 жастағы күресшілерде өте жоғары (6,47л). Осы көрсеткiш динамикасын талдау барысында анықталғаны сол, олардың арасындағы айырмашылықтар тек 18-19 жастағы жасөспiрiмдер туралы мәлiметтер мен басқа қалған жастағы топтар туралы мәлiметтердi салыстырғанда сенiмдi болады.

Осылайша, жасына байланысты О₂ қарызының абсолюттiк көлемi де өзгерiп отырады. Кейбiр айырмашылықтар О₂ қарызының алактатты фракциясының динамикасы өсуiнде байқалады, оның көлемi жас өскен сайын тұрақты ұлғайып отырады, алайда, айырмашылықтар тек 18-19 жастағы күресшілерді 20-21 жастағы спортшылармен салыстырғанда ғана белгiлi болады. Сомалық және лактатты О₂-қарыздарының қатысты көрсеткiштерi 19 жастағы студенттерде үлкен көлемге ие болды, ал О₂ алакатты қарызы төменгi жастағы топтың спортшыларында үлкен көлемде болады.

18-19 жастағы спортшылардың көрсеткiштерi мен О₂-(к1) қарызының жылдамдығын төлеу көрсеткiшi арасында бiр жағынан, ал басқа жағынан 20-21 жастағы күресшілер арасында нақты айырмашылықтар байқалды.

О₂-лактатты қарызын (к2) жылдамдықты төлеудегi көрсеткiшiнiң маңыздылығының жоғарғы деңгейi барысында, басқа қалған топ өкiлдерiнде аталған көрсеткiштер жасөспiрiмдердiң төменгi топтарында басым болғанымен, олардың бiр-бiрiнен айырмашылығы жоқ.

Ехс СО₂-көрсеткiштерiнiң ең жоғары көлемiн 21 жастағы күресшілер, ең төменгi жасөспiрiмдер. Ехс СО₂ абсолюттi көрсеткiштерi 21 жастағы күресшілерде жоғарғы деңгейде, төменгi жаста жасөспiрiмдерде төменгi деңгейде болады. Олардың ерекшелiктерiнiң растылығы төменгi жастағы топтардың деңгейлерiмен салыстырғанда айқын көрiнедi. Ехс О₂ қатыстылық белгiлерiнiң деңгейлерi — 21 жастағы күресші студенттерде көбiрек, ал 19 және 20 жастағы күресшілерде едәуiр аздау. Ерекшелiктерiнiң растылығы барлық жастағы топтардың көрсеткiштерi тән, тек 20 және 21 жастағы топтар арасындағы айырмашылықтарды алмаған кезде.

Жоғарыда аталғаннан көретiнiмiз, 19, 20 және 21 жастағы күресшілер төменгi жастағы (17-18 жас) күресшілердің аэробты өндiрiсiнiң негiзгi көрсеткiштерiнiң деңгейлерiнен едәуiр жоғары асып тұрады (максималды О₂-қарызының абсолюттi деңгейi және оны құрайтын фракциялар, Ехс СО₂, сонымен қатар О₂-қарыздың лактаттық және максималдық қатыстылық параметрлерi, Ехс СО₂ деңгейi). О₂-қарызының қатыстылық көрсеткiштерi шындығында өзгерген емес.

Күресші студенттердiң дене жұмыс қабiлетiнiң қызметтiк мүмкiндiктерi

Күресші студенттердiң дене жұмыс iстеу қабiлетiнiң факторлық құрылымы. Бұл бөлiмде 18-21 жастағы күресші студенттердiң дене жұмыс iстеу қабiлетiнiң басты факторларын анықтауға қолданылған факторлық талдаулардың нәтижелерi көрсетiлген (барлық топ толығымен).

Факторлық талдауды жүргiзу кезiнде алты ортақтасқан факторлар көрсетiлдi, олардың көмегiмен бақыланып отырған жеке көрсеткiштер арасындағы байланыстарды түсiндiруге болады. Бұл факторлардың үлесiне жалпы сұрыптаулардың бытырауы (дисперсия выборки)-73,8% кiредi. Ал ендi түсiндiрме түсiнiктi болу үшiн, корреляцияның барлық статистикалық маңызды коэффиценттерi, әр көрсетiлген факторлардың өлшенген көрсеткiштерi мен бiрге байланыстарын бейнелейдi, ол 5-кестеде жеке көрсетiлген.

5-кесте. Факторлық талдауға енген кодтық белгiлердiң көрсеткiштерi, сонымен қатар, айналымнан кейiнгi факторлар

фактор 1		фактор 2		фактор 3		фактор 4
Жалпы аэробтық қуаттылық		Арнайы дайындық		Лактатты қарызды жою жылдамдығы		Алактатты қарызды жою жылдамдығы
Код-тық белгi	Кор-реля-ция	Код-тық белгi	Кор-реля-ция	Код-тық белгi	Кор-реля-ция	Код-тық белгi	Кор-реля-ция
Х3	0,905	Х25	-0,599	Х15	0,758	Х14	0,673
Х7	0,903	Х21	-0,542	Х17	-0,635	Х16	-0,427
Х6	0,828	Х26	-0,421	Х18	-0,627
Х4	0,827
Х23	0,816

Фактор 1 (жалпы сұрыптаулардың бытырауының 35% жоғарысы) велоэргометрдегi жұмыс уақытының жалпы көрсеткiштерiнiң, ОМП абсолюттық деңгейiнiң Оg-пульстiң және өкпенiң тыныс алудағы жағымды корреляциясын анықтайды. Осыған қарап, аталған факторды жұмыс қабiлетiнiң деңгейiн анықтайтын ағзаның кейбiр қасиеттерiмен бiрiктiруге болады.

Фактор 2 (жалпы сұрыптаулардың бытырауының 10,2%) бұл жерде кешендi талапты орындау уақытының және 20 метрлiк алаңды жүгiрiп өту уақытының көрсеткiштерi бойынша факторлық үлес жоғары болады.

Фактор 3 және 4 (жалпы бытыраулардың 8,7% және 8,2%) лактаттық О₂-қарызының (К2)-3 фактор және алактаттық О₂-қарызының (К1)-4 фактор констакттық төлемiнiң жоғары нәтижелiк орреляциясы болады. Осы факторлар О₂-қарызының фракцияларының тез жойылғыштығын анықтайды, ол жасөспiрiм баскетболшылардың ойындағы iс-әрекетiнiң анаэробты энергиямен қамтамасыз ету пайызына жатады.

Фактор 5 және 6 (жалпы сұрыптаулар бытырауларының 6,1% және 5,3%) мксималды О₂-тұтынумен статистикалық маңызды корреляцияда болады және демалу, ПАНО, коэффицентiнiң деңгейiмен де болады. Бұл байланыстардың нақты түсiндiрмесi болып аталған факторлардың бiр-бiрiмен бiрiгуi болып табылады және жасөспiрiм спортшылардың ағзасының деңгейiмен де байланысты.

Сол себептен, факторлық талдау, 18-21 жастағы студент күресшілердің дене жұмыс қабiлетiнiң, аэробтық қабiлетiнiң даму деңгейiнiң көбiнесе анықтауға септiгiн тигiздi, атап айтқанда жұмыс уақытында ағзаға келетiн оттегiнi тиiмдi пайдалануды да анықтайды. әдiстемелiк жағынан бұл, күресші студенттердiң жұмыс қабiлетiн анықтайтын функционалдық дайындық базасын құру үшiн, басты назарды төзiмдiлiктi дамытатын жаттығу тәсiлдерiне аудару қажет болып отыр.

Жұмыс iстеу қабiлетiнiң маңызды белгiсi ретiнде арнайы дайындық екенiн ескеру қажет. Ағза қабiлетiнiң аэробтық көздер арқылы энергия шығаруы маңызды роль атқарады. Бiздiң тәжiрибелер нәтижесiнде алынған мәлiметтерге қарағанда, күресші студенттердiң маңызды факторы болып биоэнергетикалық үрдiстердiң аэробтық қуаттылығы болып табылады, ол күресшілердің дене жұмыс қабiлетiн анықтайды. Барлық топтарды (18-21 жас) толығымен алған кезде оның үлесiне жалпы сұрыптаудың бытырауларының 35% келедi.

