Мазмұны
Кіріспе ……………………………………………………………………………………………….
І тарау
1.1 Әдеби тіл және жалпыхалықтық тіл жайлы ғалымдардың негізгі көзқарастары ……………………………………………………………….
1.2 Оралхан Бөкейдің әдеби тілге қосқан үлесі ……………………………….
II тарау
2.1 «Атау кередегі» бірқатар тілдік тұлғалардың мағыналары ……
а) Көркем әдебиет шығармаларының тіліндегі кірме сөздер
ә) «Атау кередегі» бейвербалды амалдар мен фразеологизмдер
б) «Атау кередегі» теңеулердің қолданылуының маңызы
в) Шығармадағы метафора, яғни сөзді құбылтып қолдану
г) Шығармадағы метонимия мен метатеза құбылысы
ғ) «Атау кередегі» эмоционалды-экспрессивті лексиканың көрінісі
Қорытынды……………………………………………………………………………………….
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі……………………………………………………..
Кіріспе
Бүгінгі таңда қазақ әдеби тілі мен жалпыхалықтық тілдің арасындағы сабақтастыққа көп көңіл бөліну үстінде. Себебі, жалпыхалықтық тіл көркем әдебиеттің қайнар көзі болып табылады. Ақын-жазушылар өз шығармаларында әдеби тілді де жалпыхалықтық тілді де өз ойларын жеткізу үшін ұтымды пайдалануға тырысады. Бұл талпыныстардың кейде сәтті шығатындары да бар, кейде олар шығарманың мазмұндық құрылымына нұқсан келтіріп тұрады. Сондықтан, жалпыхалықтық тіл мен әдеби тілдің арасындағы нәзік сабақтастықты үзіп алмай, олардың орнын тауып пайдаланғанның табысты болары анық.
Тілдік қордың толығуы, тілдік бірліктердің молаюы сияқты процесс осындай байланыстардың арқасында жүзеге асады. Сондықтан, жекелеген жазушылардың, ақындардың өз шығармаларында тілдік бірліктерді қалай қолдана алатындығына қарай олардың жеке стильдік ерекшеліктері сараланады, автор ретіндегі шеберлігі айқындалады.
Қазақ әдебиеті соңғы жылдары тек толысу, даму белесінде болғаны мәлім. ХХ ғасырда негізі қаланып, жүйелі түрде қалыптасса да, әлем әдебиетінің кез келген озық үлгілерінен кем түспейтін туындылар жазылып, талай елдердің тілдеріне аударылды, талай адамдар сүйсіне оқитын болды. Осының бәрі шындығына келгенде, жазушылардың жеке шығармашылық ерекшеліктеріне қатысты екенін ескергеніміз жөн.
Жергілікті тіл ерекшеліктері мен аймақтық лексиканы әдеби тіл деңгейіне дейін көтеріп, оқырмандарына жол тапқан ақын-жазушылар жетерлік. Оралхан Бөкей, Дүкенбай Досжан сияқты ғалымдарды міне, осы тұрғыдан келгенде бағалауымызға негіз бар. Әсіресе, Оралхан Бөкейдің бұл саладағы жетістіктері өте мол. Жазушының өткен ғасырдың 70 жылдары прозада қарымды еңбек етуі қайталанбас дүниелердің қазақ әдебиетіне қосылуына себеп болды. Оның шығармаларының тілдік ерекшеліктерін танып-білу де өз алдына бір әлем. О. Бөкей қазақ тілінің құнарын, шұрайын мейлінше сарқа пайдаланған жазушы болып есептеледі. Бұл кезінде көптеген ғалымдардың назарына да іліккен. Академик Р. Сыздық пікір білдіргендей, «Авторлық даралықты, жазушының өз қолтаңбасын танытатын стильдік амалдың бірі – кейіпкерлерді сөйлету, ойлату тұстары. Бұл саладан қарағанда, О. Бөкей тілге аса бір ұқыптылықпен қарайтын, сәйкестік, орындылық дегендерге интуициясы мен білігі күшті қаламгер екендігі көрінеді» [ Сыздықова Р. Ғ. «Қазақ әдеби тілінің тарихы.» Алматы, Ана тілі, 1993].
Оралхан Бөкей Алтай өңіріндегі көпке танылмай, ұмытылып бара жатқан сөздерді әдеби тілге әкеліп қосты. Рас, кейбір жазушылар оның бұл қадамынан мін тауып, кемшіліктерін көрсетіп те жатты. Алайда сөздің бейнелілігін неше түрлі көркемдік тәсілдермен жеткізу, шығармада әр жолда тірі сурет жасау – Оралханның әдебиет белесінде жеткен шынайы табысы. Оны ешкім де жоққа шығара алмаса керек-ті. Сондықтан, Оралхан Бөкейдің әр шығармасын жеке алып, оның барлығын тілдік тұрғыдан талдаудың берері мол екендігі анық. Осы тұрғыдан алғанда, Оралхан Бөкейдің «Атау кере» шығармасын талдауды негізгі нысана ретінде алып отырмыз.
«Атау кере» повесті жазушының дара қаламгерлік шеберлігін, қолтаңбасын танытатын озық шығарма. Ондағы сюжет желісі де негізінен адам мен қоғам болмысына қатысты, екі арадағы байланыс, табиғат мәселесіне арналады. Мұндағы кейіпкерлер жүйесінің әрқайсысында өзіндік ойлау ерекшелігі, өзіндік ойлау стилі бар. Осылардың бәрін Оралхан Бөкей «Атау кереде» жеткізуде халықтық тілдің қазынасынан емін-еркін пайдаланған. Сол себептен, Оралхан Бөкейдің «Атау кересі» тілдік тұрғыдан біршама зерттеу еңбектерге арқау болды. Шығармадағы тілдік құбылыстардың, сөз тіркестерінің, фразеологизмдердің жеке-жеке зерттелуге тұрарлық дүние екендігін де айта кеткеніміз жөн.
Осының бәрін зерттеп-зерделеп, тіл білімінің саласына ендірудің маңызы зор болары анық деп білеміз.
Зерттеу жұмысында Оралхан Бөкейдің «Атау кере» повесіндегі әр түрлі тілдік амалдардың берілуі сөз болады. Ондағы метафоралар мен метонимиялар, бейвербалды амалдар мен фразеологизмдер арнайы тақырыптарға топтастырылып зерттеледі. Сонымен қатар, Оралхан Бөкейдің аталмыш туындысындағы экспрессивтік-эмоционалдық тілдік бірліктер талданады.
Диплом жұмысының жалпы сипаты
Әдеби тіл мен жалпыхалықтық тілдің ара-жігін ажыратпай, кез келген сөздерді ретсіз қолдану жазушының шығармашылық қабілетінің төмендеп, оны талғамсыздыққа ұшыратады. Әрі бұл шалағайлықтар оқырманның да көркем шығарманы қабылдамауына әкеліп соқтырады. Сондықтан «әдебиет – ардың ісі» болғандықтан, ондағы үлкен жауапкершілікті түсіне білу керек.
Оралхан Бөкей осындай жауапкершілікті терең түйсіне білген жазушы. Сондықтан,оның шығармаларындағы әдеби тіл мен жалпыхалықтық тілді зерттеудің қажеттілігі бүгінгі таңда артып отыр.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының алға қойған мақсаты мен міндеттерін былайша саралауымызға болады:
— Оралхан Бөкейдің «Атау кере» шығармасындағы тілдік құбылыстарға көз жеткізу;
— «Атау кередегі» әдеби тіл мен жалпыхалықтық тілге қосқан автордың үлесін даралау;
— Шығармадағы тілдік ерекшеліктерді (кірме сөз, метафора, метонимия, метатеза құбылыстары) табу.
Диплом жұмысының дерек көздері: Диплом жұмысына Оралхан Бөкейдің «Атау кере» туындысы, академик Рабиға Сыздықтың «Қазақ әдеби тілінің тарихы» және т.б. еңбектерінде, М. Балақаевтың зерттеулерінде, сонымен қатар, басқа да қазақ ғалымдарының еңбектері пайдаланылды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысында ғылыми жаңалық ретінде мына мәселелерге көз жеткіздік:
— «Атау кередегі» кірме сөздердің өзгеше формада кездесетіндігіне;
-Шығармадағы тілді құбылыстардың, дара қолданыстардың мол болып келетіндігіне.
Осылардың бәріне алғаш рет ғылыми түрде талдау жасалып, баға берілді.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау
1.1 Әдеби тіл және жалпыхалықтық тіл жайлы ғалымдардың негізгі көзқарастары
Соңғы жылдарда қазақтың жалпыхалықтық тілі мен әдеби тілі тарихына қатысты жеке мәселелерді қарастыру едәуір қолға алынғанымен, әрине, бұл ізденістер түйткілдерді түбегейлі шешіп тастауға әлі де жеткіліксіз [Русские писатели о языке. Хрестоматия. Под общей редакции Докусова А. М. –Ленинград, 1954].
Жүздеген жылдық тарихы бар лингвистикалық мектептері бар орыс тіл білімінде сонау М. В. Ломоносовтан бастап көтерілген бұл мәселе қазіргі кезге дейін толық шешімін таппаған.
Орыс тіл білімінде бұл проблема М. Ломоностовтың «Значение церковнославянского языка в развитии русского литературного языка» деген мақаласында: «Как материи которые словам человеческим изображаются различность по мере разной своей важности так и российский язык через употреблении книг церковных» по приличности имеет разные степени; высокий посредственный и низкий сие происходит от трех речений российского языка», деп түсіндіреді [ Ломоносов М. «Избранные в 5-ти томах.» –Москва: Наука, 1968, 120 б].
Қазақ әдеби тілінің қалыптасу, даму жолдары мен кезеңдері, әдеби тілдің туу, қалыптасу, даму процесінде әр дәуірдегі бай ауыз әдебиетінің, жазба әдебиетінің, ақын-жазушылардың, сондай-ақ кезеңдердегі түрлі жазба әдеби тілінің ролі, қазіргі әдеби тілдің нормалары және олардың әлеуметтік мәні мен стильдік тармақтары, қазақ әдеби тілінің жалпыхалықтық сипаты, жалпыхалықтық тілдің басқа түрлерімен қарым-қатынасы сияқты әдеби тілдің басты-басты мәселесі. [ Әуезов М. «Жиырма томдық шығармалар жинағы.» 19-том. –Алматы: Жазушы, 1985].
Әр түрлі пікірлерді сұрыптай келе, әдеби тілдің ең басты белгісі – оның өңделген, сұрыпталған, нормаланған тіл болуы. Бұл – бір. Қызметі жағынан сол халық өмірінде ұйымдастырушы қоғам мүшелерінің басын қосушы сипаты, жалпыға ортақ қасиеті болуға тиіс. Бұл – екінші меже. Әр нәрсенің, әр құбылыстың затын, мән-мәнісін салыстыру арқылы, өзге нәрселердің, өзге құбылыстардың қарама-қарсысына қою арқылы танылады. Әдеби тілді таныту үшін оның қарама-қарсысына қойылатын басты құбылыс – ауызекі сөйлеу тілі. Бұл тілді әдеби деп тануға қажет үшінші шарт. Әдеби тіл – қоғамның қолданылу практикасында сыннан өткен, нормаланған барша үлгілерге ортақ болуы шарт. Бұл – төртінші сипаты [ «Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі.» Алматы, Ғылым, 1969, 39 бет].
Әдеби тіл – таза әдебиет арқылы жүйесі қалыпқа түскен, стильдік тармақтары сараланған, қоғамдық қызметі әр алуан қатынас құралы. Ол – сөз шеберлерінің өңдеуінен өткен жалпыхалықтық тіл. Әдеби тіл – белгілі бір халыққа жаппай ұғымды, жаппай түсінікті тіл. Соңғы көзқарасты қолдаушылардың пікірінше, әдеби тіл жазу болғанға дейін қалыптаса алады.
Академик Н. Сауранбаевтың сөзімен айтатын болсақ, «…Әдеби тілді жалпы түрде «халықтық тіл» деп анықтау да айқын, дәл емес. «Жалпы халықтық тіл» деген ұғым «әдеби тіл» деген ұғымнан әлдеқайда кең, басқаша құбылыс» [ Сауранбаев Н. Т. «Қазақ тілінің проблемалары. Таңдамалы еңбектерінің жинағы.» –Алматы, 1982, 324 бет]. Қарапайым ауызекі сөйлеу тілінің (яғни халық тілінің) сөз байлығы ауыз әдеби тіліне қарағанда, жазба әдеби тілінің сөз байлығынан гөрі барынша бай да, құнарлы болып келеді, өйткені оның құрамында әдеби тілдің нормаларына жатпайтын диалектизмдер (наречиелер, говорлар, көпшілікке белгісіз жергілікті ерекшеліктер, кәсіби сөздер, т.т.), қарапайым сөздер (одағай, ірі, бейәдеп, қолайсыз және әр адамның өзінің қалауына қарай қалай да болса солай айтыла беретін әралуан кездейсоқ сөздер т.б.), историзм (көне сөздер, ескі сөздер, кірме сөздер, анахронизм, реликт сөздер), варваризм (әлдеқалай бұзылып айтылатын, қате айтылатын сөздер), арготизм, неологизм (жаңа сөздер, өзгертіліп айтылатын сөздер) т.б. элементтер қаптап жүреді. Олар айтылу иініне қарай, жұмсалу мағынасы мен морфологиялық тұлғасы жағынан өрескіленіп, көзге ұрып тұрады. Әлдеқандай функциональдық-стильдік қажеттілікке байланысты бұл аталып отырған және олардан басқа да сөздер мен сөзорамдары халық тілінің қойнауында қорланып, қатпарланып жатқан қазына ауызекі тілде де, жазба әдеби тілде де үнемі көрініс беріп отырады, бірақ солардың бәрін байқап, біле бермейміз. Олардың көзге түспей, назарға ілінбей жүргендері қаншама.
Н. Т. Сауранбаев былай көрсетеді: «Шын мағынасындағы әдеби тілмен салыстырғанда, жалпыхалықтық қарапайым тіл – көркемдік, стильдік, дәлдік, орамдылық жағынан сұрыпталмаған, шындап жетілмеген, олпы-солпы жақтары көп тіл. Сондықтан да, А. М. Горький қарапайым халықтық тілді бір сөзбен «речевой хаос» деп дәлі анықтаған: «әдеби тіл, халықтық тіл, бірақ оның шеберлер арқылы сұрыпталған түрі» [ Сауранбаев Н. Т. «Қазақ тілінің проблемалары. Таңдамалы еңбектерінің жинағы.» –Алматы, 1982, 324 бет].
Көркем әдебиет шығармаларының тілі, әдетте, әдеби тілдің нормалары бойынша жазылатын болғандықтан, сол тілдің тиісті нормалық ережелердің аясынан шықпағаны мақұл, бірақ ол халық тілінің материалдарын да пайдаланбай отыра алмайды. Әр автордың творчестволық лабороториясынан әр сөз бен сөз тұлғасының, сөз тіркесінің қалай шыңдалып, өңделіп, құбылып, жаңарып шығуы сол автордың шеберлік өнеріне байланысты. Сөз шеберлерінің сомдап шыққан жаңа тұлғалы сөздерімен жаңа мағыналы сөз орамдары әдеби тілді құнарландыра түсу үшін бәйгеге түспекші. Сөзді баптап -, бәйгеге салу – жазушының ісі, оны бағалап, иінін түсіндіру – зерттеуші тілшілердің жұмысы, іске асыру, ұшпаққа шығару – қалың қауым оқушының үлесі, яғни күнделікті қолданылып жүрген тіл практикасы, таразысы — әдеби тілдің нормалары. Сонымен бірге, жазушы халықтың қарапайым сөйлеу тілінің құнары мен нәрін жинап, әсем де айшықты болып келетін сөз өнерінің саналуан үлгілерін жасайды, қарапайым сөз тіркестерінен келістіріп, көркемдеп, өзінше бір реңк алатын жаңа өрнектер мен сөз орамдарын сомдайды, сөз саптау әдісінің сапалы да сәнді, ұғымды да мәнді етіп, әрлеп, көркемдеп келтіреді.
«Әдеби тіл» дегеніміз – жазба әдебиет арқылы жүйелі қалыпқа түскен, стильдік тармақтары бар, қоғамдық қызметі әр алуан тіл. Оның өзіне тән нормалары болады: лексикалық норма, орфоэпиялық норма, грамматикалық норма т.б. Әдеби тілдің нормасынан ауытқу екі түрлі болады: 1) жөнімен ауытқу және 2) жөнсіз ауытқу» [ Балақаев М. Б. «Қазақ тілінің мәдениеті» Алматы, 1971, 13 бет]. Бұл М. Балақаевтың пікірі, Р. Ғ. Сыздықтың пікірі бойынша, «барлық ауытқулар, соның ішінде сөз қолданыстарға уәжді (мотивті немесе жөнімен) және уәжсіз (мотивсіз немесе жөнсіз) ауытқулар» деп қарастырылады. Бұл тек көркем сөз стилінде ғана емес, барлық стильдерде болатын құбылыс. Бірақ, көркем әдебиет тілінде уәждірек ауытқулар жиірек кездеседі және олардың өздері әр сипатты болады… Сөз қолданыстағы жалпы әдеби тіл нормасынан ауытқу, біріншіден, әдеби тілден тыс тұрған элементтерді, диалектизмдерді, қарапайым жай немесе дөрекі сөздерді, жаргондарды т.б.
«Көркем әдебиет шығармаларының тілін зерттеудің негізгі мұраты – тілдің өзін емес, сол тілдің қолданылу мүмкіншілігін көрсету» [ Сыздық Р. «Абайдың сөз өрнегі.» –Алматы, Санат, 1995, 5 бет].
Қазақ тіл білімінде бір кезде «дәуірлеп» тұрған, айтып ауыз толтырарлықтай қомақты табыстарға жеткен қазақ диалектологиясында артық-кем айтылып жүрген, тіпті жазылып та қалған әрқилы пікірлер болды. Мысалы, жергілікті ерекшеліктерді қолдану баспасөз бетінде де айыпқа саналып жүрді. Дегенмен,соңғы уақыттарды тек диалектизмдер ғана емес, жалпы кейбір сөздердің қолданылуы жайында жағымды пікірлер айтылып, қалыптаса бастады. Р. Сыздық, мысалы, әдеби тіл нормасынан ауытқыған кейбір сөздер мен сөз формалары туралы былай деген екен: «…олардың едәуірі тіпті диалектизм де емес, керек десеңіз көне де емес, күнделікті қолданыста сирек ұшырасатын, сол себептен де мағынасы ұмыт бола бастаған сөздер. Және бір (өкініштісі) ерекшелігі – олардың әлі де бірде бір рет регистрацияға (сөздіктерге) ілінбей келуі» [ Сыздықова Р. «Сөз қолданысы және әдеби норма.» –Алматы: Жазушы, 1983, 97 бет]. С. Мырзабеков «Тілімізде диалектінің өзі болмаса да соған ұқсас элементтердің (негізінен лексика-фонетикалық) барын жоққа шығара алмаса керек. Тек осыған бояуды көбірек жағып, «диалекті» деп ат-тонымызды ала қашып жүрген кейінгі кезде қалам қайраткерлері (тіпті баспасөзде) де көбірек пайдалана бастағанын проза тіліне байланысты өткен конференцияларда да жиі естідік», — деп өте бір орында ескертіп қойған еді. [ Мырзабеков С. Баяндама. Жинақ: «Қазақ әдеби тілі тарихының проблемалары.» –Алматы, 2000, 140-141].
