Дипломдық жұмыс. Спортшыларға алғышқы медициналық көмек көрсету түрлері

 

 

 «Спортшыларға алғышқы медициналық көмек көрсету түрлері»

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В010800— мамандығы – Дене шынықтыру және спорт

 

МАЗМҰНЫ

 

 

КІРІСПЕ ………………………………………………………………………………..3

 

І-тарау

1.1. Сабақтағы жүктемелерді мөлшерлеп бөлудің әдістемесі …………………………..5

1.2.  Жоғары оқу орындарының медициналық топтарындағы

дене шынықтыру………………………………………………………………………………………….21

1.3.  Арнаулы медициналық топтарды құру ………………………………………………….22

 

ІІ-тарау

2.1. Арнаулы медициналық топтардағы дене тәрбиесінің қолданбасы мен жүйесі ………………………………………………………………………………………………………….23

2.2.  Өз-өзін бақылау ……………………………………………………………………………………25

2.3.  Дене тәрбиесінен арнаулы медициналық топтары бойынша  дәрістер жоспарын құру …………………………………………………………………………………………….27

 

ІІІ-тарау

3.1.  Студенттерде жиі кездесетін кеселдерге бағытталған  кешендік жаттығулар…………………………………………………………………………………………………..30

3.2. Қосымша құралдар ………………………………………………………………………………..60

3.3. Арнайы медициналық топтардағы сабақтың артықшылығы ……………………63

 

Қорытынды ………………………………………………………………………………………………….66

Әдебиеттер тізімі …………………………………………………………………………………………67

КІРІСПЕ

 

 

Зерттеудің өзектілігі. Жоғары оқу орындары бағдарламасына дене тәрбиесінен арнаулы медициналық топтар сабағының кіруі жеткіншек ұрпақтың денсаулығын нығайтуға және оларды болашақ еңбек шеберлігіне баулуға атсалысу керек.

Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев 19.XI.97 жылғы өзінің «Қазақстан халқына жолдауында» былай деген:

«Біздің азаматтарымыздың салауаттылығына эканомикалық деңгей өздігінен кепілдік бере алмайды. Онда адамдар өз денсаулықтарына дұрыс кеңіл белмеу нәтижесінде жылдан-жылға аурушаң болып бара жатқан сондай бір жанданған эканомиканы көз алдыңа келтіру қиын соқпайды… Біз ез азаматтарымыздың бүкіл ғұмырлары барысында дендері сау болуы үшін барған сайын күш жұмсай түсуіміз керек».

Дене тәрбиесінен арнаулы медициналық топтардағы оқытушылардың алдындағы негізгі тапсырма: жаттығушы ағзаны жеткілікті пайдалы дене қимылы жаттығуларымен қамтамасыз ету, денсаулықты қалпына келтіруге ат салысу және жетік маман иесі болумен қорытылады.

Тәлімгерде дене қимылы жаттығулары дәрісінің әдістемелік (маңыздылығы) ерекшелігі студенттер арасында жиі кездесетін ауру түрлерінде айқындала түседі.

Дене тәрбиесі оқытушыларына және де сонымен қатар студенттердің өз беттерінше жаттығулары үшін ұсынылады.

Жүктемені мөлшерлеп бөлу (дозировка) — бұл оның көлемін және қарқынын бағытғы реттеу деген ұғым. Мөлшерлеп бөлу мәселесі дене жаттығуларындағы жуктемені белгілеу бойынша ұсыныстармен шектелмейді. Шұғылданушыларға әсер ету күші тек жаттығулардың сипатына ғана емес, сонымен бірге оқу жұмысының мына элементтерімен де байланысты: түсіндіру, жаттығуларды көрсету, оқушыларды ұйымдастыру және т.б.

Әрбір нақтылы жағдайда оқытушы сабақта жүктеменің мүмкін болған үлкен көлемін қамтамасыз етуге ұмтылады (оның педагогикалық ақталғандығы жағдайы ескеріліп). Жүктеменің келемінің көбеюі сабақтың барынша ұтымды жалпы тығыздығы нәтижесінде іске асады.

Сабақтың жалпы тығыздығы деп педагогикалық ақталған уақыттың барлық сабақтың ұзақтығына қатынасын айтады.

Педагогикалық ақталған уақытқа келесі қызмет түрлері немесе сабақ бөліктері жатады: оқытушылардың түсіндіргені, көрсеткені, оқытушының нұсқауын ұғыну және түйсікпен қабылдау, өз жолдастарының әрекетін ұйымшылдықпен талдау; дене жаттығуларын орындау және одан кейінгі қажетті демалыс; жәрдемші әрекеттер – қайта сапқа тұрғызу; спорт қондырғыларын орнату, секіру шұқырындағы құмды жұмсарту және т.б.

Оқу уақытының ақталмаған шығынына ұйымдастырудағы қойылған оқу-тәрбие міндеттерін шешуге және кемшіліктерге байланысты бос тұрып қалу жатады: сабаққа кешігіп келу және оны ерте аяқтау, тәртіп тәртіп бұзуға байланысты сабақ үстіндегі үзілістер, спорт құрал-саймандарының жарамай қалуы, мұғалімнің кетіп қалуы.

Зерттелу деңгейі.Оқу-тәрбие міндеттерін шешу үшін сабақтағы педагогикалық ақталған қызмет түрлері маңызды емес. Мысалы, амалсыз демалыс және жәрдемші әрекеттің аз мәні болады, ал сол уақытта оқушылардың өз жолдастарының әрекеттерін зерттеп және сын көзбен талдауы педагогикалық тұрғыдан сабақтың өте маңызды сәттеріне жатады (егер бұл оқытушының арнайы  ұйымдастыруымен және оның тікелей қатысуымен өтсе). Мүмкіндігінше босқа тұрып қалуды және жәрдемші әрекеттерді болдырмау жолдарын қарастыру қажет.

Бұл үшін әр түрлі әдістер қолданылады: алдын ала оқушылардың жүретін барынша қысқа жолдарын белгілейді; артық сапқа тұрғызу және қайта тұрғызудан қашу; спорт қондырғыларын орнату және жинауды шұғылданушылардың ішінен арнайы кезекші тағайындап жарыс тәртібімен өткізіледі.

Осы тәртіппен оқытушы түсіндіруге, өз бетінше жұмысқа және тікелей жаттығуды орындауға мүмкіндігінше көп уақыт бөледі. Сабақтың жалпы тығыздығына қолайлы келудің тәсілі осылай жасалады. Жаттығуды орындауға жұмсалған уақыт моторлы тығыздық ұғымымен байланысты, яғни жаттығуды орындауға кеткен уақыттың сабақтың жалпы уақытына қатынасы.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Моторлы тығыздық — дене жаттығуларымен шұғылданудың өнімділігінің барынша ерекше көрсеткіші, сондықтан, әрине, бірдей жағдайда мүмкіндігінше сабақтың үлкен моторлы тығыздығын қамтамасыз ету керек. Сонымен бірге оның ең бастысы оқу-тәрбие міндеттерін шешу сапасы болып табылатын сабақтың шұғылданудағы маңызын артық бағалауға болмайды, өйткені ол өз кезегінде түсіндіруге, қозғалысты, кинограмманы, үлгіні және басқа да оқытып үйрету әдістерін көрсетуді талап етеді. Осылай гимнастик сабағынның негізгі бөлімінде сабақтың моторлы тығыздығы ең жақсы, қолайлысы деп жиі саналып, 10-15 пайызды құрайды.

Уақыттың арақатынасын түсіндіруге, көрсетуге және жаттығуға жақсы бейнеде белгілеу, сабақты әдістемелік сауатты жүргізудегі ең басты жағдайдың бірі. Ысылған, іскер оқытушылар түсіндіруді оқушылардың тікелей қозғалысты орындауы кезінде жүргізеді.

Алайда ол кезде жаттығудың күрделілігі, оқушылардың дайындығы және шұғылданудың ұсынылған сабақ үлгісінің талаптарын ескеру қажет. Сабақтағы педагогикалық ақталған қызметтің барлық түрлеріне бөлінген уақыт шегінде жүктеменің қарқындылығын мөлшерлеп бөлу мәселесі де өте маңызды. Дене жаттығулары сабағындағы жүктеменің қарқыны оның көлеміне қарағанда тікелей үлкен реакцияны қозғайды. Көп шамада сабақтың оқу-тәрбиелік нәтижесі және олардың сауықтыру әсері қарқындылыққа көп байланысты.

Зерттеу объектісі. Сабақтағы жүктеменің қарқындылығына қойылатын негізгі талап оның физиологиялық және психологиялық әсерінің мүмкін болған шегін анықтау болып табылады. Әрбір нақтылы сабақта жүктеменің өзіндік мүмкін болған шектегі шамасы болуы тиіс және ол әр кезде жасына, жынысына, шұғылданушылардың жаттыққандығына және сабақтың нақтылы міндеттеріне байланысты анықталуы тиіс.

Жүктеменің шектелуі, әсіресе, жоғары шектеулі туралы мәселе әр түрлі авторлармен әр қилы шешіліп келеді. Әр уақытта бәрінен жиі жүктеменің дәл көрсеткіші ретінде тамырдың соғу жиілігі алынады. Кейбір авторлар тамыр соғу көрсеткішінің абсолюттік шегін сабақта аынқтауға тырысты. Мысалы, тамыр соғуының максимальді мүмкіндігі 1 минутта 150 рет соғу деп саналды. Басқалары тамыр соғуы жиілігіне мүмкіндік шегін бастапқы қалпынан пайызбен белгілеуге ұмтылды, мысалы, 80%. Соңғы кездері жүргізілген зерттеулер (В.С.Фарфель, М.В.Раскин және т.б.) шұғылдану сабақтарында тамыр соғуы жиілігінің шектеулі қалпына қатынасы бір мағыналық шешім болуы мүмкін емес екенін делелдеді. Мысалы, спорттағы көптеген сабақтарда сабақтың басындағы тамыр соғуының төмендетілген көрсеткішінде (мин/55-60 рет соғуы) тамыр соғуының шектеулі жиілігі минутына 200-250 рет. Сондықтан тамыр соғуынын жиілігінің өсуі 400 пайызға дейін жетеді, яғни 1 минутта 240-250 рет соғады.

Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі тұрады.

 

І-тарау

 

• Сабақтағы жүктемелерді мөлшерлеп бөлудің әдістемесі

 

Жүктеме қарқынын сауатты мөлшерлеп бөлу үшін оқытушы сабақта оқу-тәрбиелік қызметтің барлық түрлерін-ұйымдастыру кезінде оны арттыру және төмендету (түсіру) әдістерін жақсы меңгеруі тиіс.

Мысалы, қызметтің көмекші түрлерін күшейту үшін оларға оқу-тәрбиелік сипат береді: спорт қондырғыларын орнату және жинауды, ауырлықты алып жүруді үйрету, ұжымдағы тәртіпті, ұқыпты жұмыс істей білуге тәрбиелеу үшін пайдаланады; сапқа тұрғызу мен саптағы қозғалысты жүгіріп немесе керісінше белсенді демалыс үшін орындайды (денені босатуға, тыныс алуға және т.б. жаттығу беріледі). Жаттығуды орындар алдында кезек күтіп тұрған шұғылданушылардың белсенділігін сүйемелдеп, қолдау үшін оларға арнайы тапсырма ұсынады: «Қозғалыс тәсілінің мына элементтеріне назар аударыңдар және оны барлық топтағы шұғылданушылардың қаншалықты меңгергенін талдауға тырысыңдар»; шұғылданушыларға өз бетінше орындау үшін ұштастыру және жалпы дамыту жаттығуларын ұсынады; зерттеу, үйрену үшін кинограмма, сызба үлгі, суреттер және т.б. береді.

Оқытушының шұғылданушыларды оқу-тәрбие міндеттерін өздігінен іске асыра білуге үйретуі ерекше назар аударуға тұрарлық мақтаныш. Мұнда әр түрлі қызмет түрлері пайдаланылады: әңгіме, кеңес өткізу, тапқырлықты, ептілікті, қиын жағдайда жөнін таба білу талап етілетін шұғылданушылардың алдына міндет қою.

Түсіндіру және көрсету кезінде шұғылданушылардың назарын өзіне аударуы, олардың белсенділігін тәрбиелеуі оқытушының басты міндеттерінің бірін құрайды. Оқушылардың жұмысы неғұрлым қарқынды_болған сайын, жаттығу нәтижесін солғұрлым табыс күтуге болады.

Дене жаттығуларьшың қарқындылығын мөлшерлеп белгілеу шұғылданушыларға тікелей және жанама әсер ету арқылы әдістемелік тәсілдердің қатарымен іске асады.

Шұғылданушыларға тікелей әсер ету әдістеріне жаттығудың қайталану саны, жылдамдығы, күші, қолданылатын сыртқы ауырлық жүктеме шамасы туралы сөзбен нұсқау беру және т.б. жатады. Тікелей әсер ету әдістерін пайдаланып, егер оқушылар мұғалімнің тапсырмасын дұрыс орындаса, онда барынша кең ауқымда жаттығудың қарқындылығын қарқындылығын дәл мөлшерлеп, бөлімдермен орындатуға болады.

Шұғылданушыларға жанама әсер ету әдістеріне қатаң уақытпен белгіленген жаттығулармен орындалатын ойындық және жарыстық әдістерінің кезектесуімен жүргізілуі жатады.

Мысалы, әдеттегі тапсырмамен орындауға қарағанда спорттық сайыс кезіндегі жаттығуды орындау жағдайындағы үлкен қарқындылығымен айырмаланады. Селқос, бейқамдықты жеңу үшін осыны пайдалануға болады. Бүтіндей алғанда жаттығулардың орындау қарқындылығын жанама әдіспен мөлшерлеп, бөлу тікелей әдіске қарағанда дәлдігі азырақ болса да оны қолдану кажет. Осы бейнеде сабақтағы жүктемені ең қолайлы мөлшерлеп, бөлу жоғары қарқындылығын, шұғылданушылардың ақыл-ой, сонымен бірге дене жұмыстары ретінде сабақтың 100 пайыздық жалпы тығыздығын қамтамасыз етуді талап етеді. Жүктемені мөлшерлеп бөлудің жоғарыда сипатталған әдістері оқушыларды дұрыс ұйымдастыра білуге және оларға жаттығудың ететін әсерінің дәрежесін бақылауға тәуелді.

Сабақты ұйымдастыру әдістемесі. Сабақты ұйымдастыру әдістемесі оқытушының белгіленген оқушылар контингентімен (сынып, команда, үйірме) жұмыс істеу әдісіне, шұғылданушылардың тапсырманы орындау тәртібіне, оқытушылар мен оқушылардың және шұғылданатын орындағы спорт қондырғыларының орналасуына (зал, стадион, спорт алаңы және т.б.) байланысты. Сабақтың дұрыс ұйымдастырылуы оқу-тәрбие міндеттерін шешу үшін қолайлы жағдайды қамтамасыз етеді.

Сабақта шұғылданушыларды ұйымдастырудың негізгі үш әдісі айырмаланады: фронтальді (маңдай алдынан), топтық және жеке.

Фронтальді әдісі кезінде оқытушы бірегей оқу материалы бойынша барлық оқушылармен бір уақытта жұмыс істейді.

Сабақты топпен өткізу әдісі кезінде оқушылар топтарға бөлініп, әр топ жеке оқу тапсырмаларын алады. Оқытушы барлық оқушыларды өз бақылауында ұстап, бір топпен басымырақ жұмыс жүргізеді немесе кезекпен бірінен кейін келесі топқа өтеді.

Жеке өткізу әдісі кезінде әрбір оқушы жеке тапсырма алып, оны өздігінен орындайды. Мұнда оқытушы оқушылардың жұмысына таңдап, іріктеп басшылық жасайды.

Бұл әдістердің әрқайсысының өзіндік артықшылығы және кемшіліктері бар. Сабақты қарсы алдынан фронтальді әдіспен өткізу кезінде барлық оқушылардың қимыл-қозғалысын назарда жақсы ұстауға және олардың қимыл әрекеттерін тікелей басқаруға болады. Алайда бұл кезде оқушылардың әрқайсысына қимылын дербес, өздігінен басқару қиындайды. Топтық және жеке әдістерді қолдану керісінше, оқытушының барлық оқушыларды бақылау мүмкіндіктерін шектейді. Бұл әдістердің қайсысының берілген сабақты өткізуге жарамды екені, оқу материалдарының жаңалығына және күрделілігіне, сабақ өткізілетін орыннның материалдық жабдықталуына, шұғылданушылардың жасына, жаттығу өткізілетін орынның кеңдігіне және т.б. байлынысты.

Мысалы, бастауыш сынып оқушыларымен дене тәрбиесі сабағын фронтальді әдіспен жиі өткізеді, өйткені жае ерекшелік күшіне қарай олар өздігінен қозғалысты қажетті мүмкіндікті меңгеруге қабілетсіз. Сабақты спортшы-гимнасттармен топтық әдіспен өткізу басымырақ, өйткені жекелеген гимнастикалық қондырғылардың сыйымдылық мүмкіндігінің аздығы және т.б. Шебер-жеңіл атлеттерге жеке әдіспен сабақ өткізу тән, өйткені бұл спорт түріндегі оқытып үйрету жүйесін спорттық шеберліктерінің артуына байланысты жаттығуды жекешелендіру талабы артады.

Сабақтық шұғылдануда тәртіп бойынша оқушыларды ұйымдастырудың әдістерін араластырып қолдану тән. Сабақтың басталуы әдетте фронтальді әдіспен, негізгі бөлімінде шұғылданушыларды топқа беледі немесе олармен жеке жұмыс жүргізеді, ең соңында, сабақты қайтадан фронтальді әдіспен аяқтайды.

Сабақтың әдістемесін, сонымен бірге шұғылданушылардьщ берілген тапсырмаларды орывдау тәртібін анықтайды. Сабақтың әдістемесін аньщтайтын екі тәсілі бар: бір уақытта және кезекпен.

Біріншісі, жаттығу немесе басқа қызмет түрлеріқце барлық оқушылармен орындалады, ал екіншісінде әрқайсысын кезекпен орындайды.

Екі әдісте де оқушылар үзіліссіз (ағыммен) немесе арақашықтықпен жұмыс істеуі мүмкін.

Үзіліссіз, толассыз орындаудың мәні, мұнда оқушылар жаттығулардың бірінен кейін бірін дем алмай орындайды.

Мысалы, гимнастика сабағында денені жалпы дамыту жаттығуларының лайықтыларын таңдағанда алдыңғы сабақтың соңындағы жаттығу келесілері үшін негіз болатындай болса, онда жаттығулар сериясын үзіліссіз орындауға болады. Мысалы, жеңіл атлетика сабағында жүгіріп келіп, екпінмен ұзындыққа секіру кезінде бір оқушы жерден серпінді күш алып секіргенде, екінші оқушы жүгіруді бастаса, үшінші оқушы бастапқы дайындық қалпында тұрады, төртіншісі секіру шұқырынан оралып қайтадан дайындалатын орынға келіп тұрады және т.б.

 Толассыз әдістің ерекше әр түрлілігі дене сапаларын қарқынды дамытуға мүмкіндік жасайтын жаттығуларды айналма әдіспен орындау болып табылады. Мұнда оқушылар жаттығулар кешенін толассыз арнайы жерде немесе шеңбер бойына орналастырылған спорт қондырғылары «бекеттерінде» («станция») біреуінен кейін екіншісіне («тұтқалы аттан», белтемірге тартыну «бекетіне») өтіп орындайды.

Жаттығуларды толассыз орындау бөліп өткізуге қарағанда үлкен қарқындылықты қамтамасыз етеді. Алайда оның жалпы білім беру қатынасында әсерлілігі төмендеу өйткені жаттығулардың арасында үзілістің болмауы түсіндіруді, қозғалысты талдауды және оқытып үйретудің басқа да элементтерін пайдалануды қиындатады. Сабақта жаттығуларды толассыз немесе бөлек-бөлек орындауды таңдау бәрінен бұрын оқу материалының жаңалық дәрежесіне және сабақтың нақтылы міндеттеріне байланысты. Мысалы, жаңа оқу материалын таныстыру және үйрену кезінде жаттығуды  бөлек-бөлек орындау орынды, қозғалысты жетілдірудегі дене сапаларының қарқынды даму міндеттері қойылғанда, жаттығуды үзіліссіз орындау мақсатқа сәйкес келеді.