Ағзаның бұл қабiлетi, ертеректе жүргiзiлген тәжiрибелер негiзiнде, жүзушi жасөспiрiмдер мен конькишi-жасөспiрiмдердiң жоғары нәтижелерге қол жеткiзуге ықпалын тигiзген. Аэробтық өндiрiс ғылыми-әдiстемелiк әдебиеттерде жалпы төзiмдiлiкпен байланыстырылады. Маңыздылығы жағынан екiншi фактор күресші студенттердiң арнайы дайындық деңгейiн анықтайды (жалпы сұрыптау бытырауының 10,2%). Баскетболды зерттеген кезде /95/ баскетболшы студенттердiң дайындық компоненттерi бiрнеше рет аталып өтiлдi.

Тек, үшiншi маңыздылығы жағынан факторға алактаттық және лактаттық оттегi қарызын тез жою қабiлетi түрiндегi аэробтық өндiрiс алады. Егер ересек күресшілердің жұмыс қабiлетiнiң басты факторларын анықтаудағы ертеректегi нәтижелерiн, алынған мәлiметтермен салыстырсақ онда олардың арасындағы орасан зор айырмашылықтарды көремiз. Мысалы, үлкен мамандандырылған күресшілерге алынған мәлiметтерге қарағанда, күресшілердің жұмыс қабiлетiн арттыру үшiн, басты назарды олардың аэробтық мүмкiндiктерiн дамытуға аудару қажет.

Аэробтық гликометикалық өндiрiс практикалық өндiрiс практикалық iс-әрекетте және оқулық-әдiстемелiк әдебиеттерде жылдамдылық төзiмдiлiгiмен байланысады. Сол себептен, бiз жүргiзген факторлық талдау нәтижелерi мен қолданылған теңестiрулердi қарастыра отырып, 18-21 жас аралығында күресші студенттердiң жасын өтпелi деп айтуға болады, осы жерден үлкен күресшілердің аэробтықтан анаэробтық ойын жүйесiне өту кезiндегi энергиямен қамтамасыз ету үрдiстерiнiң өзгеруi басталады.

18-19 жастағы күресші студенттердiң анаэробтық өндiрiсi деңгейiн арттыруға арнайы жаттығулардың әсерi

Мамандандырылған жаттығулардың 18-19 жастағы студент- күресшілердің анаэробтық өндiрiс деңгейiнiң жоғарылауына әсер етуi. Жүргiзiлген тәжiрибелердiң нәтижелерi көрсеткендей, көпжылдық жаттығу үрдiсiнде дене дайындығы күресші студенттердiң негiзгi компоненттерiнiң бiрi болып табылады. Сонымен қатар, алынған мәлiметтер жас спортшылардың дене дайындығының деңгейiнiң аса жоғары емес екендiгiн және резервтегi жасөспiрiм спортшылардың спорттық деңгейiн жоғарылатуын дәлелдейдi.

Соңғы жылдары кейбiр тәжiрибелерде, күресші студенттердiң контингентiнде жүргiзген кезде, ойыншылардың әртүрлi дене сапасын дамытуға бағытталған әртүрлi жаттығу бағдарламаларды қолдануды тапты. Мысалы, кейбiр авторлар жаттығу үрдiсiнде айналмалы жаттығуларды кең қолдануды ұсынады, ол ағза мен жүйелердiң функционалдық жағдайларына жағымды әсер етедi, техникалық-тактикалық iс-әрекетiн жақсартады, жылдамдығын және жылдамдық төзiмдiлiгiн жоғарылатады, сонымен қатар, қорғаныста ойынның тиiмдiлiгiн арттырады. Айналмалы жаттығу үрдiсiн ұйымдастырудағы тиiмдi форма болып табылады . Айналмалы жаттығу күресшілерді дайындауда кең қолдануды талап етуiн атап өткен жөн. Бұл әртүрлi тәжiрибелердiң нәтижелерiмен дәлелденедi.

Осыған орай, бiздiң жаттығу бағдарламамыздың кейбiр кезеңдерiне айналмалы жаттығуды қолдану ұйғарылды. Жаттығу жүктемелер ағзаға әсер ету деңгейiне орай күресте былайша бөлiнедi:

-аэробтық бағыттағы күш-қуаттар (ЖСЖ=160-180 соққы/ мин);

-анаэробты гликолитикалық бағыттағы күш-қуаттар (ЖСЖ 180 соққы/мин жоғарыдан)

-алактатты-күштiлiк бағытындағы күш-қуаттар (қарқындылығы жоғары, ұзақтылығы 20 секундқа дейiн). Бiздiң экспериментiмiз барысында, ағзаға әсер ететiн күш-қуаттардың көлемi есептеледi, олардың деңгейi пульстық режимнiң мәлiметтерi бойынша анықталып отырды, оны экспериментке қатысушылар өздiгiнен өлшеп отырды. 16 айлық эксперимент екi кезеңде жүргiзiлдi.

Сегiз айлық дайындық мезгiлiнiң 608 сағатының 320 сағаты (62,6% уақыты) пульстiк режимде эксперименттiң бiрiншi кезеңiнде 150 соққы/мин-мен жүзеге асырылды. Атап айтқанда ағзаның функционалдық жүйесiне әсер ететтiн кезде оның 44,7% аэробтық күш-қуатқа тиiстi 39,3% араласқан күш-қуатқа тәуелдi және соңында 3,6% алактатты-күштiлiк бағытқа тиiстi. Эксперимент туралы бұл бақылау кезеңi жарысқа дейiнгi және жарыс мерзiмiне келгендiктен, уақыттардың көп бөлiгi техниканың элементтерiн жетiлдiруге және тактикалық байланыстарға бөлiндi, осы үрдiстерде үйрету түрлерi, көрсету мен түсiндiру сонымен қатар, жаттығуларды жақсылап меңгеру үшiн баяу режимдерде орындау орын алды.

Эксперименттiң бiрiншi бөлiгiнде баскетболшы студенттер 15-25 бақылау және ресми ойындар өткiздi. Эксперименттiң екiншi бөлiгiнде салыстырмалы педагогикалық эксперимент өткiзiлдi. Ол үшiн 30 шыныққандар өздерiнiң спорттық деңгейiне сай екi топқа бөлiндi, оның бiрi бiздiң жасалған жаттығу бағдарламамызды оқуларының соңында қолданған, ал екiншiсi бақылау болған. Ол жаттығуларды жалпы берiлген әдiстеме бойынша жалғастырды. Әр топтың құрамында 15 адамнан болды.

Эксперименттiң екiншi бөлiгiнiң ұзақтығы бiрiншiсi сияқты 8 ай шұғылданушылар аптасына 8 рет жаттығып отырды (спорттық-сауықтыру лагерi жағдайында-10 рет). Екiншi бөлiктi эксперимент күресші студенттердiң жылдық циклдық дайындығының әртүрлi кезеңдерiне келгендiктен, әдiстердi жасауда дифференциалды жеке жаймен келу керек едi, сонымен қатар, спортшылардың дайындық кезеңдерiнде қойылатын мақсаттар мен шешiмдердi назарға алу керек.

Атап өткенiмiздей, жаттығу бағдарламасы әр оқулық-жаттығу сабақтардың соңғы жақтарында қолданылып отырды, оны орындау үшiн 20 минут уақыт бөлiнiп отырды, осы уақытта бақылау тобында жаттығушылар әдістерді лақтыру және иық арқылы лақтыруды орташа қарқынмен (ЖСЖ 140 соққы/мин төмен) орындап отырды.

Сондықтан, жаттығуға бөлiнген уақыт мөлшерi педагогикалық классификация бойынша-650 сағат (оқулық-жаттығу жұмысының үлкендiгiне орай, эксперименттiң бiрiншi бөлiгiне қарағанда қосымша)-екi топ үшiн бiрдей болды.

Жаттығу бағдарламасын құруда басты мақсаттар мыналар болды:

Жаттығулардың жан-жақтылығы, атап айтқанда, сол немесе басқа да дайындық кезеңiне сәйкестiгi.
Сабақтарды жай материалдық тұрғыдан қамсыздандыру, атап айтқанда, университеттiң күресші студенттерiн дайындау жағдайында қол жеткiзiлуi.

Ауыспалы кезең кезiнде бағдарламаға аэробтық бағыттағы жаттығулар енгiзiлдi-тоқтатылмайтын пульстiк режимдегi 150-160 соққы/минутындағы бiрiңғай жүгiру, ол мүмкiндiгiне қарай ашық ауада орындалды.