М. Әуезов бір сөзінде былай деп еді: «Біздің кейбір ғалымдарымыз қазақта диалекті бар дегенде, Жайық пен Алатау қазақтарының солтүстік, шығыс облыстарынан бөлек айырмыстарынан грамматикалық өзгеше құрылыс белгісіне қарап айырмайды. Қазақстанның сол өлкелеріндегі сөздіктер айырмыстарын ғана айтады. Бұл, біздіңше, диалектілік айырым емес. Сөздік қордың айырмасы әдеби тіл тұтасып, бірыңғай болып қалыптасқан орыс тілінде де бар» [ Исхан Б. М. М. «Әуезовтің лингвистикалық ой-тұжырымдары.» –Алматы, 2000. 267 бет]. Б. Ихсан сөзімен айтқанда, «М. Әуезов қазақ тілінде ұшырасып қалатын «жергілікті тіл басқашалықтарының» бар екенін жоққа шығармайды және олардың сол кездегі қазақ ақындарының бәріне мәлім болмағандығын ескертеді».
«М. Әуезовтің лингвисткалық ой-толғамдары» туралы арнайы еңбек жазған ғалым Б. Исхан мынадай пікір айтады: «әдеби тіл ауытқыған, яғни олардың ішінен орын таба алмаған (орныға қоймаған) сөздерді шетқақпай жасамай, іске жарату қазақ тілінің бүкіл сөз байлығын қағазға түсіріп, көркем әдебиет, тағы басқа әдебиеттерде толық пайдаланып болмаған кезде пайдалы шара болмақ. Ондай жалпы халыққа танылып болмаған сөздерді жатырқауымыз (М. Әуезовтің ойы бойынша) астамшылық дейді. Одан әрі автор М. Әуезовтің ойын былайша жалғастырады: осы орайда да, тілдік қоры әлдеқашан қатталған, барынша мол зерттелген, барлық тіл байлығын, қазақ тіліне қарағанда, мейлінше игерілген орыс тілінің озық үлгісін алға тарта сөйлейді. Біздің тілдің өсуі мен баюы ол дәрежеге жетуден тым жырақ жатыр, тіліміз орыс тілімен салыстырғанда, сол барлық ойдағыдай игерілген жоқ. Ал, олар болса, әдеби тілімізді байыта түсетін мүмкіншіліктер» [ Исхан Б. М. М. «Әуезовтің лингвистикалық ой-тұжырымдары.» –Алматы, 2000. 267 бет].
Қазіргі қазақ тілінің сөздік қоры мен грамматикалық құрылысын байытып, жетілдіру саласында істелетін жұмыстар мен зерттелетін мәселелер аз емес. Ең алдымен, аталып өтетін бар проблема мынада: ауызекі сөйлеу тілі мен ауыз әдеби тілінің барлық байлығы мен грамматикалық ерекшеліктері әлі де болса, түгелімен хатқа түсіп, белгілі бір регистрациядан өтіп біткен жоқ.
Біз төменде осы аталып отырған әдеби тіл мен көркем әдебиет тілінің арақатынасын айқындайтын, олардың бір-бірімен өзара өзектес болып келетін байланысын байқап, байыптау үшін кейбір грамматикалық тұлғалардың көркем шығармаларының тілінде қолданылып, көріну тәсілдері туралы әңгіме етеміз. Алдын-ала бір айта кетейік дегеніміз – төменде сөз болып отырған грамматикалық тұлғалар (морфемалар, аффикстер, жұрнақтар, қосымшалар) — әдетте әдеби тілде де жұмсалып жүрген форманттар, айырма, бірақ, мынада: біз келтіріп отырған грамматикалық көрсеткіштер арқылы жасалған сөздер осы күйінде тұрып, дәл қазіргі әдеби тілімізде қолданылмайтын сияқты, өйткені, олар әдеби тілдің стильдік нормаларына тиісті дәрежеде жауап бере алмайтын тәрізді.
«Асылы, қазақ тілінің о бастағы дамуы халықтық поэзия үлгісінде болғаны ешбір дау туғызбасқа керек-ті. Онан кейінгі дәуірлерде, жазба проза шыққан дәуірде де, сол прозаның өзі де халықтық тіл байлығын пайдаланды. Солардың арасында диалектілік ерекшеліктер де кездеседі. Оларды қазақ әдеби тілінің тарихи дамуы тұрғысынан қарастыру, сонымен орайлас зерттеу принциптері сақталмай жүр. Бұл тұста , ең алдымен, қазақ әдеби тілінің, оның ішінде қазақ жазба әдеби тілінің қалыптаса бастау дәуіріндегі тіл ерекшеліктері ескерілмейді. Өткен ғасырдың аяқ шені мен Қазақ төңкерісінің алғашқы жылдарында жазба әдебиет онша дами қоймаған кезде халық тілінің бай қазынасының баспасөз бетіне түсуіне мүмкіндігі аз болды. Ал, Қазақ төңкерісінен кейінгі жылдары өте қолайлы болғанмен де, халық тілінің байлығы түгел әдеби тілден орын алды дей алмаймыз. Диалектілік ерекшеліктер мен әдеби тіл байлықтарының өзара қарым-қатынасқа түсетін кезінің өзі осы жаңа дәуір болды. Қазіргі кезде көз тоқтатып қараған кісіге әдеби тілге еніп жатқан жаңа сөздердің қатарында диалектілік ерекшеліктердің де бар екенін байқау қиын емес. Одан қалса, халық тілінде қолданылатын афоризмдер мен бейнелі сөздер, сөз тіркестері де баспасөзге түгелдей түсіп болған жоқ. Ал, әдеби тілге енген асар, нөпір, мұрындық болу, мұңлық, талма-тал түс, атыз, мамыр, наубай, наубайхана тәрізді сөздер мен сөз тіркестерін кейбір тілшілердің айтуларына қарап диалектизмдер қатарына жатқыза беруге болмайды. Сол сияқты әр түрлі сөйленістерге телініп жүрген кәсіби лексикаға да осы тұрғыдан қарау мақұл болар еді».
«Бір жағынан, халық тілі мен әдеби тілдің, екінші жағынан, диалектілік ерекшеліктердің арақатынасы айқындалып болмағандығына тағы мынандай мысалдар келтіруге болады. Ет асқанда қазанға салынатын нанды Қазақстанның әр түкпірінде ғана емес, баспасөз бетінде де әр түрлі атайды. Мысалы, нан, жұқа нан, іңкәл, қайыс нан, қамыр, жайма, құлақ нан. Ал, үйдің төбесіне көлденең салынатын ағашты үрлік, көшер, білік» деп те айтып жүр. Әрине, бір ғана нәрсенің былайша әр түрлі аталуы жазушының, не айтушының қай облыстан екендігіне байланысты. Бірақ, қазіргі кезде осындай атаулардың ішінен біреуін ғана алып, мынау әдеби тілдің нормасы деу қиын, бірақ болашақта біреуін ғана қабылдау керек» [ Балақаев М. «Қазіргі қазақ әдеби тілі және оның нормалары.» Алматы, Ғылым, 1984, 75б].
Ал, орыс тілінен қазақ тіліне сөз ену жағдаяты одан өзгешелеу. Мұнда көршілестік қарым-қатынас халықтардың саяси-әлеуметтік жағдайына негізделген тілдік ауыс-түйіс ерекше орын алады.
Орыс халқы мен қазақ халқының саяси-экономикалық және мәдени-ағарту істері негізіндегі тығыз байланысы қазақтардың өз еркімен орыс патшалығының, Ресей империясы құрамына енуінен кейін (1731 жылдардан кейін) күшейгені белгілі. Сол тұста қазақ елінде ел билеудің хандық формасы біртіндеп ыдырай бастап, патшалық тәртіп бойынша жаңадан әкімшілік ел билеу орындарының құрылуы, сонымен байланысты қазақ тіліне мынандай сөздердің енуі, сол өзгерістердің айғағы болса керек: болыс (волость, волостной), ыстаршын (старшина), песір (писарь), шенеунік (чиновник), өрендік (урядник), жандарал (генерал), сот (судья, суд), ауылнай (аульный), атпекет (адвокат), уез, өйез, ояз (уезд, уездной управитель), поштабай (почтовый), сияз (сьезд), шен (чин), шар салу (избирательный шар);
Кірме сөздерді қабылдауда, олардың жұмсалуында екі түрлі бағыт байқалады. Біріншісі — өмір қажеттілігінің баурайында өзінен-өзі, оқта-текте түрлі-түрлі тұрпатымен тіл қорына елеусіз, пассив сөздер қатарында жұмсалатын кірме сөздер. Екіншісі – саналы таңдау, талғау талқысынан өтіп, жалпыға бірдей елеулі актив сөз қорына қосылатын кірме сөздер. Алдыңғысына доға, қамыт, бәтеңке, піркеншік сияқты фонетикалық тұрқы өзгерген сөздер жатады, соңғысына қалаулы терминдер не олардың эквивалент баламалары жатады [ Балақаев М. «Қазіргі қазақ әдеби тілі және оның нормалары.»- Алматы, Ғылым, 1984, 75б].
Сөз – көркем әдебиет тілінің көріктеу құралы, көркем суреттің бояуы. Сөздің ондағы нәрі, көріктеу қызметі қаламгерлердің соларды жұмсай білу шеберлігінде танылады. Сондықтан, көркем әдебиет тілінің де бас арқауы – сөз. Көркем әдебиетті сөз шеберліктің, көркем суреттің бейнелеуші материалы болатындықтан, оны ақын, жазушы ұқыптылықпен қадағалап, талғап қолданады. Сол үшін олар бір жазғандарын қайта-қайта түзеп, көшіріп «азаптанады».
Әдеби тілдің дәрежесі халық тілі байлықтарын жазба әдебиетке енгізу мөлшерінің аз-көптігімен өлшенеді. Ең оңайы тілдегі бар байлықтарды, олардың әдеби тілге енген-енбегенін жекелеген ақын-жазушылар туындыларының сөз байлықтарынан түгел қамтып, кейбір болжам жасауға болады. М. О. Әуезов Абай шығармалары тілінің сөз байлығы туралы былай дейді: «Абай шығармаларында қазақ тілінің байлығы бар қалпында, Пушкин шығармаларына орыс тілінің байлығын кіргізгендей болған… Абай шығармаларының көлемі аз болғандықтан және әдебиет бір жанрды, көбінше поэзия түрінде ғана жазғандығынан дейміз. Бір ғана жанрда, саны осыншалық мол емес шығармалар шеңберінде Абай өзі білген қазақ тілінің де барлық қорын пайдаланып болмаған» [ Балақаев М. «Қазіргі қазақ әдеби тілі және оның нормалары.» Алматы, Ғылым, 1984, 118б].
Сөзді көркем әдебиетте бейнелеудің, образды ойды жеткізудің бояуы ету үшін сөзбен салған суреттің тігісі жатық болуы – ақын-жазушының сөз қолданыс шеберлігі. «Бітпейді іштегі ғашықтық жарасы», «Қараңғы түнде тау қалғып, ұйқыға кетер балбырап» (Абай), «Жанымның жарық жұлдызы» (Қ. Аманжолов) сияқты көркем үлгілер – ерекше сөз қолданыстар.
Жазба әдебиетке дейін дәл осылардай болмағанмен, соларға жақын метафоралық сөз тіркестері болуы мүмкін, бірақ олар ол кезде халық әдебиеті үлгілерінің аясында жұмсалатын. Бұлар қазір де ақын-жазушылар тілінің нәрлілігін көрсетеді. Ол тек дарында сезімтал, суреткер тіліне ғана тән. Ақын-жазушының басқа да сөз жұмсау даралықтары тіл шеберлігімен үйлесіп жатса, әдеби тілге, ауызекі сөйлеу тіліне тән сөз байлықтарын орынды қолданса, солардың нәтижесінде, қаламгердің тіл жұмсауда өзіндік шеберліктері байқалып жатса, әрине, олардың сөз зергері болғандағысы. Ақын-жыраулардың сөз қолданыс ерекшеліктері тілдің әдебилігінің бірден-бір белгісі болуы екіталай. Себебі, «әдеби тіл» деген ұғым тек өлең, жыр материалдарын ғана қамтымайды.
Жазушы, ақынның сөз қолданыс ерекшеліктері олардың өзіндік стильдерін қалыптастырады. Мысалы, Б. Майлиннің синтаксисінде тұжырымдап, дәлме-дәл құрастырған сөйлемдер арасында көріктеу, көркемдеу тәсілдері, әсіресе метафоралық тіркестер көп қолданылады. М. Әуезовтің синтаксисінде ой қазбаланып, жан-жақты қамтылу көзделетіндіктен, сөйлемдері күрделенген, зілді келеді, мақал, мәтел, теңеу, метафора сияқты көріктеу амалдарының қатарында бірыңғай мәндес сөздерді ұластырып, жұмсау жиі кездеседі. Мысалы, «Қораның ішінде Құнанбайды қоршаған кәрі-жас Ырғызбайлардың киім сәні бөлек-ті және қаладағы саудагер, имам, қалпелердің сәлделі шапанды, құндыз бөрікті, байлық, барлық көріністері де басқа… Ол екеуі қажып-талған түрлерімен, ашаң, жүдеу жүздерімен өзгеше сұп-сұр, көнетоз, жыртық киімдерімен, ерекше бір азап дүниесінен келгендей» [ Әуезов М. «Абай жолы», 2-том. Алматы, Жазушы, 2006, 11 бет ]. Сөз өнеріне ұқыпты қарайтын Ғ. Мүсіреповтің синтаксисінде шашау шыққан сөздер болмайды, бәрі логикалық байланыста, әрқайсысы өз орнында тұрады. Сол кітаптың 38, 39 беттерінде автор самаурынды «пысылдақ сары», «сары бие» деп атайды.
Тілді жақсы біліп, көп жазатын кейбір жазушыларымыз қазақша жатық, көркем тілде жазу үстінде қазақ тілін байытамыз деп, көпшілікке түсініксіз жергілікті диалектизм, жасанды сөздерді қолдануға әуес, бұл да жазушының өзіндік ерекшеліктерінің бірі болса керек. Олар мақсатқа қаншалықты лайық, орынды-орынсыз екені — өз алдына мәселе. Қалай да солар жазушының сөз қолдану ерекшелігіне жатады.
«Қазақ тілінің өзге түркі тілдерінен бөлініп, өз алдына дербіс тіл болып құралу, дамуымен байланысты тілінің де бірыңғай халық тілі болып қалыптасу кезеңі, екіншісі – қазақ халқының буржуазиялық ұлт болып құрала бастаған кезінен бастап, әлеуметтік ұлт болып қалыптасқанға дейінгі аралықта бірыңғай ұлт тілі болып қалыптасқанға дейінгі кез. Осы соңғы екі кезең тұсында да қазақ халқының өзіне тін әдеби тілі болды.
Жалпы халықтық тіліміздің, қала берді оның әдеби формасының ертерек замандардағы жалпы даму аңғарын тым келте шолумен ғана тынып, оның ескі, яки, көне кезеңдерінің қандай-қандай дәуірлерге бөлінетінін сөз етпей-ақ, тікелей жаңа әдеби тіліміздің құралу, даму және қалыптасу мәселесін бағдарлауға көшсек, бұлардың да ұзын-сонар тарихы бар. Соны қысқаша ғана шолып өтейік.
Бүкіл қазақ жерінің орыс мемлекеті құрамына енуімен байланысты, қазақ халқының басы құралып, экономикасы жаңаша дами бастады. Халықтың тек экономикалық тұрмысы ғана емес, қоғамдық-әлеуметтік және рухани өмірі де жаңарып, бір тұтастық ыңғайға көшті. Осылардың нәтижесінде қазақ халқы бірыңғай ұлт болып құралу арнасына түсті де, оның тілі бірыңғай ұлттық тіл болып қалыптаса бастады» [ Қазақ әдебиеті, №46 (618) 1-бет, Ахмеди Ысқақов. Әдеби тіліміздің дамуы].
Әдеби тілдің тарихын баяндамас бұрын, «әдеби тіл» деген категорияның өзі туралы түсінікті анықтап алу қажет. Өйткені, «әдеби тіл» дегеннің мазмұны, сипаты жөнінде тек қазақ тіл білімінде ғана емес, жалпы лингвистикада анық айқын үзілді-кесілді пікір жоқ екені айтылып келеді. Бір қатар ғалымдар әдеби тіл дегеніміз – жалпы халықтық тілдің өңделіп, қырланған түрі деп таныса, енді бірсыпырасы жалпы хатқа түскен туындылардың тілі әдеби тіл деп табады.
«Әдеби тіл дегеніміз – жалпы халықтық тілдің қалыпқа түскен, белгілі бір дәрежеде өңделген ерекше бір түрі. «Әдеби тілдің тарихы – жазба ескерткіштердің тарихы». «Әдетте жазусыз әдеби тіл болуы мүмкін емес». «Жазу — әдеби тілдің ең маңызды және қайткенде де болуға тиісті белгісі». «Тіл білімі тұрғысынан алғанда, «әдеби тіл» деп тек көркем әдебиетте ғана емес, ғылыми зерттеулердің, саяси трактаттардың, газет-журналдардың тілін де, қысқасы, жазба тілді атаймыз. Міне, осы пікірлес ғалымдар белгілі бір тілді әдеби тіл деп тану үшін жазудың болуы шарт, яғни хатқа түскен нұсқалары өте аз немесе жоқ жерде әдеби тіл де жоқ деп кесіп айтады.
Қазақ тіл білімінде де «әдеби тіл» деген ұғымға тиянақты, бір анықтама берілмей келеді. Жалпы, күні бүгінге дейін «қазақ әдеби тілі», «қазақ жазба әдеби тілі», «кітаби тіл», «қазақ ауыз әдебиеті тілі», «жалпы халықтық тіл» дегендер бір-бірінен ажыратылып, әрқайсысы нақты мағынаға ие болған жоқ. Өйткені, қазақ тілінің бізге мәлім тарихының өн бойындағы сыры, ерекшеліктері, масштабы (жұмсалу өрісі) толық зерттеліп біткен жоқ.
М. Балақаев: «Әдеби тіл – жазба тіл. Жазба әдебиет арқылы тіл байлықтары, оның құрылысы сымбатты қалыпқа түсіп, екшеледі. Жазуы болмаған халықтың тілі әдеби дәрежесіне көтеріле алмайды» — деп. Ғ. Мұсабаев та айтқан: «Әдеби тіл ең әуелі-ақ жазуға сүйенеді. Ол жазу стилінсіз әдеби тіл болмақ емес», — дейді. Бірқатар зерттеушілер қазақтың әдеби тілін ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан басталады деп, мұны ұлы ағартушы –демократтар Абай мен Ыбырайдың есімдерімен байланыстырады.