Оқушылардың жаттығуларды жақсы орындауы сабақ өтілетін орындағы оқытушының, оқушылардың және спорт қондырғыларының дұрыс орналасуына тікелей байланысты. Егер оқушылар бір қатарда шеренга бойынша тұрса, ал мұғалім осы қатардың оң немесе сол жақ шетіне жақын тұрса, онда оның түсіндіруін, көрсетуін және т.б. саптың екінші жақ шетіндегілері нашар қабылдайды. Егер мұғалім спорт қондырғыларының ортасында тұрса, онда шұғылданушы топтардың бірі оның назарынан тыс қалады. Егер оқушылар сапқа күнге қарсы қарап тұрса, онда олар мұғалімнің көрсеткенінің барлығын нашар көреді. Осы мысалдардың бәрі мұғалімнің, оқушылардың және сабақ өтілетін жердегі орынның орналасуынан оқу-тәрбие жүйесінің маңызды беліктері, яғни көру жөне есту түйсіктері, жаттығуларды орындауды бақылауы және т.б. тікелей осыларға байланысты. Барынша әр түрлі сапқа тұрғызулар үйлесімді болуы мүмкін, бірақ барлық жағдайларда олар келесі талаптарды қанағаттандыруы тиіс:

а) мұғалім мен оқушыға сабақта болған нәрсенің барлығын естуге және көруге мүмкіндікті қамтамасыз ету;

ә) жеке және қоғамдық гигиена ережесіне сай болу;

б) бөгет және жарақат алу мүмкіндіктерін болдырмау.

Сабақта шұғылданушылардың жақсы ойластырылып орналастырылуы тәртіптілікке және ұжымшылдықка тәрбиелеуге мүмкіндік жасайды.

Сақтандыру және жәрдем беру үлкен дене жүктемесі жағдайындағы қозғалыс әрекетінің белсенділігі барысында шұғылданушылардың дене, психикалық және қызметтік жарақат алуы мүмкіндігінің кездесуі мүмкін.

Шұғылдану сабақтарында сайыстармен және басқа сабақ түрлерімен салыстырғанда статистикалық мәліметтерге жүгінсек, әр түрлі сипаттағы жарақат алудың көпшілік пайызы, яғни 50% түседі екен. Ал спорт шеберлерімен өткізілетін сабақта бұл көрсеткіш 80 пайызға дейін жетеді. Бұл шұғылдану сабақтарында қозғалыс әрекетінің жаңа үлгілерін меңгеру өзгешелігімен және жоғары нәтижелерге жету дайындығымен түсіндіріледі. Сабақты өткізу барысында ерекше назарды жарақат алмау жолдарына аудару қажет. Осы жағына байланысты оқытушының қызметтік шарасын, әдетте сақтандыру деп атайды.

Сақтандырудың әсерлілігі сөздің кең ұғымда бәрінен бұрын оқытып үйрету және тәрбиелеу принциптерін қатаң сақтаумен түсіндіріледі.

Оқушылардың жоғары саналылығы және белсенділігі, сабақты құрудағы жүйелілік және бірізділік, оқу материалының игерілу мүмкіндігі және оны меңгеру беріктігі – жарақаттың алдын алып, сақтандырудың бірінші дәрежелі жағдайы.

Жарақаттанудың алдын алуға дене жаттығуларының жүктемелерін ақылмен мөлшерлеп бөлудің, шұғылданушылардың жақсы тәртіптілігінің, жаттығуды орындауды жүйелі ұйымдастырудың нәтижесінде қол жеткізуге болады.

Көптеген жаттығуларды орындау кезінде (суға секіру, акробатика, спорттық қондырғылардағы гимнастика, семсерлесу және т.б.) барынша тар ұғымда сақтануға деген қажеттілік, яғни олқылықты, құлауды, қарсыластың қатты соққысын, ауруды сезінуді жене т.б. тікелей алдын ала ескертетін шара ретінде пайда болады. Бұл шараларға оқытушының арнайы әрекеті (көтермелеу әдістері, ұстап қалу, шұғылданушыларды ажырату), оқушыларды қорғаныс құралдарымен қамтамасыз етуі (белбеу, маска-шлем, қалың киім және т.б.), өзін-өзі сақтандыру, оқытып үйрету кіреді. Мұндай сақтандыру орындалуы қауіпті емес жаттығуларды орындаумен қатар іске асады. Топтық әдісімен жұмыс жүргізу кезінде оқытушы барынша қауіпті жаттығуларды орындау кезінде топты алдын ала сақтандыруы тиіс.

Басқа топтардағы шұғылданушыларды жарақат алудан сақтандыру үшін жоғары дайындығы бар оқушыны сақтандыру әдістерін меңгеруге байланысты олармен сабақ өткізіп, нұсқаушылыққа тағайындау керек.

Сақтандырудың сақтық шаралары былай жүргізілуі тиіс: сабақ өтілетін орын мен спорт қондырғыларының дайындығын алдын ала тексеру, жаттығуларды орындау кезінде шұғылданушыларды қауіпсіз орынға орналастыру (мысалы, лақтыру кезінде). Сүйемелдегенде, итермелегенде және басқа әдістерде сақтандыру оқытып үйретудің әдістемелік тәсілдері сияқты жиі көмек берумен үзіліссіз байланысты. Мұндай көмек беру сияқты сақтандыруды жарақат алу қауіптілігі айкын болған жағдайда ғана пайдалану керек (мысалы, спортты жаңа бастағандармен күрделі жаттығуларды үйрену кезінде және т.б.). Мұндай сақтандыруды теріс пайдалануға болмайды, өйткені оны шұғылданушылар дағдыға айналдырып батылдық, ұстамдылық, өзін-өзі игере білу және жаттығуды өздігінен орындауға қажетті басқа да сапаларын тәрбиелеуді тежейді. Сондықтан әдістемелік ақталған, бірінші жағынан, жарақат алу мүмкіндігін болдырмайтын, бірақ басқа жағынан кейбір тәуекелге барып, қауіптіліктің болатынын алдын ала ескеруді қарастырады.

Оқытушының жеткілікті дәрежедегі байсалды жарақат алудың алдын алуға назар аударуы дене тәрбиесі сабағында жарақат алудың болмауын қамтамасыз етеді. Жарақатты емдеудегі табыс көп жағдайда оқушыға дәрігерге дейінгі көмек^: көрсетуде анықталады. Оқытушы мамандық саласына қарамастан әр түрлі деңгейдегі алған жарақаттарға бірінші көмек көрсете білуі тиіс. Дәрігерге дейінгі көмек дене жаттығулары сабағындағы оқытушы жұмысының маңызды жақтарының бірі.

Сабақтық шұғылданудың әр түрлілігі. Дене жаттығуларымен шұғылданудың сабақтық түрлерінің барлығын олардын бағыттына қарай жалпы дене дайындығы, спорт түрлерінен жаттығу сабақтары және кәсіби-қолданбалы дене дайындығы сабақтары деп бөлуге болады. Жалпы дене дайындығы сабағы балалар бақшасында, мектепте, жоғары және орта оқу орындарында жалпы дене дайындығы (Ж.Д.Д.) топтарында, ересек тұрғындар үшін, яғни барлық жастағылар контингентімен өткізіледі. Бұл сабақтар үшін оқу материалының әр түрлілігі, оны меңгеру кешенділігі, біркелкі денеге берілетін жүктеме және басқа да бірқатар ерекшеліктері тән.

Спорттық жаттығу сабақтары тандап алған спорт түрімен шұғылданатындармен жұмыста пайдаланылады: жеңіл атлетика, акробатика, гинастика, суға секіру және т.б. сабақтары. Әрбір жекелеген жағдайда олар жеке спорт түрлерінің ілімі мен әдістемесі жинағында мазмұндалған ерекше өткізу әдістемесін талап етеді. Мұндай сабақтар жаттықтырушылар мен спортшылардың бірлестіктегі шығармашылығын, жүктемені мөлшерлеу шамасына ерекше назар аударуын, жарақаттанудан сақтану жолдарын табуды міндеттейді.

Кәсіби-қолданбалы дене дайындығы сабағы жеткіншектермен, жасөспірімдермен, үлкендермен өткізіледі. Бұл сабақтар үшіи қозғалыс әрекеттеріне мазмұны ұқсас кәсіби еңбекке үйрену тән.

Оқу жұмысының сипатына қарай сабақтар жаңа оқу материалын меңгеру сабағы, оны жетілдіру және бекіту сабақтары, аралас типтес сабақтар болып бөлінеді.

Жаңа материалды игеру сабағы үшін салыстырмалы кіші моторлы тығыздық тән, сол себепті түсіндіруге, көрсетуге, қозғалыстағы бірінші өрескел қателерді жөндеуге көп уақыт жоғалтады. Мұндай сабақтардың табысты болуы сабақ өтетін орынды дайындаудың ерекше мұқияттылығына байланйсты.

Оқу материалын жетілдіру және бекіту сабағында, мысалы, жоғары дәрежелі спортшылармен жаттығу сабағында моторлы тығыздығы ең жоғарғы мөлшерге дейін өседі.

Бақылау сабақтары әдетте спорттық жарыстар түрінде өтеді. Бұл сабақтарда қатаң төртіп, жарыс ережесіне сәйкестік, нәтижелерін дәл белгілеу қамтамасыз етілуі тиіс.

Дене тәрбиесі үшін бүтіндей алғанда аралас типтес сабақтар басымырақ тән (яғни бір сабақта жана материалды зерттеу, бұрын меңгергендерді жетілдіру және тексеру).

Сонымен бірге ерекше әдістемелік тәсілдер сабақты әр түрлі орында және әр түрлі уақыт жағдайында өткізуді талап етеді: спортзалда, спорт алаңында (стадионда), табиғи орындар жағдайында, қыста, жазда және маусым аралығында.

Сабақты спортзалда өткізуді ұйымдастыру, өте қолайлы болады. Салыстырмалы кіші жұмыс алаңы, көру аясының шектеулілігі, температураның тұрақтылығы сабақ міндетін шешуде оқушылардың назарын жақсы бейнеде шоғырландыруға мүмкіндік жасайды. Алайда ғимарат ішінде сабақ өткізудің елеулі кемшіліктері бар. Атап айтқанда, гигиеналық сипаттағы, яғни мұнда ғимарат ішіндегі жарықтың талапқа сәйкес еместігі, шаң, буланудан ауаның ластануы шұғылданушылардың жұмысқа қабілеттілігін төмендетеді. Сондықтан барлық мүмкіндіктерді пайдаланып сабақты сыртта таза ауада өткізу дұрыс. Әрине, шұғылданушыларды ашық алаңда басқару қиынырақ. Бір жағынан сабақты өткізуге күн, желдің бағыты мен күші, бөгде заттар, оқушылардың назарын аудартатын көрермендер кедергі жасайды.

Дегенмен, бұл әдістемелік қиындықтар таза ауа жағдайындағы оқушылардың жұмыс қабілеттілігінің артуымен түгелдей есесі қайтады. Ашық аспан астында, таза ауада өткізілген сабақ, әсіресе, егер ол жыл бойы әр түрлі ауа райында өткізілсе шынығуға, денсаулығын нығайтуға жәрдемдеседі. Спорт ғимаратындағыға қарағанда таза ауада, ашық аспан астында өткізілген сабақта шұғылданушылар әдістер мен тәсілдерді жақсы меңгереді және барынша жоғары нәтижеге жетеді.

Табиғи орындар жағдайында сабақ өткізу үлкен дәрежеде жаттығуды түрлендіруге және ең бастысы оқушыларды өмірдегі қызмет ету жағдайына ете жақын жағдайға көшіреді. Табиғат аясында – сабақ өткізуге көптен шұғылданушыларды өмірге дайындаудың басты құралы ретінде маңыз берілген.

Сабақ өткізу үшін жергілікті жердің табиғи жағдайын пайдалану әдісі осы заманғы дене тәрбиесі жүйесінде кең қолданылып келеді. Мектепте, орта, жоғары оқу орындарында, әскерде табиғат аясындағы сабақтар міндетті түрде өткізіледі. Бұлай сабақ өткізу, әсіресе, спортта кең таралған.

Жергілікті жердегі қолайсыз ауа райы жағдайына сәйкес күні бұрын сабақ өткізілетін орынды дайындау және сабақ өтілетін орынды сынап көру, оқушыларға мұндай сабақтың пайдалылығын ұғындыру, олардың киімі жайлы және т.б. қамын ойлау өз жемісін береді. Дегенмен, көпшілік дене жаттығуларының әдістерін меңгеріп, сауатты орындау үшін арнайы жабдықталған сабақ өткізу орны талап етіледі. Сондықтан табиғи орындарда сабақ өткізуді спорт ғимараттарындағы және спорт алаңдарындағы сабақтармен ауыстырып өткізген дұрыс.

Оқытушыны сабақ өткізуге дайындау. Сабақ өткізу көп жақты, күрделі қызмет түрі болып саналады. Сондықтан сабақтың жоғары сапалылығына жету үшін оқытушы оған күні бұрын және тыңғылықты дайындалып, келесі мәселелерді ойластыруы тиіс:

а) сабақтың мшдетін анықтау;

ә) оның нақтыли-жоспарьш жарау;

б) материалдық жабдығын дайындау.

Бұл жоғарыда көрсетілген сәттер өзара байланысты және оның әрқайсысы арнайы жұмысты талап етеді. Сабақтың міндетін анықтау дегеніміз шұғылдау жүйесіндегі орнын айқындау және мүмкін болған  толықтығымен оның нәтижесін өзінше шамалау болып саналады. Мұны іске асыруға жоспарланған жүйесіндегі орнын айқындау және мүмкін болған толығымен оның нәтижесін өзінше шамалау болып саналады. Мұны іске асыруға жоспарланған жұмыс мүмкіндік туғызады.

Алайда оқу-тәрбие жүйесінің нақтылы ағымы барлық уақытта жоспарға түзетулер ендіреді. Сондықтан жоспарда қойылған міндеттерді барлық уақытта өткен бірқатарт сабақ нәтижелерін тыңғьшықты талдау негізінде және сабақтың барлық және сабақтың барлық сериялары бойынша қалған уақыт санын есепке алып нақтылау қажет. Тек осылай жоспарланған сабақтың лайықты сабақтастығын қамтамасыз етуге болады. Бұдан басқа, жұмыстық жоспарлаумен сабақтың барынша елеулі міндеттері кешенін дайындау алдын ала ойластырылады, адіс-тәжірибеде нақтылығының қажеттілігі туындайды. Сонымен, оқу сабағының алдыңғы жоспарларына қатыссыз нақтылы міндеттерін белгілеу барлық уақытта байсалды, ойластырылған еңбекті талап етеді. Сабақ міндетін дұрыс белгілеу және оны іске асыру жоспары оқытушының педагогикалық тәжірибесімен және оның шығармашылық қабілетімен анықталады. Бірақ ешқашан жеке тәжірибесін артық бағалауға болмайды, өйткені оқу-тәрбие жүйесін терең және жан-жақты түсінуге тек ұжымдық күш салу нәтижесінде ғана қол жетеді. Сондықтан сабақ міндетін – белгілеу кезінде оны іске асырудың әдістемелік жолы туралы жаңа мәліметтерді зерттеу қажеттілігі туындайды. Алдын ала белгіленгон тапсырма мен жалпы жоспарға сәйкес әдебиеттік деректерді күні бұрын оқып, зерттеу нәтижесінде оларды шешуге де түзетулер ендіріледі. Сабаққа дайындалудың келесі кезеңі — бұл оны өткізудің егжей-тегжейлі жоспары, яғни әр сабақтың жазбаша жоспары (план-конспект). Сабақты жазбаша жоспарлау қызметтің барлық жақтарын барынша толық ескеруге және оның ұйымдастырылуын терең зерттеп, дайындауға мүмкіндік береді.

Сабақты жоспарлау оның міндетін барынша тиімді жүйелілікпек анықтаудан басталады. Атап көрсетілгендей, аса үлкен назарды және жоғары жұмыс қабілеттілігін талап ететін жаңа материалды оқытып үйрету сабақтың негізгі бөлімінде өтуге, ал барынша жеңіл міндеттерді іске асыру сабақтың басында және соңында жоспарланады. Одан әрі сабақтың негізгі бөлімі егжей-тегжейлі терең зерттеліп дайындалады. Оқушылардың жаттығуларды орындау кезіндегі ұйымдастыру үлгісі белгіленеді (1-сурет).

1-сурет. Оқушылардың сабақтағы орналасу үлгісі

 

Жоғарыда көрсетілген үлгі жазбаша сабақ жоспарына түседі. Мұнда ерекше назарды жаттығуды іріктеп алуға аударып, міндетті шешу үшін оқушылар әрекетіне қажеттілердің барлығы ыңғылықты жоспарланады. Нәтижесінде қатаң ғылыми негізделген жүйеліліктегі тәрбие және жеткілікті дәрежедегі толық оқытып үйрету әдістемесін көрсететін жаттығулар кешені еңделіп, дайындалуы тиіс.

Сабақтың негізгі бөлімінің мазмұнын дайындап, оқытушы оның биологиялық және педагогикалық маңыздылығын есепке алып, дайындық және қорытынды бөлімдерін жоспарлайды. Мұнымен бірге ол негізгі бөлімінің жоспарын дайындағандай айқын сабақтың міндетін белгілеу түрін, әрбір жаттығудың мәнін және белгіленген бағытын, мөлшерленіп бөлінуін, оқушыларды ұйымдастыру әдістерін, орын ауыстыруы мен сапта қайта тұрғызылуын, сабақ кезіндегі өзінің жұмыс – алаңындағы орнын білуі тиіс. Осылардың барлығы әр сабақтын жазбаша жоспарында (план-конспект) толық мазмұндалады.

Сабақтың алдында мұғалім өзі тікелей сабақ өтілетін орынды дайындауы және жаттығуды орындап, байқап көруі тиіс. Сабақ өтілетін орынды дайындау кезінде оқушылардың өздерін қимыл-әрекеттерін бақылай отырып қатыстыру керек. Іс-тәжірибелер нәтижелері көрсеткендей, сабақ өтілетін орынның талап дәрежесінде дайын болмағандығынан көбіне босқа тұрып қалушылық және жарақат алу жағдайлары жиі кездеседі,

Сабақты педагогикалық бағалау. Оқытушы әрбір өткізген сабағын бағалауы тиіс. Бұл оның қанағаттану сезімін анықтайтын немесе өз еңбегіне қанағаттанбауын анықтайтын, педагогикалық шеберлігін жетілдіруге талаптандыратын оның қызметінің бөлінбейтін жағы. Сабақтардың етілу дәрежесін кезеңдермен оқытушылардың жұмыстарына басшылық жасайтын халыққа білім беру саласының инспекторлары, жалпы білім беретін мектептер мен спорт мектептері директорларының оқу ісінің меңгерушілері де бағалайды. Екі жағдайда да сабақты әділ бағалай білу өте маңызды.

Барлық жағдайдағы сабақ сапасының басты көрсеткіші оның нақты міндеттерін шешу дәрежесі болып табылады. Мұндағы ең жақсы жолы, егер оқу материалын оқушылардың барлығы түгелдей меңгерсе, алайда, әдетте олардың құрамының қабілеті және дайындығы жағынан бір тектес болмайтынын есте ұстаған дұрыс.

Сондықтан барлық оқушылар үшін бірдей оқу материалын үйрету кезінде кейбір оқушылардың оны толық меңгере алмауы сабақтың нашар өткізілгендік белгісіне саналмауы тиіс. Мұнда ең маңыздысы тапсырманы шұғылданушылардың негізгі бөлігі меңгергендігі болып табылады.

Егер оқу материалы тапсырмаларын шұғылданушылардың аз белігі немесе барлығы игере алмаса онда сабақ нашар өтілген болып саналады. Мұның себебі, сабақ міндеттері шамадан тыс қиын белгіленген немесе мұғалім әдістемелік негізде кәсіби қабілетсіз немесе оқушылардың шеберлігіне қатысы жоқ, тәуелсіз кездейсоқ болуы мүмкін (оқушылар сабаққа толқып, көңіл-күйлері болмай келді).