Дене дайындықтарына арналған бастапқы кезеңде, ол уни-верситеттiң Шымкент институтының спорттық-сауықтыру лагерiнде өткiзiлдi, эксперименталдық топтың сыналушылары күш-қуаттың аэробтық және аралас түрлерiн орындады. Дайындық кезеңiнiң бiрiншi жартысында (маусым-шiлденiң басы)-аралас кезеңiнде қолданылатын тек аэробтық түрде, ал екiншi жартысында (шiлде-тамыздың басы)-араласқан түрде, бiрақ аэробтық түрдегi күш-қуатқа тағы да өтедi. Сабақтарға жан-жақтылық енгiзу үшiн, екi түрлi нұсқа қолданылды:

1-нұсқа. 7-минуттық жүгiру (ЖСЖ=150-160 соққы/мин)-қатты ойлы-қырлы жерлермен және үлкен қырлы жерлермен 6 минуттық жүгiру (трассаның әр 70-80 метрiне 15 метрге дейiн, ЖСЖ= 160-180 соққы/мин)-7 минуттық жүгiру (ЧСС=150-160 соққы /мин).

2-нұсқа. 5 минуттық жүгiру (ЖСЖ=150-160 соққы/мин)-сабақтардың негiзгi бөлiмi айналмалы жаттығудың түрi бойынша ұйымдастырылған. Жаттығулар төрт жаттығу орнында орындалып отырды: 1-қорғаныс қозғалыстарын орындаудағы аяқтардың жұмысы; 2-жерде отырып аяқпен дене бөлiгiн кезек-кезек көтеру, 3-жартылай отырып секiру; 4-штанганың грифiн (10 кг) төменгi жағдайдан жоғарғы жағдайға көтеру-5 минуттық жүгiру (ЖСЖ= 150-160 соқ/мин). Айналмалы жаттығу кезiнде әр жаттығу орнындағы жұмыс екi минуттай болады (ЖСЖ=150-160 соқ/мин), демалу үзiлiсi-30 секунд. Сыналушылар бiр айналым бойынша өтiп отырды.

Жарысқа дейiнгi кезең уақытында (тамыз айының аяғы-қазан айының соңы) аэробтық және араласқан түрдегi күш-қуаттар қолданылды. Оның басты мақсаты техникалық шеберлiктi шыңдау болып табылады. Сонымен қатар кезек-кезек бағдарламаның екi нұсқасы қолданылды:

1-нұсқа. Бастапқы бөлiгiне 8 минут iшiнде көпірге тұру кешендi жаттығудың орындалуы кiрдi, кейiннен жаттығулардың келесi түрлерi ұсынылды. Әр жаттығуды орындау уақыты-2,5 минут, демалыс үзiлiс-0,5 минут (ЖСЖ=160-180 соқ/мин).

2-нұсқа. 8 минут iшiнде әдістердің әртүрлі кешендi үзiлiссiз жаттығу (ЖСЖ=150-160 соқ/мин) жүргiзумен әдістерді қолдануды байланыстыру-жұпта болғанда бiр-бiрiн лақтыру. Әр жаттығуды орындау уақыты-2,5 минут, демалыс үзiлiсi-0,5 минут (ЖСЖ=160-180 соқ/мин).

Ал ендi соңында, жарыс кезеңiнiң барысында (қазанның ортасы-желтоқсанның аяғы) араласқан бағыттағы жаттығулар қолданылды (ЖСЖ=160-180 соқ/мин). Бұл кезеңдегi сабақтар техникалық-тактикалық шеберлiктi жетiлдiруге арналған сабақтардың екi нұсқасы қолданылды:

1-нұсқа. Ойын алаңының жанындағы сызық арқылы тез жүгiрiп өту жаттығуы-8 минут; байланыстыра отырып жеке лақтырулар жасау-3 минут; бүкiл алаң бойынша прессинг ойынын қолдану толық құрамды жоспарлық ауыстырулар арқылы шабуылды 15 секундқа дейiн қысқарту-7 минут.

Жаттығу бағдарламалардың ұзақтылығы 128 сағат болды (47,7%-аэроботық түрдегi күш-қуаттар және 52,3%араласқан түрде болады). Кезеңдер бойынша күш-қуаттардың ара-қатысы мынадай: ауыспалы аэробтық түрдiң 100%; дайындық-анаэробтықтың 75% араласқанның 25%; жарысқа дейiнгi-аэробтықтың 40% араласқанның 60%; жарыстық-араласқанның 100%. Эксперименттiң екiншi бөлiгi кезiнде жасөспiрiм спортшылар 10-20 бақылаулық және ресми ойындарға қатысты.

Эксперименттiң барлық кезеңдерiнде жүргiзiлген бақылау өлшемдердiң нәтижелерi 6-кестеде көрсетiлген.

6-кесте.

Морфологиялық көрсеткiштер, функционалдық өндiрiстiң көрсеткiштерi, 18-19 жастағы күресші студенттердiң эксперименттiң басы мен ортасындағы арнайы дайындықтарының көрсеткiштерi

Көрсеткiш- тердiң код- тық белгiсi	Эксперменттiк топ			Бақылау тобы
Көрсеткiш- тердiң код- тық белгiсi	1-тексеру	2-тексеру	Айырмашы-лықтардың дұрыстығы	1-шi тексеру
1	2	3	4	5
Х1	165,80+8,45	173,6+8,50	Р<0,05	170,33+10,71
Х2	50,61+8,83	54,53+9,36	Р>0,05	54,33+7,42
Х3	6,80+1,80	9,00+1,65	Р<0,01	8,2+1,41
Х4	89,63+23,88	118,7+22,15	Р<0,01	110,92+17,50
Х5	189,1+7,5	191,6+7,80	Р>0,05	191,13+7,84
Х6	13,67+2,74	17,10+2,79	Р<0,01	16,86+2,49
Х7	2,59+0,55	3,26+0,55	Р<0,01	3,21+0,45
Х8	51,18+5,87	60,03+6,36	Р<0,001	57,82+4,28
Х9	1,07+0,1	1,03+0,08	Р>0,05	1,09+0,06
Х10	1068+256	1436+276	Р<0,001	57,82+4,28
Х11	556+148,6	628+163	Р>0,05	709+141
Х12	0,65+0,23	0,87+0,19	Р<0,01	0,62+0,23
Х13	2,03+0,74	2,54+0,50	Р>0,05	2,48+0,67
Х14	1,70+0,95	1,55+0,45	Р>0,05	1,42+0,47
Х15	0,21+0,11	0,13+0,03	Р<0,01	0,21+0,10
Х16	1,61+1,29	1,80+0,72	Р>0,05	1,87+0,61
Х17	3,50+1,91	6,90+2,22	Р<0,001	3,25+1,19
Х18	5,11+2,14	8,70+2,65	Р<0,001	5,12+1,38
Х19	0,836+0,340	0,930+0,29	Р>0,05	1,06+0,28
Х20	78,70+16,98	99,72+15,45	Р<0,001	84,16+14,67
Х21	4,09+0,14	3,93+0,14	Р<0,001	4,14+0,18
Х22	10,31+0,59	9,98+0,43	Р>0,05	10,41+0,49
Х23	326,73+51,77	356,10+15,68	Р>0,05	338+11,06
Х24	40,33+8,95	48,53+7,62	Р<0,01	41,46+5,50
Х25	33,41+256	31,66+1,10	Р>0,05	34,77+2,39
Х26	38,46+8,2	47,06+7,04	Р<0,01	37,4+5,15
Х27	1,76+0,33	2,19+0,31	Р<0,001	1,99+0,16
Х28	0,27+0,03	0,32+0,04	Р<0,001	0,30+0,1
Х29	31,54+24,78	35,21+10,44	Р>0,05	33,86+11,17
Х30	70,34+36,68	128,17+42,24	Р<0,001	59,46+24,40
Х31	101,97+41,12	160,68+47,51	Р<0,001	93,32+28,30
Х32	16,30+5,45	17,08+4,48	Р>0,05	19,00+3,59

6-кестеде көрсеткенiмiздей, педагогикалық эксперименттiң алғашқы 8 айында 32 көрсеткiштiң 10 деңгейiнде өзгерiстер болған. Ехс СО₂ (абсолюттық және қатыстылық белгiлер), алактаттық О₂-тұтынудың деңгейлерi анығымен көрсетiлген, сонымен қатар 20 метрлiк кесiндiде анықталған О₂-қарызы мен уақытының максималды деңгейi де көтерiлген.