Әдеби тілдің ең басты белгісі – оның өңделген, сұрыпталған, нормаланған тіл болуы, бұл – бір қызметі жағынан, сол халықтың өмірінде ұйымдастырушы, қоғам мүшелерінің басын қосушы сипаты, яғни жалпыға ортақтық қасиеті болуға тиіс. Әдеби тілді тану үшін оның қарама-қарсысына қойылатын басты құбылыс – ауызекі сөйлеу тілі. Әдеби тіл – қоғамның қолдану тәжірибесінде сыннан өтіп, нормаларын қоғам санасы дұрыс деп қабылдаған және ол нормалар барша үлгілерге ортақ болуы шарт.
М. Әуезов: қазақтың әдеби тілін Абайдан басталады дейтін тілшілерге дау айтамыз. Бұхар, Махамбеттерде қазақ әдеби тілінің үлгі-өрнектері жоқ деуге бола ма? – дейді».
І. Кеңесбаев та: «Абайға дейін де қазақ әдеби тілінің ұрығы себілген болатын… Олар жаңа туа бастаған жазба әдебиеттің кейбір өкілдерінің (Махамбет Өтемісов, Ыбырай Алтынсарин сияқты) шығармаларынан табылады», — деп жазды.
«Әдеби тіл» деген ұғым – қазақ тілі үшін де тарихы, құбылмалы түсінік. Қазіргі қазақ тілі үшін оның жазба түрінің болуы, сан салалы стильдерге тарамдалуы, қоғам өмірінің барша саласына түгел қызмет етуі – заңды шарттар. Ал, бұл шарттарға қазақ әдеби тілі әрдайым, барлық кезеңдерге бірдей жауап бере алмаған. Әдеби тілді зерттеу сол халықтың рухани-мәдени дүниесінің тарихын танып-білумен тығыз байланысты.
Қазақтың жазба әдеби тілі тұтқиылдан, айталық, Абай мен Ыбырайдың шығармалары туған күннен немесе кейбір зерттеушілер жазғандай, «Түркістан уәлаяты» газетінің алғашқы нөмірлері шыққан күннен басталған емес. Мұның алдында да әдеби тіл үлгісі болған. Ол қазақтың төл әдеби тілі болып, бір жағынан, ауыз әдебиеті тілінен, екінші жағынан, жазба әдеби тілден ерекшеленетінін көреміз.
Сонымен қатар, өткен дәуірдегі қазақ қоғамы өмірінде және бір әдеби тіл болды. Ол – бірқатар түркі халықтарына ортақ Орта Азиялық жазба әдеби тіл – түркінің «локальдық» («жергілікті қазақтық») түрі. Бірақ мұның қолданылу асяы өте шағын болды, бұл іс қағаздары мен эпистолярлық жанрға, одан кейін мұсылманша діни әдебиетке қызмет етті. Бұл тілдің элементтерін ХІХ ғасырдағы тұңғыш қазақ баспасөзі мен публицистикасы, ішінара көркем әдебиеті («кітаби ақындар») пайдаланды. Бұл тілді кезінде қазақ топырағында «кітаби тіл» де, осы тілде (дәлірек айтсақ, осы тілдің элементтерін қосып) жырлаған ақындарды «кітаби ақындар» деп атағаны мәлім. Қазақ мәдениетіне қызмет еткен «кітаби тіл» таза шағатай тілі (түркі) емес, сол тілдің және татар жазба әдеби тілі мен қазақ тілдерінің элементтерін араластырып пайдаланған қоспа дүние – локальдық құбылыс болғандықтан, ол «тіл шұбарлығы» сипатын алды.
Қазақтың ауызша әдеби тілі мен жазба әдеби тілі болды. Соңғысы алдыңғысының жалғасы ретінде дамып, ХІХ ғасырдың І жартысында әбден қалыптасып, қоғамға қызмет ете бастады. Ол қазақтың қазіргі әдеби тіліне келіп ұласты.
Әдеби тіл дегеніміз – белгілі мөлшерде сұрыпталып, тілдік нормалық бағыты анықталған, қолданылу қызметі әр алуан, стиль жағынан саралануға бейім, тілдің диалектілер мен қарапайым сөйлеу тілінен жоғары тұрған түрі [ ЛЭС, -Москва, 1987, 270 бет].
Әдеби тілдің негізінде сөз шеберлерінің жөндеуінен, елегінен өткен, солар шығармашылық жолмен дамытқан жалпыхалықтық тіл жатыр. Әдеби тілді жалпыхалықтық тілге бүтіндей қарама-қарсы қоюға болмайды. Әдеби тіл халық тілінің негізінде жасалады. Ол халықтың сөйлеу мәдениетінің зор табысы ретінде қаралады. «Әдеби тіл» мен «Көркем әдебиет тілі» деген ұғымдар бірдей емес. Әдеби тіл тек көркем әдебиет тілін емес, халық тілін де қарастырады.
«Сөз шеберлерінің халық тілін жөндеп сұрыптауы негізінен екі бағытта жүргізіледі.
- Тілдің ғасырлар бойы даму процесінде оның ішкі даму заңдылықтары арқылы қалыптасқан жүйелілігіне сүйену. Сөйтіп, жалпыхалықтық сипат алған, өмірге аса қажетті, неғұрлым айқын сөз үлгілерін сұрыптап алу. Оған, мысалы, айтылуы, қолданылуы әбден тұрақты қалыпқа түскен сөздер, фразеологизмдер, жалғаулар мен сөзжасам жүйесі, сөздердің тіркесі, сөйлем құрау жүйесі, үндестік заңы, ықпал заңдары сияқты тұрақтанған жүздеген тіл құбылыстарын жатқызуға болады.
- Халықтық тіл дәстүрлерін бекіте отырып, сұрыпталынып алынған сөз үлгілерін әрі қарай жетілдіру, сөйлеудегі, сөз қолданысындағы шашыраңқылықты, ретсіздікті жою. Бұл – тілдің әр түрлі деңгейінде жүзеге асырылып отырады» [ Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. «Қазіргі қазақ тілінің фразеологиясы мен фразеологиясы.» Алматы, Сөздік-Словарь, 2006, 24 бет]
- 2 Оралхан Бөкейдің әдеби тілге қосқан үлесі
1960-1970 жылдардағы қазақ прозасында өзіндік қолтаңбасын қалдырған жазушылардың бірі Оралхан Бөкей. Қазақстан республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, белгілі жазушы О. Бөкейдің тұңғыш жинағы «Қамшыгер» деген атпен жетпісінші жылы жарық көрді. Еңбектері көпшілік жүрегінен мәңгілік орын алған жазушы О. Бөкей сан қырлы тақырыптарды үзбей қалам тербеген. Жазушының прозалық, драмалық туындылары, көркем публицистикасы әдебиетіміздің алтын қорына асыл қазына болып құйылды. «Оның шығармалары дүние жүзі әдебиетінің тұнығынан жүзіп ішкен орыс, француз, ағылшын, неміс, жапон, араб, қытай һәм басқа да ұлы тілдерге аударылып басылып, биік өкрениетті бүкіл дүние оқырмандарының талғам таразысына өтті, шынайы рухани сұранысына айналды». О. Бөкей шығармашылығы туралы қазақтың маңдай алды жазушылары, сыншыларынан бастап, алыс жақын шетел қаламгерлері де бірсыпыра еңбектер жазды. Бұл тұрғыдан келгенде, М. Қаратаев, Р. Нұрғалиев, Н. Ғабдуллин, Д. Исабеков, Р. Сыздықова, Ә. Кекілбаев, С. Қирабаев сынды сыншы әдебиетшілеріміздің зерттеу еңбектері жазушы талантының қыр сырын тануға өз септіктерін тигізгені аян. Академик Р. Сыздықова О. Бөкей тілін зерттей келе, «Соңғы отыз жылда көркем әдебиет дүниесінде қалам тартып келе жатқандардың бірқатарында, соның ішінде біз тілін әңгіме етіп отырған Оралхан Бөкеевте де қазақ тілінің сөз мұрасын сарқа пайдалану айқын сезіледі», [17. Сыздық Р. «Сөз өрнегі.» –Алматы, 1996] дейді.
Жазушы шығармашылығы әдебиетшілер мен тілшілер еңбектерінде негізгі зерттеу нысанасына алынғанымен, олардың таза ғылыми тұрғыда зерттелуін бірді екілі ғылыми жұмыстардан көре аламыз. Бұл ретте А. Сембаеваның «Көркем шығармадағы эмоционалды экспрессивті лексика» (О. Бөкей шығармалары бойынша) атты ғылыми еңбегі игілікті істің бастамасы ғана.
Оралхан Бөкейдің әдеби тіл мен жалпыхалықтық тілді сабақтастыруға деген талпынысы, осы бағыттағы ізденістері оның шығармашылығында өзіндік із қалдырған. Шығыс Қазақстан өңіріне тән көптеген сөздердің жігін бұзбай әкеліп, әдеби тілге жымдастырып сіңіріп жіберуде суреткер үлкен еңбектер жасап, алғаш әдеби тілге өз туған жеріндегі жергілікті тілдік ерекшеліктерін қосуға аянбай тер төкті. Бұл орайда Оралханның соны тіркестері, сөйлем құрылысындағы жаңалықтары әдебиет саласындағы тың бастаманың негізін салды десек артық айтқандық емес. Әрине, бастамалардың барлығы сәтті бола бермесі анық. Онда да өзгелерден оза шауып кеткен басы артық тұстары немесе кейін қалып қойған кемшін жақтары кездеспей қоймайды. Бұлардың барлығын көзден таса қылмай, елеп-екшеп, зерттеп-зерделеп отыратын тілші ғалымдар, әдебиет сыншылары бар. Жазушының көркем әдебиет бетіндегі сөздерді пайдаланудағы тәжірибесін сын тезінен өткеріп отыратын ғалымдардың пікірлері осы айтылған сөзге дәлел бола алады.
Оралхан Бөкейдің қаламгерлік шеберлігін танып, оның шығармаларындағы ерекшеліктерге қатысты пікір айтқан аға буын өкілдері көп болған. Мәселен, Ғабит Мүсірепов Оралхан Бөкейдің сөз қолданысы жайлы мынадай пікір білдіреді.
«Оралхан Бөкеев үлкен үміт күттіретін жас жазушыларымыздың бірі. Өнімді де ұтымды жазады. Тақырып шеңбері кең, айтар ойлары бар жазушы. Жақынды оқырман қауымының тілегіне орай, Қазақстан Ленин комсомолының сыйлығын да алды. Бірақ өзінің тіл қорына Алтай, Қытай қазақтарының ескіріп топастана бастаған тілдері әсер еткен бе, қалай, Оралханның тілінде шұбарлық түйіртпектері бар. Мысал келтірейік:
«Пошымы, нәшіні, албаты, кейуана, мүрлеу, бебжік, мауырт, сіңіртік, паруай…» Менің ойымша, бұл сөздердің бірде-бірі бүгінгі өскен әдебиетімізге де, тілімізге де орналаса алмайтын болар.
Сол шұбарлық Оралханның сөйлем құрауына да теріс әсерін тигізіп отырады. Мысалы:
«Сұрқай сұсты…
Сұп-сұры бұлт сықастыра…
Садақбайдың ала-сапыран паруай жүзіне…
Ауыл жақты қарауылдай байырқалап…
Олардың сұп-сұры жүзі, арбиған арық қолдар мен сіңіртік сирақтар, көлгірсіген аппақ кебіндері…
Мен бағанағы әйелім әзірлеген кеспені еске алдым. Оны біз жездем жолдаған қаздың етіне пісіріп едік…
Жесір әйелдің мұңдықты басы қалды…»
Алдыңғы сөйлемдердің одағайлығы өзінен-өзі айқын тұрғандықтан, мен соңғы екі сөйлемге тоқталғым келеді.
Кеспені қаздың етіне пісірген едік деуге болмайды, Оралхан. Қазды жездең жібергенмен де болмайды. Кеспені етке салады. Сонда ол кеспе салып пісірген қаздың еті деген тамақ болады. кеспе, іңкәл, құлақнан, күлшетай деп аталатын нандардың бәрі де етке пісірілмейді, етке салынады.
«Жесір әйелдің мұңдықты басы қалды» деуге де болмайды. Ең алдымен, мұңдықты емес, мұңды деп жазу керек. Сонда сөйлем «жесір қалған мұңды әйелдің» деп басталады. Екінші, сіздің сөйлем құрауыңызда әйелдің өзі емес, басы ғана қалған болып тұр. Сіздің айтайын дегеніңіз, «ері өліп жесір қалған мұңды әйел жалғыз қалды» емес пе?
Біздің басылып шыққан кітаптарды кезінде оқи қою, әсіресе қолжазба күйінде оқып, өңдеуге жәрдемдесу сиреп бара жатқан әдет. «Писатель пописывает, читатель почитывает» [ Мүсірепов Ғабит «Таңдамалы шығармалары.» –Алматы, 1987, 577 бет].
Ғабит Мүсіреповтің қазақ әдеби тілінің қалыптасуына сіңірген еңбегі өте зор. Ол өз кезіндегі қазақ тілінің аясында орын алып отырған жөнсіздіктерді дер кезінде байқап, сынап, тілдегі шалағай тіркестерден, нәрсіз сөздерден құтылуға ақыл-кеңестерін де беріп отырған. Жазушының О. Бөкей тіліндегі «Пошымы, нәшіні, албаты, кейуана, мүрлеу, бебжік, мауырт, сіңіртік, паруай» деген диалектілік элементтерді келтіріп отырғаны тегін емес. Мойындауға тұрарлық бір жайт, диалекті сөздердің аса бір ұтымды шыққандары болмаса, көбісінің әдеби тіл нормасына ене алмайтындығы. Ендеше, аталған шығармалардағы ауызекі сөйлеу тілін әдеби тіл нормасына ендіруге деген О. Бөкейдің шалыс қадамын аға жазушы дұрыс аңдап, дұрыс кеңес беріп отыр.
Қазақ тілінің әдеби нормасының бұзылмай сақталуына тер төккен қаламгер жалғыз Оралхан Бөкей ғана емес, сол кездердегі көптеген ақын-жазушылар тілінде түсініксіз сөздердің, мағынасыз ұйқастардың, диалектілер мен варваризмдердің көп кездесетінін өзінің «Авгейдің ат қорасынан бастайық» атты мақаласында терең талдап көрсетеді. Шындығында қазақ тілінің әдеби қалыпқа еніп, нормалануымен бірге оның осы дәрежеге жетуі жолында қиындықтар өте көп ұшырасқан. Жазушының сондықтан, Авгейдің ат қорасынан бастайық деп, тіл біліміндегі күрделі мәселелерді көтеріп отырғаны тегін емес. Авгейдің ат қорасы – грек мифологиясында кездесетін жайт. Миф бойынша Гераклдің мойнына Авгейдің жылқының қиына толған қорасын тазалап шығу міндеті жүктеледі. Мұндағы ой астары – неше түрлі шұбалаң сөздер мен сұрықсыз сөйлемдерге толған әдебиет пен баспасөз бетін осындай қолайсыздықтан алып шығатын ер бола ма деген тілек. Бұл тілектің, ең алдымен, сол кездегі жазушылар мен тілшілерге қойылғаны белгілі.
Оралхан Бөкейді әдеби тілдің баюына үлес қосқан жазушы ретінде танитынымыз, жоғарыда айтылған кемшілікті тұстары болғанмен, оның көркем проза тіліне суретті сөздерді, тұрақты сөз тіркестерін, перифразалық тіркестерді қосқандығынан. Жазушының бұл саладағы жетістіктеріне қатысты академик Р. Сыздық мынадай пікір білдіреді: «Соңғы 20-30 жылдарда көркем әдебиет дүниесінде қалам тартып келе жатқандардың бірқатарында, соның ішінде біз тілін әңгіме етіп отырған Оралхан Бөкейде, қазақ тілінің сөз мұрасын сарқа пайдалану тенденциясы айқын сезіледі. Осы ниетпен сирек сөздерді, мағынасы күңгірт тартып ұмыт бола бастаған көне сөздерді, қолданылу аймағы тар жергілікті сөздерді және жазушы өзі ұсынар жасанды сөздерді еркін және молынан кәдеге асырып жатқан әрекет-бағыт байқалады.
Әрине, сирек, көне, жаңа, жергілікті болған соң, мұндай сөздердің көпшілігі қалың жұртшылыққа бірдей түсінікті болмай, көбінесе бейтаныс, тіпті әдеби тілге жат болып та көрінуі мүмкін. Осындай көпшілік оқырманға бейтаныс немесе шала таныс сөздер қатарынан табылатын бір алуан элементтер О. Бөкей тілінде де бар. Олар: ар-үр секіру, озаңдаған дауыс, озаңдау, лақса, селбесу, аңқос, қоймірет, ұлы жіңгір, айқұлақ ерке, айқұлақтана шабу, дәреттену, пәрек, аталақтау, жөш, аңсырау, бақида, қолаба, ләуқи, қапшаағй қимылдау сияқтылар. Сірә, бұлардың бірқатары: албаты, лақса, қолаба, әспенсу, қаңғылестеу, озаңдау, ләуқи, аталақтау, асай-мұсай, бәкін-шүкін, ар-үр секілділер қолданылу өрісі шектеулі жергілікті сөздер болар, ал қоймірет, ұлы жіңгір, селбесу, айқұлақ, ерке, перен, жөш, мағұлымдау тәрізділер сирек кездесетін өте бір образды элементтер болар (мүмкін, алдыңғы топтағы сөздердің де бірқатары осы топқа қосылар)» деген ғалым ойы Оралхан Бөкейдің әдеби тілге қосқан үлесін бағалау деп айтсақ артық айтқандық болмас деген ойдамыз. Оның жазушының әдеби нормада бар, бірақ сирек қолданылатын сонырқау, алқау, қамсаулау, қадаушабыр, шата, маңғыстау (мал жөнінде айтылғанда), тымсақ, кісікиік сияқты сөздерді қолданған құптағандығы да әділ баға бергендігі деп түсінгеніміз жөн. Алайда, ғалымның Оралхан Бөкей тіліндегі өзгеше құбылыстардың барлығын бірдей қолдап, соларға «ақ жол тілеген» деп айтуымызға да мүлдем болмайтын тәрізді. Ғалым тілдік құрамды толықтыру вариант, дублеттердің есебінен емес, көркем тілдік өрнектермен баиитындығын айта келіп, О. Бөкей шығармаларындағы аңсау дегенді аңсырау, еңсегей дегенді аңсағай, арланды деудің орнына арсынды деп қолдануын жөн көрмейді. Бірақ, негізінен жазушының сөз қолдану ерекшелігі көптің көкейінен шыққанын жасырмай айтып кетеді.