Сабақ міндеттерін іске асыру туралы негізделген ұғыну мыналарды талап етеді: а) оқушылардың оқу материалын меңгеру көрсеткішінің айқын, дәл есебі; бұл есеп орындалатын жаттығулардың сандық нәтижесін өлшеу және әдістерін бағалаудың жәрдемімен немесе дене сапаларының даму деңгейін анықтау үшін тест алу жүйесімен жүргізіледі; ә) бұл мәліметтерді хаттамаға түсіру; б) оқушылардың оқу тапсырмасын орындағандығы және орындамағандығы жайлы арақатынасының есебі. Сабақта оқу міндеттерін шешу дәрежесі туралы соңғы қорытынды жасағанда оның сауықтыру және тәрбиелік маңызын ескеру қажет.

Егер сабақта нақтылы сауықтыру және тәрбиелік міндеттері қойылса, оны шешу туралы пікір міндет талаптарын орындаған оқушылар санының есепке алынуына негізделген болуы тиіс. Нақтылы міндеттер қойылмаған кей жағдайларда сабақтың сауықтыру және тәрбиелік мәні туралы дене тәрбиесі жүйесінің осыған сәйкес принциптерінен туындайтын ережелер мен талаптардың іске асырылуымен пікір айтылады. Жаттығу орнының тазалығын камтамасыз ету, оқушылардың ағзаларының қызмет мүмкіндіктері мен тұлға сымбатын жүйелі бақылау, адалдыққа, шыншылдыққа, тәртіптілікке және т.б. тәрбиелеу сабақты жақсы өткізудің белгілері. Кейде сабақтың білім беру міндеттері шешіліп, ал сауықтыру және тәрбиелеу міндеттері шешілмей қалуы мүмкін. Мұндай сабақты дұрыс өтті доп бағалауға болмайды.

Оқу материлын меңгеру дәрежесі және сабақ сапасы әр түрлі болуы мүмкін: бір жағдайда оқушылар тапсырманы майда бөлшектеріне дейін дұрыс орындайды, ал басқа жағдайда олар қателермен, кемшіліктермен анық емес, сенімсіз орындайды. Мұны сабақты өте жақсы, жақсы, орташа деп бөліп, оқушыларды бағалар кезде есепке алу қажет.

Оқытушының әдістемелік дайындығы сабақты жүйелі жоспармен талдап құруға, оның тығыздығына, жүктемені мөлшерлеп, белгілсу әдістеріне, оқушыларды ұйымдастыруына, жәрдем, сақтандыру және сабақтың басқа жақтарын дұрыс басқаруына мүмкіндік туғызады. Бақылау жоғары деңгейдегі мөлшерлеп, өлшеумен толықтырылуы тиіс. Сабақтың құрылысы туралы жаттығулардың жұмыс қабілеттілік заңдылықтарыиа сәйкестігіне, жекелеген міндеттердің қиындықтарды арасындағы арақатынасына қарай, оны іске асыруға бөлінген уақытымен сабақ бөлімдерінің өзара байланысының қисыны бойынша пікір айтылады. Оқушылардың оқу қызметімен және жаттығулар мен шұғылдануларын бақылап, сабақтың тығыздығын анықтайды.

Сабақтың тығыздығын барынша қатаң анықтау үшін сабақ бөліктерінің (түсіндіру көрсету кезекте тұру т.б.) уақыттарын өлшеуден тұратын сабақтың жалпы және моторлы тығыздығын шығаратын хронометраж (хронометр — өте дәл жүретін қалта сағаты) пайдаланылады. Жалпы көпшіліктік тексеруде келесі хронометраж әдісі пайдаланылады.

Сабақтың типтік бөліктері (компоненттері) бөлініп, шығарылады (түсіндіру жаттығуларды көрсету, кезекті күту, спорт қондырғыларын орнату және жинау, босқа тұрып қалу және т.б.). бақылау жүргізу үшін оқушылардың біреуін сайлайды. Ол оқушының сабақтың бөліктеріндегі қозғалыс-қимылдарын жылжыған секундомер тілімен белгілеп, мәліметтерін хаттамаға түсіреді. Сабақтан соң олардың бәрін қосып тығыздықтың шамасын анықтайды. Хаттаманың көлденең графасында көрсетілген мәліметтерден басқа сабақтың жекелеген бөлімдеріндегі тығыздығын есептеуге мүмкіндік береді. Хронометраждың жоғары деңгейдегі дәлдігі үшін уақытты автоматты түрде белгілеуге мүмкіндік беретін арнайы аспап пайдаланылады.

Оқытушының жүктемесін мөлшерлеп беле білуі оқушылардың тапсырманы орындау реакциясымен бағаланады (назар аудару, тыныс алу, беттің бояуы және т.б.). Оқытушының жәрдем беру мен сақтандыруды ұйымдастырудағы әдістемелік сауаттылығының өлшемін оның оқушылармен қарым-қатынастағы нақтылы жағдайдағы,жалпы әдістемелік ережелері мен талаптарына сәйкестігі анықтайды. Оқытушы қызметінің сипаттамасы үшін оның сабаққа дайындығы, (жазбаша сабақ жоспары), залдағы тәртіп, сөз, оқушылармен қарым-қатынас мәнері, сыртқы түрі және оны сипаттайтын педагогикалық әдептілігі, өз мамандығына деген сүйіспеншілік, белсенді оқушылар мен ұжым мүшелеріне сүйеніп шығармашылықпен жұмыс істей білуі зерттеледі. Әрбір оқушылар ұжымының оқытушының әрекетінде және бүтіндей алғанда сабақ нәтижесінде көрінетін ез ерекшеліктері бар. Оқушыларды зерттемей сабақты дұрыс бағалау мүмкін емес. Тапсырманы үлгі бойынша орындаудағы барлығыньщ қызығушылығы, әлсіз дайындалған жолдастарына жүйелі көмек беру, сабақ өтілетін орынды дайындау үшін оқытушыға көмектесу, сақтандыру, төрешілік ету, тәртіптілік және басқа да осы тектес белгілер оқушылардың дене жаттығуларымен байсалды, саналы түрде шұғылдануын куәлендіреді. Сонымен бірге кейбір оқушылардың тәртіпсіздігінен, дене дайындықтарының арасындағы үлкен айырмашылыкган, байыпты шұғылдануға талап жоқтығынан жұмыс істеу күрделілене түсетін қиын ұжымдар да болады. Мұны оқытушының әдістемелік дайындығын бағалау кезінде, әсіресе, ол осындай топпен сабақты ауық-ауық өткізеді немесе сабақты сүйелі түрде өткізуді енді бастаған кезінде ескеру қажет.

Сабақты педагогикалық толық талдау және оны жан-жақты бағалау міндеттері, ұйымдастыру және әдістемелік тексеру анық айқындалған, алдын ала өңделіп дайындалған жоспар бойынша іске асуы тиіс (анкета, сабақты талдау картасы). Талдаудың мәліметтері жұмыс сапасын арттыру жолын табу үшін хаттамаға түсіріледі және мұғаліммен тиянақты талданады. Бағалаудың әсерлілігі және өзін-өзі бағалау, талапшылдығы дәрежесіне тәуелді. Екі жағдайда да жоғары талап қоюшылық – педагогикалық шеберлікті арттырудың негізі.

 

Хронометраж хаттамасы

 

Сабақтың пайым бөліктері (компоненттері)	Бейімделгіштігі						Негізгі жұмыс						Шаршаудың дамып, ұлғаюы						Жалпы уақыт
	1	2	3	4	5	Сабақтың педаг-лық құрылымы	1	2	3	4	5	Сабақтың педаг-лық құрылымы	1	2	3	4	5	Сабақтың педаг-лық құрылымы
Түсіндіру Көрсету Қозғалу Спорт қондыр-ғыларын орнату және т.б.

 

 

Шұғылданудың сабақтан тыс түрі

Жалпы сипаттама. Дене жаттығуларымен сабақ еткізудің сабақтан тыс түрлері үшін денсаулықты нығайту, жұмыс кабілеттілігін сақтау және арттыру, шынықтыру және емдеу, дене және ерік-жігер сапаларын тәрбиелеу, сонымен бірге белгілі бір анықталған әрекеттерді оқытып үйрету мақсатында өз бетінше ұйымдастыру қызметі тән. Сабақтан тыс шұғылдану сабақтық түріне қарағанда барынша арнайыландырылған мазмұнымен айырмаланады және олардың құрылымы күрделі емес. Әдетте бұл ойын немесе сайыс немесе жеке гимнастика немесе жаттығулардың кавдай да бір түрлері түрінде болады. Сабақтан тыс шұғылдану көбінесе сабақтық түріне қарағанда өзін тәртіптілікке, бастамашылдықты алдын ала ойластыруға, мәдениетті демалысқа үйретеді. Сабақтан тыс шұғылданудың мазмұны мен нақтылы міндеттері елеулі дәрежеде шұғылданушылардың бейімділігі мен көңіл-күйіне тәуелді.

Сабақтан тыс шұғылдануды өткізу әдістемесінде сабақ өткізу әдістемесіне тән көп ұқсастықтар бар. Олардың құрылымы негізгі жұмысты орындау және оны аяқтау үшін жақсы жағдай жас айтын ағзаның жұмысқа бейімделгіштік кабілетін біртіндеп қамтамасыз етуі тиіс. Жүктемені мөлшерлеп бөлуде көмек көрсету және сақтандыру, шұғылданушыларды ұйымдастыру және сабақ өтілетін орынды дайындау үшін оқытушы басшылыққа алатын көптеген әдістер мен ережелер пайдаланыдады.

Сонымен бірге бәрінен бұрын сабақтан тыс шұғылданудың мазмұнының ерекшелігіне байланысты әдістемелік айырмашылық та бар.

Басқару сипатына қарай сабақтан тыс шұғылданудың келесі түрлерін айыру қажет: жеке, өз күштерімен топталып, топталып және ресми түрде ұйымдастырылу бастамасымен өткізілетін жалпы-көпшілікті сабақтар. Бұлардың әрбірі шұғылданудың белгілі бір түрін қамтиды. Мысалы, туристік саясат көп жағдайда белгілі бір әуесқой адамдар тобының өз күштерімен шығуымен өткізіледі. Алайда осындай тәртіппен ұйымдастырылған туристік саяхаттарға осы салада ресми қызмет атқаратын нұсқаушы — маман басшылық жасауы мүмкін. Сабақтан тыс өткізілетін шұғылдану негізгі түрлерінің әрбірінің өзіндік ерекшеліктері бар.

Дербес, жеке сабақтар. Дене жаттығулары мен жеке сабақтар әдетте дене шынықтыру, гигиеналық гимнастика, сумен, ауамен, күнмен шынығу түрлері (процедураларды), өз беттерінше дене және басқа да бірқатар шұғылданулар түрінде өткізіледі.

Гигиеналық гимнастика, шынықтыру процедуралары, серуендеулер сияқты жеке шұғылданудың барлық түрлерін аз күш пен уақыт жұмсалу нәтижесінде оны кез келген жеке тұлғаның орындауға мүмкіндігі бар.

Гигиеналық гимнастика — жеке шұғылдануды ұйымдастыру үшін барынша қарапайым және орындалуы оңай түрі. Негізінен ол жүру, жүгіру және 8-10 минут бойы орындалатын 8-12 жалпы дамыту жаттығуларынан тұрады.

Гигиеналық гимнастикамен жеке адамдар күнделікті кызметке тез бейімделіп, кірісіп кету, жұмыс қабілеттілігін көтеру, белсенді демалысты қалыптастыру үшін шұғылданады. Жаттығулар кең ғимаратта немесе ашық аспан астында, таза ауада ауырлық құралдарымен (гантельдер, кір тастары, резина эспандерлер және т.б.) орындалады. Шұғылдану су процедурасымен аяқталады. Жаттығуларды іріктеп және мөлшерімен шамасын белгілегенде ағза қызметінің жүмысқа біртіндеп тартылуын және оған барлық бұлшық ет топтарының қатысуьш қалыптастыру қажет. Уақыт өте келе жаттығулар кешенін жаңарту және күрделілендіру керек. Таңертеңгілік дене шынықтырумен және гигиеналық гимнастикамен адамдар өмірге келген күннен бастап, еңкейген қария болған шаққа дейін шұғылдануы мүмкін және шұғылдануға тиіс. Жеке шұғылданудың бүл түрлері радиода, теледидарда, баспасөзде, лекция түрінде кең ауқымда насихатталып, таратылуда және осы заманғы дене тәрбиесі жүйесінде көрнекті орын алады. Өз бетінше, өз күшімен дене дайындығы барынша күрделі (жалпы, спорттық және кәсіби-қолданбалы). Шұғылдану міндеттерінің және жаттығуларыньщ әр түрлілігімен айырмаланады, көпуақытты, арнайы өмір күн тәртібін (режим), дене тәрбиесінің ілімі және әдістемесінен белгілі дәрежеде білімі болуын талап етеді. Негізінде өз бетінше дене дайындығы шұғылданудың сабақтық турі үлгісінде өткізілуі тиіс. Қазіргі таңда біздің елімізде өз бетінше дене дайындығы кең ауқымдағы қолданысқа ие. Бұл дене тәрбиесі мен спортты халықтың тұрмысына ендірудің көрнекті мысалдарының бірі болып табылады. Әрбір ұғымы бар дене шынықтырушы мен спортшы қаншалықты дәрежеде болса да өз бетінше шұғылданады.

Жеке сабақ өткізу адамның ықыласына, ынтасына, бастамашылдығына негізделген. Бұл шұғылданушыларды өз бетінше, өзінің дене дайындығы деңгейін арттыруда елеулі табыстарға жетулеріне мүмкіндік жасайды. Сонымен бірге дене жаттығуларын өткізуде пайдалы әсері бар кейбір әдістемелік білім, біліктілік және дағдылар қажет. Бұл білім, біліктілік және дағдылар бірінші кезекте дене жаттығуларымен шұғылдану сабақтарында алынады. Білімді, біліктілікті және дағдыларды қалыптастырудағы өз бетінше сабақ өткізуде көпшілікке таралған әдістемелік әдебиеттер, радио, -теледидар, лекциялар, баяндамалар, сонымен бірге еліміздегі ғылыми-зерттеу институттарындағы және оқу орындарындағы кеңес берулер үлкен рөл атқарады. Дене жаттығуларымен жеке шұғылдануда табысқа жету үшін өзін-өзі бақылау ерекше маңызды. Ол көңіл-күйді талдауға және ағзаның морфологиялық және қызметтік жағдайынық кейбір айқын көрсеткіштерін есепке алуға негізделеді.

Дербес өздігіңен топпен өтілетін сабақтар. Бұларға тән арасынан сайланған немесе тағайындалған адамның басшылығымен өткізілетін ойындар, туристік жорықтар, сайыстар және дене жаттығуларымен шұғылданудың басқа түрлері болып табылады. Мұндай шұғылдану сабақтарының барынша таралған түрі ойындар болып саналады.

Ойындарды таңдау, шұғылданушылардың жасына, жынысына, кәсіби мамандығына байланысты болады. Өз бетінше ойналатын ойындар бағыты бойынша оқу-жаттығу, сауықтыру, көңіл көтеру және сайыс ойындары болып бөлінеді. Мысалы, жас жеткіншектердің аула командаларынын арасындағы жарыстар республикамыздың елді мекендерінде кең таралған. Балалар бұл жарыстарға өз беттерінше дайындалу барысында қатарынан бірнеше рет оқу-жаттығу сабақтарын өткізеді. Ересектер өз денсаулықтарын нығайту және жұмыс қабілеттілігін сақтау немесе көңіл көтеру, демалысты мәдениетті өткізу үшін стол теннисі, волейбол, баскетбол, минифутбол және т.б. ойнайды.

Біздің елімізде ойындар сияқты кең таралған, дене жаттығуларымен ұйымдасқан топтармен өткізілетін жоспарлы туристік саяхат-туризм және өз бетінше саяхаттау (жиһан кезу), бір күндік жорықтар, туристік эстафеталар, ғылыми, білім беру мәдени ағарту мақсатында белгілі орындарға сапар шегу (экскурсия) және серуендеу және т.б. бар. Туризммен шұғылдану қолданбалы білімді, біліктілікті және дағдыларды меңгерту, ағзаны шынықтыру және ауа, күн райының (климат), орынның өзгермелілігіне байланысты дене сапаларын тәрбиелеу бағыттылығымен сипатталады. Туристер жол үстінде кедергілерден өтуді, демалу үзілістерін және түнеуді ұйымдастыруды, жергілікті жерлерді бағдарлауды, бірінші медициналық жәрдем беруді, ауа райын болжалдауды үйренеді. Туризммен шұғылданудың үлкен танымдық (танып білерлік) маңызы бар.

Туристер таныстык, танымдық қызметінде геоморфологиялық (жер бетінің көрнісін, оның жаратылыс тегін, өзгерісш тексеретін), геологиялық, ботаникалық, зоологиялық, энтомологиялық, насекомдарды зерттейтін) гидрологиялық, гляциологиялық (мұздықтарды зерттеу), спелиологиялық (үңгірлерді зерттейтін ғылым), археологиялық немесе тарихи бақылау сияқты өлкетану жұмыстарынан қарапайым білім мен дағдылары болуы тиіс.

Өнегелі туристердің азаматтық борышы – саяхат барысында табиғатты, тарихи ескерткіштерді қорғауда қоғамдық пайдалы жұмыстар атқару, жергілікті тұрғындармен мәндеи байланыс орнату, оларға қажет болған жағдайда еңбегімен және білімімен жәрдемдесу.

Туризммен шұғылданудың дене дайындығына әсер етуі жол сапардың (саяхаттық) ұзақтығы мен күрделілігіне айланысты. Қысқа уақыттық серуендер, бір күндік және көп күндік жорықтар болып бөлінеді, яғни саяхаттың күрделілігі жер бедерінің ойлы-қырлылығымен, сол жердегі халықтың қоныстану сипатымен, жиілігімен жолдағы аудандардағы кедергілер анықталады.

Туризммен шұғылданудың тәрбиелік маңызы оның құрылымына да байланысты. Кейбір қарапайым түрлерін санамағанда туризммен шұғылдану күрделілігімен айырмаланады. Жорық танымдық қызметпен, өзіне-езі қызмет етумен, түнеуді ұйымдастырумен кезектесіп отыратын асулардан, кедергілерден өтуден, таңертеңгілік дене шынықтырудан, су процедураларынан, ереже бойынша ойындардан және т.б. тұрады.

Алайда үлкен күрделілігіне қарамастан-жорық бөлінбейтін, тұтас шұғылдану болып табылады және жалпы әдістемелік ережелер мен талаптардың сақталуына құрылуы, дене тәрбиесі жүйесінің осы заманғы жалпы принциптеріне сәйкес өткізілуі тиіс.

Мысалы, шұғылданудың жалпы үлгісінен шығатын талап жорықтағы қозғалыс кестесімен іске асырылады.

V дәрежелі (категориясы) жаяу саяхатқа шыққандар үшін қиындықтың келесі кестесі тән: 1-ші күн — 10 км, 2-ші күн — 15 км, 3-ші күн 20 — км, күндік аялдау (демалыс), сосын 20, 20, 20, 20, 20, 20 километрден, күндік аялдау, 25, 25, 25, 25, 25, 15 км. Осындай бейнеде кестемен бейімделушілік (врабатываемость) кезеңдері (жорықтың 1-4-ші күндері), негізгі жұмыс (5-15-ші күндері) және оның төмендетілген жүктемемен аяқталуы (соңғы күні) алдын ала ескерілген.