Сонымен қатар, эксперименттiң бiрiншi бөлiгiнде аэробтық өндiрiстiң көрсеткiштерiнде анықталған өзгерiстер табыла қойған жоқ, атап айтқанда, О₂ тұтынудың максимумы (абсолюттық және қатыстылық белiгiлер), максималды өкпенiң тыныс алуы, максималды О₂-пульс, велоэргометрдегi жұмыстың жалпы уақыты және арнайы дайындық бойынша тестiлеу нәтижелерiнде де бола қойған жоқ.

Сол себептен, 8 айлық тәжiрибе мәлiметтерiнде эксперименттiң бiрiншi бөлiгiнде айтылған 12-13 жастағы жасөспiрiм спортшыларды жаттықтыру туралы ертеректе айтылған ұсыныстарды дәлелдейдi, ол спортшылардың ағзасының аэробтық қабiлеттiлiгiнiң өркендеуiне толығымен әсер етпейдi, олар факторлық талдау арқылы анықталғандай, жасөспiрiм күресшілердің жұмыс қабiлетiнiң дене құрылымында анықтаушы болып табылады. Факторлық талдаудың нәтижелерiн зерттегенен соң және эксперименттiң бiрiншi бөлiгiнде дене жұмыс қабiлетiнiң көрсеткiштерiнiң өзгеруiнде, жаттығу бағдарламасының екпiндiк бағыты функционалдық мүмкiндiктердi өркендетуге жасалған, ол аэробтық өндiрiспен тiкелей байланысты. Осы себептен, жасөспiрiм спортшылардың аэробтық және анаэробтық мүмкiндiктерiнiң өркендеу деңгейiне әсер етуiн қарастыру туралы мәселе қойылды.

Эксперимент аяғындағы күресшілердің тестiлеу нәтижелерi 6-кестеде көрсетiлген. Екi топта да бiршама өзгерiстер болғанын атап өтуге болады, олар әсiресе эксперименттiк топтың мәлiметтерiнде анық көрiнiп тұр. Сабақтардың соңында 20 минуттық жаттығу бағдарламасын қолдану нәтижесiнде, ол 18-19 жастағы күресші студенттердiң аэробтық өндiрiсiнiң дамуына бағытталған, осының нәтижесiнде абсолюттық көрсеткiштердiң максималдық белгiлерi жақсарған: О₂-тұтыну-26%-ке, (2,59-3,26 л); максималдық өкпенiң тыныс алуы-33%-ке (89,6-11,8 эл); О₂-пульс-25%-ке (13,7-17,1 мл/соқ). Қатыстылық көрсеткiштердiң деңгейлерi келесi түрде жоғарылады: өкпенiң тыныс алуы-25%-ке (1,76-2,19 мл/кг/мин), О₂-пульс-18%-ке (0,27-0,32 мл/соқ), әсiресе интегралдық көрсеткiштiң бiрден көтерiлуiн атап өткен жөн, ол аэробтық мүмкiндiктердiң даму деңгейiн анықтайды максималдық О₂-тұтынудың салмақ бiрлiгiне, оның маңыздылығы 17,6% өстi (5118-6003 мл/кг).

Сонымен қатар, лакаттық О₂ тұтынудың, лакаттық және мак-сималдық О₂-қарыздардың критикалық күштерi деңгейiнiң көрсет-кiштерi де өстi. Осы жерде атап өткен жөн, Бой-салмақ сипаттамалар онша өзгере қоймаған тек дененiң ұзындығы анығымен өскен (5% маңыздылық деңгейiнде).

Арнайы дайындық бойынша эксперименттiк топтағы тестiлеу нәтижелерi де жақсарған. Мысалы, максималды жылдамдықпен секiрудiң нәтижелерi сәйкесiнше 4 және 20% көтерiлдi. МАМ белгiсiнiң мөлшерi де жақсарған (14%), жылдамдылық шыдамдығылығы (9%-ке), ара қашықтықтардан дәл лақтырулар пайызы (26%-ке), және кешендi талаптарды орындау уақыты (9%-ке) жақсарған.

Бақылау тобында алактаттық О₂-тұтынудың, лактаттық және максималдық О₂-қарызының (абсолюттiк және қатыстылық белгiлер), велоэргометрдегi жұмыстың жалпы уақытының, критикалық күштiң деңгейiнiң, сонымен қатар, максималдық О₂-пульстiк және Ехс СО₂-нiң көрсеткiштерi айтарлықтай жоғарылаған.

Бұл жерден түйетiнiмiз, эксперименттiң бiрiншi кезеңiнде, жаттығуларды жалпы алынған тәсiлдердi қолдану, негiзiнен, аэробтық өндiрiстiң параметрлерiне, лакаттық және жиынтық О₂-қарызының мөлшерлерiне, Ехс СО₂-ге әсер еттi. Ол аздаған дәрежеде аэробтық өндiрiстiң және арнайы дайындық көрсеткiштерiнiң жақсаруына әсер еттi.

Жасөспiрiм күресшілердің жұмыс iстеу қабiлетiнiң деңгейi туралы алынған мәлiметтердi қорытсақ, ол нақты емес, өйткенi, егер олардың дайындық деңгейiн жоғары дәрежелi волейболшылардың дайындық деңгейлерiмен салыстырсақ, ол нақтыланбаған қорытындылар мен тұжырымдарға алып келуi мүмкiн. Күрестегі бақылау жүйесi, негiзiнен, дене сапаларының көрсеткiштерiн бағалауға және жаттығулардың техникалық жағынан орындалуын қадағалауға бағытталған. Сонымен қатар, ол төменгi деңгейде, энергетикалық айырбаспен байланысты қызметтердiң мүмкiндiктерiн де бағалайды. Техникалық шеберлiктiң жоғарғы деңгейi, ол волейболшылардың ойында және арнайы жаттығуларды орындау кезiнде олардың жүрiс әрекеттерiн үнемдеу жағынан байланыстырады, сонымен қатар, спортшылардың энергетикалық дамуы мен қызмет мүмкiндiктерiнiң көрсеткiштерiне айтарлықтай айырмашылықтар енгiздi. Сол себептен, волейболшылардың қызмет мүмкiндiктерiн өлшеу, осы жағдайда да жаттығу күш-қуатының әсер ету тиiмдiлiгiн бағалаған кезде маңызды болады. Осы уақытқа дейiн, күресшілер ағзасының қызмет мүмкiндiктерi және олардың бiр мезгiлде аэробтық және анаэробтық өндiрiсi тiкелей зерттелмедi.

Осыған қарап, бiздiң өзiндiк тәжiрибемiздiң берiлген сұрақ бойынша негiзгi мақсатымызға мыналар кiрдi: жоғары мамандандырылған волейболшылардың спорттық сәйкес, олардың максималдық деңгейiнiң аэробтық және анаэробтық өндiрiсiн анықтау. Әртүрлi дәрежедегi волейболшылардан өлшенген максималдық аэробтық және анаэробтық өндiрiсi көрсеткiштерiнiң жалпы мәлiметтерi 7-кестеде көрсетiлген.

7-кесте.

Аэробтық және анаэробтық өндiрiс көрсеткiштерi туралы жалпы мәлiмет

Сыналу-шылар	Спорт-тық дәрежесi	О₂-тұ-тыну-дың макси-мумы л/мин	Өкпенiң макси-малдық тыныс алуы, л/мин	Макси-малдық О₂-қа- рыз, е	Алактат-тық О₂-қарыз, е	Лактат-тық О₂-қарыз, е
1	2	3	4	5	6	7
В.СО.	Ш.	5,32	192	10,53	2,53	8,00
Ю.Га.	1	4,60	128	9,39	2,92	6,47
В.Ту.	1	4,91	154	9,70	2,56	7,14
Н.За.	1	3,51	95	5,32	1,28	4,04
В.Ко	1	4,00	103	7,09	2,17	4,92
Ю.ЕМ	1	4,15	152	8,73	1,86	6,87
А.Бо	Ш.	4,88	161	8,50	3,87	4,63
Н.Бу	1	4,86	106	7,11	1,53	5,58
С.Ва.	1	4,97	125	10,66	2,22	8,43

Аэробтық өндiрiстiң максимумы.