ІІ тарау
2.1 «Атау кередегі» бірқатар тілдік тұлғалардың мағыналары
«Атау кереде» мағыналары көмескілене бастаған, өздері қолданысқа аз түсетін сөздер де кездеседі. Олардың тілдік тұлғаларын, мағыналарын ашуды осы тарауда қарастыратын боламыз.
Мәселен, повесте «жады» сөзінің жұмсалып тұрған сыңайы ерекше көзге түседі: Осы жады сөзінің бойында көптеген түркі тілдеріне ортақ болып келетін тарихи-фонетикалық сөздер жатыр. Ол сыр қазақ тілінің тарихы үшін керек-ақ және қызғылықты да.
Жалпы түркі тілдерін өзара топтап, классификация жасау үшін фонетикалық принципке сүйеніп, оларды жіктеп ажырату барысында әдетте д мен з дыбыстарының қолданылу ерекшеліктері еске алынады: адақ//азақ (қазақша: айақ) яғни түркі тілдері д дыбысымен сөйлейтін тілдер және з дыбысымен сөйлейтін тілдер болып екіге бөлінеді. (бұл принцип бойынша қазақ тілі й дыбысымен сөйлейтін тілдердің қатарына жатады) Д дыбысымен айтылатын тілдердің тобына көне түрік тілі, көне ұйғыр тілі, қарағас, салар, тува тілдері жатады. З дыбысымен сөйлейтін тілдердің қатарына сары ұйғыр тілі, шор, хакас тілдері кіреді. Й дыбысын қолданатын тілдер – алтай тілі, қырғыз, құмық, қарашай-балқар, қарайым, татар, башқұрт, қазақө, ноғай тілдері [ Баскаков Н.А «Введение в изучение тюрских языков» Москва, Высшая школа, 1962,140 бет]
Оралхан Бөкей шығармасындағы «жадылау» деген сөздің семантикалық мағынасы «адамның жанына сиқырды жазу» немесе «жаю» деген ұғымды білдіретіні осыдан-ақ айқындалады.
Ас-тағам атауларына байланысты жалпы айтылатын сөздер. «Атау кереде» «ауқат» сөзі бірнеше жерде ұшырайды. Мәселен, Тайганың арасындағы ақ тауықтардың көбейіп кеткені сонша, адам ауқатынан асып, өз жұмыртқасын өзіне беретін. [ Бөкей «Екі томдық таңдамалы шығармалар.» 2-том. -Алматы, Жазушы, 1996, 335 бет].
Осы күнгі әдеби тіл тұрғысынан алып қарағанда, бұл тіркесті «ыстық тамақ» немесе «ыстық тағам», «ыстық ас» деп алуға тура келетін тәрізді, бірақ мынадай бір екі түрлі себептерге байланысты бұл сөздің осы жерде өзіндік орны мен иінді себебі бар екендігі дау тудырмайды. Біріншіден, Қазақстанның оңтүстік өңірінде бұл сөз үнемі айтылады да, жиі қолданылады. Ол туралы С. Аманжолов былай дейді: «ауқат: в литературном языке оно означает состояние, а здесь (яғни Оңтүстік Қазақстан облысында) тамақ, ас (пища, еда): Ауқат істеп отырамыз да» (готовим пищу, да сидим дома)» [ Аманжолов С. «Вопросы диалектологии и истории казахского языка.» –Алма-Ата, 1959, 348 бет ]. Екінші жағынан, бұл лексема туысқан түркі тілдерінде, әсіресе, Орта Азиядағы түркі халықтарының тілдерінде күнделікті қолданыла беретін узус сөз болып есептеледі. Мысалы, өзбек тілінде овқат: «1) пища, кушанье, еда; 2) кушать, есть, принимать пищу» деген мағына береді [ «Узбекча-русча луғат.» –Москва, 1959, 295]. Қарақалпақ тілінде де солай: ауқат [ «Қарақалпақша-русша сөзлик.» -Москва, 1958, 62 бет]. Хал-ахуалы жақсы, тұрмысы түзу, тамағы тоқ, бақуатты (дилы) тұратын адамды «ауқатты адам» дейтін сөз осыдан барып туындайды. Н. Д. Оңдасынов «ауқат, ауқаттану, ауқатты, ауқаттылық» сөздерін араб тілімен байланыстырып қарайды [ Оңдасынов Н. Д. «Арабша-қазақша түсіндірме сөздік» (Қазақ тіліндегі араб сөздері), 1-том. –Алматы: Мектеп, 1984, 53 бет]. «Қазақ тілінің орфографиялық сөздіктерінде (1963, 1978 ж) еніп отырғандықтан, бұл сөзді «диалектизм» деп танығаннан гөрі «профессионализм» (кәсіби сөз) деп санағанымыз орынды болар деп ойлаймыз».
Әдеби тілде қолданылып жүрген сөз тұлғасының сәл де болса, өзгеріп, құбылып отыруы тіл дамуының басты бір көрсеткіштері болса керек. Сөздің түрі, грамматикалық формасы, түр-тұлғасы ауытқып, өзгермей тұрғанда, оның мағыналық статусы да өзгере қоймайды, семантикалық өрісі де кеңейтіле қоймайды. Осыдан барып, оның функциясы бір қалыпта тұрақтап қалады да, жиі қолданылу мүмкіншілігі артпайды. Сөз формасындағы әрбір өзгеріс сол сөз түбірінің жұмсалу ауқымын кеңейтеді, сонымен қатар, оның мағыналық ерекшеліктерін үстей түседі. Кез келген формант түбірге деривациялық аз да болса үлес қосып отырады. Мысалы, әдеби тілде баж ету (баж ете қалды, баж-бұж) деген тіркес бар, осыдан бажылдау (бажылдату, бажылдасу, бажылдатқызу, бажылдақ, бажылдауық) деген етістік сөздер жасалады. «Атау кереде» де осындай сөздер кездеседі. Мысалы, «Мылтық үнінен әбден үйренген ат мыңқ еткен жоқ, тек қамшылар жақ қапталдағы шөптің арасынан «ой-бай» деп бажылдай атып тұрған маскүнемнің үнінен ғана көкбесті және жалт ете түскен» [Бөкей «Екі томдық таңдамалы шығармалар.» 2-том. -Алматы, Жазушы, 1996, 335 бет].
Көркем әдебиет шығармаларының тіліндегі кірме сөздер
Осы күнгі әдеби тілімізде, сонымен қатар, көркем әдебиет тілінде де қолданылып жүрген кірме сөздер, соның ішінде араб-парсы сөздері сан алуан, олар ыңғайына қарай әртүрлі жерде әңгіме болып та жүр. Мысалы, Р. Ғ. Сыздықтың еңбектерінде мұндай сөздер өз алдына бөлініп, жеке қарастырылады . Осы автордың сөзіне қарағанда, ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ тілінің сөз байлығын байыта беру мәселесіне қатты көңіл бөлетін ғалымдардың бірі А. Құрманбаев былай деп жазған екен: «Араб, фарсы һәм өзге тілдері білгенменен білімді болмайды. Бұл тілдер бізге һеш бір пайда келтірмейді. Біздің қазақлар бұл аз пайдалы тілдерді үйренуге уақытын өткізіп, еңбегін һеш қылғанша, онан да өзінің қазақ тілін һәм орысша тілді үйренуге уақыттарын өткізіп, еңбегін һеш қылса жарар еді, бұл тілдер бізге өзге тілдерден гөрі көбірек керекті болса керек-ті» [ Ысқақов А. «Қазіргі қазақ тілі.» –Алматы: Мектеп, 1964, 248 бет]. Сонымен қатар, әдеби тілдің нормалану процесіне қатысы бар құбылыстардың ішінде жергілікті диалектілік ерекшеліктердің өзіндік үлесі бар екені анық.
«Көркем әдебиет тілінің де», деп жазады Ербол Нүсіпбайұлы Жанпейісов, — сондай-ақ әдеби тілдің де негізгі материалы – халық тілі, халық тіл байлығының барлық қат-қабаты, сонымен бірге «әдеби тілді байытатын ең негізгі фактор – көркем шығарма тілі», — деп зерттеуші ғалым өз пікірін түйіп айтады [ Жанпейісов Е. «Этнокультурная лексика казахского языка (на материалах произведений М. Ауэзова).» –Алма-Ата: Наука, 1989, 13 бет].
Әдеби тілімізде әлі қалыптасып үлгермеген, оның нормалық талап-тілектеріне жауап бере алмайтын, бірақ ауызекі тілдің қолданылу әсеріне байланысты қолданылу аясын өрістетіп, көркем әдебиет тілінде де кездесе беретін сөздер аз емес. Мысалы, осы сөз болып отырған тілде «әдеби тілге сыйыса бермейтін диалектілік ерекшеліктер, тұрпайы сөздер, жаргондар, ауызекі тілдердің элементтері қолданылуы мүмкін» деп ескертеді С. М. Исаев. «Әрине, олар көркем шығармада өзінше өңделіп, түрленіп, орнын тауып, белгілі мақсатпен жұмсалады». Р. Ғ. Сыздық «Халықтың ауызекі сөйлеу тілі – қазақ әдеби тілінің негізі» және де «қазақтың ауыз әдебиетінің тілі – қазақ әдеби тілінің басты арналарының бірі» деген тоқтамды тұжырым жасайды .
Сонда, әдеби тіл халықтың қарапайым сөйлеу тілінің негізінде жасалып, көркем әдеби тілінен нәр алып отырады екен. Ол орайына қарай әдетте ауызекі тілдің элементтерінен де (әсіресе, мысалы, кәсіби сөздерді, әдеби тілде өзіндік баламасы жоқ басқа түрлер мен сөз орамдарын ) іске асырып, пайдаланып отырудан бас тарта қоймайды. Сонымен қатар, ол көркем әдебиет тілінде түзіліп, барынша шыңдалып, творчестволық ақыл-ой талабының елегінен өтіп, сүзіліп шыққан сөздерді де өз нормаларына бағындырып алып, толысып, байып, құнарланып құныққан, әрдайым дамып, өсіп-өркендеп отыру процесі осыны көздейді.
Халық тілінің байлығы – ұшан-теңіз. Оның барлығын біліп, меңгеру, алу әңгіменің шынын айтқанда, ешкімнің қолынан келе бермейді. Әр халықтың қандай болса да, жеке бір өкілі (сол халықтың ұлы) өз тілінің сөздік қоры мен сөздік құрамын еш уақытта жете біліп, түгел меңгеріп кете алмайды. Әр тілдің лексикалық байлығы – бойлай алмайтын телегей теңіз. Ол теңізде еркін жүзуге болады, бірақ оны шет-пұшпақтап қана, айнала жүріп, аз-аздап, бойлап меңгеру керек болады, түбегейлі, түгелдей билеп алу мүмкін емес.
Кірме сөздер, дәлірек айтқанда, араб-парсы сөздері түркі тілдерінің сөздік құрамына ерте кезден бастап ене бастаған. Олар ХІ ғасырда жазылған «Құтты біліктің» тілінен де, сол кезеңде дүниеге келген Қожа Ахмет Иассауидің де шығармаларынан да, ХІІ ғасырда туып, тараған Ахмет Йүгінекидің еңбектерінен де, т.б. тарихи туындалардың тілдерінен де табылады. Тек қана, Махмұд Қашқаридің сөздіктерінде ғана олар ұшыраспайды, өйткені, автор өз шығармасының тілі қалым-қауым көпшілік оқырманға барынша түсінікті болуы үшін бөгде сөздерді әдейі есепке алмаған. Автор өзі солай деп жазады: «мен, бірақ, оқушалардың пайдалану мәселесін көздедім. Мен күнделікті қолдануда жүрген сөздерді бердім, қолданудан шығып кеткен сөздерді алмадым», — деп жазады [ Қашқари М. «Түрік тілінің сөздігі.» -Алматы, Хант, 2005, 46 бет]. Кірме сөздер әр тілге, көбінесе ауызекі сөйлеу тілі арқылы енеді. Жазба тіл, кітаби тіл арқылы кіруі де ғажап емес.
Қазақ тілі түркі тілдерінен бөлініп, өз алдына отау тігіп, жүзеге асырылғанда жалпы (немесе бір топ, бір аймақтың) түркі тілдерінен өз үлесін еңсере аударып алғанда, ол тілдердегі кірме сөздердің де белгілі бір бөлегін де, иемденіп кеткен болу керек. Бертінірек келгенде көрші-қолаң отырған туысқан тілдермен ауыс-түйіс жүргізіп, одан қайсы бір сөздерді алып та, өз сөздерін беріп те күн көрген. Осындай байланыс, қарым-қатынас негізінде халық тілінің кірме сөздер тобы жасалып, қалыптасқан. Ондай қор жұтаң емес, сүбелі де, сүйкімді. Көп сөздер қолтума дүние сияқты сіңісіп кетті. Жоғарыда айтылып екткендей, әдеби тілге де барынша бойлап, ен жайлап келеді.
Кірме сөздер халық тілінің сан-салалы, қат-қабат өмірін түгел қамтиды десек те болады. Олар жұмсалмайтын сала шамалы-ақ, кездеспейтін аясы өте тар. Кірме сөздердің семантикалық аясы өте кең, стильдік мүмкіншіліктері мол, икемділік қасиеттері – жетерлік. Олар тілге сыналап кіріп, сынаптай сырғиды, көзін тауып, иінін келтіріп, тастай батады, судай сіңеді. Сондықтан да, олар тілден тілге көшіп жүреді, әр тілдің сөздік қорынан өзіне ғана тән орнын («нишасын») таба біледі. Сонысымен қажет те, қастерлі де.
Семантикалық мағынасына қарай ең көп тараған сөздер, бұл адам өмірінің рухани тұрмысын білдіретін, көбінесе абстракциялық ұғымды білдіретін лексемалар болып келеді. Енді біз «Атау кереде» кездесетін солардың біраз түрін мысалға келтіріп көрейік:
Шариғат. Араб тілінен аударғанда, бұл сөз заң ,діни заңдар жинағы, шариат деген мағынаны білдіреді. «Құранда көрсетілген жалпы ережелер негізінде жасалған құқықтық және діни-рәсімдік қағидалардың жиынтығы, оның әдет заңдарынан ерекшелігі де осында». 7 және 12 ғасырларда мұсылман діні негізінде дінге табыну институттары «шариғат» пайда болды. «Атау кередегі» бұл діни мағынадағы кірме сөз Нүрке кемпірдің діндарлығын көрсету мақсатында қолданылған:
«Мен сол күннен бастап бес уақ намаз оқып, шариғаттың шәлісін жамылдым» («Атау кере»)
Бұл жердегі тағы бір ерекшелік автордың «шариғаттың шәлісін жамылдым» деген жаңа бір фразеологиялық тіркес жасауы. Бұл жердегі «шәлі» шариғат заңдарын бұлжытпай ұстағандықтың белгісі ретінде қызмет етіп тұр.
Діни ұғымды білдіретін тағы бір сөз «намаз» сөзі. Намаздың араб тілінде «салат» деп аталатынын ескерсек, бұл лексеманың парсы тілінен ауысып келуі кәдік. Мұсылмандардың бес парызының бірі, күнделікті орындап отырады. Ұлты орыс Нүрке кемпір де күнделікті бес уақыт намазын қаза қылмай орындайды. «Атау кереде» бұл сөз кемпірдің келініне айтқан кеңестерінен көрініс табады:
«Иә, ол кісі бетімдегі жараны да жазып еді, сондықтан да есімнен, бес уақыт намазымнан қалдырмай атап отыратынмын»
«Атау кередегі» «тәубе» сөзі «өз ісіне өкініп кешірім сұрау, құдайдан дұға тілеп жалбарыну»
Ол әлі тәубесінен жаңыла қойған жоқ-тын («Атау кере»)
«Тәспиық» «Құдайдың есімдерін ауызға алып мадақтау». Екінші мағынасында «қолмен санап тартуға арналған 99 моншақ» [ Рустемов Л. «Казахско-русский толковый словарь. Арабско-иранских заимствованных слов.» –Алматы, Мектеп, 1989, 256]. «Атау кереде» «тәспиық» сөзі екінші қолданыстағы мағынасында жұмсалған .
Нүрке кемпір басын көтеріп, тәспиығын санап күбірлеп отырған.
Аспанды сыналай ұшқан тырналар тәспиығы да бұрынғыдай сабылыспай, саябырлап, үйрек-қаздың да үні бәсеңси бастаған («Атау кере»)
«Ғарасат» «мұсылмандардың ана дүниеге барғаннан кейінгі болатын үлкен тағдыр алаңы. Құдай тағаланың адамдардан дүниеде істеген істері үшін жауап алатын күні». Ғарасат майданында адамдар қорқыныштан тығыларға жер таппай қалады деп айтылатындықтан, «ғарасат» деген сөз көбінесе қорқынышты ұғымдарды білдіруге жұмсалады.
Қанаттары қайырылып, тіршіліктен айрылғанша, мәңгілік қозғалысын толастатпайтын аралар ғарасат майданын кешуде («Атау кере»)
Сонымен қатар, жеке авторлық қолданыстағы сөздердің қатарында «шарбағын сындырып» деген дерексіз мағынаға ауысқан, сондықтан тұрақты тіркеске айналған абстрактілі мағынадағы грамматикалық құрылым бар, «шарбақ» сөзі де араб тілінен енген кірме сөз. Бұл сөз «чар: төрт және бағ: бақ» деген қос сөздің бір-біріне жалғануы арқылы жасалған. Демек, «шарбақ» атау үлкен бау-бақтың атауын білдіреді.
Араб тілінен енген бұл айтылғандардан басқа «әзәзіл» (Адамға басимей, Алланың қаһарына ұшырап, лағнет қамытын мойнына ілген, қарғыс таңбасы маңдайына басылған дұшпан. Адамның жауы, оны тура жолдан тайдырушы), «әдет» (халықтың қаншама ғасырлар бойғы өмірлік тәжірибесінде қалыптасқан қағиадалары, дағдылары), дәрет (негізгі түбірі таһарат, бірақ айтылу заңдылығына сәйкес «дәрет» деп аталып кеткен. Намаз алдындағы және басқа кездерде белгілі бір ереже бойынша жуынып-шайыну) сөздері кездеседі. Оралхан Бөкейдің кірме сөздерді қолданудағы бір қателігі, «әдет» және «ғадет» деген жарыспалы дублеттерді жазушы «Атау кересінде» қатар қолданып отырады. Себебі, «ғәйн» дыбысы араб тіліндегі тұлғасында ғана осылай айтылады, осылай жазылады. «Өзеннің арғы бетіне қаншама көз талдырып қараса да, ақ боз атты Қызды көре алмай, қоңыр күздің соңғы күнін аңдығандай, жылдың дәл осы уағында нұр бейнесін жалт еткізіп бір көрсетіп кетер әдетін бұзғанына налып отыр еді; азапты ойдан әуелеп ұшқан вертолет үні құтқарған»
«Біздің кейіпкеріміздің көп замандастарында бола бермейтін қасиеті дейміз бе, ерекшелігі дейміз бе, әйтеуір, өз жұлын-жүйкесін жұқартпас тағы да бір тамаша ғадеті бар еді. Болған дүрдараздықты пышақ кескендей тез ұмытып, басын ауыртып тереңдеп ойламайтын» («Атау кере»)
Бұлардың фонетикалық сипаттары туралы аз-кем айта кетсек: «ғәйн дыбысынан басталатын араб тілінен ауысқан сөздер қазақ тілінде көбінесе дерлік «ғ» дыбысы арқылы немесе соған жақын дыбыстар арқылы айтылып жазылады. «Ғ»-дан басталатын қазақтың төл сөздері өте сирек кездеседі. Мұндай сөздердің барлығы дерлік қазақ тіліне енген араб-парсы сөздерінің элементтері болғандықтан, «ғ» дыбысының өзін кірме сөздер көрсеткіші деп санауға негіз бар секілді. Қазақ тіліндегі «ғ» дыбысын айтқанда көмейде едәуір күшті діріл «вибрация» пайда болады. Мұның себебі «ғ»-ны айтқанда артикуляциялық органдар – тілдің артқы шегі таңдайдың жағына тым жуысып жанасып тұрады. Мәселен, мынадай сөздердің арабша және қазақша айтылуына назар аударып көрейік: ғәзәл-ғазел (лирикалық сарындағы өлең), ғәйбәт-ғайбат, ғәйб-ғайып болу, ғафел-ғапыл қалу» .