Туристерді ұйымдастырудың көп әдістері жүктемені мөлшерлеп бөлу, көмек көрсету және сақтандырудың өзіне тән сипаты болады. Саяхат түрлеріне байланысты туристер белгілі бір орныққан қозғалыс тәртібін сақтауы тиіс. Мысалы, жаяулар сағатына орташа 4-4,5 км жылдамдықпен өр 40 минуттан кейін 10 минут аялдап қозғалады. Мұндай ерекше әдістер мен ереже туристік саяхатты өткізудің-жағдайы мен ерекшеліктеріне сәйкес шұғылдануды өткізудің жалпы әдістемесін айқындау болып табылады. Оларды білу және шұғылдану сабағын құрудың жалпы ережелерін сақтау жорық кезінде оқу-тәрбие міндеттерін жақсы деңгейде шешуге мүмкіндік береді. Сабақтың әсерліліп басқарушыны алдын ала дұрыс тағайындау, саяхаттың талап дәрежесінде аяқталуының басты кепілі болып есептеледі. Басқарушы тек өз жеке абыройлылығымен, ынталылығымен ғана шектелмей, дене жаттығуларын өткізу әдістемелерінің негіздерін және жарыс ережелерін білуі, жорыққа шығуда мол тәжірибесі болуы тиіс. Ойындар мен туристік жорықтарды өткізу кезінде басқарушыны тағайындаумен қатар, қатысушылардың арасынан қоғамдық пайдалы жұмыстарды атқаратын әр түрлі қоғамдық негіздегі міндеттерді орындауды белгілейді. Мысалы, туристер тобынан арнайы шаруашылық жабдықтау, тамақтандыру және т.б. жауаптылар, ал ойнайтындарға төрешінің жәрдемшілері, ойын орнын дайындайтын жауаптылар, спорт құрал-жабдықтары бөлінеді. Ойын барысында, әсіресе, жорықта шұғылдану сабағының мазмұнын түбірлі өзгертуден, алдын ала жасалынған жоспар мен ережеден ауытқудан әрдайым қандай да болмасын сақтану керек. Дегенмен, өз әрекеттерімен істеу жағдайында, сонымен бірге күтпеген жағдайларға байланысты осы жағдайларға бару мүмкіндігі туындауы мүмкін. Мұндай кезде шешім көпшілік дауыспен қабылдануы тиіс. Жеке тұлғалардың ұжым пікіріне тәуелділігі, жолдастық өз күштерімен өткізілетін топтық шұғылдану сабақтарына негізделіп, оларды маңызды тәрбие құралына айналдырады.

Ұйымдастырылған топтық шұғылдану сабақтары. Оларға тән болып мыналар саналады: спорттық жарыстар, кәсіпорындар мен мекемелердегі сауықтыру шаралары, дене шынықтыру мерекелері, спорттық көріністер және дене жаттығуларымен оқудан тыс уақытта мамандардың басқаруымен іске асырылатын шұғылданудың басқа да түрлері.

Спорттық жарыстардың қызметтік аясы әр алуан. Олар жекелеген спортшылар мен ұжымдарды спорттық жетістіктерге жеткізу әдісі, дене тәрбиесі мен спортты тарату құралы, жарысқа қатысушылар арасында әдіс, тәсілдер мен әдістемелік тәжірибе алмасу, сонымен бірге халықаралық байланыстар орнату және халықтар арасындаш өзара тусіністік қызметін атқарады.

Сол сияқты барлық спорттық жарыстар жарысқа қатысушыларға қарқынды дене қуатынын және көтеріңкі көңіл күйінің арқасында өте жоғары тәрбиелік әсер ететін дене жаттығуларымен шұғылдану болып табылады. Көп рет ресми жарыстарға катысу спортшылардын дене дайындығының өсуіне жағдай туғызатынын іс-тәжірибе көрсетті.

Жарыстың бағдарламасы және созылу ұзақтығы әр түрлі. Барлық жағдайда жарысқа катысу үшін оған тікелей дайындык, жарысқа қатысу және аяқталуы кіреді.

Тікелей дайындықты психологиялық және дене дайындығы күйіне келтіру, ұйымдастырылған шараларға қатыстыру, жарысқа шығар алдындағы қыздырыну құрайды.

Жарыстық жаттығуларды орындау сайыстың барлық қызметтік көрсеткіштерінің (егер бұл қызмет қысқа бодса да) басты бөлімі (нәтижелердің жоғарылығын әдіс-тәсілдік шеберлікке, жігерлілік және мінез сипатын көрсетуге).

Жарыс әдеттегі қызметтік күн тәртібіне біртіндеп қалыптасуға жағдай жасайтындай жеңіл жаттығуларды орындау, қорытындылау, қорытынды дәстүрлерге қатысумен аяқталады.

Барлық ерекшеліктеріне қарамастан, дене жаттығуларымен шұғылдану жалпы үлгісімен өткізіліп, онда қызмет ерекшелігіне сәйкес мына-күптеген жалпы әдістемелік талаптар сақталуы тиіс: міндеттердің нақтылығы, осы заманғы дене тәрбиесі жүйесінің принциптеріне сәйкестігі, барлық қатысушыларға жағдайдың теңдігі, сақтандыруды қамтамасыз ету және т.б. спортшылардың денсаулығына деген қамқорлық, мысалы, жарыс алдындағы дәрігерлік тексеру міндеттемесі жарыс өтелетін орнның гигеналық жағдайының қатаң бақылануынан көрінеді. Спорттық сайыстар түрінде дене шынықтыру мерекелері, шерулер, жарыстық көрсетілімдер өткізіледі.

Оларды ұйымдастыру комитеттеріне біріктірілген адамдардан тұратын мандат комиссиялары, сарапшылар, төрешілер алқасы басқарады.

Сабақтан тыс шұғылданудың маңызы. Дене тәрбиесі елеулі мөлшерде сабақтан тыс шұғылдану түрлері есебінен іске асырылады. Бұл табиғи да, өйткені оқытып, үйрету педагогикалық ұйымдастыру саласы ретінде адам өмірінде салыстырмалы түрде өте көпуақыт алмайды.

Мектепте 10-11 жыл оқығанда барлығы 700-770 сабақ өткізіледі, ал оқушылардың барлық сабақтан тыс шұғылдану түрлеріне 8000 сағат қамтылған.

Ересек және жасы келген-адамдар негізінен дене жаттығуларымен өздігінен шүғьшданады. Сабақтан тыс дене жаттығуларымен шұғылдануды халықтың түрмыс тіршілігіне терең ендіру, оның өткізу сапасының түбегейлі жақсаруымен қабаттаса жүруі тиіс. Мысалы, дене жаттығуларымен сабақтан тыс уақытта барлық адам емірінің күн тәртібімен табиғи байланысқа шұғылдануды ғылыми негізделген жүйеге әкелу, осы бейнеде оның еңбегіне, күнделікті тұрмысына, демалысына ықпалды мүмкіндік туғызатыны өте маңызды. Осыған байланысты сабақтан тыс шұғылдану түрлерін өткізудің әдістемесін ғылыми тұрғыдан лсете зерттеу жүргізіліп, олардың әрқайсысының ерекшеліктері және тәрбиелік мүмкіндіктері нақтылануда. Жалпы көпшіліктік дене шынықтыру қозғалысын одан әрі дамытудың маңызды жағдайы дене жаттығуларының сабақган тыс түрлерін сапалы насихаттауды жақсарту және оны жоғары деңгейде еткізу үшін белсенді қоғамдық нұсқаушылар мен төрешілер дайындау болып табылады.

Дене шынықтыру мәдениеті мен спортты түрмыста дамытудың бірінші дәрежедегі маңызы елді мекендерде, ауылды жерлерде, қалашықтарда, көше комитеттерінде және демалыс орындарында спорт ғимараттарын, стадиондар, спорт алаңдарыньщ құрылыстарын кеңейтуге байланысты.

Сабақ кезіндегі және сабақтан тыс шұғылдануды өткізудін жоғарыдағы әдістемелік негіздерінің жалпы сипаты бар. Оларды сақтау оқытушыны немесе дене жаттығулармен өздігіңен шұғылданушыларды ірі қателерді жібермеуге кепілдік береді өйткені оқушылардың қозғалыс әрекеті бұл ережелерімен тек әдеттегі жағдайлары, жаттығу өткізетін орынды ұйымдастыру жатады. Жұмыс тәжірибесінде шұғыддану нәтижелілігі тек жалпы қозғауты күштерге ғана емес, бүтіндей нақтылы жағдайларға байланысты болады. Олардың ешқандай ережемен алдын алуға болмайды, сондықтан сабақты жоғары сапамен жүйелі әдістемемен құрастырып өткізуге шығармашылық ізденіс талап етіледі. Шығармашылықтың мәні дене жаттығуларымен шұғылданудың міндетін және мақсатын іске асырудың ең жақсы жолдарын өз бетінше табумен қорытындыланады. Оның негізгі көздері қызметіне мыналар жатады: сабақтың нақтылы жағдайын дұрыс бағалай білу, адамдардың дене тәрбиесінің заңдылықтарын және олардың әр түрлі жас кезеңдеріндегі ерекшеліктерін білуі, сонымен бірге, ең бастысы, сабақ өткізудің жинақталған әдістемелік еліктеуге сын тұрғысындағы қатынаста көрінетін әдістемелік ойының батылдығы.

 

 

1.2. Жоғары оқу орындарының медициналық топтарьщдағы дене шынықтыру

Жоғары оқу орындарында дене тәрбиесінен денсаулықты нығайту үшін дене шынықтырудың бар мүмкіндіктерін қолдану талабы алға қойылды.

Жаттығулар сондай созылмалы ауруларға байланысты дене тәрбиесі бағдарламасын толық дәрежеде қолдана алмайтын қатысушылар үшін зор маңызға ие.

Арнаулы медициналық топтар қатысушылары алдында тұрған тапсырмалар мыналар:

— денсаулықты нығайту, гармондық дене дамуының бір қалыптылығы мен ағзаны шынықтыру;

— ақыл-ес және дене еңбегінде қабілеттілікті арттыру;

— бүкіл өмірі барысында дене шынықтырумен айналысу талаптары тәрбиесі;

— негізгі қозғаушы күштер мен дағдыларды жүйеге келтіру.  

 

 

1.3. Арнаулы медициналық топтарды құру

Қатысушылар топтарға сырқат түрлеріне байланысты біріктіріледі:

1. Ішкі ағза ауруларымен ауыратындар: жүрек қан тамырлары, тыныс алу және асқорыту жүйесі;
2. Көру қабілеті нашарлау және  жүйке  жүйесінің қызметі бұзылғандар (бұл топтағылардың саны аз болған жағдайда бірінші топпен біріктіріледі).
3. Тірек-қозғалыс аппараттарының қызметі бұзылғандар: омыртқа және бел аурулары (скалиоз), буын аурулары, тірек-қозғалыс аппараттарының тума кемістігі.

Сондай арнаулы медициналық топтардағы сырқаты түріне байланысты дене қимылына ауырлық салуға шамасы жетпегендер емдік дене шынықтыру емханасына жіберіледі.

 

 

ІІ-тарау

 

2.1. Арнаулы медициналық топтардағы дене тәрбиесінің қолданбасы мен жүйесі

Жаттығулардың ауырлық дәрежесі қатаң түрде бақыланады және ретке келтіріледі. Айналысудың бастапқы сатыларында аз күш жұмсалатын жаттығулар қолданылады. Алғаш ж.с.ж. жүрек соғу жиілігінің қалыпты деңгейден 25-30 пайыз артуы, әрі қарай қалыпты деңгейден 40-45 пайыз асу үстінде көп күш қажет ететін шамалық ауырлық салулар іске асырылады.

Күш пен жылдамдық қажет ететін жаттығулар айналысу барысының бастапқы кезеңдерінде сақтықпен іске асырылады, ал сосын бірте-бірте дене қимылына ауырлық салумен жаттығуға осы дәрежелер де кіреді.

Жаттығу кезінде шамалы жүгіру пайдаланылады. Алғашында оны баяу темптегі жеңіл жүгіріс ретінде қолданылады да, сосын барып жай-жай ара қашықтықты ұзарту арқылы ауырлық салуды арттыра түседі. (Бірақ жүгіру жылдамдығын арттыруға болмайды).

Арнаулы медициналық топтарды сабақты аралас түрде өткізу ұсынылады. Here дегенде әртүрлілік жаттығуға деген қызығушылықты арттырады, эмоциялық рең береді және шаршаңқылық байқалуынан сақтандырады.

Сабақ құрлысының жалпы қабылданғаннан ешқандай айырмасы жоқ. Ол үш бөліктен тұрады: кіріспе, негізгі және қорытынды, бағзы бір ерекшеліктері бар жинақтамалар.

Кіріспе бөлімі 20 минутқа дейін созылып, орта және баяу темпте орындалатын жалпы дамытушы жаттығулардан тұрады.

Негізгі бөлімде қимылдың бір түрі ғана үйретімді, әрекетті ойындар мен спорттық ойындардың элементтері кеңінен қолданылады.

Қорытынды бөлім 5-7 минут шамасында болып баяу жүріске, омыртқа жотасының дұрыс ұсталуына, бұлшық еттерді босаңсыту мен зейінге тәрбиелейтін жаттығулар.

Арнаулы медициналық топтарға тиісті қатысушылар ағзаның жүйелі шынығуын ерекше қажет етеді. Егер дене қимылы жаттығуларын шынығумен біріктірсек олардың сауықтыру әсері жандана артады. Жаттығуды жылдың суық мезгілдерінде таза ауада, ашық күнді тамаша табиғат аясында өткізу өте пайдалы.

Қалыпты эмоцияларға керек болған қайырлы әсерлерді бере отырып, эмоцияның шамадан тыс серпілуі денсаулықтың нашарлауына апарып соғатынын ескерген жөн. (Бұл жағдай спорттық ойындарда аз кездеспейді).

Төмендегі бірнеше үлгіде жаттығу қиындығының қалай өсетінін көрсетеміз. (1-ші көрініс).

Бір жаққа қарай иілу (1) қолдар жоғарлаған сайын (белге, иыққа, басқа, жоғарыға) жаттығу ауырлай түседі. Серпілмелі иілуді орындауда энергия аз жұмсалады. Етбеттеп қолды тірей ию (2) қол тірелетін нәрсе қанша биік болған сайын жаттығудың орындалуы жеңілдей түседі. Жылдам темп те жаттығуды жеңілдетеді. Отыру (3) орындықта отырып қолдың көмегімен орындау. Тік тұрып орындаудан әлде қайда жеңіл соғады. Баяу темпте орындау жүрек қан тамырларымен жүйке жүйесіне өте күшті әсер етеді.

 

Серпінді бұлшық еттерді қатайтуға арналған жаттығулар (4-10)

Тізені қолдың көмегімен көкірекке жиыру аса қиын соқпайды (4), сосын қиындықты арттыру үшін екі тізені де қолдың көмегімен және көмегінсіз жиыру келеді (5).

Аяқты тік қалыпта жоғары көтеру (6), тік қалыпта екі аяқты да жоғары көтеру, қолға сүйене отыру (7), қолды қалыпты жағдайдан ауыстырып белге, алдыға (8), иыққа апару (9), бастан жоғары көтеру, жату жағдайынан отыруға көшу.

Жаттығудың жылдам орындалуы ыңғайлырақ. Сонымен қатар керілу қимылына қатысты қиынырақ жаттығу (10).

Дене қимылына ауырлық салу шамасының кестесі (М. М. Круглов пен С. Б. Лежневалардың әдістемелік қабылдаулары 1982 ж.)

1-кесте

Ауырлық алу сатыларынан әсер етуші факторлары	Ауырлықты арттыру үшін	Ауырлықты кеміту үшін
1. Жаттығулардың қайталану шамасы	қайталау мөлшерін арттыру	қайталау мөлшерін кеміту
2. Бұлшық ет топтары жаттығуында қатысушылардың артуы мен шамасы	ірі бұлшық ет топтарының ең жоғары мөлшерін іске қосу	ірі бұлшық ет топтарының шектеулі мөлшерін іске қосу
3. Орындалу темпі	жылдам ж/е орта	орта, баяу
4. Қимыл көрсеткіш	толық дәрежеде	Шектеулі
5. Жаттығудың қиындығы	орындалуы қиын жаттығулар санын арттыру	қарапайым жаттығулар санын арттыру
6. Бұлшық ет қозғалысының сатылары мен түрлері	жаттығуларды ауырлықпен іске асыру, (гирлер, гантельдер, соққы доптары) іс- қимылмен белсенді қарсылық көрсету	ауырлықтан және көп күш қажет ететін қысқа уақытты бұлшық ет жұмыстарынан бас тарту
7. Бұлшық ет жұмыстарының қуаттылығы	Жатды аса қуатты тәртіпте орындау	жат-ды оң қуатты тәртіпте орындау
8. Қалыпты жағдай	Гимнастикалық снарядтарға қамсыздандырушы қалыпты жағдайды қолдану	Қамсыздандырушы қалыпты жағдайды қолданбау және жеңілдіктерді ауыстыру
9. Жаттығулар арасындағы демалу үзілістерінің ұзақтығы.	Жеңіл ауырлықты жаттығуларды орындау үстінде қысқа мерзімді демалуларды қолдану	ұзақ мерзімді үзілістерді қолдану

 

2.2. Өз-өзін бақылау

Жаттығуға дәрігер тексеруінен өткеннен соң ғана өзін қалай сезінуін күнделікті қадағалай және жаттығудан алдыңғы, соңғы ағза жағдайын бақылай отырып кірісу мүмкін. Бірден аса ауырлық алуға ұмтылмаңыздар.

Күш жұмсауды қиындату мен арттырудың жай-жай тыңғылықтылығы ғана пайдалы әсербере алады. Сондай өз ағзаның мүмкіншіліктері мен санаса отырып ауырлық алуды дұрыс шамалауға жәрдемдесетін күнделік арнауға кеңес береміз (1-ші кесте).

Күнделік дене қимылдары жаттығуларының сіздің ағзаңызға әсерінің объективті анықтамасын алуға, шаршау мен ауырлықты өз уақытында құртуға мүмкіндік береді. Күнделікте субъективті және объективті анықтамалар жазылып отырылады.

Субъективтіге жалпы сезіну, ұйқы, еңбек қабілеттілігі, тәбет, көңіл-күй, ауырсынулар және де т.б. ас кіреді. Ал объективтілер: тыныс жиілігі, тамыр соғуы, салмақ болып табылады.

 

2-кесте

Көрсеткіштер		Дата, күн, мезгілі
1.	өзін сезіну	жақсы
2.	көңіл-күй	жақсы
3.	ауырсыну	Белде
4.	ұйқы	қалыпты
5.	тәбет	қалыпты
6.	тамыр соғуы
7.	жиілігі:
8.	жаттығуға дейін	72
9.	жоғары ауырлық үстінде	145
10.	жаттығудан кейін	100
11.	5 минуттан соң	72
12.	Тыныс жиілігі:
13.	жаттығудан алдын ала	18
14.	жаттығудан кейін	18
15.	Салмақ:
16.	жаттығудан алдын	57,2
17.	жаттығудан кейін	57,0

 

Ересек адам қалыпты жағдайда минутына 14-18 тыныстық қимыл жасайды. Мұны есептеу үшін алақанды көкрек клеткаларының төменгі жағына іштің жоғарғы бөлігін ала қою керек.  Дене қимылдары ауырлығынан кейін 3-5 минуттан соң тыныс алу қалыпты деңгейге келеді.

Алайда, егер ауырлық алу үстінде бұрын-соңды болмаған ентігу пайда болса, дәрігерге көріну керек. Ж.с.ж бұрын жаттықпаған ересек адамның тамыры минутына 60-80 рет соғады. Ал адам жатқан кезде әдетте тамыр соғуы 10 соққыға қысқарады. Ер адамдарда қан тамыры қалыпты жағдайда минутына 70-75 рет, ал әйелдерде 75-80 рет соғады. Тамыр соғуы жастарда артықша күш жұмсау кезінде де минутына 60-170 соққыдан аспау керек.

Жаттығуды аяқтағаннан соң бірден 10 секунт бойына тамыр соғуын санау керек. Жаттығудан кейін тамыр соғуы өз қалпына 3 минуттан соң келсе жақсы, ал 5-10 минуттан соң келсе қалыптандырушы қанағаттанарлық реакция болып саналады.

Өз-өзін тексеру үшін дененің масса бақылау бағасы жеткілікті (Брокк-Бругш бойынша): бойы 155-165 см келетін адамдардың салмағы өлшемі бой сантиметрі мөлшерінде есептелінгенде 100-ге тура келу керек. (155-100=50 кг). 175-185 см. бойлыларда 110 есепке алынады. Салмақ дұрысы таңертең тамақтан алдын тексеріледі.