Жаймен күш-қуатты орындау жұмысы кезiнде, әртүрлi дәрежедегi күресшілерде аэробтық айырбас дәрежесiне жеткенше, О₂-тұтыну деңгейiнiң сызықтық көтерiлуi байқалады. 450 кгм/минуттан 1350 кгм/ минуттағы жұмыс iстеу диапазонда барлық спортшылар үшiн О₂-тұтыну, орташа алғанда 1,5 тен 3,5 л/мин өседi. Қисық сызықтың жоғарғы орналасуы өзiне назар аудартады, ол спорт шеберлерiнiң сыналған нәтижелерiне қатысты, ал бiрiншi разрядтағылардікi сәл төменiрек. Көрсетiлген аралықта екi түрлi дәрежедегi күресшілер үшiн О₂ тұтыну деңгейiнiң қайшылығы сыналушылардың өзiндiк әртүрлi салмағымен түсiндiрiледi, ал О₂ тұтыну қатыстылық мөлшерiнде бұл айырмашылықтар бiр-бiрiне сай келедi. Жұмыстың қуаттылығын одан ары жоғарылатқан сайын, О₂ тұтыну қисығының қайшылықтары байқалады. Өте жоғары дәрежедегi спортшылардың (1 разрядта спорт шеберiне, дейiн) О₂ тұтыну максимумы жұмыс қуаты кезiнде 2250 кгм/мин жетедi.

8-кестеде екi дәрежедегi топтағы күресшілердің максималдық аэробтық өндiрiсiнiң деңгейiн айқындайтын орташа топтық белгiлер көрсетiлген. Берiлген мәлiметтерден көретiнiмiздей, максималдық О₂ тұтынудың мөлшерi спортшылар дәрежесi деңгейiнiң байланыстылығын нақты анықтайды.

Максималдық О₂-тұтынудың көптеген мөлшерi спорт шеберiнiң топтарында анықталған-5,10л/мин белгiленген топтар арасындағы айырмашылықтар жоғары деңгейлiк белгiлерде айқын көрiнедi. Дене салмағын килограммға аударғанда, бұл айырмашылықтар айтарлықтай теңеседi.

«Тыныс алуды бақылаудың» тиiмдiлiгiн көрсететiн алактаттық О₂-тұтыну деңгейiнiң көрсеткiшi, спортшылар дәрежесiнiң өсуiне қарай өзгерiстердi анықтайды, ол О₂ тұтыну максимумының өзгерiсiне сәйкес келедi. Спорт шеберлерi тобында бұл көрсеткiш 3,73 л/мин тең болады. Алактаттық О₂-тұтыну деңгейiндегi айырмашылықтар әртүрлi дәрежедегi спортшылар тобы арасында. Жоғары деңгейлi маңыздылығы кезiнде статистикалық жағынан айқындалды.

Лактаттық О₂-тұтыну, деңгейiнiң көрсеткiшi миокарданың метаболикалық қабiлеттiнiң жанама бағалаушысы болып табылады, ол сыналушылардың спорттық дәрежесiне сай өзгерiстердi анықтайды және спорт шеберлерi тобында 0,91 л/мин құрайды. Бiрақ, жоғары дәрежелi күресшілер тобының арасындағы айырмашылықтар айтарлықтай көрiне қоймайды.

7-кестеде әртүрлi дәрежедегi спортшылардың «тыныштықпен алмасу деңгейi» көрсеткiштерiндегi орташа белгiлер көрсетiлген. Спорт шеберлерi мен бiрiншi разрядтағылар арасындағы айқын айырмашылықтар SmR көрсеткiштерiнде табылған. Күресші спорт шеберлерiнiң «тыныштықпен алмасу деңгейiнiң» жоғары көрсеткiшiн, олардың жоғары биiктiк-салмақтық мағлұматтарымен түсiндiруге болады.

lшкi тыныс алу аппаратының жұмыс тиiмдiлiгi, әдетте тыныс алу эквиваленттiң мөлшерiмен сипатталады. Осы көрсеткiштiң ең кiшi орташа белгiсi-28,9 спорт шеберлерi тобында анықталған. Бiрақ, бұл көрсеткiштердi топтар арасындағы айырмашылықтар онша бiлiнбейдi. Осыған ұқсас сипаттама әртүрлi дәрежедегi күресшілердің «Оттегiлiк жұмыс эквивалентi» көрсеткiшiнде де байқалады. Мысалы, бұл көрсеткiштiң ең кiшi орташа белгiсi (2,08) бiрiншi разрядты күресшілер мен спорт шеберлерiнен алынған мәлiметтер бойынша айқындалды.

Анаэробтық өндiрiстiң максимумы

Әртүрлi деңгейдегi күресшілердің анаэробтық өндiрiс көрсеткiштерiнiң орта топтық белгiлерi 8-кестеде жинақталған.

8-кесте. 17 жастағы жасөспiрiм күресшілер мен үлкен спорт шеберлерiнiң максималдық аэробтық өндiрiсiнiң көрсеткiшi

Көрсеткiштер	Жасөспiрiм күресшілер 17 жас (n=18)	үлкен спорт шеберлерi (n=18)
О₂-тұтынудың максимумы, л/мин	3,9±0,40	5,10±0,42
О₂-тұтынудың максимумы, мл/кг/мин	50,35±7,00	57,7±6,7
О₂-тұтынудың алактаттық деңгейi, л/мин	2,77±0,50	3,73±0,43
О₂-тұтынудың лактаттық деңгейi, л/мин	0,75±0,17	0,91±0,22
Өкпенiң максималдық тыныс алуы, л/мин	136,75±16,94	145±25

Кестеде көрсетiлген цифрлар мынаны бiлдiредi: орташа ± орташадан стандартты ауытқу n-жағдайлар саны, Р-маңыздылық деңгейi.

Шеберi А.Бо-да (3,87 л) анықталған, ал қатыстылық мөлшерiнде-халықаралық спорт шеберi В.За-да (3,81мл/кг) анықталған. Спортшылар тобының арасында спорт шеберлерi мен бiрiншi разрядтағыларда алактаттық Оg-қарызды жылдам төлеу көрсеткiштерiнде айтарлықтай өзгерiстер орын алған, ол Р<0,05 белгiсiнiң деңгейiне байланысты.

«Метаболикалық емес қалдықтың» ең үлкен көрсеткiшi СО₂ баскетболшылардың спорт шеберлерiнде тiркелген (1,92 л/мин). Анаэробтық айырбастың бұл көрсеткiшiнде жоғары дәрежелi күресшілердің топтары арасындағы статистикалық ерекше айырмашылықтары жоқ (13-кестеге қараңыз). ПАНО-ның орташа белгiсi спорт шеберлерiнiң тобында, О₂-тұтыну максимумының 83% құрайды.

Үлкендерге 1-разрядтағы күресшілерді және спорт шеберлерiне тексеру жүргiзген кездегi талдау нәтижелерi орын алып отырған жаттығу жүйесi және жарыстардың осы түрi бойынша аэробтық және анаэробтық өндiрiсi нәтижелерiнiң жоғарылауын дәлелдейдi.

Мамандандырылған жаттығудың нақты әсер етуi О₂-тұтынудың максимумы мен О₂-қарызының алактаттық фракцияларының көрсеткiштерiнде көрiнедi.

17 жастағы жасөспiрiм күресшілер мен үлкен спорт шеберлерiнiң максималдық аэробтық өндiрiсiнiң деңгейiн салыстыру мынадай сұраққа жауап беруi мүмкiн: жасөспiрiм күресшілердің қызмет мүмкiндiктерiнiң резервтерi бар ма? Энергиямен қамтамасыз етуде қандай резервтердiң жаттығу жүйесiне және спортшылардың күрес бойынша жарыстарға қатысуын өркендетуге қандай мүмкiндiгi бар?

Жүргiзiлген салыстырулардың нәтижелерi 14-кестеде көрсетiлген. 14-кестеде көрсеткенiмiздей, жасөспiрiм күресшілердің жоғары дәрежелi спортшыларға өсу пайызының көптiгi лактаттық О₂-тұтыну деңгейiнiң көрсеткiштерiнде (35%) және максималдық О₂-тұтынудың (29%) көрсеткiштерiнде байқалады. Айқын айырмашылықтың сенiмдiлiгi (Р<0,001) байқалады. Қатыстылық О₂-тұтынудың көрсеткiштерiнде және алактаттық О₂-тұтынудың көрсеткiштерiнде айқын айырмашылықтар табылған. Тек бiр көрсеткiште өкпенiң максималды тыныс алуында бiз, айқын айырмашылықтарды байқай алмадық, дегенмен бұл көрсеткiштiң 17 жасар спортшының спорт шеберiне дейiнгi өсуi 6% құрайды.

9-кестеде 17 жасар жас күресшілердің және спорт шеберлерiнiң максималдық анаэробтық өндiрiсiнiң көрсеткiштерi көрcетiлген.