Бұл келтірілген мысалдардан қарап отырып, қазақ тілінде кірме сөздердің өзінің қолданылу заңдылықтары бар екендігін аңғарамыз. Сондықтан, көркем әдебиет тіліндегі кірме сөздердің сол заңдылықтарға сәйкес жазылуы қажет.
«Атау кередегі» бейвербалды амалдар мен фразеологизмдер
О. Бөкей шығармашылығында халықтық тіл мен әдеби тілде кеңінен қолданылатын мәні, мазмұны терең мағыналы тілдік амалдар көптеп қолданылады. Бұл жазушының тіл байлығын орнымен, үйлесімді түрде пайдалана алатындығының бір дәлелі. Жалпы, Оралхан Бөкей шығармашылығындағы бейвербалды амалдар туралы айтатын болсақ, олар зерттеу нысанына алынып отырған шығармасы «Атау кереде» өте көп кездеседі. Оны қарастырмас бұрын бейвербалды амалдар туралы тіл біліміндегі тұжырымдарға тоқталып өтейік.
Бейвербалды амалдар туралы тіл білімінің Женева мектебінің өкілі Ш. Балли өзінің: «Общая лингвистика и вопросы французского языкознания» деген еңбегінде: «Ишара, дене қозғалысы, әсіресе, мимика басқа да тілдік белгілер сияқты белгілі бір мағынаға ие» [ Балли Ш. «Общая лингвистика и вопросы французского языкознания.» –Москва, 1956, 46 бет] дейді.
В. М. Верещагин, В. Г. Костомаров бейвербалды амалдарды екіге бөліп қарастыруды ұсынады:
Соматизм тілі. Бұл топқа ишара, дене қалыбы, мимика, бет әлпет кескіні және әр түрлі адам жүзінде байқалатын психосоматикалық симптомдарды енгізеді.
Ғұрыптық тіл. Бұл топқа белгілі бір ұлттың әдет ғұрпы, этикетімен, салт дәстүрімен байланысты дене қимылдарын жатқызады.
«Атау кереде» бейвербалды амалдар мынадай негізде қызмет атқарады:
Айқай шу, дабыр кезінде:
Қатынның құлаққашты шуы қанша айқайласаң да анық естіртпей, тек шың шыңдаған үзік үзік үні ғана жетер еді. Бірақ, Ерік «атың кім?» деп және озаңдады. Қыз басын шайқады. Ести алмадым деген сыңай танытты.
Бейвербалды амалдар бір сөзбен беріледі. Мысалы, ыржию, тыржию, ажыраю, қыржию.
Бұл тауып айтқаның емес, деді орнынан көтерем сиырдай созалаңдап тұрған Таған кіржиіп.
Есікте жүрген құлдың да бір аяқ астық құны бар емес пе? Деп шаптыға ежірейді.(«Атау кере»)
Оралхан Бөкей шығармаларындағы кейіпкерлердің дене қимылдарына, ишараларына байланысты тіркестер де көптеп кездеседі. Бұл ерекшеліктің Оралхан Бөкей қаламына тән екендігін де айта кеткеніміз жөн. Өйткені, күрделі қимылдық амалдарды білдіру, кейіпкерлердің қимыл-қозғалыстарын шығармада дәлме-дәл бере білу шын шеберлікті, қисындылықты талап етеді. Автордың анатомиялық түсінігінің кең екендігін де байқатар тұс — оның «Атау кереде» ишараларды, жалпы кинетикалық амалдарды үйлесімділікпен көрсетуі. Адамның мінез ерекшелігін ашу, психологиялық жан сезімін сыртқа шығару әр қаламгердің тәжірибесінде әр түрлі болатындығын ескерейік. Мысалы, Мұхтар Әуезов «Абай жолында» кейіпкердің жан толқынысын ашу үшін суреттеу құралдарын, көркемдік тәсілдерді, поэтикалық тілді пайдаланады. Ал, Ғабит Мүсіреповте бұл тәсіл кейіпкерлердің сөздері арқылы, автордың қысқа-қысқа баяндаулары арқылы жүзеге асады. Оралхан Бөкейде осының екеуі де тоғысқан. Сонымен қатар, ол адам мінез-құлқына қоғамның сіңірген әсерін, ықпалы, қоғамның қалыптастырған дағдысын ендіруге күш салады. Бұл амалдардың, әрине, повестегі типтердің қайталанбас дара әрекеттері, ишаралары арқылы көрінетіндігі анық.
О. Бөкей шығармаларында кездесетін ишараларды дара түркілік авторлық және жалпықолданыстағы деп ажыратуға болады. Жалпықолданыстағы ишаралар адамдардың бәріне түсінікті, тілде белгілі бір мағыналары қалыптасқан кинетикалық амалдар болса. Даратүркілік, авторлық ишаралар жазушы шығармашылығындағы белгілі бір кейіпкердің өзіне ғана тән және сол кинемалар арқылы кейіпкерлердің мінез құлқын, көңіл күйін аңғартатын авторлық қолданыстағы ишаралар. Даратүркілік авторлық ишаралардың кейіпкер мінез құлқын ашудағы қызметі зор. О. Бөкей бір кинеманы қайталап беру арқылы жеке кейіпкердің өзіне тән әрекетін, әдетін көрсетеді. Мысалы, сұқ саусағын шошайту, сол арқылы жанын мазалаған сұраққа жауап іздеу Тағанға ғана тән қимыл. Жазушы Тағанның іс әрекеті арқылы оның интеллегенет, шешен адам екендігін көрсетеді. Төмендегі мысалдардағы Тағанның кинемалары бұл пікірімізді дәлелдей түседі:
Жатқан қалпында сұқ саусағын шошайтып: Неге біз осы… жанымызда жанып тұрған отты не су құйып өшіреміз, не болмаса май құйып лаулатып өртеп жібереміз. Неге біз осы … деп, ежелгі әдетінше сұқ саусағын шошайтты. Мен осы бір нәрсеге таң қаламын, деді сұқ саусағын шошайтып.
О. Бөкей тағдыры ауыр, өмірде жолы болмаған адамның бір қырын «сұқ саусағын шошайту» арқылы жүзеге асырса, енді бірде «жеңін иіскеу» кинемасы арқылы маскүнем, араққа салынған адамның бейнесін дәл береді:
Сыраны сіміріп алған соң, жеңін әдетінше иіскеп жіберіп, аузын сол жеңімен сүртіп өткен Таған:
Ал, апа, енді мен қаракетке кірісейін, деді есікке қарай жылыстап.
Ақ баласын көруге жүрегі айнып тұрар Таған пісуі жеткен салқын қымыздың бір тостағанын сіміріп жіберіп, жеңін иіскеді.(«Атау кере»)
Оралхан Бөкей жеке адам психологиясын беруде ишараларды шебер қолдана білсе, тұтас бір халықтық менталитетті көркем тілмен жеткізуде де қазақ ұлтына тән салт-дәстүр көріністерін алға тартады. Өйткені, «қазақ халқының бірнеше ғасырлық өмір тәжірибесінде әр істің, салт-сананың реті мен жөн-жобасы болады және барлық жұмыс соған сәйкес атқарылады. Ол қалыптасқан ұлттық және исламдық салт-дәстүрлер негізінде жасалған. Ұлттық ырым-тыйымның, әдеп-үлгісінің топтасқан немесе жұптасқан құрамы – халықтың әдет-ғұрпын, жөн-жоралғысын құрайды. Осыдан барып, ел ішінде әдетке сай жөн-жосығы мен жолы шығады. Міне, осы жол арқылы халықтық қағида, мәдени-тұрмыстық, рухани-тәрбиелік үлгі-өнеге жиынтығы қалыптасқан. Мұның танымдық, тағылымдық, әдептілік қызметтері де өте зор екендігін тарих талай рет дәлелдеп берген. Олай болса дана халықтың өзі жасап қалдырған осы әдет-ғұрып пен жөн-жосықты біліп, үйрену және өмірде қолдану ағайынды адастырмас сара жол болып табылары анық» [ Кенжеахмет С. «Жеті қазына», 3 кітап. Алматы, Ана тілі, 2003, 14 бет]. Жазушының осында айтылған қағидаларды терең меңгергендігі «Атау кередегі» салт-дәстүрге, адамгершілік ұстанымдарына байланысты тұстарда барынша аңғарылады. Мәселен, Нүрке кемпірдің ұлты орыс болғандығына қарамастан, келініне жөн-жобаны көрсетіп, үйретіп отыруы осындағы біртұтас фондық лексиканың шығарма тілінде қолданылуына келіп ұласады. Ислам дінін ұстанатын қазақ халқының бай тілдік қоры араб тіліндегі сөздердің көптеп енуімен тікелей байланысты. Бірақ, бұлардың жай ғана ене салған кірме сөздер емес, исламдық түсінікке тікелей қатысты лексика екендігін ескруіміз қажет.
Халқымыздың ерте заманнан бері келе жатқан салт дәстүрлерінің бірі бата беру. Бата оқылған кезде үлкендер жас ұрпаққа амандық тілеп, адамгершілік пен имандылыққа бейімдеп, тәлім тәрбиенің жолын көрсеткен. Қаламгер шығармаларында бата беру дәстүрі молынан ұшырасады. Қазақ дәстүрінде жайылған дастарқан батасыз кетпеген.
Жас жұбайларға берілген батадан да ізгі ниеттің, ақ тілектің қайнар бұлағын аңғаруға болады. Отау құрған жас жұбайларға берілетін батадан жаңа өмірден өз орындарын табуларына, ұрпақ сүйіп, үбірлі-шүбірлі болуларына, амандықта, саулықта өмір кешулеріне тілектестік білдіреді.
Сонда, енесі таза қазақ тілінде: «Қадамың құтты болсын, қарағым! Қосағыңмен қоса ағарып, бақытты ғұмыр кешіңдер!» деп, алақанын жайып, батасын зулатып бата беріп, құшақтап бетінен сүйіп еді.
Сонымен қатар, қол жаю, бет сипау кинемалары, аруақтарға бағыштап құран оқу, дұға оқу, құдайдан мінәжат тілеп жалбарыну жағдаяттарына қолданылады.
«Бізге көрші Сарқыт деген кемпір болды, төбені қойып, маңдайдан, мұрынның үшінен қан ала беретін, жарықтық жақсы адам еді, жатқан жерің жаннат болсын (Нүрке бетін сипады) ».
К. У. Геворкян «Кинеический язык» атты ғылыми еңбегінде қол алысу кинемасының семантикалық сипатын айқындай келе, оның он екі түрлі жағдаятта қолданылатынын айтқан. Олар:
Сәлемдесу,;
Қоштасу;
Жақындығын сездіру;
Танысу;
Достасу;
Сезімін білдіру;
Көңіл айту;
Құттықтау;
Рахмет айту;
Келісімге отыру;
Біреуге құрмет сезімін білдіру;
Ризалығын білдіру [ Геворкян. К. У. «Кинесический язык.» –Москва, 1963, 56 бет].
«Атау кереде» бас шайқау кинемасының да әр түрлі мағынада қолданылуы жиі кездеседі. Осы кинеманың қолданылу ерекшелігін қарастырып көрейік.
Бас шайқау. Кекету.
«Ауру қалса да әдет қалмайды деген, отырғандар, әсіресе, Ерік басын шайқап, мырс мырс күлді, тек жылқышыға ғана көзінің қиығымен қарап, мән берген жоқ».
Бас шайқау ІІ сенімсіздік білдіру.
Әй, қайдам, деп сенімсіздікпен басын шайқаған еді Нүрке.
Бас шайқау ІІІ келіспеушілік білдіру.
Күйеуі ұртын толтыра ұрттаған суды тағы да бүркей берем дегенде, басын шайқап, өте әлсіз үнмен: «Керек емес», деді, қолтығымнан сүйеші, тұрайын.
Бас шайқау. Таңғалу.
Мынауың арақ емес… зәмзәмнің суы шығар… Неткен керемет, ғажап… деп насаттана басын шайқаған Таған сәл ұмытыңқырай бастаған ескі әдетін оқыстан тауып алғанына қуанғандай…
Бас шайқау. Аяушылық білдіру.
Шаштының үстіне алдымен шыққан Ерік сонау етекте таман бір отырып, бір жүріп, әйтеуір, жансебілділікпен өрге қарай ілби тырмысқан мүсәпірге қарап, басын шайқап: «Қандай сор екен айдап келе жатқан. биік мансап, ұлы мақсатқа өрлеп келе жатқандай жанталасуын бейшараның…»
Сонымен қатар, «Атау кередегі» осы сипаттас образдар жүйесін берудің көрінісі фразеолозмдер арқылы да беріледі. Ол туралы сөз қозғамас бұрын, әуелі фразеологизмдер туралы мәлімет бере кетейік. «Фразеологизм» деген терминнің «бір мағынаны беретін сөз тіркесі» деген атау екені белгілі. Ал, «фразеология» дегеніміз, біріншіден, «фразеологизмдердің жиынтығы, әлемі, казынасы», екіншіден, «фразеологизмдерді зерттейтін ғылым саласы».
Белгілі бір образды беруде фразеологизмдер — поэтикалық экспрессияның ең бір ұтымды құралы. Фразеологизмдер неғұрлым көп болған сайын көркем әдебиеттің маңызы арта түседі, оның оқырманға ықпал ету күші артады. Әсіресе, жазушылар өз туындыларында әр сөзге жан бітіру үшін фразеологизмдерді жиі қолданады. М. Әуезовтің «Абай жолы» романында, Ғ. Мүсіреповтің романдарында, С. Мұқановтың өлеңдерінде, поэмаларында нағыз суреткер қолынан шыққан фразеологизмдер көптеп ұшырасады. Олардың бүгінгі таңда тілші ғалымдардың негізгі зерттеу нысанына айналып отырғаны да шындық. «Жеке суреткер тіліндегі образды фразеологизмдердің типтерін, олардың көп-аздығын, ескі-жаңаларын түгендеу үстінде айтушының не жазушының фразеологизмдер саласыңдағы байырғы қазынаны қаншалықгы игеріп, кәдеге асырғанын, қаншалықты жаңаларын ұсынғанын көруге болады. Ал бұлар шығармашылық контекст немесе авторлық даралық дегенді танытады, тіпті кеңірек қарасақ, суреткер тіліндегі фразеологизмдер әлемі оның поэтикалық тіл арқылы көрінетін дүниетанымын байқатады» .
Қаламгерлер көбінесе қалыптасқан фразеологизмдік оралымдардан бас тартып, өздерінің қиялдарынан туған немесе табиғат құбылыстарынан түйген ойларының нәтижесінде санаға бекитін тұрақты сөз тіркестерін қолдануға құштар. Бұл сөзден фразеологизмдердің барлығы өз бетімен пайда болған екен немесе олардың жасалуына көркем сөз шеберлері қатыспаған екен деген ой тумауы тиіс. Фразеологизмдердің қайнар көзі – бағзы замандардан бері жасап келе жатқан авторлық немесе халық жырлары, өлеңдер, әдеби туындылар, шешендік сөздер. Ақын-жазушылардың өз бетімен фразеологизмдер жасауға ұмтылыстарын жаңа поэтикалық түсініктердің пайда болуымен, көне тілдік бірліктердің жаңғыруымен түсіндіргеніміз дұрыс шығар.
Осындай жаңашылдық, әсіресе, Оралхан Бөкей шығармаларында молынан ұшырасады. Оның ішінде зерттеу жұмысында арнайы қозғалып отырған «Атау кере» повесінде фразеологизмдердің берілуі қалыпты үлігден өзгеше. Мұнда автордың өзіндік дара қолтаңбасы анық байқалады. Сонымен қатар, фразеологизмдердің аллитерациялық, ассонанстық үйлесімділікпен келуі де назар аудартады.
Оралхан Бөкей тіліндегі фразеологизмдер — экспрессияның таптырмас құралы.
Біз әңгіме ететін фразеологизмдеріміз — суреттеме сөз тіркестері, яғни, поэтикалық фразеологизмдер. Бұлар әдетте бір нәрсені: затты, сынды, қимылды, қимылдың амалын жай атамайды, суреттеп, бейнелеп, астарлап, «мадақтап» не «балағаттап» атайды, яғни айтушының (жазушының ақынның) сол нәрсеге — объектіге «пейілін» — көзкарасын білдіре атайды. Демек, поэзия тіліндегі фразеологизмдердің басты белгісі — олардың образды (бейнелі) болатындығы. Ал, бейнеліліктің «сүйегі» тілдік метафорада жатады. Метафора дегеніміз сөздердің мағына ауыстырып жұмсалуы болса, фразеологизмдер сөз мағынасын қүбылтудың бірден-бір көзі больш табылады. Мұны ақын-жазушылар жақсы біледі де, шебер пайдаланады.
Қазақ тілі сөз байлығының қуатты саласына фразеологизмдер жататынын айттық. Фразеологизмдердің жасалуында көз, тіл, тіс, аяқ, қол т.б. дене мүшелерінің қызметі айрықша. Орыс тіл білімінде фразеологизмдер мен ишаралардың, қимыл-қозғалыс амалдарының өзара байланысын зерттеген Е. В. Красильникованың «Жесты и языковые фразеологизмы», А. В. Филиппов, В. Д. Кутловскаяның «Фразеолозми и жесты» атты еңбектерін атап кеткен жөн. Е. В. Красильникова «Условный жест фразеологизованное явление в жестовом языке и языковой фразеологизм имеют семиотическое родство. Поэтому не случайно, что проекция условного жеста в язык словесное описани жеста нередко представляет собой фразеологической оборот. То, что фразеологизм в языке может возникать на базе жеста, легко обьяснимо» дей келе бірқатар фразеологизмдердің ишаралық амалдар негізінде пайда болғандығын айтады. Қазақ тіл білімінде ғалым Г. Смағұлова жалпы дене қимылына негізделіп жасалған тұрақты тіркестер түрін «кинетикалық» фразеологизмдер деп атап, оған қол қусыру, құрақ ұшу, табанынан тік тұру, зыр жүгіру, елбек қағу, қолдан қолға түсірмеу, өкшесін жерге тигізбеу, жаны қалмау, бәйек болу, қошемет көрсету, жатып жастық, иіліп төсек болу, шапан жабу, шылбырына оралу сияқты мысалдарды келтіреді.
Бұндай тұрақты тіркестер қатарына теріс қарау (жақтырмау), бармағын тістеу (өкіну, қапалану), құшағын жаю (қуанышпен қарсы алу), қабағынан қар жауу (қатты ашулану), санын сабалау (қатты қуану), желкесін қасу (мәселенің шешімін шеше алмай қатты дағдару), ернін шүйіру (біреуді жақтырмау, менсінбеу), тісін қайрау (ызалану), таңдайын қағу (қатты таңдану, қайран қалу) сияқты ишаралық амалдар негізінде жасалған адамның іс әрекетін, қимылын бейнелейтін фразеологизмдерді жатқызуға болады. Ғалым С. Сатенова: «Қазақ тілінде қос тағанды фразеологизмдердің ішінде ең мол кездесетіні: адамның іс әрекетін, қимылын бейнелейтін және ішкі жан дүниесін, мінез құлқын сипаттайтын түрлері. Себебі, адам баласы шыр етіп жерге түскеннен мезгілі, ажалы жетіп, о дүниеге аттанғанша, өзіне тән мінез- құлқы, психикалық ерекшеліктері қалыптасып, бірте бірте уақыт озған сайын жетіле береді. Әрбір адамзат жайлы осыны айтуға болады: тірі жанның әрқайсысына да тән табиғи құбылыс. Жас ерекшелігіне қарай мінез құлқы, жан дүниесіне орай іс әрекет қимыл қозғалысы қалыптасады. Мысалы, жас пен ақыл тоқтатқан, кемеліне келген өмір тәжірибесі мол кісінің жан дүниесі мен мінез құлқында едәуір ерекшелік болады, сол себепті қимыл қозғалысы, іс әрекеті көпшілік жағдайда жасына, психологиялық ерекшеліктеріне, туа бітті қасиетіне, болмысына сай болады» деп тұжырымдайды.
Ал, туырлығын тілу, ат құйрығын кесісу, топырақ шашу, бетіне түкіру, бетіне күйе жағу, отының басын сабау сияқты қимылдық амалдар уақыттары өтіп, заман ауысқан сайын мағыналары күңгірттеніп, ескіріп, тұрақты тіркестерге айналған. Бұл ой А.В. Филиппов, В. Д. Кутловскаялардың пікірлерімен ұштасып жатыр: «Если жест как знак архаизируется, то в обороте глубинное значение утрачивается, сменяется целостным значением иной природы, поверхностное значение смазывается, и это ведет к появлению обычных фразеологизмов».
Қабағынан қар жауып, әр сөзі сатулы болып отырар Ерік те еріккендей, томаға тұйық мінезінің шарбағын сындырып, алқалы топ, алқа қотан әңгімеге қосылғандай еді.
Қаратайдың қара балуанының басынан да аттап кеткем, деп шіренді жалғыз алақанына түкіріп. («Атау кере»)
Кейде «Атау кереде» еркін сөз тіркестері де кездеседі. Мысалы, қолын ұсынды, орамалын бұлғады, қамшысын сарт еткізді.
Не болды, Айнаш? Күн иісі аңқыған қолаң шашынан иіскеп, арқасынан сипап өзіне тартты. Амансыңдар ма?
Мылтықтың жаңа түрін тапсаң… қарастырарсың.
Родной мой, если ты прикажешь, автомат доставлю, деп, тісін ақсита күліп, мойнынан құшақтады.
Мұнда «шарбағын сындырып» деген фразеологимнің мүлдем тың тіркес екендігін көреміз. «Шарбақ» — өзінің тура мағынасында үйді немесе қораны, ауланы қоршауға арналған ағаш шыбықтар. Негізінен жалпылама қолданысқа енбеген. Бұл жерде Оралханның фразеологизм жасаудағы екі ерекше шеберлігі танылады. Жазушы, біріншіден, шарбақ деген жартылай диалектілік, жартылай әдеби сөзді батыл түрде шығармасына енгізіп қана қоймай, оны дерексіздендіріп, фразеологизм тудырады. «Таңның хабаршы сәулелері тарап» деген фразеологизмдік құбылыстың да сипаты осыған жақын келеді. «Күн шықты» деп немесе «таң атты» деп қоя салмай, оны барынша поэтикалық астарда беруі жазушының сөзді қолдануындағы талғампаздығын, әр сөзден сыр іздейтін ізденімпаздығын байқатады. Бұл аталған фразеологизмдік тіркестер тек Оралханның ғана қаламына тән екендігін аңғарамыз.
Оралхан Бөкейдің «Атау кересіндегі» фразеологизмдер
Астындағы жол жорғасы бар көкбестінің алғашында құлағының түбі ғана жіпсіп еді, енді тоқымының шетінен ылжырап көбік шығып, күннің ыстығы мен еңіске қарай тарбаяқтаған лоқылдақ жүріс қарадай қинап, қан сорпасын шығарды.
Соңғы кезде адамдар мінезіне санамен кіріп, сыздата бүлдіріп жүрген осынау тоңмойындық ауылдастарының баяғы жайсаң жаны қай жылдардан бастап қасаңдай бастағанын зейін қойып, зерттер зерде Ерікте бар-жоғын білмейміз; біздің білетініміз: замана көші байсалданып, баянды ғұмыр кешкен сайын өмір сүру жеңілденіп, сауық-сайран көбейген сайын, санамыз сарабдал тартып, таңғажайып оқиғаның куәсі болған сайын, құлқынымызға құм түскендей қатал да қайырымсыз , ешкімге де, еш нәрсеге де сенбейтін сезімсіз «сергектік» жайлағандай еді бойымызды. Тек алға, алға ғана тура тартқан: жасықтық пен жалтақтықтан ада асау батылдық, балталасаң да қыңқ етпейтін батырлық сықылды болғанымен, көсегемізді көгертпес көк беттікке бой алдырар кісәпірліктің көрігін көбірек басып жүрген жоқпыз ба, деген күнәлы ой түрткілеп мазаны алар еді. («Атау кере»)
Айнаның пыр етіп ұшып кеткен жаны қайта айналып қонған сәтте, еңкейіп мылтықты алғысы келді-ақ, амал не, сіресіп қалған денесі бағынбайды. Қысылтаяң шақта түкке аспай қалған мылтықты жерден көтеріп алып, мүлдем кәперсіз әрі асықпай борсаңдап бара жатқан аюды көздеді; шүріппені бармағымен басып-ақ қалғысы келді; батылы жетпеді білем, батылы жеткен, тіпті оқтың дәл тиюі де мүмкін еді, атпады, бәлкім аяды, ол мақұлық та бұған тиіскен жоқ қой; «ендеше, қашқан жауға қатын да батырдың керін істеп қайтем» деп, кері бұрылған
Ит қаппайтын кісі болады деген, тегі, рас екен» деп ойлаған Ерік құлақ етін жеп, алды-артын ораған аламойнаққа қамшы сілтеп еді, ит одан әрі жінікті («Атау кере»)
Лапылдап жанған өрт өз ауылының, өз ошағының шетіне келіп етегі жанғанша кәперсіз, айрандай аптап, күбідей пісіп отыра берер қазақы мінезден қашан құтыла алар; жүздеген жылдар қанына тарaп, сүйегіне сіңіп кеткен бейғамдық, даласындай кеңдік кесірін де аз тигізген жоқ; неге екені белгісіз, өздері сиыспай жүрсе де, өзегелерге сый көрсетуге, жер бөліп, жеңін кесіп беруге келгенде алдына жан салмайтын елдің көп еншісі жат жұрттық болып кеткен
Асқазан ашқылтым су қыздырып жатпаса, табанынан сауып, қия баспайтын қиямпұрыстығын көр ғана түзетер.(«Атау кере»)
Мұндағы фразеологизмдердің барлығында да Оралхан Бөкейдің өз қолтаңбасы жатыр. Оның өз бетінше тұрақты тіркестер тауып, сәтті үйлестіре білгендігі «Атау керенің» өн бойынан сезіліп тұрады. Жалпы, Оралхан Бөкейдің қолданысындағы фразеологизмдерден, сонымен қатар, аллитерациялық-ассонанстық жұп бой түзейтінін де байқауға болады.
«Атау кередегі» теңеулердің қолданылуының маңызы
Көркем әдебиет деген ұғым, ең алдымен, образды сөз, көркем сөз деген ұғымға келіп тіреледі. Сол себепті де ол – «сөздің патшасы, сөз сарасы». Түр мен мазмұны бірлесе келіп, көркем әдебиетті туғызады. Түр мен мазмұнның бірлігінен көркем әдебиеттің шынайы табиғаты, бүкіл болмысы жасалады.
Ал, түрдің өзінің көріну тәсілдері, жүзеге асу жолдары, өмір сүру заңдылықтары болады. Сол түрдің көріну тәсілдерінің бірі – теңеу категориясы. Теңеу категориясы – бүкіл бейнелек, көркемдеу тәсілдерінің ішіндегі ең бастысы, ең пәрмендісі. Бейнелеу тәсілдерінің бәрі де өз бастауын теңеулерден алады. Сондықтан болса керек, белгілі бір ұлттық әдебиеттің бейнелеу, көркемдеу жүйесі оның көркемдік ойлауының ұлттық ерекшелігі бүкіл бедерімен, күллі бояуымен теңеу категриясынан анық айқын көрініп тұрады.
Теңеу – көркем ойлаудың ұлттық ерекшеліктері жинақталған, дүние танымының ұлттық өзгешеліктері бас қосқан категорияның бірі.
Сонымен теңеу дегеніміз – ұқсас, ортақ белгілердің негізінде бір затты екніші затқа салыстыру арқылы сипатталушы нәрсенің бейнелілік, көркемдік, эмоционалды-экспрессивтік сапасын күшейтететін, сол нәрсені жаңа қырынан, поэтикалық қырынан танытатын әрі стильдік, әрі таным құралы [ Қоңыров Т. «Қазақ теңеулері.» –Алматы, 1976, 7 бет].
Теңеудің сипаттамасын берудегі себебіміз, Оралхан Бөкейдің «Атау кересінде» теңеу мәнінде келетін сөздер жиі ұшырайды. Оралхан Бөкейдің көркем сөздің бар қасиетін сарқа пайдаланатын қаламгерлік қыры теңеу сөздерді қолданғандығынан да көрінеді. Мәселен, Оралханның тау табиғатын суреттейтін мына бір сөйлеміндегі теңеулерге назар аударып көрейік:
Түнге қалсаң, тау арасындағы шөп көмкеріп тастаған жалғыз аяқ соқпақтан адасып, соқыраңдап сорың қайнайды, тек – астыңдағы атыңның жершілдігіне сенер едің. «Шашты» деп аталар асудың үстінде шыққанда, мұқым ойпат: сонау Алтайдың күміс шашбауындай ирелеңдей аққан Бұқтырма өзені; сол ерке өзенді еміп, екі жағалауына өңірдегі түймедей қаз-қатар орналасқан үлкенді-кішілі ауыл; сол ауылдың ара-арасын құр жіптей шуатыла жалғап жатқан жіңішке жол.(«Атау кере»)
Осында күміс шашбауындай, түймедей, құр жіптей деген үш жерде кездесетін теңеу ұласпалы табиғат көріністерін әр түрлі затқа теңеп көрсету қызметін атқарып тұр.
Мұнда балауға негіз болып отырған шашбаудың заттық белгілері Бұқтырма өзенінің белгілері болып кеткен. Түйменің белгілері болса ауылдың келбетін салыстыруға жұмсалған, ал жолдың бейнесі құр жіптей деп мүлдем кішірейтіле көрсетіледі. Теңеудің теориялық негізіне салатын болсақ, бұлардың толымды теңеулер болып саналатынын байқаймыз. Толымды теңеу деген ұғымды ғылымға алғаш енгізген – орыс ғалымы В. В. Томашевский. Оның ойынша, толымды теңеу болу үшін, теңеулік құрылымның үш элементі де (зат, образ, белгі) түгелдей болуы қажет. Біз «Атау кереде» кездесетін теңеулерді құрылымдарына қарай толымды, толымсыз деп сұрыптағанда, В. В. Томашевскийдің осы пікірін басшылыққа алатын боламыз. Оған «Атау кереден» басқа да мысалдар келтірейік:
Тіпті сол сылаңдаған сұлулықты әдібін ашып түсіне де қоймапты; жоқ іздегендей қанағатсыз көңілмен ұзақ қарап тұрды да, аспанмен таласқан заңғар асуды бауыздай бауырлап кетер қолдың тамырындай сан ирек, сан тарау соқпақты қуалап құлдай бастаған; құлдаған сайын, жайлаудың әлгіндегі жаныңды жаннатқа бастап аймалаған салқын самалы биікте қалып, тамыздың таңдай кептірер аптабы алдынан анталай ұмтылды.
Осынау апшысы қуырылған монданақтай жер шарының әлі де болса кеуде кере кең тыныстар, алаңсыз аяқ көсілер көрікті бір пұшпағы аман сақталғанына тәубе айтар едің. Бірақ көзіңді қытықтар мұндай мақпал көрініс барған сайын барған сайын базары тарқап, келмеске кетіп бара жатқанын осы отырғандар ойлаған емес («Атау кере»)
Мұхиттың арғы бетінен даңғарадай магнитафон алып өтетін пысық жігіттерге сіріңкенің қорабына салған шыбын бұйым ғұрлы ма екен.
Ол етектеген сайын, өрмекшінің торындай көзге көріне шымырлап қайнап тұрған ыстық леп ындынын қаңсыта бастаған; ат тұяғы тиген сәтте сырт-сырт етіп ыршып түсер шегірткенің миыңды тербеп зәрезап қылар шырылы құлақ тұндырады; ойдың шөбі пісіп қалған – мұрынға ерменнің кермек иісі келеді, ал басы сарғайыңқы тартып, қаулап өскен ақ ерменді кешіп өткеніңде, басынан тозаңы ұшып, тиген жерін сап-сары ала тоңғақтап тастайды.
Бұл сөйлемде қолдың тамырындай сан ирек, сан тарау соқпақ, монданақтай жер шары, даңғарадай магнитофон, өрмекшінің торындай деген теңеу сөздер қолданылған. Мұнда теңеу жасауға қатысушы элементтердің түгел, яки, кем екені тұрғысынан қарағанда, жоғарыдағы теңеулердің барлығы да толымды теңеулер болып табылады. Себебі, жоғарыдағы теңеулік құрылымдардың бәрінде де теңеудің үш элементі (зат, образ, белгі) түгел қатысқан. Теңеулердің толымды, толымсыз болып бөлінуі барлық теңеулік құрылымдарға тән қасиет болып есептеледі.
Тамылжып тамыз айы туған күннен бастап, таудың бұрымы іспетті қырдан ойға құлап түскен бұралаң жолға қарап ұзақты күн телміру – Бекзаттың екі-үш жылдан бергі ауруға айналған айнымас әдеті еді. Бүгін де дүкеннен ауық-ауық шығып, сонау Шашты деп аталар асудың құзар басынан құлдилар сыбай атты жолаушы көрінбей ме екен деп, алағы мол көңілмен елеңдеп мазасызданған.(«Атау кере»)
Ғалым Т. Қоңыров теңеулердің жасалуының төмендегідей жолдары бар екендігін анықтайды:
1) –дай, -дей, -тай, -тей, -дайын, -дейін, -тайын, -тейін жұрнақтарының көмегімен .
Бұл теңеулерге жоғарыда көрсетілген теңеу сөздер дәлел бола алады. Бір ерекшелігі, «Атау кереде» -дай, — дей жұрнақтарының көмегімен жасалған шылаулар көптеп кездеседі. Оған төмендегі сөйлемдер құрамындағы теңеулер мысал болады:
Бәлкім, күні бойы қимылдаған соң, ащы термен ащы ішімдік те шығып кете ме, әлде әсер етіп жүрген таудың салқын да саумалдай ауасы ма.
Айрандай ұйыған достықтарына көз алартып, қызғаныш білдірушілер де табылды.
1937 жылдан бастап тонның ішкі бауындай болып отырған екі үйдің шаңырағы шайқала бастады.
«Обал ғой. Текті тұқымның азып-тозып, шілдің боғындай пышырап біткені ғой».
Түрі айдаһар қуғандай қорқынышты еді
Әлгінде ғана әспенсіп тұрған інкібіді бастығы қақпанға түскен қасқырдай, амал жоқ, шоңқайып отыр.
Көз алдындағы көкмұнар айқара ашылғанда, ар жағынан, тәңірім-ау, түнде түсінен, күндіз есінен шықпайтын ақ боз атты Қыз тотыдайын таранып, өзеннің жарқабағында тұрды.(«Атау кере»)
2) -ша, -ше жұрнағының көмегімен;
Бұл теңеу түріне шығармадан мысал келтіруімізге болады:
Сынапша сусып, қолға қоныс таба бермейтін тиын тебен таусылып қалса, Бекзат та ауылдастарының әжетін ашып, көңілін қайтарған емес.
3) шығыс септігі жалғауының (-нан, -нен, -дан, -ден, тан, -тен) көмегімен;
4) секілді, сияқты, тәрізді, іспетті сөздерінің көмегімен жасалады;
«Атау кередегі» Еріктің Тағанмен алғаш кездескен сәтіндегі Тағанның сипаты былайша бейнеленеді: Қолы-басы дірілдеп, аш аруақ секілді еңбектеп жүрген мүскін, расында да, орангутангқа өте-мөте ұқсап кеткен.
Ауылдан оралған соң Еріктің салқын тартып, «шаршап тұрғаным-ай» деп Айнадан қашаңдар әдеті баяғыдан, бірақ дәл осы жолғыдай — өкпелескендей тоң-торыс жат күй кешуі алғаш рет.
Күйеуінің осыншалық күйгелектеніп, сөз боратқанын алғаш көргеніне әрі таңдана, әрі тосырқай толқыған Айна «мен де ағыл-тегіл ағызайын» деп ойлады да, ғадетінде жоқ мінезді мініс аты қыла алмай қиналды.(«Атау кере»)
«Атау кередегі» теңеулерді осылай топтастыру арқылы жазушының суреткерлік шеберлігін тани аламыз. Жазушының теңеу сөздерді ойын дәл беру үшін, оқырманның санасында нақтылық, көркем бейне тудыру үшін қолданғанын ондағы теңеулердің құрылымдық, құрамдық үлгісіне қарап білетін боламыз.
Шығармадағы метафора, яғни сөзді құбылтып қолдану
Метафора – (грек metaphora — ауыстыру) – белгілі бір нысанның (обьектінің) басқа топтағы нысандардың белгісі мен қасиетіне қарай ауыстыра қолданылатын троптың бір түрі. Метафора әрдайым ауыспалы мағынада жұмсалады. Соның өзінде кемінде екі мағына болуы мүмкін. Осы қасиетіне байланысты метафора екі түрлі қызмет атқарады: белгілі бір затқа немесе құбылысқа, адамға сипаттама беру және сол заттың, құбылыстың немесе адамның атын атау (номинация). Бірінші жағдайда метафора сөйлем ішінде баяндауыш болады да, (сен қасқыр екенсің), екінші жағдайда бастауыш немесе толықтауыш болады (Қасқыр қайда кеткен? Ол қасқырмен көп байланыса берме). Қазақтың біртуар ақыны І. Жансүгіров өз өлеңдерінде жәндік, жануар атауларын «Дала» поэмасында метафоралық тәсілмен беруде шеберліктің үлгісін танытып, классикалық дәрежеге дейін көтерілген. Мысал:
Көбелек ем қырдағы,
Қоңыз кетті қиратып,
Тағдыр шығар бұл-дағы
Мен көндім ел не десең,
Мен – құрбан лаққа,
Мен – шіріген жұмыртқа [ Жансүгіров І. «Поэмалар.» –Алматы, Жазушы, 1989, 189 бет]. Сөйлеу практикасында қалыптасып, қалған аң атаулары ғана (аю, түлкі, қоян, қоңыз, қой, ит) емес, метафора қызметінде әр алуан жайлар алына береді (бастық, шенеунік, ғұлама, әкім, т.б.). мұндай жайлар сөйлеу жағдайында анық байқалып тұрады (Мынауың дайын тұрған ғұлама ғой! — әзір ғұламалық ертерек шығар, бірақ түбінде болып қалатын да сыңайы бар(«Атау кере»))
Оралхан Бөкейдің метафора мен сол сияқты басқа да көркем сөздерді шығармаларында қолдана білу шеберлігі туралы академик Р. Сыздық мынадай пікір келтіреді:
«Образдылық көбінесе сөзді өзінің тура мағынасынан көшіріп, ауыс мәнде жұмсауда жақсы танылады. Бұл – метафора, перифраз, аллегория, символ тәрізді амалдармен жүзеге асады. О. Бөкей осыларды шығарма жанры мен сипатының тактісіне билете әсем пайдаланады. Метафора – затты немесе құбылысты өзіне ұқсас өзге зат немесе құбылысқа балап, солардың атымен ауыстырып атау болса, перифраз дегеніміз – бір нәрсені немесе құбылысты сол нәрсенің бір белгісін, қасиетін көрсетіп, суреттеп атау. Соңғы стильдік тәсіл көбінесе поэзияда қолданылады. Перифрастика құбылысын ұлы Абай жақсы дамытып, жүйеге айналдырған-ды. Мысалы, ақын қарттықты «сұрғыл тартқан бейуақ» деп, жастарды «балы тамған жас қамыс», надандықты «қараңғылық пердесі» деп ауыстырып айтады. Осындай перифрастиканы Оралхан да жақсы қолданған. Ол ай сәулесін «уыз мұнар» деп, өмірді «ұлы-жіңгір бәйге», қар басқан жер бетін «сүт дүние» т.т. деп құбылтып атайды» .
Ендеше ғалым айтып кеткендей, Оралхан өзінен бұрынғы ақын-жазушылардың жақсы дәстүрлерін жалғастырушы, олардың көркемдеу тәсілдерін өз туындыларында керемет түрде жеткізуші. Олай болса, жазушының өз шығармаларынан мысалдар келтірейік:
«Ес-ақылдан айрыла қуанған Ерік дүкеннің алдында әлі байлаулы тұрған атқа қайта көзі түсіп, тасыған көңілін су сепкендей басты. «Тәңірім-ау, қайда анау қасқыр жегірдің иесі?»
«Айнаның шамның сәулесімен боталаған жанары жасаурай, енесін қатты қысып құшақтады». «Мен сені гестапо екен деп қалдым, — деп қыршаңқыланды Таған. Патшалар жаяу баратын жер қайда?» «Табалдырықтан аттай беріп жалт бұрылған аңшы шал: «Омарташы жігіттің адал итіндей қасында сүмеңдеп келеді. Тазыны адамнан ұстайтын болған ба? — деді». «Құлыным-ау, есен-сау келдің бе? – деп аналық абзалдықпен аңырап еді».
Метафораның басқа троптарға ұқсас келетін қасиеттері де бар:
Мысалы, 1) Сөздерді метафоралау процесінде үш түрлі жағдайда байқауға болады: бірінші жағдайда сөздің сыртқы белгісі алынады. Мысалы, оның әбден арақ өтіп лайланған көзі кең ашылып, қанталанып кеткен қарашығына болар-болмас от — әлі де мүлде сөне қоймаған ашу ұшқыны жылтырады.
Арақ өтіп лайланған көз. Көз – адамның көзі, дүниенің көзі, бұлақтың көзі т.б. Ел көзінен тасалап бақты, аузындағы азын – аулақ астарын бөле-жарып асырады, жан адамға білдірмей сақтады. Бұл да сондай қызмет атқарады, яғни көз деген сөздің мағынасы (адамның көзі).
Тіл-тілде сөз мағыналарының ауысу тәсілдерінің ішінде өте жиі кездесетіні және ең бастысы – метафора тәсілі. Метафора құбылысының сөздің мағынасынан орын тепкені және әбден үйреншікті болып кеткені соншалық, метафораның негізінде туған қосымша мағынаның көп жағдайда туынды, келтірінді мағына екендігі бірден аңғарыла бермейді. метафораның негізінде туған келтірінде мағына, әдетте, сөздің туынды мағынасы ретінде қалыптасып орнығып кетеді. Мұндайда метафораның негізінде туған мағына сөздің сөздіктегі мағыналық мазмұнына еніп, оның туынды мағыналарының бірі ретінде қаралады [ Қоңыров Т. «Эпитет, Метафора.» –Алматы, 1989, 101 бет]. «Өзің білесің, келін, жасаусыз қыздық қазақтар үшін қадірі болмайтынын, сіресе, абысындарым қыздың төркіні анау-мынау деп бетімді шымшып сайқымазақ қылып жүрген(«Атау кере»)
Қыздың төркіні мен істің төркіні, мәселенің төркіні, сөздің төркіні дегендердегі төркін сөзін салыстырсақ, алдыңғы мысалда бұл сөз «қыздың ата-анасы, туған-туыстары» дегенді білдіреді де, соңғысы «түп негізі» дегенді білдіреді.
Екінші жағдайда метафора жасайтын сөздердің семантикасына, ішкі мазмұнына үңілуге тура келеді. Мысалы, «Түлкі мінез перінің қызы Бекторы деп бекер айтпаған», «Тәңірім-ау «қайда анау қасқыр жегірдің иесі?» (қасқыр – қатыгездік, түлкі – аң айлакерлік белгісі).
Ал, үшінші түрінде белгілі бір белгілер мен қасиеттердің басқа топтағы заттар мен құбылыстарға тән екендігі белгілі бола тұра, басқа топтағы ұғымдарға сіңісті болып кетеді. Мысалы, ұлиды деп қасқырды айтады, бірақ ақындардың шығармаларында жел ұлиды деген тіркес те кездеседі: 1) Терезенің жартылай жабылмай қалған саңылауынан жел ұлиды. 2) Жасыл шалғын, тал-теректің басы баяу қозғалып, ептеп жел ұлиды («Атау кере»).
Метафора көркем сөз стилінде бейнелеуші, мәнерлеуші тәсіл ретінде айрықша қызмет етеді. Бірақ жеке ақын-жазушылардың тіліндегі метафоралардың барлығы бірдей жалпыхалықтық сипатқа ие бола бермейді. жазушылар кейде сөздерді айрықша мәнерлеп, көркемдеп айту мақсатымен дағдылы қалпынан басқаша етіп тіркестіреді де, соның нәтижесінде сөз әр түрлі реңкке (оттенок) ие болады. Ондай реңк жалпыхалықтық сөздіктегі мағыналық мазмұнына енеді. Ал, егер ол жалпыхалықтық сипат ала алмаса, онда жазушының сөз қолданылу ерекшелігінің бірі ретінде ғана ұғынылады. Ондай реңкті дербес мағына деп есептеуге де болмайды, оны жоғарыда айтқанымыздай, тек қолданыс деп түсінуіміз қажет.
Шығармадағы метонимия мен метатеза құбылысы
Метонимия (грек. Metonymia – ауыстыру) – белгілі бір троптағы бір нысанның (обьектінің) атын бүкіл топқа немесе тіл механизмі. Метонимия қызметіндегі атаулар мынадай реттерде ауысып отырады: 1) бір табақ ет жеді (тамақ), сұйықтық орнына ыдыс атауының: табақ (бір табақ жеді); 2) заттың жасалатын материалының атауы: шыны (шыныға құйды – стаканға құйды, шөлмекке құйды); 3) тұрғындардың орнына қоныс атауы: ауыл (бүкіл ауыл жиналды – бүкіл ауыл тұрғындары жиналды); 4) қимылдың орнына қимыл нәтижесінің атауы: аялдама (автобус аялдамаға келді – автобус аялдайтын жерге келді); 5) қатынасушылардың орнына сол әлеуметтік оқиғалар мен шаралардың атауы: конференция шешім қабылдады): 6) ғылым, білім салаларының атауы ретінде де жұмсалады; 7) әлеуметтік ұйым мекемелердің мүшелерінің орнына сол мекеме, ұйымдардың атаулары пайдаланылады: кеңшар – кеңес шаруашылығы (кеңшар) [ «Қазақ тілі энциклопедия.» –Алматы, 2003].
Оралхан Бөкейдің «Атау-кере» повесінде метонимияға мысал көптеп кездеседі:
1) Түнге қалсаң, тау арасындағы шөп көмкеріп тастаған жалғыз аяқ соқпақтан адасып қаласың.
2) Көз байланып, қас қарайды.
3) Шынжырдай болып өрілген қамшы күн жеп, кір жеп, онсыз да әбден тозған помази көйлекті қақ айырды, бірақ Таған өзіне емес, тулаққа тигендей, ауырсынған да жоқ, тіпті кірпігін де қақпады.
4) Бірақ көзіңді қытықтар мұндай мақпал көрініс барған сайын базары тарқап, келмеске кетіп бара жатқаны осы отырғандар ойлаған емес.
5) Күн бата өз аралары жым-жырт жатып қалғанда, қас қарайғанша зу-зу ұшып, тыным таппайтын мазасыздығына қайран қалар еді.
6) Егер Ерік ертең де кешіксе, кербиеге қамыт салып, амал жоқ, жалғыз өзі тасуға бел буған-ды.
7) Олар бір-бірін жалғыз ауыз сөзбен ғана емес, осы отырыс-тұрыстарынан-ақ жазбай танитын.
8) Бұл түні Айна да көз ілген жоқ.
9) Тек бір өзі ғана жүріп тастаған жалғыз аяқ сүрлеумен асықпай аяңдап келеді.
10) Бұқтырманың жағалауындағы қалың тоғайға жетелер жалғыз аяқ соқпаққа түсіп аяқпай аяңдап келеді.
11) Қас қарая, ал қара көк аспанның ашық тұсынан жұлдыздар самсап, жерошақтағы әлі де сөнбей қызарған шоқпен таласа жымыңдасады. («Атау кере»)
Оралханның осы мысалдарын қарастыра отырып, (көз, аяқ, қас, бел – адамның бір мүшелері болса, ал бұл сөйлемде «жалғыз аяқ» — бір кісілік жол, көз байланып, қас қарайды – қараңғылық кеш болды, сонымен бірге қас қарая – кештің енді болғанын, кірпігін де қақпады – ұйықтамағанды, бел буған – шешім қабылдағанды білдіреді).
Әлгіндегі батысты өртеген «жез табақ» таудың тасасына сусып түсіп кеткенде , үлкен бір пәледен құтылғандай Ерік «уһ» деген («Жез табақ» деп отырғанымыз темірден жасалған ыдыс атауы, бірақ, бұл жерде сол ыдыс атауына күнді келтірді).
К. Аханов болса метонимияға былай анықтама берген: Бір заттың немесе құбылыстың атауының екінші бір затқа немесе құбылысқа олардың (заттардың немесе құбылыстардың) өзара іргелестігі, шектестігі негізінде атау ауысуы осыған орай, сөздің ауыспалы мағынада жұмсалуы метонимия деп аталады [ Аханов К. «Жалпы тіл білімі.» –Алматы, 2003].
Мысалы:
1) Мен «дастархан жасай берейін» — деп шегіншектене шыға берген Бекзаттың иығынан ұстап өзіне тартты.
2) Дастарханға келіңдер – деген әйелдің оқыс дауысынан селк етіп, салбырап, енді болмаса иығынан домалап түсіп кетердей болған басын жұлқа көтеріп алды.
3) Дастарханды мақтау ету.
4) Дастархан басында төрт көздері түгел жиналған соң, Нүрке кемпір алақанын жайып, ерні жыбырлап бата жасады.
5) Бүгінгі дастарханның шырайын кіргізген әркімге бір қалжың айтып, айызы қана рақаттана күлген-ді.
6) Тамаққа тәбеті шаппады, дастархан басында қара көрсетіп құр бекер отырғаны болмаса, қолын табақтағы етке жалғыз рет те жақындатпаған.(«Атау кере»)
Бұл мысалдардан қарастыратын болсақ, әрбір сөйлемдегі дастархан сөзінің беретін мағынасы «столға жабылған шүберек» деген мағынаны білдірсе, ал сөйлемде дастарханды мақтау ету – оның үстіндегі тағамның молдығы, дастарқанға келіңдер – тамаққа, столға шақыру, дастарқан басында түгел, столда түгел жиналып тамақтануда деген мағынаны білдіреді.
Метатеза («metathesis» — ауыстыру) – сөз ішіндегі дыбыстың немесе буынның орын ауысуы. Метатеза тарихи-фонетикалық өзгерістер (өкпе — өпке, қақпан – қапқан, қақпақ — қапқақ) өзге тілдерден енген сөздердің дыбыстық өзгеріске түсуі (құтпан, құптан, парсыша – хофтан, ләпке, ләкпе, орысша — лавка) негізінде.
1) Күзетші алғаш рет: «тұр, нәшәндік шақырады» деді. Келіншек қараңғы қапастан жарық дүниеге қуана ұмтылды.
2) Шиқандай бетінің қаны қашып, боп-бозданған нәшәндік тілге келуге шамасы жоқ, қолы ербеңдеп анаған «тоқта» дегендей белгі берді.
3) Жықса – пәле қылуы мүмкін, ал жықпаса намысқа шапқан нәшәндік ыза буып, одан ары ушығуы мүмкін.
4) Оны қамшылап осып өткен нәшәндік
5) –Пәшес ала алмаған жанды сен алсаң, тостым артын.
6) –Неге екенін білмеймін, осыны көрсем, көз алдыма пәшес елестейді.
7) Амал жоқ, пенжагын шешіп, күреске дайындалды.
8) Бовще, болашақ солардікі. («Атау кере»)
(нәшәндік — начальник), (пәшес — фашист), (пенжагын — пиджагын) шешіп деген мағынада орыс сөзін қалай естісе, сол арқылы сөзді қолдануын байқаймыз.
Автор баяндауларында да, кейіпкер сөздерінде де әңгіменің не жайында екеніне орай, сол жағдайды дәл бейнелейтін тілдік құралдар жұмсалады. Мысалдар арқылы метафора, метонимия, т.б. кейіпкерлердің ішкі әлемін дәл беретіндей болып келеді.
«Атау кередегі» эмоционалды-экспрессивті қолданыстар
Эмоцияны білдірудің стилистикалық-лингвистикалық жолдарына тоқталайық. Көрнекті ақындарымыздың бірі Ә. Тәжібаев: «Біз космостық кеңістіктерді айтамыз. Бірақ, ешбір кеңістік адам жанынан кең емес», — деп жазыпты.
Демек, құпиясы әлі де жұмбақ болып келетін жан-дүниемізде алуан түрлі болып құбылып тұратын көңіл-күй бар деген сөз. Ал, көңілімізге әр жағдайда әр түрлі сезім беріп, жүрегімізді бірде қуанышқа бөлеп, бірде қайғы-мұңға батыратын сөздің қызметі ерекше болып табылады. «Кейбір эмоционалды-бағалауыштық сөздер тек кітаби (әдеби) тілдің төңірегінде жұмсалып, стильдік қызмет атқарады да, енді бірқатары сөйлеу тілінде қолданылады», — деп тұжырымдайды О. С. Ахманова [ Ахманова О. С. «Общее языкознание.» –Москва, 1973, 31 бет]
Біздіңше, эиоционалды-экспрессивті қолданыстар «біразы әдеби тілдік, келесісі ауызекі тілде кездеседі» деп бөлшектеуге болмайтын сияқты. Жалпы, «кейбір жекелеген сөздердің (дөрекі, табу, варваризмдер) сөйлеу тілінде жиірек қолданылуы мүмкін, бірақ олар әдеби тілде кездеспейді деп айта алмаймыз. Сондықтан, бұл сөздер тобы ауызекі сөйлеу тілінде де, жазба тілімізде де кездесетіндігін жоққа шығармауымыз керек. Бұл тұрғыдан, аталмыш мағынадағы сөздердің табиғатын ауызекі немесе әдеби, жазба тілдердің мөлшерімен өлшеуге болмайды деген сөз».
Қазақ тіл біліміндегі белгілі тілшілер І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев өз еңбектерінде қарастырып отырған сөздер тобы жөнінде: «Қазіргі қазақ тілінде, басқа тілдердегі сияқты сөйлеушінің бір затқа немесе құбылысқа эмоционалдық көзқарасын білдіретін бір топ сөздер бар. Бұл категориядағы сөздерді тіл ғылымында эмоционалдық лексика немесе эмоционалдық мәні бар сөздер дейміз. Сөйлеуші орман, көл, бес тағы басқа сөздерді айтқанда, бұл заттардың атауында ешқандай эмоционалдық мән болмайды…
Ал, кейбір сөздерде, құбылыстардың атауларында жақсы немесе жаман қатынасты, психологиялық қатынасты білдіретін мән болады. Мысалы, айналайын, оңбаған, боқмұрын деген тек тиянақталған тұрақты сөздерді ғана емес, сонымен бірге сөйлеушінің ой-күйін де білдіреді. Эмоционалдық лексика белгілі бір құбылысқа, затқа қауымның беретін бағасын аңғартады», — деп көрсетеді.
Ал, орыс тілшісі, профессор А. Н. Гвоздев: «Эмоционалды бояулы лексиканы тіпті салтанатты, шешендік, ақындық, жаңа және еркелету, кекесінді, дөрекі мәнді», — деп эмоционалды-экспрессивті сөздерді бірнеше түрге бөліп, оларға нақтылы мысалдар келтіреді [ Гвоздев А. Н. «Эмоциональная лексика в русском языке.» –Москва, 1987].
Бұған қатысты ғалым Э. А. Вайгла эмоционалды сөздер сөйлеушінің обьективті шындыққа деген эмоционалдық қарым-қатынасын білдіретінін айта келіп: «эмоционалды лексикаға қоршаған ортаға эмоционалдық көзқарасты білдіре аларлықтай мәні бар сөздер жатады», [ Вайгла. Э. А. «Стилистика. Лексика. Слова.» –Москва, 1987] -дейді.
Эмоционалдылық мағына сөздер мен сөз тіркестерінің тек табиғатына ғана дарыған болып ұшыраса бермейді, көбіне олардың қолдану ретіне қарай да пайда бола алады. Мысалы:
- Көптеген көздер екеуміздің әр адымымызды аңдып, ішіп-жеп қарағанын сен білмедің ғой (Жылымық).
- Қашанғы сол кескен томарды құшақтап жатпақпын (жесірлер).
Осылардағы «көздер, кескен томар» сөздері тура мағыналарында эмоционалды эмоционалды мәнді емес, бейтарап стильді білдіреді. Ал, келтіріліп отырған осы мысалдарда бірі синекдохалық, екіншісі метафоралық ауыс мағынада жұмсалып тұрғандықтан, жағымсыз мәнді эмоционалды реңге ие болып тұр. Бұл ретте сөз мағыналарының айқын көрінуі көп ретте контекске байланысты екендігін айта кеткен жөн.
П. Г. Пустовойт осы жағдайға байланысты мынадай қызықты деректер келтіреді: «Атмосфера, мысалы ғылыми термин. Ешқандай да эмоция туғызып, әсіресе күлкі шақыратын сөз емес. Алайда, Чеховтың: «Үйленуінде» «Змеюкина» деген акушерканың «маған» атмосфера беріңдерші деуі, әрине, күлкілі. Себебі, (атмосфера) ауа сөзі синонимінде өзіне жат лексика қоршауына түсіп, өзіне үйреншікті емес контексте бірден бой көрсетіп қалып тұр», — дейді. Бұл жағдайға байланысты эмоциялық мағынаны білдірмейтін сөздің өзі эмоционалды-экспрессивті мағынада қолданыла алады.
Кейде тілімізде бұған керісінше, құбылысты да байқауға болады. Ондай жағдайда контекстегі қолданысына қарай тіпті эмоционалдық емес мағынада қолдануға болады. Оған көз жеткізу үшін жазушы шығармаларынан алынған мына мысалдарға көз жеткізуге болады:
- – Рахмет, шырағым. Деміңді алып, шәйіңді іше ғой .
- Сен, шырағым, өйтіп, келініме кесірлігіңді көрсетпе («Атау кере»)
Бұл сөйлемдердегі «шырағым» сөзі екі түрлі мәнде жұмсалған: біріншісінде оны енесі келініне деген ризалық сезіммен, аналық мейіріммен тура мағынасында айтса, екінші сөйлемде «шырағым» сөзі жағымсыз эмоционалды мәнде жұмсалып, ренішті, назалануды білдіреді және ол астарлы мағынада «ақымақ» сөзінің орнына жұмсалғандай әсер қалдырады.
Эмоционалды-экспрессивті сөздердің жасалуына қатысты айтып өтетін тағы бір мәселе интонация арқылы жасалған эмоционалды-экспрессивті сөздер жөнінде болмақ. Сөзге, сөз тіркестері мен сөйлемдерге эмоционалды рең беруде интонация да ерекше роль атқарады. Мұны профессор С. М. Абакумов: «Айтылатын ойдың әр түрлі реңдерін интонация арқылы соншалықты биязы да мәнерлі жеткізуге болады, себебі интонация — әр алуан, бай құбылыс», — деп көрсетеді.
Профессор А. Н. Гвоздев: «Интонация жазғанда қалам маңайлай алмайтын ойды, әсіресе эмоционалды және экспрессивті мипаттағы реңдерді бере алады» — дей отырып, «не хочу» дегенді бір адамның әр түрлі мәнде құбылтып айта келіп, бірде содан «мечтаю, соглассна» деген кері мазмұнды аңғартқандай мақам тапқанын мысалға келтіреді.
Ағылшынның ұлы драматургі Б. Шоу: «Иә» деп айтудың елу, «жоқ» дегеннің одан да көп тәсілі бар, ал оларды жазу тәсіліміз біреу ғана», — дейді.
Бұл айтылғандардың бәрі де сөздің мәнін, мағынасын түрлендірудегі интонация қызметінің ерекшелігін көрсететін деректер. Енді, осы эмоционалды-экспрессивті лексиканы интонация арқылы тудыру тәсілі О. Бөкей шығармаларында қалай көрініс тапқанына тоқталып, мысал келтірейік:
1) — Айнаш! Ау, Айнаш – деген үннен селк етіп оянды.
2) -Сен кімсің-ей?!
-Қайтесің! – деді ол міз бақпай…
Бұл сөйлемдердің барлығы да леп белгісіне аяқталып, дауыс ырғағының көтеріңкі айтылатыны белгілі болып тұр. Бірақ, контекске байланысты бірде қорқыныш үрейді білдірсе, келесілерінде өктемдікті, ашуды аңғартады. Эмоционалды мәнді сөздерді интонация арқылы жеткізу көбінесе леп белгісі, сұрау белгілері, көп нүкте сияқты тыныс белгілеріне байланысты. Мына мысалға көңіл аударайық:
Есейе келе бақытты балалық шақты армандап, табиғат-анаға өкпелеп, сананың сыздау тартатынын білдік пе… Енді міне…
Жоғарыда келтірілген екі мысал да көп нүктеге құрылғанымен, эмоционалдық реңдері әр түрлі. Біріншісінде қызығушылық таңданыс бар. Ал, екіншісінен өткенге өкіну, реніш сезімін байқаймыз. Егер, соңғы сөйлемді дауыстап оқыр болсақ, дауыс ырғағымыз барған сайын бәсеңдеп, аяғын күрсінумен бітірген болар едік.
Х. М. Нұрмаханов «Эмоция туғызуға кейде тіпті лексикалық ешқандай мағынасы жоқ, түсініксіз сөздердің де дыбыстық комплекстің де қатысатын кездері болатын көрінеді», — деген пікір айта отырып, И. С . Тургенев әңгімелерінің бірінен мынандай үзіндіні мысалға келтіреді:
Князь: «Немене, ағайын, қандай?» — деп сұрады Хлопаковтан.
-Несі бар. Белгілі ғой, прокалион, кәдімгі прокалион!
Князь мырс етіп күліп жіберді…
Бұл мысалды Князьдің мырс етіп күлуіне себеп болған Хлопаковтың өзі ойлап тапқан «пракалион» сөзі.
Сол сияқты түсініксіз сөздер М. Әуезовтің «Алма бағында», Көрпебайдың «Тыралай тырту кекене құмыр, аранапша, назнай, құм , етегене шотайы мау!» деген сөйлемі. Егер басқа ұлттың өкілі өз тілінде шүлдірлесе, біз оған мән бермеген болар едік. Ал, сөйлемдердегі ешбір тілге келмейтін мағынасыз сөздер адамды еріксіз күлдіріп эмоция туғыза алады.
Жазушылар бұларды тек жай күлкі тудыру үшін емес, белгілі бір мақсатпен, кейіпкер характерін, шығарма идеясын ашу мақсатында қолданып отыр.
Тілде эмоционалды рең «мән тудырудың тәсілдері әр түрлі. Солардың бірі морфологиялық амал-тәсілдер туралы айта келіп, көрнекті ғалымдарымыздың бірі А. Ысқақовтың «Қазіргі қазақ тілі» атты кітабында бірқатар нақты деректер, айқын пікірлер айтылған.
Мысалы, ғалым «эмоционалды-экспрессивті реңді есімдер» деген тақырыпшаға байланысты: «-шық, -шік, -ша, -ше, -сышақ, — и, -еке, -тай, -жан, -қан, -қай, -ыш, -іш жұрнақтары арқылы жасалған зат есімдер туынды зат есімдер болғандарымен, жаңа сөздер емес, олар өздері бастапқы мағынасынан сәл басқаша айтылған. Яғни, сәл ерекше рең беріле айтылған формалар ретінде жұмсалады. Ендеше, бұл формалар арқылы жасалған сөздер зат есімнің ішінде ерекше семантикалық тобының бірі ретінде қаралуға тиіс, сонымен бірге, бұл топ зат есімнің эмоционалдық және экспрессивтік реңді білдіретін ішкі категориясы боп есептелуі керек , — дейді.
Мысалы, -Шаршадың-ау, Айнажан. Таудың шөбі ащы ішектей шуатылған ұзын, әрі ауыр болады» («Атау кере»)
Мұндағы Айна зат есіміне жалғанып тұрған –жан жұрнағы сөзге эмоционалды рең үстеп, осы сөздің мағынасына енесінің келініне деген аналық мейірімі, аянышы, бар ықыласы сыйып тұр. Эмоционалдық мағына тудыруда тәуелдік жалғауының да өзіндік қызметі бар. Автор онда: «… Тәуелдік жалғаулар өздеріне тән негізгі қызметтерімен қатар, қосымша эмоциялық-экспрессивтік райды, я мәнді білдірерліктей де қызмет атқарады. Мысалы, тәуелдік жалғауының бірінші жағының қосымшасы қосылып жұмсалған айым, күнім, әкем, құлдығым,, сәулем, жарығым, қарағым, қанатым, ботам» сөздерімен жарыстырыла әкешім, көкешім, сәулешім, қарашығым, құлыншағым тәрізді сөздер тыңдаушының ішкі дүниесіне, сезіміне әр алуан эмоционалды ықпал жасап, әрқилы экспрессивтік әсер ететіні белгілі. Демек, осылайша айтылған сөздер тыңдаушы адамды жақын тұту, жақсы көру райымен бірге, құрметтеу, еркелеті сияқты қатынастарды да білдіріп осыны аңғартады».
Тәуелдік жалғауының екінші, үшінші жақтарының да қосымшалары қолданылу ерекшеліктеріне қарай, не үлкен тұтып құрметтеу, сыйлауды, не мысқылдап кекету, не қомсыну сияқты әр түрлі қосымша экспрессивтік рең жамайды», — деп атап көрсетеді.
Автордың жоғарыда айтылған тұжырымдарына О. Бөкей шығармаларынан қарастырып көрейік:
- Ал, азаматым, арсынбасаң мінгесесің. Біздің үйге дейін едәуір жер.
- Майдангерлердің бәрі бірдей батыр емес секілді, біздің де ішімізде ала-құламыз бар ағасы, — деді зымиян жымиыспен. («Атау кере»).
Келтірілген алғашқы мысалдағы тәуелдік жалғауының бірінші жақ қосымшасы арқылы жасалған «азаматым» қолпаштауды, құрметтеуді білдіреді. Соңғы сөйлемдегі тәуелдік жалғауының үшінші жақ қосымшасы арқылы жасалған «ағасы» сөзі жағымсыз мәнді сарказм ретінде – кекету, мысқылдау мақсатымен жұмсалған. Сөздің бойындағы жағымсыз мәнді одан кейін келген «деді зымиян жымиыспен» сөз тіркесі қосымша дәлелдеп тұрғандай. Өз бойында адамның көңіл-күйін, ішкі сезімін беретін не жағымды, не жағымсыз реакция туғыза алатын ерекшелігі бар сөздерді эмоционалды лексика деп түсінуіміз жөн секілді.
Қорытынды
Қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар жазушы Оралхан Бөкей қазақ тілінің жандануына, дамуына өзінің шығармалары арқылы көп үлес қосты. Оның жалпыхалықтық тілді әдеби тілге енгізуге деген еңбегі шын мәнінде жазушылардың ішінде ілуде біреуі ғана орындай алар іс болатын.
Еңбектері көпшілік жүрегінен мәңгілік орын алған жазушы О. Бөкей сан қырлы тақырыптарды үзбей қалам тербеген. Жазушының прозалық, драмалық туындылары, көркем публицистикасы әдебиетіміздің алтын қорына асыл қазына болып құйылды. «Оның шығармалары дүние жүзі әдебиетінің тұнығынан жүзіп ішкен орыс, француз, ағылшын, неміс, жапон, араб, қытай һәм басқа да ұлы тілдерге аударылып басылып, биік өркениетті бүкіл дүние оқырмандарының талғам таразысына өтті, шынайы рухани сұранысына айналды». О. Бөкей шығармашылығы туралы қазақтың маңдай алды жазушылары, сыншыларынан бастап, алыс жақын шетел қаламгерлері де бірсыпыра еңбектер жазды. Бұл тұрғыдан келгенде, М. Қаратаев, Р. Нұрғалиев, Н. Ғабдуллин, Д. Исабеков, Р. Сыздықова, Ә. Кекілбаев, С. Қирабаев сынды сыншы әдебиетшілеріміздің зерттеу еңбектері жазушы талантының қыр сырын тануға өз септіктерін тигізгені аян. Академик Р. Сыздықова О. Бөкей тілін зерттей келе, «Соңғы отыз жылда көркем әдебиет дүниесінде қалам тартып келе жатқандардың бірқатарында, соның ішінде біз тілін әңгіме етіп отырған Оралхан Бөкеевте де қазақ тілінің сөз мұрасын сарқа пайдалану айқын сезіледі», [ Сыздық Р. «Сөз өрнегі.» –Алматы, 1996] дейді.
Жазушы шығармашылығы әдебиетшілер мен тілшілер еңбектерінде негізгі зерттеу нысанасына алынғанымен, олардың таза ғылыми тұрғыда зерттелуін бірді екілі ғылыми жұмыстардан көре аламыз. Бұл ретте А. Сембаеваның «Көркем шығармадағы эмоционалды экспрессивті лексика» (О. Бөкеев шығармалары бойынша) атты ғылыми еңбегі игілікті істің бастамасы ғана.
Оралхан Бөкейдің әдеби тіл мен жалпыхалықтық тілді сабақтастыруға деген талпынысы, осы бағыттағы ізденістері оның шығармашылығында өзіндік із қалдырған. Шығыс Қазақстан өңіріне тән көптеген сөздердің жігін бұзбай әкеліп, әдеби тілге жымдастырып сіңіріп жіберуде суреткер үлкен еңбектер жасап, алғаш әдеби тілге өз туған жеріндегі жергілікті тілдік ерекшеліктерін қосуға аянбай тер төкті. Бұл орайда, Оралханның соны тіркестері, сөйлем құрылысындағы жаңалықтары әдебиет саласындағы тың бастаманың негізін салды десек артық айтқандық емес. Әрине, бастамалардың барлығы сәтті бола бермесі анық. Онда да, өзгелерден оза шауып кеткен басы артық тұстары немесе кейін қалып қойған кемшін жақтары кездеспей қоймайды. Бұлардың барлығын көзден таса қылмай, елеп-екшеп, зерттеп-зерделеп отыратын тілші ғалымдар, әдебиет сыншылары бар. Жазушының көркем әдебиет бетіндегі сөздерді пайдаланудағы тәжірибесін сын тезінен өткеріп отыратын ғалымдардың пікірлері осы айтылған сөзге дәлел бола алады.
Оның «Атау кере» туындысындағы көптеген тілдік элементтер қазақ тілінің қуатты, бай қазынасын танытады. Оралхан Бөкей қолданысында кей сөздердің өңі өзгеріп, жаңа мәнге ие болып, түрлене түскен.
Қорыта келе айтарымыз, Оралхан Бөкей әдеби тілдің қорының молаюына көп еңбек еткен ғалым. Оның осы бағыттағы істерінің қазірде де жемісін беріп жатқанын айтпай кетуге болмайды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
- Аханов К. Жалпы тіл білімі. –Алматы, 2003
- Ахманова О. С. Общее языкознание. –Москва, 1973
- Әуезов М. Абай жолы, 2-том. Алматы, Жазушы, 2006
- Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. 19-том. –Алматы: Жазушы, 1985
- Балақаев М. Б. Қазақ тілінің мәдениеті –Алматы, 1971
- Балақаев М. Қазіргі қазақ әдеби тілі және оның нормалары. Алматы, Ғылым, 1984
- Бөкей Екі томдық таңдамалы шығармалар. 2-том. -Алматы, Жазушы, 1996
- Жансүгіров І. Поэмалар. –Алматы, Жазушы, 1989
- Исхан Б. М. М. Әуезовтің лингвистикалық ой-тұжырымдары. –Алматы, 2000
- Кенжеахмет С. Жеті қазына, 3 кітап. Алматы, Ана тілі, 2003
- Қазақ тілі энциклопедия. –Алматы, 2003
- Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә., Қазіргі қазақ тілінің фразеологиясы мен фразеологиясы. Алматы, Сөздік-Словарь, 2006
- Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі. Алматы, Ғылым, 1969
- Қарақалпақша-русша сөзлик. -Москва, 1958
- Қашқари М. Түрік тілінің сөздігі. -Алматы, Хант, 2005
- Қоңыров Т. Қазақ теңеулері. –Алматы, 1976
- Қоңыров Т. Эпитет, Метафора. –Алматы, 1989
- Мырзабеков С. Баяндама. Жинақ: Қазақ әдеби тілі тарихының проблемалары. –Алматы, 2000
- Мүсірепов Ғабит Таңдамалы шығармалары. –Алматы, 1987
- Оңдасынов Н. д. Арабша-қазақша түсіндірме сөздік (Қазақ тіліндегі араб сөздері), 1-том. –Алматы: Мектеп, 1984
- Сауранбаев Н. Т. Қазақ тілінің проблемалары. Таңдамалы еңбектерінің жинағы. –Алматы, 1982
- Сыздықова Р. Сөз қолданысы және әдеби норма. –Алматы: Жазушы, 1983
- Сыздықова Р. Ғ. Қазақ әдеби тілінің тарихы. Алматы, Ана тілі, 1993
- Сыздық Р. Абайдың сөз өрнегі. –Алматы, Санат, 1995
- Сыздық Р. Сөз өрнегі. –Алматы, 1996
- Узбекча-русча луғат. –Москва, 1959
- Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы: Мектеп, 1964
- Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории языка – Алма-Ата, 1959
- Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языкознания.- Москва, 1956
- Баскаков Н. А. Введение в изучение тюрских языков.- Москва, Высшая школа, 1962
- Вайга Э. А. Стилистика. Лексика. Слова. – Москва, 1987
- Гвоздев А. Н. Эмоциональная лексика в русском языке. – Москва, 1987
- Геворкян К. У. Кинесический язык. – Москва, 1963
- Жанпейісов Е. Этнокультурная лексика казахского языка (на материялах произведении М. Ауезова) – Алма-Ата: Наука, 1989
- Ломоносов М. Избранные в 5-томах.- Москва, Наука, 1968
- ЛЭС,- Москва, 1987
- Русские писатели о языке. Хрестоматия. Под общей редакции Докусова А. М.- Ленинград, 1954
- Рустемов Л. Казахско-русский толковый словарь. Арабско-иранских заимствованных слов.- Алматы, Мектеп, 1989
- Қазақ әдебиеті, №46 (618) 1-бет, Ахмеди Ысқақов. Әдеби тіліміздің дамуы