Салмақ жоғалту бір жаттығуда 300-400 граммнан аспау керек. Семіздік кезінде жылдам азуға ұмтылыс жақсылыққа апарып соқпауы мүмкін. Ағза реакциялары көрсеткіштерінің бірі ауырлық алу үстінде, әсіресе жаттығудың бастапқы кезеңінде терлеу жүз береді. Артық салмақты, әрі бұрын жаттықпаған адамдарда тердің көп бөлінуі қиындық пен жаттығудың көп күш қажет етуіне байланысты болады.

Артериялық қысым, өкпенің тіршілік ету арнасы (спирометр бойынша), бұлшық ет күштерін дәрігер арқылы анықтаған жөн. Қорытындылап айтқанда кез-келген тәртіптің сақталмауы, ішімдік ішу немесе шылым шегу мен айналысу, жыныстың ұстамсыздық т.б. сн. жағдайдың нашарлауына (субъективті және объективті белгілермен) апарып соғады.

 

2.3. Дене тәрбиесінен арнаулы медициналық топтары бойынша дәрістер жоспарын құру

Арнаулы медициналық топтарда дәріс негізгі оқу күнтізбесінен тыс 45 минуттан 4-рет немесе 60 минуттан 3-рет жүргізіледі.

Сабақтың кіріспе бөлімінде қатысушылардың өздерін сезінулері анықталады, тамыр соғуына бақылау жасалады, бағдарламалардың теориялық бөлшектерінің бірі бойынша әңгімелесу өткізіледі; алдағы сабақ материалдарына түсінік беріледі.

Арнаулы медициналық топтар бағдарламасында негізгі топтардың оқу материалдары кеңінен қолданылады, бірақ та жылдамдық, күш жұмсау, шыдамдылық жаттығулары шектеледі, жүру мен жүгіруде арақашықтық едәуір қысқарады. Қосымша тыныстау жаттығулары бөлімі кіргізіледі. Омыртқа жотасының дұрыс ұсталуын, серпінді бұлшық еттер мен белді тәрбиелеуге, шынықтыруға баса назар аударылады.

Дәріс жоспарын қүруда мына шрсшерді еекеру керек:

• диагноз, ауру дәрежесі;
• дененің дайындық деңгейі;
• қарсы көрсеткіш.

Жаттығу барысында ағза жүйесінің жақсаруының жалпы мәселері шешіледі, сонымен қатар әрбір ауруға қатысты жеке мәселер (мысалы: шалмалы демікпе (бронхлы астма) кезінде бронхы спазмаларын азайтуға қол жеткізу және т. б.

 

Арнаулы медициналық топтардағы дәрістердің жоспар үлгісі

 

3-кесте

Жаттығу бөлімдері	Бөлім қамтулары		Шама		Бөлім мақсаттары
1	2		3		4
Дайындық	Тұру, өзін қалай сезінудің жүз беруі, көңіл-күй. 10 сек. тамыр соғуын және 20 сек. тыныс жиілігін есептеу.		1-2 мин		жаттығуға ағза дайындығын анықтау
	Шамалық жүріс, жүгіру.
	Жоғарғы және төменгі			ағзаны негізгі
	соңғылықтың кіші және орта			бөлімдегі дене
	бұлшық ет топтары үшін	15 мин.		қимылдары
	жүру жаттығулары  Ж.С.Ж.			ауырлығына
	есебімен 10 сек.			дайындау.
Негізгі	Топтарды ауру түріне			Жүрек қан
	байланысты, бірнеше			тамырлары және
	топтарға бөлу (4-бетті қара),	20 мин.		барлық ағза
	әрбір топ үшін			жаттығуы.
	жаттығулардың			Қан айналымының
	жинақталуы. Тыныстық			миокардқа
	жаттығуларды қосқанда			жақсаруы.
	барлық бұлшық ет топтары			Координаттық
	үшін 8-10 жаттығудан.			қимылдарды
	Аурудың анықталуы үшін			қалыптастыруды
	бір арнаулы жаттығуды			және т.б. іске асыру.
	үйрету.
	Снарядтармен жаттығу
	(таяқшалар, волейбол			Ағзаның эмоциялық
	доптары) Тамыр соғуы			деңгейін көтеру.
	есебімен 10 сек. орта қимыл
	ойындары. Ж.С.Ж. есебімен
	10 сек.
Қорытынды	Баяу жүріс, бұлшық еттерді			Ағзаның қалыпты
	босаңсыту жаттығулары	2-3 мин.		жағдайға келуі.
	Ж.С.Ж. есебімен.
	Үй тапсырмасы:
	— тыныстық жаттығулар
	(3-реттен 3-4 жаттығу)			Үйдегі қозғалыс
	— ертеңгілік гимнастика.			дағдыларын бекіту.
	— сырқатына байланысты
	үйренген арнаулы жаттығу.
	Жүру, серуендеу Ж.С.Ж. есебімен.

 

Жаттығулардын және жүрудің дұрыстығы мен пайдалылығын тексеру үшін жаттығудан алдын тыныштық қалыпта 1 минуттағы тамыр соғуының мөлшерін есептеу керек. Сосын бірден жаттығудан кейін және 5 мин. демалғаннан соң есептеу тиіс. Тамыр соғуын қолдың білек және алақан қосылған буын бөлігіндегі басбармақ тұсынан немесе мойын бөлігіндегі артерияның өзінен есептеу мүкін. Егер тамыр соғуы дене қимылдары ауырлығын алғанан кейін ырғақты(ритмді) болып қалыпты жағдайдағытамыр соғуы жиілігімен салыстырғанда минутына 20 соққыдан аспаса, сонымен қатар 5 минуттан соң тамыр соғуы жиілігі өзінің қалпына келсе, демек берілген дене қимылдары ауырлығы өте-мөте пайдалы. Бірнеше жат-дан соң тамыр соғуы жиілігі жаттығу аяғында қалыпты деңгеймен салыстырғанда шамалы ғана айырмшылық беру мүмкін.Бұл ауырлық алуды арттыруға (жаттығ-ды көбейтуге жүрісті ұзартуға, сосын барып темпті жылдамдатуға) боладыдеген сөз.

Алғашқы кезеңдерде (1- ай бойына) жаттығулар жинағына барлық бұлшық ет топтарына әсерету үшін өте қарапайым жаттығ-р ды кіргізу керек.

Әрі қарай ағзаның адаптациялық өлшемімен орта қиындықты комплекстерге, сосын барып координация және орындалу ауырлығын арттыра отырып қиынырақ комплекстерге өту мүмкін. (1-кестеге қара).

 

 

ІІІ-тарау

 

3.1. Студенттерде жиі кездесетін кеселдерге бағытталған кешендік жаттығулар

 

1. Омыртқаның кифотикалық ауытқуындағы қолданылатын мемлекеттік жаттығулар

Р/с	Жаттығулардың сипаттамасы	Көлемі	Әдістемелік нұсқаулар
1	2	3	4
Дайындық бөлімі
1	Аяқтың ұшымен, өкшемен, қолдарды қимылдатып жәй жүру.	2-3	Еркін тыныс алу.
2	Б.Қ. (бастапқы қалып) — Айна алдында гимнастикалық таяқпен 1-2 деген есепте қолды жоғары көтеріп-ішке тартады да 3-4 дегенде Б.Қ келіп точнее шығарады.	8 рет	Басты еңкейтпейді.
3	Б.Қ. — Гимнатискалық таяқшаны артжақтан қаусыра ұстау. 1-2 дегенде иықты жазу. Тынысты ішке тарту, 3-4 — Б.Қ. сыртқа шығару.	8-10 рет	Жауырындар қосылады.
4	Б.Қ. -Түрегеп тұрып, қолдарды желкеде ұстайды. 1-2 отыру, Тыныс шығару. 3-4. Б.Қ.	8-10 рет	Денені тік ұстау.
5	Б. Қ. — Гимнастикалық қабырғаға тақалып, желкені, жауырынды, құйрық  пен өкшені қабырғаға тигізеді.		Дұрыс тұрған қалыпта қабырғадан алшақтау керек.
6	Гимнастикалық орындық үстінде құлашты жазып жүру.	4-6 рет	Бір қалыпты жүру.
7	Ішіне құм не доп салынған мақталы  дорбаны  төбеде ұстап, қолды бүйірге тіреп зал ішінде жүру.	1-1.5 мин	Бойды тік ұстап бір қалыпты жүреді.
Негізгі бөлім
1	Б.Қ.-Шалқадан жатып қолды қапталда ұстайды. Мұрын арқылы терең дем алып, секунттай сәт ауаны ұстап қайта шығарады.	1 мин.	Бақылау үшін бір қолды кеудеге екіншісін қадымда ұстайды.
2	Б.Қ. Қарынды жерге төсей жатып, қолдарды екі жаққа созамыз. (қарына тұсына жастық қою керек)1-3 қолдарды жоғары көтеру, 4-б.қ.	8-10 рет	Қол мен иық тура сызықтай болады.
3	Б.Қ. Қарынды төсей жатып, шынтақты жазып, иек алақанда жатады, қолды 1-2 көтергенде тыныс шығарып, 4-6.қ. тыныс шығарады.	8 рет	Тұрып жатқанда иекті алақан сыртынан үзбеу керек.
4	Б.Қ. қол алда қарынмен жатады. Қолды кезекпен жоғары-төмен қимылдату.	8 рет	Шынтақты имейді.
5	Б.Қ. Жоғарыдағыдай суда қос қолдап жүзгендей.	8-10 рет	Баяу қимылдап қолды артқа қарай жібермеуге тырысқан жөн.
6	Б.Қ. Шалқалап жатады. Тыныс алғанда қарын жоғары көтеріледі, тыныс шығарғанда тартылады.	6-8 рет	Тынысты мұрын арқылы ауыздан шығарады.
7	Б.Қ.-Қолды желкеге қойып, етпеттеп жатады. 1-2-3-те кеуде иеді, тыныс алып, 4-те тыныс шығарады.	8 рет	Шынтақтап иықпен бірдей болады.
8	Б.Қ.-Сондай. Қолдар артта саусақтар айқастырылады. Иықты 1-3 те қайқайтып, жаурынды түйістіреді, 4-те Б.Қ.	8 рет	Қарын қатпаршақтары қыбыр ламайды.
9	Б.Қ.-Шалқалап жатады да резина бинтті 1-4 те екі жаққа тартады да 5-8 де Б.Қ.	6-8 рет	Жауырын еденге жабысып тұрды.
10	Б.Қ.-Сондай, бірақ бинтсіз.	6-8 рет	Солай
11	Б.Қ.-Сондай. Тізені бүгіп, қолды қапталда ұстайды. Қарында (1-1.5 кг) мақта доп.	6-8 рет	Еркін тыныстау.
12	Баскетбол торына допты қос қолдан тастау.	2-3 рет	Еркін тыныстау.
13	Допты қос қолдан кеуде тұстан лақтыру.	2-3 рет	Солай
Қорытынды бөлім.
1	Гимнастикалық таяқты арқада тік ұстап залда жүру.	1-3

 

Сабақты қорытындылау.

 

2. I дәрежедегі сколизбен жаттығулар ауырған

науқастарға  арналған

 

I. Дайындық
1.	Аяқтың ұшымен жүріп, қолды қимылдату.	2-3 рет.	Бел омыртқасының дұрыс қимылын қадағалау.
2.	Б.Қ.-Негізгі тұрыс. Қолды жоғары көтеріп тыныс алу, түсіріп тыныс шығару.	3-4 рет.	Ақырын ырғақ.
3.	Б.Қ.-Бүйірді таянып тұру. Аяқты қарынға қарай иіу, түсіру Б.Қ.	4 рет.	Бұнда да.
4.	Б.Қ.-Таяқты төмен түсірілген қолда ұстап тік тұру. Таяқты тік көтеріп тыныс алады да төмен түскенде тыныс шығарады.	4 рет.	Тыныс алғанда аяқ ұшымен көтерілу.
5.	Б.Қ.-Тік тұрып гимнастикалық таяқты жауырьщда ұстайды. Арқаны тік ұстап еңкейеді-тыныс алады. Б.Қ.-тыныс шығарады.	4-6 рет.	Тыныс аларда аяқ ұшына көтеріледі.
6.	Б.Қ.-Сондай. Қолды алдына созып, отырып тұру.	5-6 рет.	Тыныс алу еркін.
7.	Б.Қ.-Қолды төс тұсында ұстап тұру.Қолдың алақанын алқасынан ұстап құшақты кең ашып тыныс алу, Б.Қ.-тыныс шығару.	5-6 рет.	Жауырын түзу.
II. Негізгі
1.	Б.Қ.-Гимнастикалық қабырғаға қарап тұрып қолды төстің тұсында созып ұстайды. Тереңірек отыру.	5-6 рет
2.	Гимнастикалық рейкадан ұстап шалқалай жатады. Аяқтарды иіп қарынға қарай еңкейтеді де тыныс алып, Б.Қ. тыныс шығарады.	Әр аяқта 5-6 рет	Тепе-теңдікті сақтау.
3.	Б.Қ.-Етпеттей жатып. Аяқтарды кезек-кезек көтеру.	Әр аяқта 5-6 рет
4.	Б.Қ.-Шалқалап жатып қолды қапталға созады да тізе бүгіледі. Жамбасты көтеріп. Алақан. Иық. өкшені тірейді де тыныс алып. Б.Қ. шығарады.	6-8 рет	Тыныс алуға  1 көңіл бөлу.
5.	Шалқалап жатып «велосипед» айдағандай аяқты қимылдату.	20-30 сек.	Бір қалыпты барлық буындарды сезіну.
6.	Ақырын жатып аяқтарды алшақтайды. Қолды жоғары көтеріп тыныс алады, түсіріп тыныс шығарады.	3-5 рет әр қарында	Тепе-теңдікті сақтау.
7.	Қарынмен жатып, қолды көтереді. Денені көтергенде тыныс алып, Б.Қ.- тыныс шығарады.	4-5 рет
8.	Қарынмен қолды белге қойып жатады. Екі аяқты жан-жағына қайталау.	20-30 сек	Орташа екпінмен
9.	Аяқты жазып, қолды желкеге қойып, шынтақты артқа ұстап омыртқаны сәл керіп, тыныс алып, Б.Қ.-тыныс шығарады.	6-8 рет	Аяққа тіреу қажет
10.	Қарынмен жатып бір қолды тіреу кеуде алдына тіреп жанына созады. Екі аяқты жоғарыға бір-бірін көтереді.	Әр қырында 4-5 рет	Тепе-теңдікті ұстау
11.	Қолмен гимнастикалық рейкадан ұстап, тіземен отырады. Қол түзуленгенше шалқаяды.	6-8 рет	Тепе-теңдікті ұстау
12.	Тізе-шынашақ (төртпақтанып тұру) тіреп аяқ және қолды түзуленгенше көтерілу.	4-6 рет	Еркін тыныс алу
13.	Төбеге құм салынған дорбаны қойып бүйірді таянып тұрады. Қолды екі жаққа созып, жартылай отырып тұрады. Тыныс алу Б.Қ.-шығару.	6-8 рет
Қорытынды
	Бір-бірінің қолдарынан ұстап, дөңгелене тұрады. Аяқтың ұшында тұрып, қолдарды жоғары көтергенде тыныс алып, Б.Қ.-қа келгенде тыныс шығарады.	4-5 рет
	Бір бірінің қолдарынан ұстап, дөңгелене тұрады да жартылай отырып тұрады.	4-5 рет	Жауырынды тік ұстайды.

 

Гимнастикалық жаттығуларды орындағанда арқа мен қарынның бұлшық еттеріне динамикалық және статисткалық әсер етеді. Олар негізінде жатып не төртағандап тұрғанда қолданылады. Сондықтан омыртқаның иілген жағындағы бұлшық еттер мен томпайған бөліктеріндегі бұлшық еттердің кемуіне әсеретеді.

Бастапқы қалып (Б.Қ.): — шалқалап, етпеттеп жатып, отырып қолды әртүрлі қалыпта ұстап тұрып т.с.с.

Сколиоз кеселімен ауырғандар көбінесе майтабан болады, сондықтан өкше мен табанның бұлшық еттерін бештетеін арнайы жаттығулар жасау қажет.

Сколиоз кеселіне тынысты ұстайтын, күшенетін, секіретін, жүгіретін, қысылатын жаттығулар жасауға НҰСҚАУЛАР берілмейді. Емдеу массажы көрсетілген.

 

 

 

1. Невроз кезінде жасалатын комплексті жаттығу.

(Үлкен қиындықтар)

 

1.	Б.Қ.-Тік тұрып, қолды төмен ұстау, қолды көтеру, аяқтың ұшымен артқа көтеру-тыныс алып, шығару.	6-8 рет.
2.	Б.Қ.-Аяқтар иық тұсында, қол екі жақта. Алға еңкейіп, солға, оң қолдың ұшымен содл аяқтың ұшына тигізу.	әр аяққа 3-4 рет.
			Орташа ырғақ.
3.	Аяқтар алшақ тұрады да қолды жоғары көтеріп, саусақтарды айқастырады. Денені оңға, солға кідіріссіз еңкейтеді.	әр жаққа 3-4 рет.
			Жылдамдық
			орташа.
4.	Б.Қ.-Етпеттеп жатып, шынтақты иіп
	тыныс алып, тыныс шығарады.	6-10 рет.
	Вариант — шынтақты иіумен қатар
	аяқты артқа көтереді.
5.	Б.Қ.-Шалқасынан жатады. Сол алақан
	кеудеде, оң алақан қарында.	3-4 рет.	Баяу қимыл.
	Диафрагмамен толық тыныс алу.
6.	Б.Қ.-Қолды дене бойы созып
	шалқасынан жатады. Отырып, аяқтың	5-6 рет.	Баяу.
	ұшына дейін еңкейту-тыныс шығару.
7.	Б.Қ.-Түрегеп тұрып, аяқты алшақ		Орташа жылдамдық. Арқанды тік ұстайды.
	ұстайды да қолдарды жан-жаққа	6-10 рет.
	көтеріп шеңбер жасап, жүрелеп
	отырады-тыныс шығарады.
8.	Аяқ алшақ тұрады. Аяқтың ұшында
	тұрып, қолды иіп қолтыққа жеткізеді —	5-4 рет.	Баяу.
	тыныс алады, Б.Қ.-тыныс шығарады.
9.	Аяқ алшақ. Саусақтарды айқастырып қолды жоғары көтереді. Денені айналдыру.	3-6 рет. Әр жаққа.	Еркін тыныс алу.
10.	Аяқ алшақ, қол екі жаққа созылған. Оң аяқты серпеп сол қолдың алақанына тигізу-тыныс шығару.	8-10 рет.	Тізені бүкпей орташа жылдамдық.
11.	Бір орында жүгіру.	20-30 сек.	Жылдамдық орташа.
12.	Бір орында жүру (бәсеңдету).	1-15 мин.	Тыныс еркін.
13.	Аяқ алшақ. Иықты жазып, еңкейіп тыныс алу, бүкшейіп, қолды айқастырып тыныс шығару.	4-5 рет.	Тыныс еркін.

 

Дене ағзасын үйрете келе кейбір жаттығуларды күрделендіруге болады. Қимылдың дәлдігі мен жылдамдығына көңіл бөліп, ептілікті, елгезектікті асыратын жаттығуды кіргізуге болады.

Вестибуляторлы аппаратты шыңдау үшін көзді жұмып, басты айналдыра қозғап, денені иіп жасайтын, кенеттен қайта құрылуды, жүгіріп не жүріп келе жатқанда бұйрық бойынша орындайтын жаттығулар қолданылады.

Жеңілдетілген спорт ойыңдары, жаяу қыдыру, велосипедиен жүру, волейбол, тенис ойындары сияқты кең пайдаланылады.

Бронхиальды астма кезінде алғашқы шынығу кезеңінде орындалатын жаттығулар.