9-кесте. 17 жастағы жасөспiрiм күресшілердің және үлкен спорт шеберлерiнiң күрес бойынша максималдық анаэробтық өндiрiсiнiң көрсеткiштерi

Көрсеткiштер	Жас күресшілер 17 жас (n=16)	Үлкен спорт шеберлерi (n=18)
О₂-қарызының максимумы, л	8,27±1,78	10,06±2,8
О₂-қарызының максимумы, мл/кг	106,25±24	115±31
алактаттық О₂-қарыз, л	211±0,35	2,70±0,71
алактаттық О₂-қарыз, мл/кг	26,98±4,60	30,5±7
Лакаттық О₂-қарыз, л	6,16±1,55	7,36±2,7
Лакаттық О₂-қарыз, мл/кг	79,25±21,37	84±31

Жүргiзiлген салыстырмалы жұмыстар көрсеткендей, спортшылар анаэробтық мүмкiндiктерiнiң жақсаруына максималдық О₂ қарызының (22%) және алактаттық фракцияның О₂-қарызының (28%) көрсеткiштерiнде қол жеткiзедi. Анаэробтық өндiрiстiң басқа көрсеткiштерiнде бiрқатар жақсарулар болғанымен, бiрақ бұл жақсарулар да берiлген экспериментте бiрқалыпты және нақты көрiне қоймайды.

Сол себептен, бiздiң алған мәлiметтер бойынша, жасөспiрiм волейболшылардың тиiмдiлiгiн арттыру үшiн, аэробтық бағыттағы жаттығуларды кең қолдану болып отыр. Жүргiзiлген тәжiрибелердiң нәтижелерi бойынша, дайындық деңгейiн анықтауға және МАМ көрсеткiштерiн анықтауға негiзделген, жылдамдық-күштiлiк, техникалық дайындығы және жылдамдылық шыдамдылығын, сонымен қатар, жасөспiрiм спортшылардың қызметтiк өндiрiсiн анықтауға бағытталған тестiлеу жүйесi, спорттық жаттығулар үрдiсiнде қолдануға ұсынылуы мүмкiн.

Мысалы, жаттығудың МАМ көрсеткiштерiне әсерi, жылдамдылық шыдамдылығы, секiргiштiгi, жүгiрудiң максималдық жылдамдыққа әсер етедi, сонымен қатар, аэробтық және анаэробтық алактаттық өндiрiстiң қатыстылық көрсеткiштерiне де әсер етедi, олар бүкiл дайындық кезеңiнде бiр бағытта қалып отырады (аргометриялық көрсеткiштердiң өсуi және қызметтiк көрсеткiштердiң тұрақтылығы). Анаэробты-гликолитикалық жақтарының дамуына және техникаға бағытталған жаттығуларды орындауға (18 жастан 19-ға дейiнгi) жаттығу жүйелерi қатысты әсер етедi және кешкi кезеңде аз әсер етедi.

Күресші студенттердiң әртүрлi дайындық жақтарының көрсеткiштерiндегi өзгерiстер талдауы көрсеткендей, арнайы жаттығудың әсерiне үлкен деңгейде жылдамдылық-күштiлiк қасиеттерi және техникалық қабiлеттерi, сонымен қатар, аэробтық және анаэробтық өндiрiсiнiң көрсеткiштерi және анаэробтық гликолитикалық өндiрiстiң қатыстылық көрсеткiштерi түседi.

Қатыстылық аэробтық және анаэробтық алактаттық өндiрiс көрсеткiштерiндегi өзгерiстердiң жоқтығы қолданылып отырған амалдар мен тәсiлдердiң жоғары еместiгiн дәлелдейдi. Күресші студенттердiң дене қасиеттерiнiң жұмыс iстеу қабiлетiнiң талдау құрылысы ағзаға жұмыс уақытында түсiп келетiн оттегiнi тиiмдi қолдану қабiлетi маңызды ерекшелiк болып табылатынын анықтауға көмектестi. Жаттығу жұмысының практикасында бұл мынаны бiлдiредi: күресші студенттердiң жұмыс қабiлетiн анықтайтын қызметтiк дайындық базасын құру үшiн, тiкелей назарды шыдамдылықтың өркендеуiне септiгiн тигiзетiн жаттығулардың тәсiлдерi мен амалдарын жасауға аудару қажет.

Жасөспiрiм күресшілердің жаттығу жүйесiнiң зерттеу нәтижелерi көрсеткендей, 18-19 жастағы студенттерге тек күрес амалдарын қолдана отырып жүйелi жаттығулар жасату олардың аэробтық қабiлетiнiң өркендеуiне жеткiлiктi әсер етпейдi.

Оқу-жаттығулық сабақтарда әртүрлi аэробтық және аралас бағыттағы жаттығуларды үнемi қолдану, аэробтық және анаэробтық көрсеткiштердiң жоғарылауына, сонымен қатар, арнайы дайындық көрсеткiшiнiң жоғарылауына да қол жеткiзедi.

Жасөспiрiм күресшілер мен жоғары дәрежелi спорт шеберлерiнiң максималдық жұмыс өндiрiсiнiң даму деңгейлерiн салыстырғанда үлкен айырмашылықтар бар. Өйткенi олар спорт шеберлерiне қарағанда, максималдық О₂-тұтыну көрсеткiшi бойынша (29%-ға) және максималдық О₂-қарызы көрсеткiшi бойынша (22%-ға) қалып отыр, бұл волейболшы студенттердi дайындаудағы жұмыс бағдарламасын жасау керектiгiн және оны оқу-жаттығу үрдiсiне енгiзу керектiгiн талап етедi.

Қорытынды

Күресшілер ағзасының дене және функционалдық мүмкiндiктерiнiң өркендеуiнiң жоғары деңгейi және қимылдар мен тәсiлдердi рационалды орындауы, олардың ойындық қимылдарын техникалық және тактикалық шеберлiктерiн көбiнесе анықтайды. Күресші студенттердiң ойындық қимылдарының тиiмдiлiгi арнайы жаттығу кезiнде жақсаруы мүмкiн.
Күресші студенттердiң ойын қимылдарының тиiмдiлiк бағасы iште орындалып отырған жұмыстарының (эргометриялық критерий) көрсеткiштерi бойынша да және басты физиологиялық қызметтердiң өлшену көмегiмен де жүзеге асырылады. Арнайы дене дайындығы көрсеткiштерiнiң қолданылған тестiлеу жүйесi, жарылу күшiнiң эргометриялық өлшемдерiнде, секiргiштiк, жылдамдылық төзiмдiлiгiнде, ара қашықтықтардан лақтыру нәтижелiгiнде, қорғаныстағы тез қимылдар жасау негiзiнде құралған, ол жоғары берiктiктi және әртүрлi дәрежедегi спортшыларға өлшеулер жасау кезiнде өкiлдiктi көрсеттi.
Қорғаныс пен шабуыл кезiнде қолданылатын тәсiлдердi орындау мен қимылдардың нәтижелiгiнiң бағасы практикада жасалынған және сынақтан өткен универсалдық аппаратураның көмегi арқылы жүзеге асырылуы мүмкiн. Ол жоғары дәлдiкпен ойындық қимылдардың жылдамдығы мен дәлдiгiн кеңiнен тiркейдi, сонымен қатар, жылжу потенциалын қолдану деңгейiн де тiркеп отырады.
Негiзгi көрсеткiштердiң мөлшерлерi дене және функционалдық дайындықтың (жоғары тiк секiрудiң биiктiгi, жылдамдық төзiмдiлiгi, лақтырулардың нәтижелiгi) аэробтық және анаэробтық өндiрiстердiң абсолюттық белгiлерi (О₂-тұтынудың максималдық деңгейлерi өкпенiң тыныс алуы, О₂-пульстiң жалпы О₂-қарызының, Ехс СО₂), сонымен қатар, анаэробтық өндiрiстiң бiрқатар қатыстылық көрсеткiштерiнде (О₂-қарызының лактаттық фракциясында, жиынтық О₂-қарыз, Ехс СО₂) жасы мен спорттық дәрежесiне қарай өсу тенденциясы болады және олардың деңгейлерi әр кезеңде бiрдей болмайды.
Аэробтық өндiрiстiң қатыстылық көрсеткiштерi (О₂-тұтыну, өкпе тыныс алуы, О₂-пульс), сонымен қатар, анаэробты-алактаттық өндiрiстiң көрсеткiштерi де (алактаттық О₂-қарыз), барлық жастағы топтарда бiр деңгейде бола отырып өзгерiске түсе қоймайды.
Жүргiзiлген факторлық талдау нәтижесiнде мыналар анықталды: 19-21 жастағы күресші студенттердiң жұмыс қабiлетi көп жағдайда ағзаның жалпы аэробтық қуатымен анықталады (жалпы дисперсияның 35%), және олардың арнайы дайындық деңгейiмен анықталады (жалпы дисперсиялық сұрыптаудың 10,2%). Анаэробтық көздер арқылы ағзаның энергия шығару қабiлетi үлкен роль атқарады (жалпы дисперсиялық сұрыптаулардың 8,7 және 8,2%).
Педагогикалық эксперимент 18-19 жасар студент- күресшілерді жаттықтыру үрдiсiнде қолданылатын бағдарламаның тиiмдi екенiн көрсеттi. Ол аэробтық пен аралас бағыттағы жаттығулар негiзiнде құралған және дайындықтың осы кезеңiнде, сонымен қатар, айналмалы жаттығуда қолданылады. Жаттығулық бағдарламаларды орындау кезiнде, аэробтық өндiрiс көрсеткiшiнiң мөлшерi -ОМП дене салмағының бiрлiгiне шаққанда 17%-ға өскен (51,18-60,03 мл/кг). Максималдық белгiлердiң абсолюттық көрсеткiштерi 26%-ға жақсарған (2,59-3,26 л), өкпенiң тыныс алуы 34%-ға (89,6-118,7 л), О₂-пульс 25%-ға (13,7-17,1 мл/уд), лактаттық және жиынтық О₂-қарызы, өкпенiң тыныс алуы қатыстылық белгiлерiнiң параметрлерi (1,76-2,19 мл/кг), О₂-пульс (0,27-0,32 мл/соққы/кг), лактаттық (70-128 мл/кг) және жалпы О₂-қарыздары (101-160 мл/кг) өскен.