I. Дайындық бөлімі
1.	Столда отырып, шынтақты иіп, қайта жазу.	4-6 рет.	Орташа қимыл.
2.	Саусақтарды қысумен бірге табанды иіп, жазу	6-8 рет.	Сондай.
II. Негізгі бөлім
1.	Орындықтың не төсектің арқасынан ұстап тұрады. «Ж» әріпін айту арқылы тыныс жолдары жаттығуы.	4-6 рет.	Тынысты созып шығарып, асықпайды.
2.	Саусақтарды желкеге қойып, аяқты иық тұсында ұстайды. Денені жан-жаққа иеді.	4-6 рет.	Еңкейсенде тыныс шығару.
3.	Қолды салбыратып, талтайып тұрады. Қолды жайып (тын. алу) кеиін төсті қысып (тыныс шығарады.)	4-6 рет.	Баяу, тыныс созылмалы.
4.	Қолға доп ұстап тұрады. Допты жоғары көтергенде тыныс алып, төмен түсіргенде тыныс шығарады.	6-8 рет.	Тынысты созып, орташа қимылдайды.
5.	Оң қолды кеудеге, сол қолды кіндікке қойып тұрады. Диафрагма тыныс алады.	4-5 рет.	Тыныс алғанда қарын бұлшық еті көтеріліп тыныс шығарғанда қайтады.
6.	Түрегеп тұрып қарсы адамға допты кеуде тұсында беру.	6-8 рет.	Допты тыныс жіберіп береді.
7.	Қолды салбыратып тұру. Қолдарды 45 бұрышпен екі жаққа созу тыныс алып, шығару.	4-6 рет.	Иық пен бел бұлшық етін босату.
8.	Бір біронда жүру.	1 мин.	Бір қалыпты тыныс алу.
9.	Орындық аралығына сүйеніп тұрып, «Ж» әрпін айтып тыныс жаттығуын жасау.	4-6 рет.	Тыныс алуды ұзартып, баяу қимылдау.
III. Қорытынды
1.	Орындықта отырып жүру.	15-30 сек.	Еркін тыныс алу.
2.	Қолды иыққа қойып, орындықта отыру. Шынтақты иіп екі жаққа көтеріп тыныс шығарғанда кеудені қысу.	4-8 рет.	Шынтағы бұлшық еттерін барынша босату.
3.	Дем алатын үзіліс.	1 мин
4.	Орындықта отырып табандарды қайырып саусақтарды қысу.	6-8 рет	Тыныс алу еркін. Ырғақ орташа

 

Жаттығулар бронхальды астма ұстамалары арасында өткізіледі. Жаттығудың гигиеникалық кешені тыныс шығаратын кезе «о» «а» «у» «и» дыбыстарын дауыстап айтып, ашық естілуіне ұмтылады. Дірілдеп тыныс шығарғанда «д» «з» «р» «г» «ж» дыбыстарын айтады. Бұл бронх кезінде тыныс алуға әсерін тигізеді.

Тыныс жолдарын тазалайтын дыбыстық жаттығулардан өзге 1-2, 1-2-3 және 1, 1-2 ырғақтарын қайталап үзілмелі тыныс шығарып, астма қысқанда эдейі тыныс шығару жоғарғы табысқа жетеді.

Бронхаальді астмамен науқастанғандарға шынығу қайық есу, жүзу, спорт ойындарымен шұғылдануды ұсынамыз.

Үй жағдайында өз бетінше шұғылданғанда арқаны, иықты, мойынды, басты, көкіректі, қабырға араларына массаж жасаған дұрыс.

 

5. Өкпенің эмфиезмге [Бронхиальді асмадан өзге] шалдыққан кезде қолданылатын комплексті жаттығу жобасы

 

1	Б.Қ.-шалқалап жату. Тыныс алуды қолмен бақылайды.	6-10 рет	Тыныс шығаруға ерекше көңіл бөліп кеудені, ішті қолмен басып созу.
2	Б.Қ.-Қолды жауырынның	4-5 рет Әр	Баяу қимылдан арқаны
	астына қойып шалқалап жату.	жаққа	тік ұстайды.
	Тұрып отырып қолдың	бұрғанда
	көмегімен алға еңкейіп,
	тынысты шығару серіппедей
	қайталау.
3	Б.Қ.-Қолды кеудеге қойып
	отырады. Кеудені оңға солға
	бұрып тынысты шығарғанда
	қимыл серіппедей серпілу
	керек.
4	Терең дем алып, қолмен бақылау. Тыныс шығарғанда 1-2-3-4 деп есептеу.	5-7 рет
5	Б.Қ.-Аяқты жазып, қолды екі жаққа созады. Еңкейіп оң аяқтың ұшына сол қолды жеткізу.	Әр аяққа 4-5 рет	Серіппелі қалыпта еңкейіп терең тыныс алу.
6	Терең тыныс алып, қатты дауыстап «а», «е», «у», «и» дыбыстап барынша созып айту.	4-5 рет	Тыныс алу жаттығулар арасында 30 сек. Уақыт.
7	Б.Қ.-Бүйірді таянып тұру. Бір оңға бір солға кезек-кезек еңкейту.	Әр жаққа бұрылған да 4-5 рет	Кең тыныс шығарып, орташа қимылдау
8	Б.Қ.-аяқтың арасын ашып тұрып, аяқтың ұшына көтеріліп шынтақты иіп қолды көтеру.		Еркін, сабырлы дем алу
9	Б.Қ.-аяқты бірге, қолды жоғары көтеріп, секіруге дайындала еңкейіп, қолды барынша артқа жіберіп, терең тыныс алу.	4-6 рет
10	Отырып тынышталдыратын тыныс алу	4-8 рет	Бұлшық еттерді босату керек.

 

6. Остеохондроз және радикулитті емдеуге арналған жаттығулар. Иық-жауырындарда бедел алған остеохондрозды емдейтін комплексті

жаттығулар. Шалқасынан жатып

 

1	Б.Қ.-Қолдар шынтақтап иілген жұдырық түйілген. Онан соң қолды жарты минуттай сілкілеу.	10-12 рет	Еркін тыныс алу
2	Б.Қ.-осындай саусақ буындарын 4 рет ашып-жұму, онан соң алақандарды босатып ішке, сыртқа айналдыру.	4-реттен	Сондай
3	Б.Қ.-Қолдар дене бойлап жата-ды. Алақанды алға-артқа бүру.	6-8 рет	Баяу қимыл
4	Б.Қ.-Шынтақ тіке тік бұрыш жасап иіледі, алақанның сырт жағын еденге жеткізуге тырысып иықты тіреу керек.	6-8 рет
5	Саусақтарды иыққа жеткізіп-тыныс алады. Оң аяқты иілген бойы көтеріп сол қолдың шынатағын тигізу-тыныс шығару.	6-8 рет	Орташа жылдамдық
6	Иық буындарына ауыратындай салмақ салмай иықты алға-артқа бұрмалайды.	6-8 рет	Баяу
7	Басты алға-артқа, жан-жаққа иіп, ара-арасында кідіріс жасайды.Көзді жұмса орынды.	6-8 рет	Иыққа қүлақты тигізу. Бас айналғанда жаттығуды тоқтатады.
8	Қолдар-тізеде. Тұрады қолды жоғары көтеріп тыныс алады, төмен түсіріп-тыныс шығарады.	5-6 рет	Жылдамдық орташа
	Б.Қ.-Түрегеп тұрып
1	Қолды шеңбер бойынша айналдырып иық тұсына дейін көтереді. Кері айналдырып иық тұсына дейін көтереді. Кері айналдырып Б.Қ.-қа қайтады.	2 реттен	Тыныс баяу
2	Қолды салбыратып, аяқты иық тұсында ұстайды. Қолды оңды-солды тоқтамай сілтейді. Б.Қ.-қа қайту.	6-8 рет	Қолдарды босатып еркін тыныстау.
3	Аяқ иық тұсында, оң қол алға сол қол артқа созылады да сілтеп орын ауыстырады.	6-8 рет	Еркін
4	Қолды кең сермеп бір орында 1 мин жүру.	1 мин	Орташа екпін

 

 

7. Мойын бөлігіндегі остеохондроз кезінде орындалатын жаттығулар

 

Барлық жаттығулар орындықта отырып орындалады.

Тізе бүгіліп, табан қатар тұрады.

1	Қолды екі жаққа созып-тыныс алады. Алға еңкейіп қолдың ұшын аяққа жеткізуге әрекет жасау.	4-6 рет
2	Еңкейіп, қос қолдың ұшын	4-6 рет
	аяқтың ұшына жеткізіп-тыныс
	шығарады.
3	Орындық шетіне отырып, қолды желкеде ұстап, денені шеңбер жобасымен қозғау.	4-6 рет	Дәл солай қолды жоғары көтеріп саусақты айқастырып жасайды.
4	Қолды бүйірде ұстап, иекті алға	4-6 peт	Еркін тыныстайды.
	созады. Иекті төмен түсіріп әрі-
	бері айналдырады.
5	Қолдар бүйірде. Денені оңға	4-рет
	солға иеді.
6	Қолдар бүйірде. Тұрып қолды	5-6 рет
	екі жаққа созып, аяқтың
	ұшымен тұрады.
7	Қолды бүйірде, төбеде, артта	2 мин	Еркін тыныстайды.
	ұстап алға-артқа жүреді.
8	Екі жаққа бір қырындап жүру.	1 мин-тан
9	Қол белде. Баяу жылдамдықпен	2 мин	Еркін тыныс
	орнында жүгіру.
10	Б.Қ.-қол белде. Басты иіп, тізені барынша жазып, аяқтың бел бөксе буындарын қолмен ұстау.	4-6 рет әр аяққа кезек- кезек

 

Статистикалық бағытта мойынның бұлшық еттерін және нақты жетілдіру ең пайдалы жаттығу. Мысалы шалқадан қарынмен қырындап жатып желкені қабырғаға жеткізіп, басты салбыратып ұстаған кездер пайдалы. Столға отырғанда иегіңізді алақаңынмен тіреп астынан 3-5 сек итеріңіз. Реті келсе мойын, иық еттеріне массажды күніне бірнеше рет өзің жаса.

 

 

8. Бел омыртқаның жамбаспен қосылған жеріндегі остеохондрозға

қарсы жасалатын комплекст жаттығулар.

Б.Қ.-шалқасынан жатып

 

1	Тізені кеудеге қарай көтеріп тыныс алу, аяқты созып-тыныс шығару.	6-8 рет	Жаттығуды еденде орындаған дұрыс
2	Аяқты созып кезек-кезек көтеру, көтергенде тыныс алу, түсіндіргенде тыныс шығару.	4-5 рет кезек-кезек	Орташа екпін
3	Аяқты тізеден, жамбастан бүгіп оңға созады да тыныс алады, солға бұрғанда тыныс шығарады.	Кезек- кезек 4-5 рет	Орташа екпін
4	Аяқты кезек-кезек созып алдымен бір жаққа кейін екінші жаққа шеңбер бойынша айналдыр.	3-4 рет	Орташа екпінмен еркін тыныстайды.
5	Қолды желкеге қойып, бүгілген аяқты иықтұсында ұстап табанды еденге тірейді. Жауырынды көтеріп «көпір» жасап-тыныс алады, түскенде шығарады.	8-10 рет	Екпін баяу.
6	Баспен шынтаққа тіреліп «көпір» жасау.	6-8 рет	Еркін тыныс
7	Иілген аяқтарды көтеріп- тыныс шығарады, түсіріп-тыныс алады.	7-8 рет
8	Иілген аяқты тізе мен жамбасқа дейін қозғап, қолды еденге тіреп иіле түседі. Екі тізені де еңкейтіп тыныс шығарады. Түсіріп тыныс алады. Керісінше.	4-6 рет	Еркін тыныс
9	Алақанмен еденді тіреп, табанды көтермей отыруға тырысады. Тыныс шығарып, қайта алу.	4-6 рет	Екпін баяу
10	Қолға, белге жаттығуды (9) қайталау.	4-6 рет	Екпін баяу
11	Қолды желкеге қойып жаттығуды (9) қайталау.	әр аяққа 3-4 рет	Екпін баяу
12	Иілген аяқты қарынға тарту, тигізу. Отыруға тырысы-тыныс шығару, керісінше Б.Қ.-та тыныс алу.	3-4 рет	Еркін
13.	Қолды еденге тіреп отырып, аяқты  көтеріп  қайшылау, айқастыру.  Ауыр  түссе тоқтатады.	3-2 рет	Тыныс баяу.
14.	Аяқты  түзу  созып,  қолдың алақанын  төмен  қаратып қапталда ұстайды. Өкшені көтеріп  ерсілі-қарсылы тербелейді. Аяқты ауыстыру арқылы қайталайды.	3-4 рет	Тыныс баяу
15.	Тізеден бүгіліп иілген аяқтың өкшесін еденге тірейді. Өкшеге кезек-кезек тіреліп тербеледі, оңға-солға  тербеліп болып, сырғи отырып  б.ң. Келеді.		Тыныс баяу. Табан тайғанақтағанда еркін тыныс шығару.
Б.Қ.-Оң бүйірмен қырындап жатып, қолдың алақанын басқа тірейді де, сол қолды кеуде тұста еденге тірейді.
16.	Түзелген аяқты шетке тастап-тын алады. Б. Қ-та тыныс шығарады.	6-8 рет	16-17 реттен соң тоқтату қажет.
17.	Сол  аяқты  мейлінше  алға көтеріп созады да кейін артқа апарады.	8-10 рет эр аяққа	Ауырған аяқты сау аяққа салып қойған жөн.
Б.Қ. — етпеттен жату.
18.	Иекті тіреп жатады. Артқа созылған аяқты ауыстырып көтергенде -тын. Алып,түсіргенде-тын. Шығарады.	4-6 рет.	Әр аяқта.
19.	Тізеден бүгілген аяқтарды ауыстыра жатып артқаауады.	4-6 рет.	Еркін тыныстайды.
20.	Қол-қалтада. Тыныс алғанда кеудемен аяқтарды бірге көтереді.	4-6 рет.	Еркін тыныстағанда кедергісіз болсын.
Б.Қ. Төрттағандап тұру.
21.	Тыныс алып, оң тізені сол қолға қарай созу-тын. шығарып Б.Қ.-ға тын. алу.	3-4 рет.	Әр аяқта.
22.	Өкшеге отырып-тын. алу, басты тізеге салбыратып тыныс шығару.	3-4 рет.
23.	Б.Қ.-Тізерлеп тұру, қолды алға созады. Оң және сол өкшеге алма кезек отырады.	3-4 рет.	Еркіж титіетайдві.

 

 

9. Асқазан және ащы шекте жара пайда болған жағдайдағы емдік гимнастика

 

1	Б.Қ.-Қолдарды  төс  тұсында ұстап,  орындықта  отырады.	6-8 рет	Екпін орташа
	Жайылған қолдармен жан-жаққа бұрылу.
2	Б.Қ.-осындай. Аяқтарды кезекпен туралау.	8-10 рет	Екпін орташа
3	Б.Қ.-осындай. Қолды жоғары көтеріп, сол аяқты тізеден бүгіп тыныс алады, Б.Қ.-та тыныс шығарады.	5-7 рет	Бкиін баяу
4	Б.Қ.-Орындыққа арқа сүйеп отырып тыныс шығарады. Б.Қ.-алады.	6-8 рет	Екпін орташа
5	Б.Қ. Отырғанда қол тізеде жан-жаққа тізелерді ажыратып тыныс алады, Б.Қ.-тыныс шығарады.	6-8 рет	Екпін баяу. Тізені кеңірек ашқан жөн.
6	Б.Қ.-отырады. Аяқ тіземен жамбас буынын кезекпен иуі.	6-8 рет	Екпін орташа
7	Б.Қ.-дайындық жанында. Оң және сол аяқпен кезек-кезек алға тізерлей отырыу.	6-7 рет	Екпін орташа. Денені тік ұстау.
8	Б.Қ.-солай. Оң аяқпен қолды сыртқа сермеп-тыныс алу, Б.Қ.-тыныс шығару. Сол аяқпен қайталау.	6-8 рет	Екпін орташа
9	Б.Қ.-Түрегеп. Сол аяқпен орындыққа қадам жасау-тыныс шығарып. Б.Қ.-тыныс алу. Оң аяқпен дәл солай қайталау.	5-7 рет	Екпін баяу.
10	Б.Қ.-Жатып. Екі аяқты алмакезек жоғары көтеру.	6-8 рет	Екпін орташа
11	Б.Қ.-Оң қырынан жатады да оң қолды бастың астына қояды. Сол аяқты бүгіп қояды жоғары көтереді.	6-8 рет	Екпін орташа
12	Б.Қ.-Төрттағандап  тұрады.	5-7 рет	Басты көтеріп ұстайды
	Сол қолмен аяқты артқа созып, жоғары көтереді.
13	Б.Қ.-жатып. Аяқты кезек-кезек бүгіп жазады.	5-7 рет	Екпін баяу.
14	Б.Қ.-тұрып, қолды жоғары көтереді-тыныс  алады, түсіреді- тыныс шығарады.	4 рет	Екпін баяу
15	Б.Қ.-Тұрып, қолды бүйірге тірейді де оңға солға еңкейіп қолды жоғары көтереді.	6-8 рет	Екпін баяу
16	Б.Қ.  Түрегеп  тұрып  қолды жоғары көтеріп-тыныс алу, түсіріп тыныс шығару.	5-7 рет	Екпін баяу
17	Б.Қ. Тұрып қолды  иыққа салады. Қолды кезекпен жоғары көтереді.	6-8 рет	Екпін баяу
18	Қолды иек сермеп бір орында жүру.	6-8 рет 36-60 сек	Екпін баяу

 

10. Жүрек қабының асқынған кезіндегі емдік гимнастика.

Минералды клапанның жетімсіздігі негізінде

тұрақты компенсация шағы

 

1.	Б.Қ.-Түреген, қолды төмен ұстайды.Саусақтарды қысып баяу жүреді. Аяқтың ұшымен,өкшемен қолды қозғап жүреді.	2-3 мин.	Тыныс алу еркін.
2.	Б.Қ.- Негізгі тұрыс. 1-қолды иыққа қойып көтереді-тыныс алады, 2-4 бастың төмен түсіреді-тыныс шығарады.	4-6 рет	Орташа жылдамдық.
3.	Б.Қ.-Солай. 1-аяқты артқа созып, ұшымен тұрудолды жазып-тыныс алу. 2-Б.Қ.-та -тын.шығару.	6-8 рет.	Жылдамдық орташа қимылды эр аяқта кезекпен істеу.
4.	Б.Қ.-Солай. 1-2-аяқпен колды бір жаққа көтеріп тыныс алу.	8-10 рет.	Жылд. Орташа қимылды кезекпен жасау.
5.	Б.Қ.-Тіреген таяқты жауырында устау. 1-шалқаяды- тыныс алады. 2-3-еңкейеді — тыныс шығарады.	8-10 рет.	Басты шалқайтқанда тік ұстау.
6.	Б.Қ.-түреген турып таяқты көлденең төмен ұстайды.1- 2таяқты жоғары көтереді, 3-4 түсіреді, 5-6 көтереді, 7-8 Б.Қ.- түсіреді.	8-10 рет.	Жылд. Орташа, еркін тыныс алады.
7.	Б.Қ.-Солай. 1-2 таяқты көтеріп -тыныс шығару.	8-10 рет.	Тыныс еркін арқаны тік ұстайды.
8.	Үзіліс. Бұлшық еттерді босату.	8-10 рет.	Екпін басылғанша тік ұстау.
9.	Б.Қ.-Қолды салбыратып тұру. 1 -құлаш жайып тыныс алу. 2-3 иықты босатып, қолды,басты салбыратып- тыныс шығару.	4-6 рет.	Екпін баяу.
10.	Б.Қ.-Гимнастикалық қабырғадан қолды иық тұсында ұстайды. 1 -бір қолды артқа созып денені бүрады-тыныс алады. 2-б.қ.-та тыныс шығарады.	8-10 рет.	Екпін орташа.
11.	Coлай 1 -2 гимнастикалық сатының 3 баспалдағына дейін көтеріліп қайта түсу.	6-8 рет. Әр тұста.	Еркін, әр аяққа салмақты алма кезек түсіреді.
12.	Б.Қ.-Солай, толық тыныстау.	4-5 рет.	Төс клеткаларымен диафрагма тыныс алуға араласады.
13	Б.Қ.-Гимнастикалық қабырғаға бір қырын тұрады. 1-қолды иіп жоғары көтереді-тыныс алады. 2-3 бір жаққа иіледі, тыныс шығарады.	әр тұста 6-8 рет	Екпін баяу
14	Б.Қ.-Гимнастикалық қабырғаға теріс қарап тұрады, қол бүйір тұста.	4-6 рет	Екпін орташа
15	Б.Қ.-Тік тұрып волейбол добын кеуде тұстан лақтыру.	8-10 рет	Добты тыныс шығару кезінде тастайды.
16	Б.Қ.-Солай, допты бір қолмен иық тұстан лақтырады.	6-8 рет әр қолмен	Лақтырғанда тыныс шығарады.
17	Б.Қ.-допты бастан асырып лақтырады.	8-10 рет	Лақтырғанда тыныс шығарады.
18	Б.Қ.-тік тұрып қолды жазық, шынтақты артқа созады-тыныс алады, қолды, басты салбыратып қолды сілкелеп-тыныс шығарады.	5-6 рет	Тыныс шығарарда иътқтьт босатады.
19	Б.Қ.-Тік талтайып тұрады. Қолды төс тұсында ұстап, денемен бірге қолды сермейді. 1-тыныс алады, 2-тыныс шығарады.
	Б.Қ.-қолды иыққа қойып 1-2 оң және сол қолды жіберіп тыныс алады.	4-6 рет	Екпін баяу тыныс шығарады, иықты босатады.
21	Б.Қ.-тұру. Баяу жылдамдықта жүру.	1-2 мин	Тыныс екпін
22	Б.Қ.-қол белде, аяқты қайырып тұрады. 1-2 шынтақты кері қайыру тыныс алады.	4-6 рет	Екпін орташа тыные шығарарда
23	Б.Қ.-тұрады. Кезекпен аяқ қолды жаттықтыру.	4-6 рет	Бұлшық еттерді босату
24	Б.Қ.-тұрады, оң қолды кеудеге, сол қолды қарынға қойып толық тыныстайды.	4-6 рет	Тыныс шығарарда қарын көп етіп тартады

 

ДЖҚ түрлері: таңертеңгілік гигиеналық гимнастика, емдік гимнастика, аралас жүріс, киіммен баяу жүгіру (1-3 мин) мен жаяу жүру, спорттық ойындар (волейбол, стол теннисі). Ашық ауада қыдыру (3-4 сағат).

 

11.1 стадиядағы гипертоникалық кесел кезеңінде қолданылатын комплексті жаттығулардың жобасы

 

1	Тізені жоғары көтеріп, аяқ ұшымен жүру. Жүріс сол қадам, денені оңға бұру, қол оңға және кері жүріс.		Тыныс шығару
2	Б.Қ.-Таяқтың төменгі ұшынан ұстап, салалап қол ауыстыру. Аяқты артқа тастап ұшымен тұру.	6-8 рет әр аяқта	Екпін орташа
3	Б.Қ.-Солай. Қолды жоғары көтеріп, сол аяқты ұшын бір жаққа ауады, солай қарай кеудені иіп тыныс шығарып Б.Қ. та тыныс алады	6-8 рет	Екпін орташа алға еңкеймейді
4	Б.Қ.-Солай, талтайып тұрады. Қолды солға, таяқтың сол ұшынан көтереді. Солай оңға.	6-8 рет	Екпін орта
5	Б.Қ.-Солай денені солға бүрады, таяқты солға бағыттайды тыныс шығарады. Б.Қ.-та тыныс алады.	840 рет	Екпін орта
6	Б.Қ.-Солай, аяқ қосулы, оңға жантайту, таяқты оңға жеткізу, тыныс шығару. Б.Қ.-та тыныс алу.	6-8 рет	Екпін баяу
7	Б.Қ.-Солай таяқ ұстаған қол алда. Сол аяқтың тізесін таяққа жеткізу-тыныс шығару. Б.Қ.-да тыныс алу.	6-10 рет	Екпін баяу. Денені еңкейту
8	Б.Қ.-таяқты арқада ұшынан	4-6 рет	Екпін баяу.
	ұстап тұру. Аяқ ұшына көтеріліп шалқайу. Таяқты артқа созып-тыныс алу. Б.Қ.-тыныс шығару.
9	Б.Қ.-Таяқты еденге тіреп жоғары жағынан ұстайды. Аяқ ұшына көтеріліп тыныс шығарады, тізелерді ашып отырып тыныс алады.	6-8 рет	Баяу жылдамдық
10	Б.Қ.-таяқтың ұшынан ұстап бастан жоғары, арқаға қарай айналдырып көтереді-тыныс алады. Түсіріп Б.Қ.-та тыныс шығарады.	6-10 рет	Баяу жылдамдық
11	Б.Қ.-Түрегеп тұрып, аяқтарды кезек-кезек сілкілейді, бұлшық еттерді босатады.	7-8 рет	Баяу жылдамдық
12	Баяу жүгіріп, жәй жүріске ауысу.	1-3 мин 1 -2 мин	Бастаушылар үшін 30 сек-жүгіру. 30 сек-жүру.
13	Түрегеп тұрып, қанат жаяды-тыныс алады. Қайтадан тыныс шығарады.	4-6 рет	Жылдамдық баяу
14	Б.Қ.-Қолды мықында ұстац талтайып тұрады. Алға еңкейіп, тыныс шығарады. Түрегеліп тыныс алады.	4-6 рет	Екпін орташа
15	Б.Қ.-Отырып, бұлшық еттерді босатып аяқты сілкілеу.	6-7 рет	Аяқты сілкілеуге қолмен көмектеседі. Екпін баяу.
16	Б.Қ.-Солай, басты бұрып, тыныс алу. Б.Қ.-та тыныс шығару.	3-4 рет	Екпін баяу
17	Б.Қ.-Орындықтың шетіне отырып, аяқты алға созып, оң қолды кеудеде ұстап, сол қолды қарында ұстайды. Диафрагмалы тыныс алу.	4-6 рет	қолмен аздап кедергі жасайды.
18	Б.Қ.-Отырып. Бұлшық етті нығырлап қолды алға созады. Бұлшық етті босатып алға шамалы еңкейеді де қолды өз бетімен тербеп босатады.	6-8 рет
19	Б.Қ.-солай, қолды иыққа салады. Жауырынды қосады, қолмен дене бұлшық еттерін тірейді. Алға еңкейіп, қолды жауырынды босатады да бөксеге түсіреді.		Жаттығудан соң шалқадан жатып диафрагмациялы тыныс алу қажет.
20	Б.Қ.-тұрып. Бір аяқта тұрып екінші аяқтың тізесін, жамбасын бүгіп, қолды алға созады.	2-4 сек. Әр аяққа 3-4 рет
21	Көзді жүмып 5 қадам жасап кері бұрылып орынына қайтады.	3-4 рет
22	Б.Қ.-Түрегеп тұрып қолдың, аяқтың бұлшық еттерін босату.	3-4 рет
23	Б.Қ.-Солай. Қолды жайып тыныс алу. Б.Қ.-та тыныс шығару.

 

Емдік физкультура методикасының жалпы ерекшелігі кеселдің барлық тарау кезінде арнайы жаттығулардың жетілдіруінде. Барлық бұлшық еттерге әсер ететін жаттығулар қолданылады, солардың ішінде майда еттерге де. Арнайы жаттығулар бұлшық еттерді өз бетімен босаңсытып, тыныс алу жаттығулармен үйлесіп тыныс жолдарының жүйелі жұмыс істеуінде тиісті нәтижеге жеткізеді. Мұндай жаттығуларды орындауда өз ерекшеліктері бар. Жаттығулар еркін, қиналмастай, күшенбестен.

Еркін толық тыныс алып орындалуы тиіс. Еркін демалып жасалатын жеңіл жаттығулар ағзадағы әртүрлі бұлшық еттерге кезектесіп әсеретеді. Белгілі бір мөлшерде қыдыру, әртүрлі ойындар /бадминтон, теннис, волейбол/ ойнау арқылы аралас қимылдар қажет.

Мөлшерлі жүзу: 1-ай-қарапайым жылдамдықпен көбірек жүреді, жылдамдық төмендеп ал арақашықтық ұзақ түседі. /3-тен 5 шақырымға/-сонан соң екпінді үдетеді.

Жүрек кеселіне шалдыққанда жасалатын гимнастйкалық жаттығулардың комплексті жалғасы.

1	Б.Қ.-Орындық арқасында тұрып, қолды бүйірде ұстайды. Қолды жан-жақтарға созады-тыныс алады. Қолды белге қояды-тыныс шығарады.	4-6 рет	Тыныс бірқалыпты
2	Б.Қ.-сондай. қолды көтереді -тыныс алу. төмен иілу-тыныс шығару.	5-7 рет	Екпін орташа
3	Б.Қ.-Орындық жанында жүрелеп отыру-тыныс шығару. Түрегелу-тыныс алу.	5-7 рет	Екпін орташа
4	Б.Қ.-Қолдар төс тұсында. Қолды қапталға созу-тыныс алу. Б.Қ.-да тыныс шығару.	4-6 рет	Екпін баяу
5	Б.Қ.-орындықта отырады. Орындықтың алдында отырып, қайтадан орнына келу.	5-7 рет	Екпін баяу, тынысты ұстамайды
6	Б.Қ.-отырып. Оң аяқты иіп-тізені бүгіп бастапқы жайына әкеледі.	3-5 рет	Екпін орташа
7	Б.Қ.-Сондай. Аяқты қолды алға созыщ тізені бүгіп, қолды белге үяды, қайта бұрынғы орнына келтіреді.	4-6 рет	Екпін орташа
8	Б.Қ.-түреп тұрып, оң аяқты артқа созады, қолды жоғары көтереді тыныс алады. Б.Қ.-та тыныс шығарады.	Әр аяққа 4-6 рет	Екпін баяу
9	Б.Қ.-тұрып, қолды кеудеге қояды, қолды екі жаққа созады-тыныс алады. Б.Қ.-да тыныс шығарады.	4-6 рет	Екпін орташа
10	Б.Қ.-тұрып, қолды бүйірде ұстайды. Солға, оңға иіледі.	Әр жаққа 3-5 реттен	Екпін орташа
11	Б.Қ.-тұрып, оң аяқ пен қолды алға созады. Сол аяқпенде солай.	3-5 рет	Екпін орташа
12	Б.Қ.-тұрып, қолды жоғары көтеріп, отырады, қайта тұрады.	5-7 рет	Екпін орта. Тыныс еркін.
13	Б.Қ.-Тұрып, саусақтарды айқастырып, жоғары көтеріп, денені айналдырады.	3-5 рет	Екпін орта. Тыныс еркін.
14	Б.Қ.-тұрып, сол аяқпен бір қадам жасап қолды көтереді, қайтадан Б.Қ.-да. Оң аяқпен де дәл солай.	3-5 рет	Екпін орта
15	Б.Қ.-тұрып, қолды кеудеде ұстайды. Оңға, солға бұрылып, қолды жайып сермейді.	4-5 рет	Екпін баяу
16	Б.Қ.-тұрып, қолды иыққа қояды. Кезекпен қолды жоғары көтереді.	6 рет	Орташа
17	Бір орында немесе бөлме ішінде жүреді.	30 сек	Тыныс тең қалыпты

 

Жүрек кеселі кезінде профилактикалық ИБС-ң әсерлі әдісіне тамақтану мен қатар күн тәртібіндегі жасалатын физкультуралық жаттығулар – жүру, іш киіммен жүгіру, шаңғы тебу, туризммен шұғылдану, велосипедте жүру, жүзудің алатын орны ерекше.

Шаршап-шалдықтыратын ауыр заттарды (гір тасы, үлкен гантель) көтеруге, таңертең ұзақ жүгіруге үйір болмаған дұрыс. Шыныққан қажет.

 

13. Гинекологиялық кеселдер кезінде қолданылатын гимнастикалық жаттығулардың комплексті жобасы /4-сурет/

 

 

1	Б.Қ.-төрттағандап тұрып, кезек-кезек аяқты артқа созу.	5-8 рет	Екпін орташа
2	Б.Қ.-отырып, талтаяды ды оң және сол аяққа кезектесіп еңкейеді.	5-7 рет	Екпін орташа
3	Б.Қ.-отырып, шалқайып қайта отыру.	4-6 рет	Екпін орташа

 

4	Б.Қ.-шалқадан жатып, аяқтарды иеді. Аяқтардың арасын ашып, қайта қосады.	6-8 рет	Екпін орташа
5	Б.Қ.-шалқадан жатып. Отырып-жату.	5-8 рет	Аяқты имейді. Екпін еркін
6	Б.Қ.-Етпеттеп жатып, аяқтарды кезекпен көтеру.	5-7 рет	Аяқты имейді. Екпін еркін
7	Б.Қ.-Кеудеге қолды қойып отыру. Денені оңға, солға бүру.	5-8 рет	Аяқты имейді. Екпін еркін
8	Б.Қ.-Еңкейіп сол аяққа оң қолды, оң аяққа сол қолды тигізеді.	5-7 рет	Екпін орташа
9	Б.Қ.-Шалқадан жатып аяқты жоғары 90°-қа көтеру.	8-10 рет	Денені тік ұстайды. Екпін орташа
10	Б.Қ.-Сондай аяқтың басы мен алақандарды екі жаққа айыру.	6-8 рет	Денені тік ұстайды. Екпін орташа
11	Б.Қ.-Қолды бастың астына қойып жатып. Иілген аяқтарды айналдыру.	4-6 рет	Екпін баяу кішкене шеңберден бастайды.
12	Б.Қ.-Шалқадан жатып тізені қүшақтап, қайта жібереді.	6-8 рет	Екпін орташа
13	Б.Қ.-түрегеп, оңға солға иілу.	8-10 рет	Екпін орташа
14	Б.Қ.-Қолды артта ұстайды. Шалқаяды тыныс алады. Еңкейеді, қолды босатады-тыныс шығарады.	6-8 рет	Екпін орташа
15	Б.Қ.-түрегеп қолды көтереді, қолды алға созып, жүрелеп отырады.	5-7 рет	Екпін орташа
16	Б.Қ.-түрегеп, саусақтар айқасқан, денені бүраңдату.	5-8 рет	Екпін орташа
17	Б.Қ.-орындық қасында тұрып, оң аяқты қапталға созу, сол аяқпен қайталау.	6-8 рет	Екпін орташа
18	Б.Қ.-жатып «Велосипед» әдісін жасау.	10-15 сек.	1 минөт дем алып 3 рет қайталау
19	Б.Қ.-өкшемен жүрелеп отырып, қолды жоғары көтеріп, тізе-шынтақ қалпына ену және б.қ.-қайта келу.	6-8 рет	Екдін ортаща
20	Б.Қ.-түзу аяқпен тұрып шынтаққа тірелу. Тіземен бұрып б.қ. қайта келу.	5-8 рет	Екпін орташа
21	Б.Қ.-осындай етпеттеп жатып б.қ.-қайта келу.	6-8 рет	Екпін баяу
22	Б.Қ.-қолды тізеге қысып отыру. Тізені қапталдарға ашып, б.қ.-қайта келу.	8-10 рет	Екпін баяу.

 

14. Зәр жолдарында майда тастар пайда болғанда жасалатын жаттығулар

 

1. Тізені тік көтеріп, аяқ ұшымен, өкшемен жүру, қолды желкеге қойып жүру.
2. Қолды тізеге немесе бүйірге тіреп жүрегеп жүру.
3. Б.Қ.-Түрегеп тұрып қолды қапталда ұстайды. Қолды жоғары көтерумен қтар аяқтарды қалт еткізіп шетке тастайды-тыныс алады. Қайтадан Б.Қ.-қа қайтып тыныс шығарады.
4. Б.Қ.-Қанат жайып тұрып, денені оңға солға бұрады.
5. Б.Қ.-Талтайып тұрып-тыныс алады. Денені оң аяққа шп-тыныс шығарады. Б.Қ.-қа келіп, сол аяққа қайталайды.
6. Б.Қ.-Жоғары тартылып, тыныс алады, босаңсып қолды бос тастап, иықты, шынтақты салбыратып-тыныс шығарады.
7. Б.Қ.-Шалқалап жатады. Тізелерді алма кезек иіп, жамбас буындарын иіп «велосипед» айдайды.
8. Б.Қ.-Шалқалап жатып, аяқтарды бүгіп кезекпен қарынға тартады.
9. Б.Қ.-Шалқалап жатып өкшені гимнастикалық қабырғаға тіреп аяқты жоғары көтереді. Жамбас астына жастық қояды. Аяқтарды иіп қарынға кезек-кезек тиігзеді.
10. Б.Қ.-Шалқадан жатып жамбасты көтеріп, тыныс алады. Қайтадан Б.Қ.-қа келіп тыныс шығарады.
11. Б.Қ.-Сондай. Жамбасты көтеріп аяқтарды алшақтатып тыныс алады. Б.Қ.-қа қайтып тыныс шығарады.
12. Б.Қ.-Шалқалап жатып босаңсу. Диафрагмалы жаттығу, /қарынды қампайту/.
13. Б.Қ.-Гимнастикалық қабырға жанында шалқалап жатып артқа қарай домалап бас жақтағы кілемге аяқ ұшын жеткізу.
14. Б.Қ.-Ауырмайтын жамбаспен жатып, тыныс алу. Ауыратын жаққа аяқты иіп, оны қарынға тартып тыныс шығару.
15. Б.Қ.-сондай. Аяқты артқа сілтеп-тыныс алу және алға сермеп тыныс шығару.
16. Б.Қ.-төрттағандап тұрып-тыныс алу, тізені тіктеп жамбасты көтереді, тыныс шығарады.
17. Б.Қ.- гимнастикалық қабырғадан ұстап тұрып, еркін дем алу.
18. Б.Қ.-Сондай. Аяқ ұшына көтеріліп, оны күшпен өкшеге басып, дене тітіркенісін жасау.
19. Б.Қ.-Сондай. Аяқты қақитып бір уақытта қапталға бұрып жатып секіреміз, екінші аяққа да-осындай.
20. Б.Қ.-Бір орында тұрып жалғыз аяққа, екі аяққа кезекпен секіру.

 

15. Жанар (3-6 диоптрий) орташа жақыннан көргіштікпен ауырғанда

қолданылатын гимнастикалық комплекс негіздері

 

1	Бір орында тізені жоғары көтеріп жүру және аяқ ұшымен, өкшемен жүру.	30-60 сек	Тыныс ырғақты
2	Керілу жаттығуы. Қолды көтеріп тыныс алады, түсіріп тыныс шығарады.	4-5 рет	Тыныс алғанда көзді көтеру, тыныс шығарғанда төмен қарату.
3	Б.Қ.-Қолды салбыратып тұрады.	8-10 рет	Көзді 4-5 рет қозғайды.
	Саусақтарды қол сырбымен
	қосып жоғары көтереді, бүкіл
	денемен тартылып тыныс
	шығарады.
4	Б.Қ.-Қолды мықынға тіреп тұрады. Арқаны майыстырып еңкейтеді.	8-10 рет	Еркін екпін. Тыныс еркін.
5	Б.Қ.-Қолдар мықында. Бір аяқта	Әр аяққа	Өкшені құйрыққа
	тұрып тізені артқа қарай бүру.	7-8 рет	жеткізуге тырысады
6	Жүрелеп отыру (жартылай отыру) аяқтың ұшына отыру, табанда толық отырып денені тік ұстайды.	Әр жаққа 7-8 рет
7	Б.Қ.-Екі жаққа кезек-кезек тізерлей салмақ салып, аяқты тік ұстайды.	Әр жаққа 5-6 рет
8	Қарындағы бұлшық еттерге жаттығу. Б.Қ. шалқалап жатып қолды екі жаққа созады. Аяқтардың арасын ашып қайта айқастыру.	6-8 рет	Аяқтағы үлкен бақайды бақылау, онан соң басқасы
9	Б.Қ.-сондай. Аяқты көтеріп	6 рет	Тізеге қара
	кеудеге тартады-тыныс алады.
	Б.Қ.-тыныс шығарады.
10	Б.Қ.-Сондай. Допты аяқ арқылы	10-12 рет	Доптан көз алмау
	төбеден асырып тастау.
11	Көзге арналған жаттығу: а) Б.Қ.-отырып, көзді қысу; б) Б.Қ.-отырып, көзді жыпылықтату; в) Жоғарғы қабақты үш саусақпен ауыртпай уқалап массаж жасау.
12	Тыныс жаттығулары
13	Орта екпінді 2-3 мин жүгіріп, жүзуге болады.

 

Сабақтан соң қан қысымын өлшейді:

• 110-120 соққы/мин — азғана қысым
• 140-150 с/мин — орташа
• 150-170 соқ/мин — үлкен.