Пайдаланылған әдебиеттер

Алътшуллер Г. С, Верткин И. М. Как стать гением: жизненная стратегия творческой личности.- Мн.: Беларусь, 1994.- 479 с.
Балабанов И. Т., Степанов В. Н. Бюджетная система Российской федерации. — СПб.: СПбТЭИ, 1995. — С. 10-15.
Барчуков И. С, Пенькоеский Е. А. Теоретические и практичес-кие основы физического обучения и воспитания студен-тов: Учебник / Под общ. ред. И. С. Барчукова. — М.: МГУК, 1996. — 288 с.
Бачаев Б. Ц. Педагогический кбнтроль и инструментальный контроль при обучении броскам в спортивной борьбе: Метод. разработки. — Л.: ГДОИФК, 1983. — 22 с.
Бачаев Б. Ц. Повышение технического мастерства борцов на основе совершенствования методов педагогического контроля: Автореф. дис. … канд. пед. наук. — Л., 1986. — 22 с.
Белов В. С Строки из истории греко-римской борьбы. Новосибирск — Заринск: Издво «Алтан-кокс», 1999. — 70 с.
Богачева О. Государственное финансирование сферы культуры и искусства // Вопросы экономики, 1996. — № 10.
Бодалев А. А. Вершина в развитии взрослого человека: ха-рактеристика и условия достижения. — М.: Флинта: Наука, 1998. — 168 с.
Бойко В. В. Целенаправленное развитие двигательных способ-ностей человека. — М.: ФиС, 1987. — 144 с.
Болдин Н. И. Контроль иңдивидуальных особенностей выпол-нения технических действий борцов Сб. Совершенствова-ние научных основ физического воспитания и спорта. — Л.:, 1978. — С. 143-144.
Булкин В. А. Средства и методы педагогического комплексного контроля/Педагогический контроль в системе подготовки спортсменов. Л., 1985. — С. 9—16.
Верхошанский Ю. В. Основы специальной физической подго-товки спортсменов. — М.: ФиС, 1988. — 227 с.
Верхошанский Ю. В. Программирование и организация трени-ровочного процесса. — М.: ФиС, 1985. — 176 с.
Виноградов Г. П. Теория спортивной тренировки: Учебное по-собие. — СПб.: СПбГАФК, 1999. — 105 с.
Войцеховский С М. Книга тренера. — М.: ФиС, 1971. — 312 с.
Гамезо М. В. Герасимова В. С, Горелова Г- Г, Орлова Л. М. Возрастная психология: личность от молодости до старости: Учебное пособие. — М.: Ноосфера, 1999. — 272 с.
Годик И. А. Контроль тренировочных и соревновательных на-грузок. — М.: ФиС, 1980. — 136 с. ₄
Горбунов Г Д. Психопедагогика спорта. — М.: ФиС, 1986. — С. 53-97.
Гордин В. Э., Хорин Л. В., Хайкин М. М. Экономика обще-ственного и неприбыльного сектора. СПб.: Изд-во СПбГУЭФ, — С. 25-38.
Граевская Н. Д. Медицинские средства восстановле-ния спортивной работоспособности. — М.: МОГИФК, 1983. — 106 с.
Григорьев В. И., Семенов А. Г, Замятин Ю. П. Греко-римская борьба в физической культуре студентов (Теоретико-методи-ческие аспекты физического воспитания студентов не-физкультурных вузов). -СПб.: Изд-во СПбГУЭФ, 1996. 312 с. Григорьев В. И, Семенов А. Г Организация соревнований по греко-римской борьбе в вузе: Учебно-методическое посо-бие. — СПб.: Изд-во СПбГУЭФ, 1994. — 38 с.
ГуковЛ. К. Пособие по классической борьбе. — Мн.: Вышй-шая школа, 1983. — 234 с.
Дахновский В. С, Лещенко С С Подготовка борцов высокого класса. — Киев: Здоровье, 1989. — 192 с.
ДеркачА. А., ИсаевА. А. Педагогическое мастерство тренера. — М.:ФиС, 1981.-374 с.
Замятин Ю. П. Судейство соревнований по спортивной борь-бе: Лекция. — Л.: ГДОИФК, 1979. — 33 с.
Зациорский В. М. Спортивная метрология: Учебник для ИФК. — М.: ФиС, 1982. — С. 104-126.
Иванов В. В. Комплексный контроль в подготовке спортсме-нов. — М.: ФиС, 1987. — 256 с.
Игуменов В. М., Подливаев Б. А. Спортивная борьба. — М.: Просвещение, 1993. — 238 с.
Илъин Е. П. Психофизиология физического воспитания. — М.: Просвещение, 1980. — 199 с.
Климов Е. А. Психология профессионального самоопределения. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1996. — 512 с.
Кожарский В. П. Сорокин Н. Н Техника классической борь-бы. — М.: ФиС, 1973. — 271 с.
Кретти БрайентД. Психология в современном спорте. — М.: ФиС, 1978. 224 с.
Курамшин Ю. Ф. Высшие спортивные достижения как объект системного анализа. — СПб.: ГАФК, 1996. — 156 с.
Курников С. Н. Профессиональная подготовка тренеров по спортивной борьбе // Спорт, молодежь, воспитание.-Мн., 1985. — С. 76-71.
Лоренс Р. К. Тренировка борцов и планирование учебно-тре-нировочной работы: Ежегодник / Спортивная борьба. — М., 1971. — С. 146-150.
Манолаки В. Г. Методика подготовки дзюдоисток различной квалификации. — СПб.: Изд-во СПбУ, 1993. — 180 с.
МатвеевЛ. П. Общая теория спорта. — М.: 5-й филиал Вое-низдата, 1997. — 304 с.
Медведь А. В., Кочурко Е. И. Совершенствование подготов-ки мастеров спортивной борьбы. — Мн.: Полымя, 1985. — 144 с.
Международные правила соревнований по греко-римской и вольной борьбе. — М.,1997, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002.
Миндиашвили Д. Г., Завьялов А. Н. Учебник тренера по борь-бе. — Красноярск: Изд-во КПГУ, 1995. — 213 с.
Мягченков Н. И. Классическая и вольная борьба: Справоч-ник. — М.: ФиС, 1984. — 240 с.
Нелюбин В. В. Эволюционные преобразования в спортивной борьбе: Учебное пособие. Часть 1. — Новосибирск.
Нестеров А. А. Левицкий А. Г. Индивидуализация физической подготовки дзюдоистов высшей квалификации: Моногра-фия / СПбГАФК, 1999. — 95 с.
Новиков А. А., Ленц А. Н. Перспективное плпнирование спортивной тренировки борцов. — М., 1960.
Орлов Ю. М. Восхождение к индивидуальности: Кн. Для учи-теля. — М.: Просвещение, 1991. — 287 с. Палецкий Д. Ф, Михеев П. И, Замятин Ю. П. Комплексный педагогический контроль и самоконтроль в управлении подго-товкой юных борцов. — Брянск, 1993. — 38 с.
Палецкий Д. Ф., Михеев П. П, Замятин Ю. П. Комплексный педагогический контроль и самоконтроль в управлении под-готовкой юных борцов: Метод. рекомендации. — Брянск, 1993. — 38 с.
Пилоян Р. А. Узловые вопросы многолетней подготовки бор-цов: Методическое пособие. — М.: МОГИФК, 1988. — 28 с.
Петрунев А. А., Вишневский В. А. и др. Подготовка квалифицированных борцов классического стиля. — Красноярск: Изд-во Красноярского университета, 1988. — 200 с.