 

 

3.2. Қосымша құралдар

 

2. Толық тыныс алуды бекітетін тыныс алу жаттығулары

 

1-жаттығу.	Аяқты иық тұсында ұстап толық тыныс шығарады. Сонан соң-мұрын арқылы ақырын тыныс алады. Тыныс алғанда үзіліс жасамай еріндер тыныс шығарды, онда (ұртты толтырмай) ысқырғандай болсын. Тыныс шығарарда ауа екпінімен әр екпін сайын (қарынды тартып) бұлшық еттерді босату керек. Үш рет үзіліс жасау керек.
2-жаттығу.	Орындықта отырып терең тыныс алып және мұрын арқылы тыныс шығарып 5-ке дейін санайды. Әр жеті де тыныс шығару 2-3 сек. ұзартады да тыныс шығаруға күш салмайды.
3-жаттығу.	Отырып не түрегеп тұрып үзік-үзік тыныс алып 3 рет яғни әр тыныс алған соң тыныс шығарады. Әр алған тыныс алғашқыдан тереңірек болуы керек. Тынысты қысқа мерзімге тоқтатып, ауызды кең ашып тез тыныс шығарады. Үш рет қайталайды. Жүрек кеселімен ауырғандарға болмайды.
4-жаттығу.	Еркін түрегеліп тұру керек. Мұрын арқылы толық тыныс алады. Үзіліс (3-5 cек). Ауыз арқылы «С» әрпі шығатындай тыныс шығарады. Сонан соң және тыныс алып (мұрын арқылы) және үзілістен кейін «фу-фу-фу» деген дыбыс арқылы үзіп-үзіп тыныс шығарады. Әр «фу» дыбысында қарынды тартып. Босаңсу керек. Иықты көтермей 3 рет қайталайды.
5-жаттығу.	Қарынды барынша ішке тартып терең тыныс алу, барынша төс клеткаларын көтеріп, кеңейтеді. Үзілісте-қарынды барынша томпайтады.
6-жаттығу.	Қарынды тартып терең тыныстау, барынша төс клеткаларын көтеріп, кеңейту. Үзілісте қарынды томпайту. Тыныс шығару.
7-жаттығу.	Терең тыныс алып-түгел тыныс шығарады. Жүрегеп отырып тізені құшақтайды, тынысты іштен барынан шығарады. Үзілісте тікелеп тұрып қарынды ішке тартады. Баяу тыныс алу.
8-жаттығу.	Терең тыныс алып-түгел тыныс шығару. Үзілісте қарынды жауырынға қарай тартып ол адам оң шіреп ойнау. Баяу тыныс алады,

 

5-8 жаттығуларды көп қолданыла бермейді. 2-3 қайталаса жеткілікті. Онан басқа қайталанса артықшылық етеді.

Жаяу жүрген кезде терең және бір қалыпты тыныс алуға дағдылану керек. Ол үшін алдын-ала жүріс ырғағына қарай тыныс ырғағын байланыстырған жөн, 2-4 қадамға бір тыныс алса келе-келе 3-5 қадамға 1 тыныс алуға болады.

Мұрын арқылы тыныс алуды жақсарту үшін жасалатын массаж бен жаттығуды ұсынамыз:

1. Мұрынды төменнен  жоғары қарай  жеңіл  сипалау  көздің айналсын онан соң төмен қарай.
2. Ортаңғы саусақпен балғамен соққандай мұрын ұшын ақырын соғу, тыныс еркін.
3. Мұрынды тыржайтып, әжімдерді жоғары көтеру.
4. Танауды кеңейте шіреу, онан соң қысып, тыныс шығару.
5. Ортаңғы саусақпен кеңсірік сыртынан шапатауы толы деп шығарады.
6. Мұрынның қырын екі ортан қолмен айналдыру, мұрыннан қыса уқалап, толық тыныс шығарып жоғары қарай сипалап тыныс алу.
7. Мұрынның оң жағынан сол жағынан, содан соң маңдайды, ұртты шапақтау.
8. Мұрынды шамалы көтеріп танау алдың ақырын уқалау.
9. Сол жақ танауды  саусақпен  бекітіп  тыныс  шығару  кейін тыныс алу керек. Онан соң оң танаумен, сол танаумен.
10. Ауызды жауып тұрып «м» эрпімен дыңылдап эн ырғағын айту.

Осы жаттығулардың эрқайсысын 7-8 рет қайталау.

 

Қимылды ойындар

Аз қимылды ойындар. Бұл ойындар шеңберлі болып байқампаздыққа арналған.

1. Үш-он үш-отыз

Оқушылар бірінің желке тұсына бірі сапқа тұрып жүреді. Басқарушы залдың ортасында тұрып, алдын-ала келісілген белгі бойынша сандарды айтады. Мысалы «Үш» санында қолды бүйірге қою керек, «Он үште» қолды жоғары көтереді, «Отыз» санында оң қолды көтереді. Ойынды жүргізуші оқушыларды әдейі жаңылыстыру үшін санды атап, өзге қимылды көрсетеді. Ұтылған саптың соңына тұрады. Ең байқағыш оқушы ұтады.

2. Квадрат (төртбұрыш)

Toп 4 команда құрып, бір-біріне қарап төртбұрыш қалыпта тұрады. Ортада жүргізуші. Әр команда өз орнын есінде сақтап қалулары қажет. Мысалы, ойынды жүргізушінің қарсы бетінде, желке тұсында, оң жағында. Жүргізуші 1-2-3 деген белгіде ортадан жүгіріп шығып басқа жерге тұра қалады. Қай команда тез орнына тұрса сол ұтады.

Мұнда городки, крокет ойындарын кіргізуге; болады,

Орта қимылды ойындар:

1. Кіші теннис.

2.Бадминтон.

3. Үшінші артық.
4. Картошка.
5. Үлкен үрленген жеңіл доішен волейбол ойнау.

Ойын тәртібі: ойыншылар 2 командаға бөлінеді. Команда капитаны белгіленеді, ол өз командасының қарсы жағында оң жақ бұрышта ортаға қарап тұрады.

Баскетбол ойнағандай деп ойынға қосылады.

Допты ұстап алғанда ойы өз капитанына асыруға ұмтылады. Мұнда доппен тек екі қадам жасауға ғана рұқсат етіледі. Қарсыластар допты ұстап алуға тырысады. Капитандар допты белгіленген сызықтан аспай тұрып алуға тырысады. Капитанның әрбір ұстаған добына ұпай қосылады.

Ескерту. 1. Ойыншыдан допты жұлып алуға болмайды. Тек қағып түсіруге не қағып алуға болады.

2. Егер доп алаңнан шығып кетсе, онда доп аттап өткен шекарадан қарсылас команда допты ойынға қосады.
3. Тәртіп бұзылса (допты жұлып алса, ойыншыны итеріп жіберсе т.с.с) төреші допты басқа командаға алып береді.

 

3. СОФТБОЛ

 

Ойынға құрамында 8-10 адамы бар 2 команда қатысады. Ойын алаңы 18х18м (спортзалда болады). Алаң бұрыштарында (40 см.квадрат) жүгіру үшін орын. Төртінші бұрышта 90° жартылай шеңберде қабылдау орны және 45 см.квадрат мәре бар. Допты лақтырушы жартылай шеңберден 6м жерде болады.

Бір команда-лақтырушы. Екіншісі-жүгіруші. Лақтырушы команда алаңда орын алады. Біреуі ортаға тұрып доп берушінің орынын алады. Жүгіруші команда алаңның шетіндегі соңыңа тұрады. Бір ойыншы 4 квадратына тұрады онда жүгірушінің ойыншысы да бар. Ол ұшып келе жатқан допты қағып жіберіп, 1 орынға жүгіреді, мақсаты орындалса келесі орынға жүгіреді.

Негізгі мақсат – жүгіруші мәреге жету. Допты лақтырушы команданың өзі екі топқа бөлінеді: Ұстаушылар және жүгірушілерді соғады. Алаңнан кері кеткен допты жүгіруші әкеліп ұстаушыға береді. Егер жүгіруші бір орыннан екінші орынға жетіп үлгерсе допты ойынға қосушыға береді.

Ойынның аяқталу белгісі: егер жүгірушілер түгел кезек-кезек орыннан-орынға ауысып үлгерсе ұпай санау былай өтеді. Жүгірушілер бір бұрыштан екінші бұрышқа ауысқанда 1 ұпай. Ұстаушылар допты қағып алып жүгірушіге допты бір соққанда 1 ұпай.

 

3.3. Арнайы медициналық топтардағы сабақтың артықшылығы

Дәрігерлік педагогикалық бақылау денсаулықты артырып және организмді шынықтырушыдағы артықшылықтың басты критериі болып табылады. Олар өзін өзі бақылау күнделігінде жүйеленеді.

Көңіл күй, үйқы, тәбет, ауруды сезіну бақыланады. Жүректің соғу жиілігінің азайуы негізгі көрсетікіш. Функциональды жағдайда тамыр соғуының қалыптасуы басты табыс болады. Кесел өршімеген кезде гимнастикамен шұғылдануға болады.

Жүрекше ауырлық түсіруді қалыптастыруға арналған функциональді үлгі жүргізу:

а)  5 мин еркін отыру, онан соң 15 секундтағы жүрек соғуын санау, оны 4-ке көбейтеді (Бір минуттағы жиілік) 30 сек.ішінде 20 рет терең отырып-тұру. (қиын болса қолдың көмегі орындайды) «Жақсы» бағамен б.қ.-2-З мин келеді.

б)  Екі рет тереңірек тыныс алып, шығарады. Үшінші рет тыныс алғанда тынысты ұстап тұрады. Шыңдалмаған ерлердің нормасы 50-60 сек. әйелдерде 30-40 сек.

Өкпенің күшін, өмірлік тынысын зерттейді. Егер бұл көрсеткіш ұлғаю шағында болса, онда сабақтың артықшылығын көрсетеді.

Жүрек жүйесі ауыратын студенттер кардиограммамен артериальді қысым жүйелерін тексерту қажет. Жылына 2 рет дәрігерлік бақылаудан өткен жөн.

Керісінше, өзгерістер болмаса оның себебін іздеп, тауып емдік жаттығуларға өзгерістер кіргізеді.

Кеселдің қысқаша анықтамасы. Кифоз-арқа дөңгелек. Кифолодоз-дөңгеленее иілген арқа.

Міндеттер: омыртқаның майысқан тұсында қнмьілды арттыру, оны созу:

—  арқаның, іштің (қарын) бұлшықеттерін бекіту;

—  тыныс алуды дұрыстау.

Сколиоз – омыртқаның өн бойының созылмалы кеселденуі, алда омыртқа жарты шеңберге ұқсап майысады да тік бойында омыртқа айналып кеткендей көрініс табады. Бұл төс клеткаларын бұзып, қабырғаның томпайуына, ісінуіне сол сияқты ішкі органдардың (жүрек, өкпе) жұмысын бұзуға әсеретеді.

Міндет: науқастан жалпы жағдайын дұрыстап тыныс алуын түзеу.

—  Төс клеткаларын кеңейту;

—  қозғалыстың жалпы жағдайын жөндеу;

—  бұлшық еттердің күштін және төзімділігін арттыру;

—  Өзіне-өзі өзгерістер енгізуге тәрбиелеу.

Невроз-жүйке жүйелерінің ауыруы, нерв системаларының (жүйке жүйелері) ұзақ мерзім жүйесізденуі, ауыр жарақат. Ұзақ кеселдену, алкогольді тұрақты қолдану, темекі т.с.с. пайда болады. Невроздың формалары неврастения, психоестения, истерика.

Міндеттер:

— организмге эмоциялық сезімді арттыру.

—  жігерлілік,  табандылықты  арттырып,  қанағаттарлық  эмоция орнату.

—  Жалпы теріктегіш әрекет.

 

Тыныс жүйесінің ауруы

Бронхиальды астма – алқынып қысатын кесел. Онда сілекей бөлініп, брок тамақты тұншықтырады (әсіресе тыныс алғанда). Бронхты астма инфекциялық — аллергиялық сипатта болады. Аллергендерге шөп иісі, гүл иісі, сол сияқты емдік дәрі-дәрмектің иістері әсер етеді.

Міндеттері – бронхтағы сілекейлерді азайту-терідегі трофикалық процестердің белсенділігіне жол беру. Науқасқа бронх қысқан кезде тыныс алу жолдарын пайдалануға үйрету. Тыныс шығаруда оны соза түсіруге үйрету.

Өкпе эмфиземасы – созылмалы кесел: бронхиальды астманың асқынуынан болады. Кеселденген кезде ольвеолзрдың тұтқын істеймей. өкпенің эластикалық қабығы әлсізденеді. Жүрек кеселіне де жетелейді. Төс клеткалары өзгеріп домалана бастайды, тыныс шығару ауырлай түседі. Жоғары тұстан демікпе пайда болады. Өкпе эмфземасы көбіне үрлеме аспаптар оркестерінің музаспаптарында, шыны үрлеушілерде кездеседі.

Міндет:

— Жалпы емдеу

—  организмді шынықтыру

—  кеуде клеткаларын үлғайту

—  тыныс алу төбелеріндегі етті бекіту

—  диафрагмалық тыныс алуға оқыту.

Пневмония: өкпенің суықтануы. Өкпе тиандарына суық тиіп қабынады. Жұқпалы кесел, өкпені тұтастай қамтып, асқынады.

Плеврипт: Кеуде ішінде өкпені қорғап тұратын жұқа желбіршек жапырақшаларының суықтануы.

Міндеттер: Өкпедегі қан мен сөлдің айналымын арттырып, эксудатты тарату.

Желбіршектерді бір-біріне жабысып қалудан еақтау. Еттердегі трофикалық процесті жеделдету. Тыныс алуды реттеу. Қақырықтан тазалау. Организмді шамықтыру.

Язвалық кесел – жүйке жүйелерінің тозып, жұқаруының салдарынан асқазан мен ішек-қарында пайда болатын жара. Бұл кеселге негізгі себеп: тиянақты тамақтанбау, темекі тартып арақ ішу және тұқым қуалау болып табылады. Кесел нәрмен кекіріп, қимыл, құсу сияқты белгімен білінеді. Негізгі белгісі – асқазан ауырады, әсіресе көктем мен күзде өршиді. Сонымен қатар ұйқы бұзылып. Сіркесі су көтермейтін болады.

Холецистит және өтте тас пайда болуы. Холецистит өт қалтасының қабынуынан болады. Кесел оң жақ бүйірдің қатты ауру кезеңі арқылы, дене қызуының артуы және жүрек айну белгісімен анықталады.

Кесел қажеттіліктен артық тамақтанудан, ретсіз тамақтану, денеде заттардың алмасуының бұзылуынан болады. Емдеу түрі – емдік гимнастика Б.Қ.-шалқасынан, қырынан, етпеттей жатып, төртағандап тұру. Курстың екінші бөлігінде отыру, түрегеп бұрып денені иіу, бұру, айналдыру сияқты жаттығулар жүреді. Осылай өт жылжиды.

Өттің жылжуына, қан айналымын жақсартуға ықпал ететіндер: аяқты кезекпен иіу, тізе бүгу, оларды көтеру, сермеу, барлық жаттығуда тыныс жаттығуларын қолдану, әсіресе диафрагма жаттығуы жақсы әсеретеді.

Гипертеониялық кесел – бұл созылмалы кесел. Оның негізгі белгілері-қан тамырындағы қан қысымдары жоғарылай, бірте-бірте өрши түседі де бастағы қан жүйелеріне қысым түседі.

Себептері: Нерв жүйелерінің жарақаттануы, психикалық жүйелердің қысылуы, бас ішіндегі жарақат, кері эмоция. Кеселге тұқым қуалау, семіздік, қант диабеті, тамақта түзы көп қолдану әсеретеді.

Гипертониялық кесел жүрек жүйелерінің кеселіне, жүрек қысылуына, инсультке соқтырады, бүйрек жараланады.

Міндеті:

— организмді бекіту.

—  вестибуляторлық аппарттың функциялары.

—  қан айналымын қалыптастыру.

—  Денеге салмақ түсіруге ыңғайлау.

Жүректің мимикамен ауруы – тосат және созылмалы кесел, ол қан айналымының әлсіреуінен не мүлде жүрмеуінен және жүрек қан тамырларында  қан  айналымының  бұзылуынан  болады. Сол сияқты жүйке жүйелерінің жұқаруынан туындайды. Міндет: -жүрек жүйелерінің функцияларын жақсарту,

—  зат айналымының белсенділігін арттыру.

—  Эмоциональды-психикалық ақуалды дұрыстау.

—  қарапайым түсетін салмаққа бейімдеу.

 

Қорытынды

 

Денсаулықты нығайтудың негізгі құралы ретінде дене тәрбиесі мен спорт жас ±рпаќтың адамгершілік және әлеуметтік жағынан қалыптасуына ықпал етеді, олардың бойына салауатты өмір салтының берік дағдыларының дәнін егеді. Бұл б±рыннан келе жатқан қағида. Алайда, біз осы байлықты жете бағаламаймыз, содан барып материалдық мүлікті дамытуды қаражаттың қалдығы бойынша жоспарлау, ±йымдастыру және келешек жастарымыздың денсаулығына немқұрайлы қарауымыздың салдарынан елеулі олқылықтар жіберіп, толып жатқан себептерден көп кемшіліктер жіберілді.

Қазіргі кезде халықаралық аренада, әлемдік байланыста спорт үлкен роль атқаруда. Көптеген спортшыларымыз арқылы Қазақстан мемлекетін бүкіл әлем жұртшылығы танып білуде. Сол қым-қиғаш еңбектен сүрінбей өтіп, осыншама жетістіктерге жеткен спортшылардың басым көпшілігін арнаулы оқу орындарында білім алатын студенттер қ±райтыны белгілі. Сондай-ақ дене тәрбиесінің адам тәніне тигізетін әсері мен зањдылықтарын жете білу бүгінгі ±рпақтың, ертеңгі ±лағатты ±стаздың алдында т±рған негізгі міндет.

Осы т±рғыдан ±сынылып отырған дипломдық жұмыс арқылы біз дене тәрбиесімен ш±ғылданушыларымыз бен болашақ мамандарға дене тәрбиесі саласындағы білімін жетілдіріп, іс-тәжірибе ж±мысын ±йымдастырудың әдістемелік жолдарымен таныстыруды жөн көріп отырмыз.

Дипломдық жұмыста арнаулы орта және жоғары оқу орындарында денсаулығы нашар студенттермен жұмыс істеу әдістері, дене тәрбиесі сабақтарын оның ішінде іс-тәжірибелік дәрістерді жоспарлау мен жүргізудің толық әдістемелік н±сқаулары берілген. Көрсетілген барлық н±сқаулар атап айтқанда дене шынықтыру, спорт жүктемелерін арттыру, түрлі б±лшық еттер топтарына т±сетін жүктемелерді алмастырып отыру, жаттығудың түрлі қ±ралдары мен әдістерін қолдану, әртүрлі тәсілдерге, әдістерге арналған арнайы жаттығулар оқу-жаттығу процесінде өте ќ±нды материалдар болып табылады.

 

 

Қолданылған әдебиеттер

 

1. Василева З.А, Любинская С.М. Денсаулық резервтері. М., 1984
2. Корхин М.А., Рабынович И.М. Үй жағдайларындағы емдік дене шынықтыру. Л-1990.
3. Профессор Попов С.Н. Жалпы редакциясымен. Спорттық медицина, емдік физкультура және массаж. M.1985.
4. Медицина ғылымдарының кандидаты Фонарева М.И. басқаруымен балалардың емдік физкультура анықтамасы. Л.1983.
5. Дубровский В.И. Емдік гимнастика комплексі «Сельская новь» журналынан. 1991.
6. Коростелев Н.Б. «А-дан Я-ға дейін». М.Медицина. 1987.
7. Замановский Ю.Ф. «Дәрісіз денсаулық». М.Советский спорт. 1990.
8. Козлов Т.В. Рябухина Т.А. Бүкіл жанұя физкультурасы. М. ФИС. 1990.
9. Ценципер М. Өмір жайлы әңгіме. М.»Молодая гвардия» 1965.
10. Татарковский И, Физикалық гармон сабақтары. М. ФИС. 1990.