Платонов В. Н. Адаптация в спорте. — Киев: Здоровья, 1988. — 216 с.
Платонов В. Н. Современная спортивная тренировка. — Киев: Здоровье, 1980. — 284 с.
Пойманов В. П. Рационализация согіряженной тренировки технико-физической направленности борцов высокой квали-фикации: Автореф. дисс. … к. п. н. — Л., 1982. — 20 с.
Прохорова М. В., Семенов А. Г, Посошков И. Д. Воспитатель-ный потенциал греко-римской борьбы: Учебное пособие. — СПб.: Изд-во СПбГУЭФ, 1998. — 249 с.
Прохорова М. В., Семенов А. Г, Посошков Н Д Греко-римс-кая борьба в спортивном движении студенческой молодежи: Учебно-методическое пособие. — СПб.: Изд-во СПбГУЭФ. 1997. — 147 с.
Прохорова М. В., Семенов А. Г, Посошков Н Д Спортивная борьба: достижения, проблемы, перспективы: Учебное посо-бие. — СПб.: Изд-во СПбГУЭФ, 1999. — 293 с.
Семенов А. Г, Давидян Г А., Посошков И. Д. Греко-римская борьба в Ленинграде — Санкт-Петербурге. 1989—1995 гг.: Справочник. — СПб.: Изд-во СПбГУЭФ, 1996. — 198 с.
Семенов А. Г, Посошков И. Д, Максимов А. В. Сборная Рос-сии, СССР, СНГ по греко-римской борьбе на олимпийских играх: Учебно-методическое пособие. — СПб.: Изд-во СПбГУЭФ, 1997. — 66 с.
Спортивная борьба / Под ред. А. Н. Купцова. — М.: ФиС, 1976. — 424 с.
Спортивная борьба: Учебник для институтов физической культуры. Под ред. А. П. Купцова. Главы III—IV. — М.: ФиС, — С. 56-135.
Спортивная борьба: Учебник для ИФК / Под ред. А. П. Куп-цова. Глава VIII. — М.: ФиС, 1978. — С. 251-256.
Станков А. Г и др. Иңдивидуализация подготовки борцов. — М.: ФиС, 1984. — 240 с.
Тараканов Б- Н Оценка технико-тактического мастерства: Учебное пособие. — Л.: ГДОИФК, 1989. —,24 с.
Тараканов Б. И. Педагогический контроль за физической под-готовленностью борцов: Метод. пособие. — Л.: ГДОИФК, 1988. — 25 с.
Тараканов Б И. Педагогические основы управления подго-товкой борцов: Монография / СПбГАФК. СПб., 2000. — 162 с.
ТуманянГ С. Спортивная борьба. — М.: ФиС, 1985. — 142 с.
Управление социальной сферой / Под ред. В. Э. Гордина: Учебник. — СПб.: Изд-во СПбГУЭФ, 1998. — 289 с
Галковский Н.М. Катулин А.З., Чионон Н.Г. Борьба классическая и вольная. М, ФиС, 1952 г.
Гончаров Г.В., Сорокин Н.Н. Борьба. М, ФиС, 1940 г.
Гомер., Иллиада. Пер. Н.М. Минского — М, 1935 г. с. 330.
Крутьковский В.К. Спортивная борьба. Справочник — М,ФиС, 1955 г.
Кун Л. Всеобшая история физической культуры и спорт — М, ФиС, 1982 г.
Кун Н.А. Легенды и мифы Древней Греции — М, 1957 г.
Мягченков Н.И. Классическая и вольная борьба. Справочник-М, ФиС, 1984 г.
Туманян Г.С. Спортнвная борьба — 1985 г.
Купцов А.П. Спортивная борьба — 1978 г.
Байдосов Қ. Қазакша күрес — 1987 ж.
Кобланов Ж.Н. Спортты күрес әдістемесінің негіздері -1992 ж.
Чесноков Б.М. Спортивная борьба. Справочник — М: ФиС, 1954 г.
Гуков Л.К. Пособие по классической борьбе. Минск, 1983 г.
Ленц А.Н. Спортивная борьба. М, ФиС, 1964 г.
Адамбеков Е.И. Соотношение средств физической и технической подготовки юных футболистов. В сб. “Спортпосол мира и феномен XXI века”.-Алматы, 1977. С.11-16.
Адамбеков К.И. Педагогические основы физического воспитания учащихся: Автореф. на соиск. уч. ст. докт. пед. наук.-Алматы, АГУ им.Абая,1995.-48с.
Адамбеков К.И. Социально-педагогические основы физического воспитания учащейся молодежи // Монография.-Алматы, “Санат”, 1998.—190с.
Аяшев О.А. Физическая подготовка сельской молодежи.-Алматы, 1992. С.11-16.
Алер М.М. Сравнительное исследование факторов, определяющих эффективность индивидуальных защитных действий баскетболистов: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. канд. пед. наук. Л., 1980.—11с.
Амренова Г.Р. Педагогические основы критерия отбора юных баскетболисток на этапе начальной специализации: Диссертация на соиск.уч. ст. канд. Пед. наук.–Алматы, КазИФК, 1977. 135с.
Амренова Г.Р. Технико-тематическая подготовка юных бас-кетболисток 10-12 лет/Сборник научных трудов молодых ученых ГЦОЛИФК. С. 13-16.
Амренова Г.Р. Активная позиция в баскетболе Спортивные игры. N;. С. 16-18
Амренова Г.Р. Обучение технике передвижения баскетболистов: Методические рекомендации. 1988. 15с.
Ахметжанов Т.А. Методы воспитания спортивно-силовых качеств волейболистов // Методические рекомендации.-Алматы, МСВСО. –43с.
Бабанский Ю.К. Оптимизация процесса обучения, общий ди-дактический аспект. –М.:Наука, 1977. – с.
Бабушкин В.Э. Исследование факторов, определяющих эф-фективность индивидуальных защитных действий баскетболистов: сборник научных трудов. 1989. С. 20-24.
Бабушкин В.Э. Исследование средств и методов повышения игровых действий баскетболистов: Автореф. дисс. на соиск. Уч. ст. канд. пед. наук. –М., 1983. –19с.
Барчукова Г.В. Пути совершенствования тактики в настольном теннисе: Автореф. дисс. на соиск. Уч. ст. канд. пед. наук. –М., 1982. –22с.

Сапфира Канаева, покорившая вершину Эльбруса, посвятила свою…

США официально отказались от российского урана

Звезда Ютуба Стефани Су, у которой 2,6…

В Байконыре состоялся парад в честь Дня…

В России объявлен в розыск рэпер Оксимирон

Граждане Узбекистана, нарушившие российское законодательство, могут не…

Почему будущее Казахстана зависит от мультиков —…

Кадыров призвал захватить Одессу и Харьков

Переговоры между Арменией и Азербайджаном состоятся в…

Турция прекратила все торговые отношения с Израилем

Дипломдық жұмыс. Күресші студенттердің анаэробтық өндірісі деңгейінің тиімділігін дене мүмкіндігі негізінде арттыру

Кiрiспе…………………………………………………………………………………………………….. 7

Пайдаланылған әдебиеттер…………………………………………………………………………..67

В пяти вузах Китая обучают казахскому языку

Еще один Бишимбаев! В Таразе мужчина жестоко избил жену возле многоэтажки

Курсы казахского языка теперь в Караганде. И совершенно бесплатно!

Экс-заместитель акима города Шымкент Максут Исахов осужден на 8 лет

Токаев назначил своим советником Ерулана Жамаубаева

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты