ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ӘЛ — ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ

ЭТНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ

СТУДЕНТТЕРДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ — ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Алматы — 2011

РЕЗЮМЕ

БІТІРУ ЖҰМЫСЫ ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯ САЛАСЫНДА ҚОРҒАЛҒАН

Тақырыбы: Студенттердің психологиялық- педагогикалық даму ерекшеліктері

Зерттеудің мақсаты: Студенттердің психологиялық- педагогикалық даму ерекшеліктері мазмұны мен әдістемесін теориялық тұрғыда негіздеу және педагогикалық-эксперименттік жұмыста тиімділігін тексеру.

Зерттеу объектісі: Студенттердің психологиялық даму процесі.

Зерттеу пәні: Болашақ мамандардың психологиялық-педагогикалық даму әрекеті.

Зерттеудің болжамы: Егер, студенттердің іс-әрекеті психологиялық- педагогикалық даму сай жасалса, онда болашақ мамандардың кәсіби-адами құндылық қасиеттерінің сапасы жоғары болар еді.

Зерттеудің міндеттері: Студенттердің педагогикалық-психологиялық даму ерекшеліктерінің теориялық негіздемесін даярлау, зерттеу тақырыбына сай тірек ұғымдардың мәнін ашу.

Зерттеудің негізгі ойы. Ақпараттық ғасырда студенттердің педагогикалық-психологиялық тұрғыдан жан-жақты дамуы компьютер, интернет т.б. жаңа оқыту технологиялары және қазіргі қарым-қатынас құралдарымен тығыз байланысты. Студенттердің бұл ақпаратпен өзін-өзі қамтамассыз ету адамның іскер белсенділігіне, білімділігіне, мәдениетіне, ал жалпы айтқанда ғылым мен көзқарасқа түбегейлі әсер етеді. Бұл жағдайда болашақ маманның ақпараттық мәдениетті мен педагогикалық-психологиялық ерекшелігінің қалыптасуы мен жалпы оқу-тәрбие процесінің тиімділігінің артуына бағыттала жүргізіледі.

Зерттеудің теориялық маңыздылығы: Болашақ маманның психологиялық-педагогикалық даму ерекшеліктерінің қалыптасу үлгісі мен тәжірибелік эксперименттер жүргізілді.

Зерттеудің жаңалығы: Студенттердің психологиялық даму ерекшеліктері ғылыми негізде талданып, болашақ мамандардың психологиялық даму ерекшеліктерінің өлшемдері мен көрсеткіштері жасалды.

Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Жоғары оқу орындарындағы педагогикалық ұстанымдарды басшылыққа ала отырып, болашақ мамандардың психологиялық даму ерекшеліктеріне эксперимент жасау және оны практикаға енгізу жолдарын анықтау.

МАЗМҰНЫ

Кіріспе —————————————————-

І ТАРАУ. СТУДЕНТТЕРДІҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Студенттердің даму ерекшеліктеріне педагог — психолог

ғалымдардың ой-пікірлері ———————————-

Студенттердің кәсіби-адами құндылық қасиеттерін

қалыптастыру психологиялық-педагогикалық мүмкіндіктері —

Бірінші тарау бойынша тұжырымдама —————————

ІІ ТАРАУ. СТУДЕНТТЕРДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ

2.1. Болашақ педагог-психолог мамандардың даму ерекшеліктерін қалыптастыру жолдары ——————————-

2.2. Тәжірибелік-педагогикалық эксперименттің нәтижесі, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар.

Екінші тарау бойынша тұжырым ———————————

ҚОРЫТЫНДЫ —————————————————

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ————————

ҚОСЫМШАЛАР ————————————————-

КІРІСПЕ

Нарықтық қатынастар орныға бастаған тәуелсіз еліміздегі білім мекемелерінің алдына оқушыларға берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру және жақсарту міндеттері қойылды. Соңғы уақытта заман ағымына байланысты білім мазмұнында көптеген түбегейлі өзгерістер болуда.

Қазақстан Республикасының “Білім туралы заңында”[1], “Қазақстан Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мінез- құлқын қалыптастыру”[2],“Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру”[3], “Білім мазмұнын гуманитарландыру”[4] тұжырымдамаларында білім беру ісінде жаңа рухани-мәдени құндылықтарды игеруге, ұлттық сананың қалыптасып өсуіне жағдай жасау, кәсіби білім берудің сапасын көтруге кең жол ашу талап етіледі.

Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін ақпараттандыру Мемлекеттік бағдарламасы қазіргі ақпараттық-коммуникациялық технологияларға бағдарланған болашақ мамандардың ақпараттық мәдениеті мен педагогикалық-психологиялық ерекшеліктерінің қалыптасуына объективті жағдай туғызуда. Бүгінгі білім саласында республикалық білім кеңістігін әлемдік деңгейге жеткізуге ұмтылыс байқалады және студенттерге тәрбие мен білім беру іс-әрекетін жаңаша тұрғыда ұйымдастыруды талап етеді.

Елімізде болып жатқан әр түрлі бағыттағы өзгерістер егеменді еліміз жаңа XXІ-ғасырдың табалдырығын аттап, білім беру жүйесін дамытуда біршама табыстарға қол жеткізуде. Жаңа ғасыр бәсеке ғасыры болғандықтан, әсіресе болашағымыз ұрпақ тәрбиесімен айналысатын болашақ маманның педагогикалық- психологиялық даму ерекшеліктерін қалыптастыру қоғамның өзекті мәселелерінің бірі болмақ.

Қазіргі кезеңдегі ғылым мен техниканың даму қарқыны адамзат баласының талғамының өсуі, электронды есептеуіш (комьпютер) құралдарының кең көлемде қолданылуы, интернеттің т.б. ақпараттық құралдардың пайда болуы, білім беру саласында жаңа технологиялық әдістерді енгізуге ықпал етуде. Қоғамның даму кезінде білімнің қарқынды прогресімен ескі технологиялық идеялардың тез өзгеруімен, инноватциялық жаңашылдыққа көшуге болашақ мамандардың іс-әрекетімен байланыстыру ерекше сипат алады.

Жоғары оқу орындарында студенттердің біліктілігін жетілдіру мен қатар, кәсіби іс-әрекеттің ғылыми негіздерін іс-тәжірибелеріне қолдануға, адами-құндылық қасиеттермен қатар іскерлік пен дағдыны жетілдіру арқылы жаңа көзқарас, жаңа ой қалыптасады.

Қоғам талабына сай даму кезеңінде, ақпараттар тасқыны толассыз ағылған қоғамымызда әр студент өзінің болашақ ісіне қажетті өзгерістерді, әр түрлі тәжірибелер жөніндегі мағлұматтарды, жаңа әдіс-тәсілдерді дер кезінде қабылдап, дұрыс пайдалана білу керек.

Студенттердің психологиялық даму ерекшеліктері тұлғалық ақыл-ой қасиеттерімен қатар өзіндік іс-әрекерт ерекшеліктерімен бейнеленеді.

Студент проблемасын ерекше әлеуметтік-психологиялық жас ерекшелік категориялары ретінде негізгі еңбектердің бірі Б.Г. Ананьевтің [5] психологиялық мектебі.

Студенттердің педагогикалық-психологиялық даму ерекшеліктерін шет елдік ғалымдардан Н.В. Кузьмина [6], Ю.Н. Кулютк, А.А. Реан, Е.И. Степанова, П.А. Просецкий, Е.М. Никиреев, В.А. Сластенин [7], В.А. Якунин, И.А. Зимняя [8] және т.б. зерттесе, отандық ғалымдар Қ.Б. Жарықбаев [9], С.М. Жакупов [10], З.Ә.Исаева, Г.К. Ахметова, Ш.Т. Таубаева, М.А. Құсайынова және т.б. ғылыми еңбектерде сарапталып өзіндік тұжырымдама берген.

Бірақ көптеген ғылыми еңбектерді қарастыра келе нақты студенттердің психологиялық-педагогикалық даму ерекшеліктерін қалыптастыру мәселелері әле де толық зерттелмегеніне көзіміз жетті.

Сондықтан, болашақ маманның психологиялық-педагогикалық даму ерекшеліктерін қалыптастыру өз дәрежесінде іске асырылмауы мен аталмыш мәселенің бүгінгі сұранысқа қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылық туындап отырғанын көреміз. Осы қайшылықты ескере отырып, ғылыми-зерттеу жұмысының тақырыбын “Студенттердің психологиялық — педагогикалық даму ерекшеліктері ” -деп таңдауға себепші болды.

Зерттеудің мақсаты: Студенттердің психологиялық-педагогикалық даму ерекшеліктерінің мазмұны мен әдістемесін теориялық тұрғыда негіздеу және психологиялық-эксперименттік жұмыста тиімділігін тексеру.

Зерттеу объектісі: Студенттердің психологиялық даму процесі.

Зерттеу пәні: Болашақ мамандардың психологиялық-педагогикалық даму әрекеті.

Зерттеудің әдістері: зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерді талдау, қорыту және жүйелеу, психологиялық эксперименттік зерттеу әдістерін (теориялық, эмпирикалық) қолдану, озық тәжірибелерді меңгеру, арнайы ұйымдастырылған тәжірибе жұмыстары бойынша зерттеу нәтижесін қорытындылау.

Бастапқы мәліметтер: Студенттерге қойылатын талаптар. Қазіргі кездегі болашақ мамандардың психологиялық даму ерекшеліктерін қалыптастырудың эксперименттік негіздері.

Күтілетін нәтижелер:

Студенттердің психологиялық-педагогикалық даму процесінің сипаттамасы.
Қазіргі болашақ мамандардың психологиялық дамуерекшеліктерін қалыптастырудың теориялық негіздемесі.
Болашақ мамандардың психологиялық даму ерекшеліктерін зерттеу әдістемесінің жобасы мен нәтижесі.

Зерттеу жұмысының құрылымы:

Зерттеу жұмысы кіріспе бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Бірінші бөлімде студенттердің психологиялық-педагогикалық даму ерекшеліктерін анықтауда олардың кәсіби-адами құндылық қасиеттері мен жеке тұлғалық қасиеттерінің мән-мағынасын ашылып, теориялық тұрғыда дәлелденді. Студенттердің психологиялық, педагогикалық, тұлғалық қасиеттерімен іс-әрекет түрлерін зерттеген ғалымдар мен педагог-психологтардың ой-пікіріне сүйене отырып өзіндік тұжырымдама жасалды.

Ал, екінші бөлімде болашақ мамандардың психологиялық-педагогикалық даму ерекшеліктерін зерттеп, әдістемелік тұрғыда қолдануға болатынын айқындадық. Әр бөлімді қорытындылап, соңында пайдаланған әдебиеттердің тізімін көрсеттік.

І ТАРАУ. СТУДЕНТТЕРДІҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Студенттердің даму ерекшеліктеріне педагог-психолог

ғалымдардың ой-пікірлері

Қазіргі кезеңде тәуелсіз еліміздің ертеңі — жастардың білімінің тереңдігімен өлшенеді. Білімді, жан-жақты қабілетті ұрпақ- ұлтымыздың баға жетпес қазынасы. Бүгінгі таңда психология, педагогика ғылымыдарының өзекті мәселелерінің бірі – жеке тұлғаны жетілдіруде, жан-жақты дамытуда, білім беруде, ғылымның соңғы жетістіктерін қолданып, шығармашылық жұмыстарды жасауға қабілетті, дүние көзқарасы кең, рухани бай азамат дайындау [11 ].

Студенттер деп жоғары және кәсіби, арнайы оқу орындарында оқып жүрген ұл-қыздардың әлеуметтік қоғамдастығын айтамыз. Бұл әлеуметтік кәсіби категорияның тарих бетінде пайда болуы XІ-XІІ ғасырларда алғашқы университеттердің ашылуымен байланысты. Студенттердің негізгі әрекеті -оқу, яғни мақсатты түрде жүйелі, тыңғылықты білім алуға, кәсіби еп-дағдыларды үйренуге ұмтылуы.

Студенттік шақты (негізінен 18-25 жас аралығы) адамның басқа жас кезеңдерінен бөліп алып, өзінше әлеуметтік-психологиялық қауымдастық ретінде терең әрі ауқымды зерттеген профессор Б.Г. Ананьев бастаған психологтар мектебі. Оларды зерттеу нәтижелері бұл шақта адам зиятының (интеллекті) ең күшті даму кезеңі болатындығын, оның аса күрделі әрі әр адамға тән ерекшелігі және өзгермелі келетіндігін көрсетеді. Мысалы, 18-20 жастағылардың көру, есту, қимыл-қозғалыс сезгіштіктері ең жоғары дәрежеде (оптимизм) болады. Көру кеңістігінің көлемі 20-29 жас аралығындағы өзінің максимунда (ең жоғары толысу) жетеді. Зейіннің көлемі, ауысуы (бұрылуы) талғағыштығы 18 жастан 33-ке дейін қарқынды өсіп-дамып, 34 жастан кейін олар төмендей бастайды. Ал зейіннің шоғырлануы мен тұрақтылығын болар-болмас ғана өзгереді екен[12].

Қысқа мерзімді сөздік жадының ең жоғары өрлеуі 18-30 жас аралығында деп келсек, өзара мерзімді сөздік жадыға ол 18-ден 35-ке дейінгі кезеңге сәйкес келеді. Ал, бейне жадысының адам жасының өзгеруіне тәуелді болымсыз болып келеді.

Логикалық ойлау қабілетінің ең күшті кезеңі 20 жаста байқалады. Содан кейін ол біртіндеп төмендей береді. Егер осы қабілет деңгейін 20 жаста 100 пайыз деп алсақ, ол 30 жаста 4 пайыз төмендейді, 40-та 13 пайыз, 50-де 20 пайыз, 60-та 25 пайыз, 70-ке келгенде 40 пайызға төмендейді екен.

Міне, жоғарыда айтылғандай адамның жас шақтарына байланысты психофизиологиялық функциялардың дамуы өте күрделі қарама-қайшылықта болады. Ол өзгерістер адамның еңбек әрекеті мен практикалық тәжірибесіне тәуелді бола келіп, онтигенетикалық даму заңдылықтарын бейнелейді.

Студенттердің негізгі сипаттарының бірі өз ырығымен таңдап алған кәсібіне құштарлық, сол кәсіпке толық ие болам деп бар ой-санасын, әрекетін бағыттау және осы бағытындағы тұрақтылық қасиеті. Егер студент болашақ кәсібін дұрыс таңдай алса, ұнатса, сүйсе оның оқуға деген ынта-ықыласы да құштарлығы да жоғары болады.

Ал бұл жолда қателессе, болашақ мамандығы туралы мағлұматтары аз болса, онда оқуға деген ынта-ықыласы да төмен болады. Көптеген зерттеу нәтижелері негізінен студенттердің оқуға деген ынта-ықыластарының жоғары деңгейде болатындығын көрсетеді.

Әлеуметтік-психологиялық аспекте студенттердің басқа әлеуметтік топтармен салыстырғанда білім деңгейі, танымдық мотивтері жоғары болады әрі олар мәдениет мұраларын игеруде үлкен белсенділік танытады.

Жалпы, студенттер тобына тән нәрсе әлеуметтік белсенділіктің жоғары деңгейде болуы. Сонымен қатар, олар байқалатын интеллектуалды және әлеуметтік толысудың гормониясы. Студенттердің осындай ерекшеліктері ұстаздардың әрбір шәкіртіне сүйіспеншілікпен қарауға, оларды тұлға ретінде қабылдауға итермелейді.

Студенттер педагогткалық қарым-қатынаста өз әрекеттерін өз беттерімен ұйымдастыра алатын ынталы субъект. Оларды оқытудың негізгі нысаны (формасы) таңбалы-контексті жүйе болып табылады.

Студенттік шақ -адам баласының кісі болып, тұлға болып қалыптасуының негізгі кезеңі. Бұл шақта жастардың алуан түрлі нәрселерге ынта-ықыластарының артуы шыңына шығады, олардың әр істе үлкен табыстарға жетуі байқалады (спортта, өнерде, ғылымда, техника салаларынды және т.б.).

Болашақ қайраткерлер, кәсіп иесі-маман ретінде студент жастардың әлеуметтену процесі өте қарқынды өтеді.

Адам өмірі үшін рухани қажеттердің өтелмеуінен адам көп қиыншылық көреді, өйткені бұл оның сана сезімінің өсуіне кедергі келтіреді. Сонымен қажеттілік — адамның белгілі бір тіршілікке немесе дамуда бір нәрсені керек етуі. Педагогикалық әдебиеттерде “мотив” ұғымы әртүрлі мағынада түрткі, ниет, ынта, ықылас т.б. ұғымдар арқылы берілген. Біз студенттердің психологиялық ерекшеліктерін сараптау барысында студенттің білім алуы үшін ең қажетті процес “түрткі” ұғымын толығырақ қарастыруды жөн көрдік.

Ал, түрткі бір әрекетке талаптанған немесе ниеттенген белгілі бір қажеттіліктің қанағаттануымен байланысты. Түрткі орындалу барысында адамда қызығушылық пайда болады. Өйткені, түрткі дегеніміз белгілі бір қажеттілікті өтеуге әсер ететін тұлғаның іштей құлшынысындағы белсенділігі. Мұның өзі іс-әрекетте, қарым-қатынаста, мінез-құлықта көрінеді. Ал, түрткінің сапасы мұратқа ұмтылу, қызығушылық, сенім, әлеуметтік тәртіп саласындағы құндылықтардан көрінеді. Ізденуге себеп болатын бағдар — таңдаған әрекетті мойындап, оны тауып, қажеттілікті өтеудегі ынта-ықылас. Мұның мән-мағынасы қажеттілікпен байланысты деп білсек, қажеттілікті өтеу — тұлғаны белсенділікке ұмтылдыратын қозғаушы күш деп түсінуге болады. Сонда түрткі адамды ынталандырады, ізденуге, оны табуға ықпал етеді. Былайша айтқанда түрткіні тұлғаның мінез-құлқы мен әрекетіндегі белсенділігін реттейтін жетекші фактор деп танимыз.

Түрткі жөнінде және оған анықтама беруге байланысты ұсынылған пікірлер баршылық. Мысалы:

— түрткі психологиялық құбылыс, іс-әрекетке деген ынта-ықыласты қозғаушы күш, қызығушылық;

— түрткі әрекеттенуші тұлғаның таңдауына лайықты болған себепке байланысты қарым-қатынас;

— түрткі өзінің қажеттілігін өтеудегі бағдары және іс-әрекет пен қарым-қатынастағы адамның санасындағы түрткінің көрінісі т.б. [13].

Осындай анықтамаларды қорыта келгенде түрткі — қажеттіліктің өзі емес, оның құралы және тұлғаның бағдарлайтын жол екендігін мойындап, мынандай тұжырым жасауды орынды деп білеміз. Түрткі дегеніміз -қажеттілікті өтеудегі тұлғаның ізденуі, іс-әрекет, қарым-қатынастағы белсенділігі, ұмтылысы, үміт еткен қызығушылықтың нәтижесіне жетуге іс-әрекет жасауы. Қызығу — заттар мен құбылыстарды белсенділікпен танып, білуге бағыттылған адамның біршама тұрақты ерекшелігінің бір көрінісі. Сөйтіп, адамның қызығуы — асыра зейін қоюдан, оған құмартудан, соны үнемі ойланудан туындайды [14,18]. Түрткілер мамандықты таңдап алуға байланысты шәкірттің пәнге қызығушылығы, келешек мамандыққа байланысы жоқ (сурет, ән, әдебиет, спорт т.б.). Бұл әрекетте оқытушы мен студенттің белгілі мақсатқа ынталануы қажет. Аталған мәселе негізінде оқуға деген “ түрткі” (мотив) туындауы керек. [15].

Ал,оқыту түрткілері — бұл оқушының әрекетіне әсер ететін әртүрлі бағыттарының жиынтығы. Мысалы: егер оқушының таланттылығы өзі оқитын обьектінің жұмысына бағытталған болса, онда танымдық түрткілер жоғарылай түседі. Егер оқушының таланттылығы, білімділігі оқуға басқа адамдармен қарым-қатынасында байқалса, онда танымдық түрткілермен қатар әлеуметтік түрткілер де пайда болады.

Педагогикалық — психологиялық зерттеулерге сүйене отырып

біз түрткілердің түрлерін анықтадық. Түрткілердің даму жолдары

Түрткінің түрлердің даму жолдары сыртқы және ішкі болып екіге бөлінеді.

сыртқы түрткілер- (танымдық және әлеументтік).
ішкі түрткілер- (өз мақсатына ынталандыратын және ниет тудыратын).

Сонымен қатар, педагогикалық-психологиялық зерттеулерді сараптай келе түрткілерді екі топқа бөлуге болады:

Танымдық түрткі:

а) оқушылардың жаңа білімді игеруге және ұғыну тәсілдеріне бағыттау түрткілері:

ә) өз бетімен білім алу, оны іс-әрекетінде қолдана білу түрткілері:

Әлеуметтік түрткілер:

а)кең мағынадағы әлеуметтік түрткілер (оқуда белсенділік, ынталылық, жауапкершілік және борышын сезу);

ә) тар мағынадағы әлеуметтік түрткілер(отбасы, ұжым және жолдастарының, құрбы-құрдастарының арасындағы бедел т.б.);

б) ынтымақтастық әлеуметтік түрткі оқу-тәрбие жұмысында өзара әрекеттесуге ұмтылу және үнемі жетілдіру.

Адамда сан алуан қызығулардың болуы мүмкін. Бірақ бұлардың ішінде ең басыңқы қызығуы болады. Мұндай қызығулар әсіресе оқу әрекетіне аса қажет. Оқуға қызығуының әсерлі, күшті, тұрақты, мазмұнды болуы оқушының сабақты үлгеруіне ықпал етеді де, терең білімді алуына көп жәрдем тигізеді. Оқу қызығулары адамдада оқу түрткілерінің дамуына байланысты қалыптасып отырады. Оқушы жастарда қызығудың жөнді көрінбеуі, олардың өмірін мазмұнсыз етеді. Мұндайда олар енжар болып іші пысады, зерігіп берекесі кетеді. Қызығудың мазмұнды әрі кең, өрісті болуы оның басты ерекшеліктере байланысты. Қызығуы тұрақты қасиетке айналған адам ғана іс-әрекеттен жақсы нәтиже шығара алады, ісі әр уақытта да берекелі болады.

Кейбір адамдар кез келген нәрсеге қызығады да, оның бірде біреуіне нақты тұрақтамайды. Мұндай “көрсе құмар” әуесқойлық қасиеттер адамды тұрлаусыз, тұрақсыз етеді. Егер осы әдет бойға сіңіп кеткен болса, бұл- үлкен кемшілік. Қызығуы тұрақтанбаған адам қызметтің қай саласында болмасын пәрменді еңбек ете алмайды. Тек тұрақты қызығу ғана адамның бүкіл бойын билеп, қандай бөгеттер болса да жеңе білуге, небір ауыртпалықты көтеруге жәрдемдеседі.

Қызығулар өзінің мазмұны мен бағытына қарай Қ.Б. Жарықбаев, Ә.Алдамұратов [16] т.б. бір топ ғалымдарымыздың пікірінше материалдық, қоғамдық саяси, кәсіптік, эстетикалық, оқырмандық, спорттық, танымдық т. б. болып келеді. Бұл қызығушылықтардың әрқайсысы өз алдына бірнеше түрге бөлінеді. Мәселен, таным қызығулары: оқуға, ғылымға (математика, химия, биология, философия т.б.), ал кәсіпке қызығуларға салалы кәсіптің түрлеріне, мамандықтарға байланысты болып бөлінеді. Эстетикалық қызығулар: кино, театр, музыка, бейнелеу өнеріне тағы басқаларға сәйкес жіктеледі. Адам объектіге түрлі мақсатты көздеп қызығады, осы тұрғыдан қызығуды тікелей және жанама деп екіге бөлуге болады. Тікелей қызығу айналадағы нәрселердің тартымдылығынан туады да, жанама қызығу – бұл әрекеттің түрткі нәтижесінен қажетсінуінен туындайды. Мұндай қызығу барысында адам көздеген мақсатқа біртіндеп, сатылап жетеді. Мәселен, оқуға, еңбек етуге т.т. қызығу. Жанама қызығу тұрақты болып келетін болса, адамның ісі оңға басып, ол әрнәрсені білген үстіне біле түсуге ықыласы артып отырады. Адамдардың қызығу саласындағы ерекшеліктері де әр түрлі. Бұл өзгешеліктер адамның іс-әрекетіне, көзқарасы мен талғамына, мұраты мен мүддесіне байланысты белгілі мазмұнға толы болады. Мысалы: бір адамдар саяси мәселелерге қызығатын болса, екінші біреулер эстетикаға, әдемілікке қызығады. Ал, үшінші біреулері ғылыми теориялық мәселелерге ерекше назар аударып отырады, төртінші біреулерде осы айтылғандардың барлығы бірдей тоғысып жатады. Мектеп жасындағы балаларда қарапайым танымдық қызығушылықтарымен қатар спорттық, оқырмандық қызығулары да кездеседі.

Қызығу пәрменді, белсенді болу үшін, бала тікелей бір әрекеттермен айналысуы қажет. Мұғалім не тәрбиеші балалардың қызығуын тәрбиелеуде олардың өзіне әлі де мәлім емес кейбір жанама қызығуларын тауып, соларды тұрақтандыру үшін әрекет жасауы керек. Сонда ғана бала рухани өмірге бай, зерігуді білмейтін, жан — жақты, қабілетті адам болып шығады [17].

Жалпы педагогикалық ғылыми еңбектерде қызығу, қызығушылық ұғымы деп қарастырылуда. Ал, педагогиканың тәжірибелік аспектісінде қызығушылық деп қолданылғандықтан екі сөз мағыналас, бұған екі сөздің мағынасы өзгермейтіндіктен, біз ғылыми еңбегімізде қызығушылық деп қолдандық. Қызығушылық қалыптасуы үшін адам бойында сенімділік туындауы керек. Сенім мен дүниетаным қатарласып жүрсе ғана өз мақсатыңа жетуге мүмкіндік туады.

Ж.Р.Баширова мен Н.С. Әлқожаеваның “Иман — тәрбие негізі” атты еңбектерінде имандылық, адам баласының бойында шын мәнісіндегі сенім мен сезімді тәрбиелейді дейді. Сенім деген ұғымға бір жақты қарауға болмайды, ол тек құдайға, Аллаға сену дегенді білдірмейді, сонымен қатар ғылымға, білімге, болашаққа адамның бір-біріне сенуін де сөз етеді. Бұған адамның талғамы, тәрбиесі, өскен ортасы, жанұясы, тәжірибесі де елеулі әсер етеді. Қызығу сенім, талап, мұрат, адамды әркезде іс-әрекетке талпындырып ең күшті қозғаушы түрткілердің бірі болып табылады [18].

Түрткілер, қызығулар адамның іс-әрекетінде анық байқалады – деген тұжырым жасаған. Яғни, адам өзі сенген нәрсеге ғана қызығушылығы артады.

Студент өмірінде оқу – іс әрекеттің негізгі саласы. Оқу – сабақ, сабақтан тыс жұмыстар арқылы жүргізіледі. Оқыту, тәрбиелеу, білім беру, дамыту, қалыптастыру – бірге жүретін үрдістер. Оқудың міндеті – оқушыларға ғылымның негізгі ілімін, ақыл-ой еңбегінің дағдысы мен әдісін үйренуден тұрады. Тәрбиелік міндеттер оқушылардың дүниетанымына, ғылыми ілімнің негізіне, табиғат заңдылықтары дамуының жүйелік көзқарасын, өзінің сендіру мүмкіндігін құрайды және сендіру мүмкіндігін арттырады. Олар оқу үрдісінде оқушыларды еңбек сүйгіштікке, еркіндікке, тұрақтылыққа, мақсатқа ұмтылушылыққа, ыждаһаттылыққа, саналылыққа, істі аяғына дейін жеткізуге, шындыққа, өзіне деген сындық қатынасқа, іскерлік пен жауапкершілікке уағыздайды.

Дамушы міндеттер – оқушылардың интенсивтік құрылымын талап ете отырып, психикалық (сезіну, қабылдау, елестету, ойлау, сезім, еркін, сөйлеу) логикалық және бейнелі, көркем ойлау үрдісінің түрі, кез келген шығармашылық міндеттің шешімі, сезім мен ерікте мәдениеттіліктің пайда болуы. Білім беру — ұлттық және жалпы адамзаттың қазыналары, ғылым мен тәжірибенің жетістіктері негізінде қалыптастыру және дамыту үшін қажетті жағдайлар жасау.

Білім беру, оқыту, тәрбиелеу – еңбек ету үрдісімен бірге жүреді. Еңбек үрдісі нәтижелі болу үшін, қажетті білімді, дағды мен іскерлікті, икемді жүйелі түрде меңгеру, оқу арқылы бала қоғамдағы ғасырлар бойы жинақтаған асыл мұрасын, дағды тәжірибесін өз бойына сіңіреді. Білім жүйесін меңгеру арқылы ғана адам ой мен дене еңбегінің тетіктерін жақсы түсінеді. Білімді меңгеру- ұзақ уақытты керек ететін күрделі үрдіс. Білімді игеру үлкен сапалылықты, өз бетімен жұмыс істеп үйренуді, өз мінез-құлқын меңгеруді керек етеді. Мәселен, баланың жасы өскен сайын оқуға деген қызығушылықтарының, түрткілерінің де мазмұны өзгереді. Түрткімен бірге қызығу, дағды және икем де бірге қалыптасады. Дағды адам әрекетінің қай-қайсысында да ерекше маңызға ие болады. Ол іске шапшаң, шұғыл кірісуге мүмкіндік береді, іс-әрекетке жақсылап дағдылану арқылы адам өндіріс құралдарын, дене шынықтыру, ақыл-ой жұмысын меңгеруде жақсы табыстарға жетеді. Адам әсіресе, өзінің негізгі мамандығына, алдына қойған мақсатына жетуге күш-қуатын пайдаланады. Ал икемділік- адамның қандай нәрсені болмасын орындай білу қабілеттілігі. Икемділік білім мен тәрбиеге негізделеді. Кімнің білімі мен тәжірибесі көбірек болса, сол адамның икемділігі де артық болады дейді Қ.Б.Жарықбаев [20].

Икемділік – белгілі бір дағдылар мен білім жүйесін тәжірибеде пайдалана алудың көрінісі. Икемділік білімнің амалға айналуы, ол саналы әрекетті қажет етеді. Икемділікті амалды жүзеге асырудың тәсілі деп те қарастыруға болады. Икемділік пен білім тығыз байланысып жатады. Адам түрлі ғылыми білімдерді үйренеді, бұл үшін ол сан алуан амал-тәсілдер қолданады, мақсат-бағдарын мәселені шешуге бағыттайды. Осы жолда түрлі проблемалық жағдайларға кездеседі, белгісіз нәрсені зерттеп білумен айналысады.

Адамның қызығуы әртүрлі істерді өз дәрежесінде орындауға ұмтылудан туады. Ал, түрткі сол істерге итермелейтін күш. Сонымен, түрткі – адамның белгілі қажеттіліктерін қанағаттандырудағы іс-әркетіне байланысты психологиялық көңіл-күйі. Қажеттілік адамның белсенді әрекетін тудыратын қозғаушы күш болса, білімге, оқуға итермелейтін оқушының танымдық қызығушылығын қалыптастыруда түрткілердің маңызы зор.

Танымдық түрткілер — оқушының басқа адамдармен әртүрлі әлеуметтік өзара қарым-қатынасының байланыстылығы. Танымдық түрткілер бірнеше топтарға бөлінеді. Олар: кеңейген танымдық түрткілер- оқушының жаңа білімді дамытуымен байланысты. Тағы да деңгейі бойынша бөлінеді. Бұл деңгейлер білімге деген қызығушылықтармен анықталады [21].

Ал, А.Н.Маркова танымдық түрткілерді үш топқа бөліп қарастырған.

жаңа білімдерді игеруге бағыттау мен сипатталатын ауқымды оқу түрткілері;
білімдерге қол жеткізу тәсілдерін игеруге бағытталған оқу-танымдық түрткілер;

білімге қол жеткізу тәсілдерін ұдайы жетілдіруге бағытталумен ерекшеленетін, өз бетінде білім алу түрткісі.

В.А.Сластенин [22] тұжырымдауынша түрткі студенттердің оқу-танымдық іс-әрекетіндегі маңыздылығын атап көрсетеді:

— жеке тұлғаның қалыптасуының негізі,ол студенттің әрі қарай дамуының факторы ретінде көрінеді;

-ойлау жүйесін реттеуге әсер етіп,интеллектуалды белсенділігінің көзі болады;

— танымдық тапсырмаларды шешуге,ізденуге шығармашылық күш беріп, білім сапасына, оның тереңдеуіне әсер етеді;

— өздігінен білім алуға ұмтылушылықтың дамуының ішкі шарты болып табылады;

Аталған зерттеулерді қарастыра келе танымдық түрткілер мен қызығушылықтар- оқушылардың білімін дамытып, әртүрлі әдістер арқылы әрі қарай жетілдіреді. Яғни,ғылыми танымға – оқу әрекетін білуге,зерттеуге, ізденуге деген қызығушылықтарын туғызады.

Ал,өзіндік білім түрткісі – оқушылардың білімін жетілдіру әдістері. Бұл деңгейлер оқушылардың нәтижеге жетуін қамтамасыз етеді.

Әлеуметтік топтар да бірнеше қосымша топтарға бөлінеді. Кеңейген әлеуметтік топтар деп оқушылардың өз Отанына, қоғамына тиімді болу үшін білім алуға ұмтылуы, қоғам алдында өз борышын өтеу, жауапкершілік сезіммен оқу керектігін түсінуі деп есептеген жөн [25].

Студенттердің оқуға деген негізгі екі түрлі мотивтері болады:

Табысқа жету;
Танымдық мотив.

Танымдық мотив оқу-танымдық әрекеттің, яғни ойлау іс-әрекетінің негізін құрайды. Бұл іс-әрекет проблемалық ситуация кезінде пайда болады да студенттер мен оқытушылардың қарым-қатынасының дұрыс жағдайда өрбуіне өсіп, дамиды. Ал, табысқа жету мотивтері оқыту процесінде танымдық және кәсіби мотивтерге бағынышты болады.

Студенттердің даму ерекшеліктерін зерттемес бұрын адам, жеке тұлға ұғымдарын қарастырып, анықтама беріп өтсек.

А.Н. Леонтьевтің [26.18] пікірі бойынша “Жеке тұлғаның жетістіктері мен кемшіліктері, жақсы және әлсіз жақтарымен көрінетін тек өзіне ғана тән даралық белгілері оның өзгелермен қарым-қатынас жасауы, қайырымдылығы, мейірімділігі, тәкәппарлығы, жағымды және жағымсыз қасиеттерінің көрінуіне де байланысты. Олардың сыртқы ортамен қарым-қатынас жасауы, өмірдің алуан түрлі ерекшеліктерін тануға, танымдық қасиеттерімен, рухани байлығын арттыра түседі” деп қарастырады.

Демек, жеке тұлға өзіне тән ерекшеліктері арқылы дараланады. Ондай ерекшеліктерге сенім, дүниетаным, мұрат, бейімділік, қызығу, түрткі, қабілет, талғам, көзқарас т.б. қасиеттер жатады. Студенттердің психологиялық-педагогикалық даму ерекшеліктерінен қарастырмас бұрын жеке тұлға ұғымына тоқталып өтейік.

Белгілі психолог Б.Г. Ананьев еңбектерінде “Адам–физиологиялық, психологиялық жағынан қалыптасып келе жатқан тіршілік иесі. Адам еңбек ету нәтижесінде жануарлар дүниесінен бөлініп шығып, бір-бірімен тілдің көмегімен қарым-қатынас жасайтын, дүниені танып білетін оны өзгертетін және еңбек құралдарын жасайтын жағдайға біртіндеп ие болды. Оның өмірдегі көрінісі физиологиялық, психологиялық, әлеуметтік ерекшеліктеріне, даралық қасиеттеріне байланысты жеке адам немесе жеке тұлға екені көрінеді”-деп қарастырады [27,8].

Тұлғаның дамуы мен жан-жақты қалыптасу мәселесі, оның тарихы болашағы туралы көптеген ғалымдардың еңбектерінде зерттелген.

Жеке тұлға түсінігі — тек адамзатқа арналған. Жеке тұлға — жеке даралық, психикалық қасиеті және әлеуметтік қызметі бар нақты қоғамның мүшесі.

Жеке тұлғаның қалыптасу ерекшеліктерін педагогикалық-психологиялық еңбектерді жүйелей келе оның төмендегідей бағыттарға бөлеміз:

Психологиялық бағыт жеке тұлғаның белсенділігін, қалыптасу жағдайларына жауап іздейтін, белгілі бір нәрсеге ұмтылып, оны керек ететін, тіршілік етуде белсенділік танытатын бағыт.

Жеке тұлғаның іс-әрекетін зерттейтін бағыт.

Жеке тұлғаның ерекшеліктерін зерделейтін бағыт.

Жеке. тұлғаның ішкі психологиялық құрылымын зерттеу бағыттары.

Олай болса, А.Н.Тугаринов өз еңбегінде: “Жеке тұлғаны жауапкершілік пен саналылықты ішкі қасиеттерімен сәйкес құқық пен еркіндікке сай қолданған адам”, — деп көрсетеді [29].

Мәселен, Т.Тәжібаев өз еңбегінде: “Жеке адам әлеуметтік қатынастар мен саналы іс-әрекетті жүзеге асырушы, нақты қоғамның мүшесі, өзін басқалардан ажырата білетін, өзінің кім екенін түсінетін есі кірген ересек кісі” — деп қарастырады[30,13].

Ал, Ә. Алдамұратов “Адам — табиғатта кемелденіп жетілген, ақыл ойы дамыған қоғамдық тұлға” деп анықтама берсе, республикамызға танымал ғалымдарымыздың бірі Қ.Б. Жарықбаев: “Жеке тұлға дегеніміз — қоғам мүшесі ретіндегі адам. Әр адамның рухани байлығы оның басқа адамдармен байланысының алуан түрлігіне, өмірге белсене қатысуына байланысты болады”, — деп тұжырымдайды.

Осы тұрғыдан келгенде жеке тұлға мәселесін зерттеу жүйесінде сана-сезімін, адамзат психикасының күрделі мәселелерінің пайда болуын зерттеуде философия, психология, педагогика, этика, физиология, әлеуметтану, құқықтану, жаратылыстану, медицина т.б. ғылымдармен тығыз байланыстыруда өмір бойы әртүрлі өзгерістерге ұшырайтын жеке тұлғаның даму үрдістерінің заңдылықтарын педагогика ғылымдарымен тығыз байланыста зерттеуде әртүрлі ғылыми жаңалықтар енгізіліп отыр.

XX ғасырдағы психолог ғалым А.Н.Леонтьев: “Менің өмірімде нені меңгере алдым, я болмаса соны ұғына алдым ба, жоқ па, егер ұғынсам, меңгерсем, қаншалықты, қандай дәрежеде ұғындым, оның мен үшін, менің жеке тұлғам үшін, маңыздылығы қандай …” –деп “мән” мен “маңыз” ұғымдарының мағынасын зерттеген [31,16].

Бұл арқылы біз, студенттерге берілген білім мен тәрбиенің қаншалықты меңгерілгендігін үнемі бақылап отыруымыз қажеттігіне мән берілуі тиіс деп ұғынамыз.

Студенттік шақ — жастық шаққа кезең. Жастық шақ адам өміріндегі көптеген өзгерістермен анықталады. Өмірдің бұл кезеңінде физиологиялық жетілу процесі аяқталады. Адам қоғамдағы белгілі бір әлеуметтік статусты игереді. Бұл кезеңдегі жастардың негізгі проблемаларының бірі — өзіндік сана сезімімен тұлғалық дамуын айтуға болады.

Сондай-ақ құндылық бағдарлауы, мамандық таңдауы және ересектер өміріне аяқ басуы мен жеке өмір сүруі қалыптасады. Бір топ ғалымдарымыздың пайымдауынша “Жастық шақ“ 16-18 жас пен 22-25 жас аралығы болып есептелінген. Біз осы ұсынысқа сүйене отырып, студенттерді осы топқа енгіздік. Бұл кезеңде адамның жеке тұлға болып қалыптасуына жанұясы, қоршаған ортасы, тәрбие, салт-дәстүрлер әсер ететіні мәлім.

ХІХ-ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы психологтардың шығарған теориялық көзқарастары жастық шақтың романтикалық концепциясы болады. Оның жалпы пішінін Жан Жак Руссо ұсынған болатын [33]. Психолог Гезеллдің пікірі бойынша 11-21 жасқа дейінгі аралық жастық шақтың еншісінде, осы шақ балалықтан үлкендікке өту кезеңі болып табылады. 11-16 жас аралығының өте маңызды ескерте отырып, Гезелл он жасты “алтын жас“ деп атайды.

Мүшелі жасқа өту кезеңінде бала өмірдің қиыншылықтарын жеңіл қабылдап, сыртқы жағдайларға аз көңіл бөледі. Ересек шаққа өту кезеңінен бастап, жас өспірімдердің өзіндік ойымен философиясы қалыптаса бастайды.

Философия ғылымы жеке адамның дамуын, дүниетанымын, қоршаған ортамен байланыстылығының басты қасиеттері жайында зерттейді. Философия тілдің танымдық қызметін санамен байланыстырады. Терең де орнықты білім мен іскерлік-дағдылары адамның теориялық, дүниетанымдық негізін қалыптастырады.

Қазақстандағы жалпы әлеуметтік, саяси экономикалық, тәрбиелік және білімдік, мәдениеттік деңгейлеріміздің жаңа сатыға көтеріліп, жаңаша реңге ие болады. Жеке тұлғаны оқыту,білім беру, дамыту жүйесін жақсартуды талап етеді. Сол себепті еліміздің болашағын дамытатын, жетілдіретін болашақ мамандардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру ерекшеліктеріне назар аударуымыз қажет. Болашақ маман тұлғасының қандай да ғылымды меңгеруі оның дүниетанымдық, қызығушылық, шығармашылық ерекшеліктеріне байланысты болмақ. Қазіргі жағдайда қоғамда болып жатқан өзгерістерді терең тану, оның рухани дамуының дәрежесін айқындау, халқымыздың дәстүрлі мұраларынан сусындай отырып, оның даму қасиеттерін бойына сіңіре отырып өзі өмір сүріп жатқан қоғамның даму үрдісіне елеулі үлес қоса алады.

Даму процесі өте күрделі процесс болып табылады. Адамның өмірінде белгілі бір дамудың жалпы заңдылықтары қалыптасқан. Жеке адамның даму процесін қарастыратын болсақ, бұл ’’процесс’’ латын тілінен аударғанда алдыға қарай қозғалу, өзгеріс деген сөзді білдіреді.

Болашақ маман жеке тұлға болып қалыптасуы үшін- ол қоғамдық сананың,адамның тұрмыс тіршілігінің барлық түрлерінен хабардар болуы керек. Дүниетаным- ғылыми, көркемдік, құқықтық, саяси, діни болуы мүмкін. “Дүниетаным- адамның табиғат,қоғамдық өмір туралы білімдерінің жүйесі. Адамның алдына қойған мақсатының айқын болуы, дүниетанымның өмірмен байланыстылығынан және берік сенімінен туады. Дүниетаным жеке адамның табиғи және әлеуметтік құбылыстарын түсіндіру туралы пайымдауы, ой тұжырымы”деп қарастырады З. Серікқалиұлы [38,6].

Осы тұрғыда дүниетанымды нақтырақ анықтау үшін, оның негізгі құрылымдарына тоқталып өтейік:

— ағартушылық — ғылыми дүниетаным адам үшін қоғам мен табиғат әлемін анықтайды да ағартушылық сананы қалыптастырады.Ол философиялық принциптер методологиясы мен таным тәсілдерімен қаруландырылады.

— тәрбиелік — қабылданған көзқарастар мен сенімдер нәтижесі адамнан шындыққа негізделген моралдық-ерік бастамаларымен эстетикалық қатынастарды талап етеді.

— дамытушы — дүниені қабылдау мазмұнын меңгеру арқылы, ішкі рухани қозғалыс әсіресе ойлауды белсенді әрекет етуге итермелейді. Ғылыми дүниетаным негізінде ойлаудың дамуына түрткі болатын және шығармашылыққа ынталандыратын диалектикалық тәсілдердің принциптері жатады.

— ұйымдастырушылық — адамдардың тәжірибелік іс-әрекеті барысында қолайлы позиция болып табылады.

— болжамдық — ғылыми дүниетаным ғылыми теория мен тәжірибенің меңгеру белгілерімен алға жылжытады.

— тәрбиелік мақсаты — баланың тұлғалық құрылымының тұрақтылығы мен сенімді орталық ұйымының қалыптасуын қадағалайды да, табиғатқа қоғамға және ойлауға деген қатынастың негізінде мінез құлық пен ерік сезімдердің санадағы бірлігін айқындайды.

Адамзаттың пайда болу тарихын түсіндіруге әртүрлі көзқарастардың бар екені мәлім. Сенім мен дүниетаным қатарласа жүрсе ғана адам санасының сапасы арта түседі. Өйткені бұл екеуі құстың қос қанатындай адамның ең асыл қасиеттері болып табылады. Сенім терең, тиянақты ойланып айтылған идеиялардың жиынтығы. Сенім жеке даманың өмірлік позициясының беріктігін анықтайды, мінез құлқын сипаттайды [39,3].

Жеке адамның өзіндік сана сезімінің әртүрлі себептері — адамның өз-өзіне қарым-қатынас жасауы, яғни мұның өзіндік іштей сөйлеудің дамуына, ойлаудың, танымдық қасиеттердің жеткілікті түрде қалыптасуына абстракция және жалпылау сияқты, индивидтің өзінің “Мені” туралы ұғымын, көрінісін құруға мүмкіндік беру үшін және “Менін” басқалардан ажырата алуы үшін қажет.

Жалпы айтқанда әрбір жеке адам қоғам тұлғасы ретінде жеке тәрбие жұмысына, жеке өзіндік өмір бейнесіне, жеке құқыққа, танымдық қасиетке, жеке түрткі күшіне ие болатын жан. Адам белгілі бір қоғамның мүшесі, ол қандай да болмасын бір іспен айналысады, оның азды-көпті тәжірибесі, білімі өзіне тән ерекшеліктері болады. Осы айтылғандардың жиынтығы оны “жеке адам” етеді. Жеке адамның өзіндік ерекшелігі оның дүниетанымынан, сенімінен, талғам, мұратынан, бағытынан, қабілет қызығушылығынан жақсы байқалады. Адамның айналасын қоршаған дүние үнемі өзгеріп отырғандықтан оның түрлі ерекшеліктері, танымдық қызығушылықтарын да дамып өзгеріп отырады. Танымдық іс-әрекеттер адам мақсаттарымен ұмтылыстарының негізі болатын, білімін қалыптастыратын, шығармашылық қызметінің тарихи үрдісі. Ой еңбегімен дене еңбегі арасында танымдық іс-әрекет шығармашылық қабілетін арттыруда жаңалық ашушы мен тудырушы болып табылады.

Ал, таным— рухани өндірістің (ғылым, эстетика, діни, парасаттылық және т.б.) түрлі салаларындағы кәсіби мамандардың ерекше қызметі ретінде көрінеді. Таным- адамның табиғатқа белсенді түрде әсер етуінен, табиғат заттарын өңдеуден, зат қасиетін өндірісте пайдаланудан бағыт алады.

Танымдық қасиеттер – адамның тіл байлығының дамуынан, ойлау қызметінің артуынан байқалады. Егер студенттер өздерінің оқыту процесіндегі бағдарының мәнін, маңыздылығын ұғынып, оның ерекшеліктері мен заңдылықтарын, компоненттерін меңгеруге қажетті білім негіздерін игерсе, онда танымдық қызығушылық пен танымдық іс-әрекеттің маңызы артады.

Аталған тұжырымдарға орай отандық психолог С.М.Жакуповтың “Танымдық іс-әрекет психологиясы” еңбегінде оқу-тәрбие процесінің тиімділік, дәстүрлік оқыту жүйесімен жаңаша оқыту үрдісінде танымдық іс-әрекеттің жолын ұсынды. Ғылыми еңбектерді сараптай келе танымдық іс-әрекеттің жүргізілу жолдарын төмендегідей бағыттарда қарастырылған.

Бағыттылық — жеке адамның маңызды қасиеті, адамның қоғамдық тірі ағза ретінде дамуының динамикасы.

Қажеттілік — адамның белгілі бір тіршілікке немесе дамуда бір нәрсені керек етуі.

Мотивтер немесе түрткілер — бұл әрекетке талаптанған немесе ниеттенген белгілі бір қажеттіліктің қанағаттануымен байланысты.

Түрткілер-қажетті қанағаттандыра алатын қабілеттің материалдық немесе идеалдық объектісі және оның қанағаттану қабілетін әкелетін қимыл-қозғалыстар.

Мотивация-бұл түрткілердің біршама тұрақты және қайталанбайтын жүйесі.

Темперамент-индивидтің психикалық әрекетінің жүйкелік динамикалық ерекшелігі жағынан мінездеме беру.

Қабілеттілік— қандай да бір немесе бірнеше әрекетті жемісті атқарудағы психикалық қасиет.

өмірдің алдында қалыптасатын негізгі, өзекті қасиеттер.

Мінез-құлық — адамның өміріндегі қарым-қатынасты оның барлық қимыл-қозғалыстары мен қылықтарының танылу ерекшеліктері немесе белгілері.

Белсенділік — қоршаған ортадағы ақиқат шындық пен өзара қимылының өлшемі, кез-келген әрекеттің немесе қимыл-қозғалысы орындалуындағы өнімділігі және қарқындылығы.

Өзін-өзі реттеу сферасы — жеке адам өзінің жүріс-тұрысы мен әрекетін реттеуге бағытталған.

Талаптану, ниеттену — мінез-құлықтың мотивициялық компонентіне жатқызылады.

Ерік — кедергі қиыншылықты жеңудегі қажеттілік.

Адам-өзінің қажеттерін орындау үшін бар мүмкіндігін пайдаланады. Қажеттерін өтеу жолында сыртқы ортаны, табиғатты өзгертуге дейін барады. Қажеттердің өтелуі, өтелмеуі адам психологиясына, оның күйініш- сүйінішіне әсер етеді. Қажеттер орындалу тәсіліне қарай кісіде мазасыздану, не тынышталу, рахат, ләззаттану, не азап шегу сезімдерін туғызады. Қажеттерді өтеу арқылы адам тиісті құралдарды іздестіріп солардың күшімен мақсатқа жетуге тырысады [40,12].

Ал, қажет дегеніміз- адамның ойлану қызметін тудыратын негізгі себептердің бірі. Олай болса адамдардың қажеттері іс-әрекеттерінің негізгі түрткілері, яғни оның психологиясының қайнар көзі, бастамасы. Қажеттілік -өмір сүрудің, тіршілік етудің арқауы. Егер табиғи қажеттілік өтелмесе, өмір сүру үшін тиісті жағдайлар болмаса, адам да жануарлар да тіршілік ете алмайды. Ғылыми әдебиеттерде “мотив” ұғымы әртүрлі мағынада түрткі, ниет, ынта, ықылас т.б. ұғымдар арқылы берілген.

Мотив дегеніміз- белгілі бір қажеттілікті өтеуге әсер ететін тұлғаның іштей құлшынысындағы белсенділігі. Мұның өзі іс-әрекетте, қарым-қатынаста, мінез-құлықта көрінеді. Ал, түрткінің сапасы мұратқа ұмтылу, қызығушылық, сенім, әлеуметтік тәртіп саласындағы құндылықтардан көрінеді. Ізденуге себеп болатын бағдар — таңдаған әрекетті мойындап, оны тауып, қажеттілікті өтеудегі ынта-ықылас. Мұның мән-мағынасы қажеттілікпен байланысты деп білсек, қажеттілікті өтеу — тұлғаны белсенділікке ұмтылдыратын қозғаушы күш деп түсінуге болады. Сонда түрткі адамды ынталандырады, ізденуге, оны табуға ықпал етеді. Былайша айтқанда мотив тұлғаның мінез-құлқы мен әрекетіндегі белсенділігін реттейтін жетекші фактор деп танимыз.

Сонымен қатар, педагогикалық-психологиялық зерттеулерді сараптай келе түрткілерді екі топқа бөлуге болады:

Танымдық түрткі:

а) студенттердің жаңа білімді игеруге және ұғыну тәсілдеріне бағыттау түрткілері:

ә) өз бетімен білім алу, оны іс-әрекетінде қолдана білу түрткілері:

Әлеуметтік түрткілер:

а)кең мағынадағы әлеуметтік түрткілер (оқуда белсенділік, ынталылық, жауапкершілік және борышын сезу);

б) ынтымақтастық әлеуметтік түрткі оқу-тәрбие жұмысында өзара әрекеттесуге ұмтылу және үнемі жетілдіру. Адам бойында түрткі яғни матив туындаған кезеңде қызығушылық пайда болады.

Оқу әрекеті баланың дамуының басты шарты, оқушылардың кейінгі саналы өміріне қажетті қызығулардың, түрткілерінің, дағдылардың қалануының негізі болғандықтан, оқыту үрдісіндегі маңызды мәселелердің бірі саналы оқу әрекетін қалыптастыру болып есептеледі. Олай болса, оқу үрдісі баланың әрбір даму кезеңдерінде пайда болатын жетекші әрекетінің сәйкестендіріп, қоршаған дүниені тануға, танымдық қасиеттерін әрекет тәсілдерін меңгеруге, бойындағы қабілеттерін жетілдіруге, жеке тұлға ретінде қалыптастыруға ұмтылдыру қажеттіліктерін туғызады.

Олай болса, мектеп пен оқу орындарында оқушылардың танымдық қызығушылықтарын қалыптастырудың педагогикалық мүмкіндіктері келесі параграфта қарастырылады.

1.2. Студенттердің кәсіби-адами құндылық қасиеттерін қалыптастыру психологиялық-педагогикалық мүмкіндіктері

Елімізде болып жатқан әр түрлі бағыттағы өзгерістер егеменді еліміз жаңа XXІ-ғасырдың табалдырығын аттап, білім беру жүйесін дамытуда біршама табыстарға қол жеткізуде.

Қазақстандағы жалпы әлеуметтік, саяси экономикалық, тәрбиелік және білімдік, мәдениеттік деңгейлеріміздің жаңа сатыға көтеріліп, жаңаша реңге ие болуы, жеке тұлғаны оқыту, білім беру, дамыту жүйесін жақсартуды талап етеді. Сол себебті еліміздің болашағын дамытатын, жетілдіретін болашақ мамандардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру ерекшеліктеріне назар аударуымыз қажет. Болашақ маман тұлғасының қандай да ғылымды меңгеруі оның дүниетанымдық, қызығушылық, шығармашылық ерекшеліктеріне байланысты болмақ. Қазіргі жағдайда қоғамда болып жатқан өзгерістерді терең тану, оның рухани дамуының дәрежесін айқындау, халықымыздың дәстүрлі мұраларынан сусындай отырып, оның даму қасиеттерін бойына сіңіре отырып өзі өмір сүріп жатқан қоғамның даму үрдісіне елеулі үлес қоса алады. Болашақ маман жеке тұлға болып қалыптасуы үшін — ол қоғамдық сананың, адамның тұрмыс тіршілігінің барлық түрлерінен хабарлар болуы керек.

Болашақ маман тұлғасының кәсіби қалыптасуында кәсіптік іріктеудің мақсаты–мамандыққа жарамдыолығын немесе жарамсыздығын анықтау. Ол үшін жеке адамның еркешеліктерін, мамандыққа қоятын талаптарды да жете білген жөн. Осығын байланысты күні бұрын профессиограмма жасалады. Профессиограмма – бұл белгілі бір мамандықтың ерекшеліктерін жеткілікті бейнелеу (жазу), мұндай мәліметтер жеке адамның белгілі мамандыққа жарамдығын, психолог, физиолог және медиктердің көмегімен анықталады. Мысалы, мұғалім мамандығына жеке адамның жарамдылығын анықтау үшін оның басқа қабілеттерімен бірге көру, есту мүшелерін және сөйлеу, психологиялық жағдайы, тіл табыса білуі, есепке алу басты талаптардың бірі болып саналады.

Кәсіптік бағдар беру жүйесіне кәсіптік диагностика, кәсіптік білім беру, кәсіби кеңес беру, кәсіпті іріктеу, кәсіпке бейімдеу кіреді. Кәсіптік диагностика кәсіптік бағлдар беру мақсатына байланысты әрбір оқушыны зерттейді. Осының нәтижесінде мамандықты таңдауда оған баланың қабілетін, ынтасын және дайындығын анықтайды. Ол үшін мынандай әдістерді қолдануға болады: оқушылардың құжаттарын, іс-әрекетінің жемісін (жеке іс, сынып журналы)шығармашылық жұмыстарын талдау, практикалық іс-әрекетін, жүріс-тұрысын (мектепте, қоғамдық орындарда, жанұяда, еңбекте) зерттеу; әңгіме- интервью; педагогикалық эксперимент тесттік жүйелер; жинақтау әдісі. Кәсіби кеңес беру мақсаттары:таңдаған мамандыққа, болашақ маманның денсаулығының сәйкестігін анықтау; болашақ маманның таңдаған мамандықты игерудегі психофизологиялық дайындығын білу; еңбекке орналасуы жөнінде ақпарат алу;

Кәсіптік білім беру-бұл кәсіптік өзі тағдырын өзі шешуде студеттердің бойындағы жеке қасиеттерін, қабілеттін, мүмкіншілігін дамыту.Осы орайдан қарастырғанда студенттердің ынтасының, бейімділігінің, жалпы және динамикасына көңіл аударылуы қажет.

Жоғарыда аталғандарды ескере отырып болашақ маман тұлғасын дайындаудың маңызды да өзекті мәселе екені анық. Осы себептен болашақ маман даярлау ісіне мұқияттылық пен терең білімділікті талап етеді. Дұрыс таңдалған мамандық — жарқын болашағымыздың кепілі.

Қазіргі жағдайда мамандарды кәсіби даярлаудың белгілі бір деңгейіндегі сапасы мен бағыты еңбек нарығында оның бәсекеге түсу қаблетінің негізгі шарты болып табылады. Кәсіби даярлық процесінде жоспарлау, білім алу,өзінің жоғары жеке қабілеті мен қажеттігіне жауап беру мүмкіндігі бар студент еңбек нарығында елеулі орын алуы заңдылық болып табылады. Осыған орай, маманды даярлау сапасы тек қана даму көрсеткіші және оқу орынын тәмәмдау факторы ретінде шешуші ролге ие болып қана қоймай, негізгі өмірлік табысы болып табылады.

Әр түрлі идея адам сенімінің негізі, шындықты терең тану, оның соңынан еріп отыру.

Адамзаттың сан ғасырлық тарихында адамгершілік пен

имандылықтың ұлы қозғаушы күші – сенім. Сенімнің тұрақтылығы мен нақтылығы болашақ маман дүниетанымының қалыптасуына негіз болады. Дүниетанымның қалыптасуы ұзақ және күрделі процесс. Оның барысында жеке көзқарастар және сенім жүйесі дамиды, қалыптасады және жеке адамның әрекет жасауына басшылық етеді. Дүниетаным процесіне әр түрлі факторлар, әлеуметтік, оқыту мен тәрбие, ақпарат құралдары тағы басқалары жатады.

Дүниетанымның міндеттері:

ғылыми көзқарастармен сенімдердің қалыптасуы
ғылымға қарсы көзқарастарға сын қатынастардың қалыптасуы
интелектуалдық сезім мен диалектикалық ойлаудың дамуы
өзіндік сенімдерді топтастыру барысындағы қатал еріктің пайда болу мүмкіндігінің дамуы

Осы барлық міндеттердің шешімі өнегелі, мәдени, экономикалық және экологиялық тәрбиелер нәтижесінде сараланады. Жоғарыда аталған мақсаттар мен міндеттердің орындалуы, болашақ мамандардың дүниетаным аймағының кеңейуін қадағалайды да оның нәтижесі үлкен маңызға ие. Дүниеге көзқарас дүниетанымның құрамдас бөлігі болып табылады. Дүниеге көзқарастың өзі адамның дүниедегі орны жайындағы түсініктердің жиынтығы. Жеке адам болып қалыптасу үшін оның міндетті түрде туған жері, өскен ортасы, тұрақты мемлекеті, ата-анасы, бауыр-туыстары, дос-жарандары, білім алу жолындағы ғылыми орталары т.б. болуы шарт. Осы аталғандардың нәтижесінде адамның дүниеге көзқарасы, дүниетанымы дамыйды. Қортындылай келе дүниетаным жалпы жеке адамның, оның ішіндегі арнайы дайындалатын болашақ мамандардың қалыптасуында үлкен рөлге ие бола отырып, олардың ары қарай нағыз кәсіпті, білікті маман болуына көмектеседі.

Дүниетанымы жоғары, дүниеге көзқарасы кең адам әр уақыттада өзінің мамандығына адал, біліктілік, кәсіби деңгейі жоғары, ойы ұшқыр, қиялы жүйрік болары анық.

Гуманизм мен гуманитарлық білімнен саяси, экономикалық, экологиялық, құқықтық, өнегелік, көркемдік-эстетикалық, физикалық мәдениет және т.б. негізгі тәрбиелерді бойына сіңірген мәдени тұлғаны дамыту, кең мәдени тәсілдерден туындайды.

Тұлға мәселесі психологияда көбіне орталық мәселе болып табылады. Қазіргі уақытта тұлғаның психологиялық мәнін түсінудегі ізденістер аяқталған жоқ. Дәл осы тұлғаның және іс-әрекеттің құрылымы ең бірінші негізгі ғылыми зерттеу әрекетінің мәдени шеңберін анықтайды.

Кәсіби білім беретін оқу орындарындағы болашақ маманның даярлығының сапа көрсеткіші ретінде Д.В. Чернилевский мен О.К.Филатов еңбектерінде негізделген.

Нарықтық қатынастың мәнін анықтайтын өзекті түсінік — бәсеке түсінігі. Мамандардың бәсекеге түсу мүмкіндігіне сәйкес бірқатар параметрлерді бөліп қарастырайық.

Техникалық (мамандық және мамандандандыру: бағдарламаның сағаттық, пәндік, үлгілік негізгі көлемі стандартқа сәйкес даярлық деңгейі немесе оның саласының жоғарылауы мен пайдалану шекарасы, алынатын құжат т.б)
Экономикалық (барлық шыққан шығынды есепке алғандағы маманның даярлығына жіберілетін шығын).
әлеуметтік-ұйымдастырушылық (тұтыну құрылымының әлеуметтік есебі, яғни, бітірушілер мен жұмыс берушілердің, сол сияқты өндірісті ұйымдастырудың ұлттық және аймақтық ерекшелігі).
тұлғаның білім алу қажеттілігін қанағаттандырудағы кәсіби білім беру ролінің артуы,
білім берудің әралуандылығының тиімді түрін іздеу және таңдау;
оқу орындары ұсынатын қосымша білім беру қызметі саласының дамуы;
сәйкес мөлшерлік-құқылық база және психологиялық-педагогикалық қолдауды қамтамасыз етуді қалыптастыру арқылы студенттердің өз бетімен білім алу жолына жағдай жасау;
оқыту мен оқудың тәсілі мен жүйесін дамыту;

Кәсіптік білім беру кейде кәсіптік ақпарат деп те аталады.

Болашақ маман тұлғасының кәсіби дайындығының ғылыми және

жалпы- ғылыми және қоғамдық- саяси пәндерді оқыту жүйесі;

педагогикалық оқыту жүйесі;
психологиялық оқыту жүйесі;
әдістемелік оқыту жүйесі;
студенттердің дүниеге танымдық көзқарасы туралы білімі мен біліктерін қалыптастыру;
студенттердің жалпы педагогикалық білімі мен зерттеу біліктерін қалыптастыру;
студенттердің жалпы психологиялық білімі мен танымдық біліктерін қалыптастыру;

Кәсіптік бағдар беру жүйесіне кәсіптік диагностика, кәсіптік білім беру, кәсіби кеңес беру, кәсіпті іріктеу, кәсіпке бейімдеу кіреді. Кәсіптік диагностика кәсіптік бағлдар беру мақсатына байланысты әрбір оқушыны зерттейді. Осының нәтижесінде мамандықты таңдауда оған баланың қабілетін, ынтасын және дайындығын анықтайды. Ол үшін мынандай әдістерді қолдануға болады: оқушылардың құжаттарын, іс-әрекетінің жемісін (жеке іс, сынып журналы)шығармашылық жұмыстарын талдау, практикалық іс-әрекетін, жүріс-тұрысын (мектепте, қоғамдық орындарда, жанұяда, еңбекте) зерттеу; әңгіме- интервью; педагогикалық эксперимент тесттік жүйелер; жинақтау әдісі.Кәсіби кеңес беру мақсаттары: таңдаған мамандыққа, болашақ маманның денсаулығының сәйкестігін анықтау; болашақ маманның таңдаған мамандықты игерудегі психофизологиялық дайындығын білу; еңбекке орналасуы жөнінде ақпарат алу;

Студенттің психологиялық дамуындағы –іс-әрекеттің мәні.

Сондықтан жоғары оқу орындарында болашақ мамандарды білім нәрімен сусындату, өз бетімен білім алуын, өзін-өзі тәрбиелеуін үнемі жетілдіріп отыру қажет.

Кәсіби педагогикалық әрекеттердің ғылыми ортақ категориясы тәрбие. Тәрбие сөзінің мағынасы – дүниеге келген қорғауды қажет ететін, өмірге қалыптаспаған жас баланың алғашқы тамақтануынан, қадам басуынан басталады. Тәрбие- жеке тұлғаны қалыптастыру жолында мақсатты және ұйымдасқан түрде жүзеге асырылатын процесс. Аға ұрпақ өзінің жинақталып, сараланған тәжірибесін кейінгі ұрпаққа беруі тәрбиенің кең әлеуметтік мәні болып табылады. Жас кезінде қалыптасқан әдет, дағды т.б. қасиеттер бала болашағының негізі. Егер жас күнінде есі, жадысы қалыптасып келе жатқан кезден бастап дұрыс тәрбиеге жүгінген бала тағдырының болашағы жарқын болмақ. Жас баланың жеке тұлғаға жетем дегенге шейін қаншама тәрбиелік ортаны, қарым-қатынас пен адамдар ықпалын бастан кешіреді. Сондықтанда бала өмірінде, тәрбиесінде үлкен маңызға ие балабақша, мектеп, университет сияқты орталарды дұрыс таңдау қажет. Осы аталғандармен қатар, бала әрдайым өзіндік тәрбие үстінде болады. Өзіндік тәрбие негізін өз бетімен білім алу, өзін-өзі жетілдіру, туа біткен талант немесе дарынын аңғарып өз бетінше дамыту, өзіндік дайындық т.б. жатады. Дегенмен өзіндік тәрбие өзгелердің көмегімен немесе ықпалымен, әсерімен болады. Кейбір жағдайларда біреуге еліктеу, табыну немесе құрмет тұтудан да өзін басқаша өзіндік тәрбиелеу пайда болуы әбден мүмкін. Тұлғаның қалыптасуы педагогикалық құбылыстың бірі болып табылады. Өзіндік тәрбиенің мәні субъектінің тәрбиеге араласу нұсқауларындағы әлеуметтік-мәдени үлгі ретінде тәрбиеленушінің өзі ғана бола алады.. Тәрбие процесі мен таным әрекетінің қалыптасып дамуын іске асыруда ортақ мақсат, өзіндік тәрбие мен өзіндік білім алудың ролі ерекше.

Өзін- өзі тәрбиелеу деп- адамның белгілі мақсатқа бағытталған, өз сапасын жетілдіру арқылы, кемшіліктерінен арылу әрекеті.

Сондықтан тұлғаның білімге ұмтылысы үнемі құпталып, жол көрсетіліп отырылуы тиіс. Осыдан кейін оқуға деген ынтасы, оған итермелейтін түрткісі, икемдейтін ерік қайраты пайда болады. Егер білімді меңгеруге оқуға өзі талпынбаса, ұмтылмайынша, өзіндік дара сапасын қалыптастырмайынша, білімге деген ізденісін тудырмайынша, оның адамгершілік,дүниетанымының қалыптасуы мүмкін емес.

Әр адамның іштей рухани қалыптасуы ең алдыменен өзінің ішкі сезімдерінің жұмысы бола тұрса да,оны тәрбие жұмыстары арқылы қанаттандырып, қолдап бағыт- бағдар беріп отыруға да байланысты — деген С.Л.Рубинштейн.

Өзін- өзі тәрбиелеу, өзін-өзі білімдендіру,қайта тәрбиелеу болашақ

маман тұлғасын қалыптастыруда ерекше орынға ие.

Студенттік кез-бұл ерекше әлеуметтік категория, жоғарғы білім беру институтымен ұйымдастырыла біріктірілген адамдардың ерекше қауымдастығы. Бұл әлеуметтік-кәсіби категория XІ-XІІ ғ.ғ. алғашқы университеттер пайда болғаннан бері тарихи құрылған. Студенттік шақ білімдер мен кәсіби іскерліктерді мақсатты, жүйелі игеруші, ұйғарылғандай, табанды оқу еңбегімен айналысатын адамдарды қамтиды.

Әлеуметтік топ ретінде кәсіби бағыттылығымен, болашақ мамандыққа тұрақты қатынастың қалыптасғандығымен сипатталады, бұның өзі кәсіби таңдаудың дұрыстығының, студенттің таңдап алған мамандық жайлы ойының барабарлығы мен толықтығының мәні болып табылады. Соңғысы мамандық қоятын талаптар мен кәсіби іс-әрекеттерін білуді қамтиды.

Зерттеулер нәтижелерінің көрсетуінше, студенттердің мамандық жайлы елестетулер деңгейі (біркелкі және біркелгі емес) оның оқуға деген қатынасының деңгейімен теңестіріледі: студент мамандық жайлы неғұрлым аз білсе, соғұрлым оның оқуға деген қатынасы жағымсыз болды.

Ал, әлеуметтік-психологиялық аспектіде студенттік кезең басқа топтармен салыстырғанда, білімділіктің неғұрлым жоғары деңгеймен және танымдық мотивацияның жоғары деңгейімен ерекшеленеді. Сонымен бірге студенттік шақ — әлеуметтік қауым, яғни ол аса жоғары әлеуметтік белсенділікпен интеллектуалдық және әлеуметтік кемелділіктің жеткілікті үйлесімді арақатынасымен сипаталады.

Студенттік кездің осы ерекшелігін есепке алу- оқытушының әр студентке педагогикалық қарым-қатынас партнері ретінде, оқытушы үшін қызықты тұлға ретіндегі қатынастарының негізінде жатыр.

Тұлғалық, іс-әрекеттік тұрғыдан студент белсенді, өз іс-әрекетін өз бетінше ұйымдастыратын педагогикалық өзара әрекеттесу субъектісі ретінде қарастырылады. Оған танымдық және коммуникативтік (біліктілік) белсенділіктің нақты, кәсіби бағдарланған міндеттерін орындау ерекше бағыттылық тән. Студенттік кез үшін оқытудың негізгі формасы таңбалық-контекстік болып табылады. (А.А. Вербицкий).

Студенттік кезді әлеуметтік-психологиялық сипаттау үшін маңыздысы- адам дамуының осы кезеңінің қалыпты экономикалық тұрақтылықтың қалыаптасуымен, ата-аналық үйден кетіп, өзінің отбасын құруымен байланысты болуы.

Студенттік кез- адамның, жалпы тұлғаның қалыптасуының, сан алуан қызығушылықтардың көрінулерінің орталық кезеңі. Бұл спорт рекорттарын орнату, көркемөнер, техникалық және ғылыми жетістіктерге жету, адамның болашақ (қайраткер), кәсіпкер ретінде қарқынды және белсенді әлеуметтену уақыты. Осыны оқытушы оқу іс-әрекеті мен жоғары оқу орнындағы педагогикалық қарым-қатынасты ұйымдастыру мазмұнында, проблематикасында және тәсілдерінде есепке алады.

Студенттік негізгі еңбегі оның шығармашылық қабілеті арқылы дамиды. Оған студенттің өзіндік шығармашылық жұмысы, (СӨЖ, СОӨЖ) тапсырмаларын орындау арқылы да психологиялық даму ерекшеліктері байқалады.

Қоғамда болып жатқан жаңа әлеуметтік-экономикалық ұсыныстар толық білім жүйесіне күмәнсіз қатысты. Осы орайда ҚР-ның жоғары оқу орындарындағы білікті мамандар даярлаудағы кәсіби дайындық деңгейі мен қазіргі заманға лайықталынған жағдайда өздігімен ойлай және жұмыс істей алу үлкен маңызға ие.

Жалпы мамандарды даярлауда СӨЖ-ның орны ерекше. Сонымен қатар, жоғары оқу орындарындағы барлық ғылыми сабақ түрлері студенттердің өзіндік шығармашылық жұмыстарының дағдылары мен түрлі өзіндік жұмыстарға ынталандыру үшін құрастырылынған.

Жоғары оқу орындарындағы білікті мамандар дайындау, оқу-тәрбие процесінде толық факторлар қатарын құрайды. Осы факторлар ішінде профессор-оқытушылар құрамы ұйымдастырып, бағыттап және қадағалап отыратын СӨЖ маңызды орынды алады. Аталмыш жұмыстың қалай ұйымдастырылуы, жас маманның күрделі сұрақтарды өзіндік шеше білуімен және білімінің тереңдігімен беріктігіне байланысты.

Өзіндік жұмыс астарынан, білімді іздеудегі ой қортындылауды, оны бекітуді, дағды мен іскерліктің дамуын және білімді жалпылау мен жүйелеуді, арнайы уақыт бөлінген дидактикалық мақсатты орындау барысындағы оқытушылар ұйымдастырған студенттердің белсенді әркетін түсінуге болады.

Өзіндік жұмыс дидактикалық құбылыс ретінде, бір жағынан, студенттің әрекет объектісімен оның міндетті түрде орындау қажет оқу тапсырмасын көрсетсе, екінші жағынан, сәйкестендірілген әрекеттің пайда болу формалары: студенттердің тапсырманы орындау барысындағы есі, ойлауы, шығармашылық қиялы оны жаңа жетілген білімді меңгеруге немесе меңгерген білімінің тереңдеуі мен кеңеюіне алып келеді.

Студенттің өзіндік жұмысы бұл оқытудың құралы, ол төмендегі көрсетілгендерден тұрады:

әрбір нақты жағдайды қорыту, нақты мақсат пен тапсырмаға сәйкес.
белгілі бір танымдық тапсырмаларды шешудегі студент білімінің көлемі мен деңгейі, дағдысы мен іскерлігі әрбір белгіленген кезеңде қалыптасып отырады.
жаңа танымдық тапсырмалар шешуде студенттер өз білімінің жүйелік қорындағы психологиялық құрылымын және үлкен ағыстағы ғылыми әрі қоғамдық ақпараттарды бағдарлай біледі.

мақсаты мен міндеттері:

негізгі мақсат – студенттерді өз бетімен жұмыс істеуге үйрету.
мақсатқа сәйкес келесі тапсырмалар қатары:
студенттерді өздігімен білім алудағы қызығушылық пен қажеттілікке тәрбиелеу.
шешім қабылдаудағы танымдық мүмкіндіктердің, инициативаның, шығармашылық ойлаудың дамуы.
өзіндік жұмыс кезінде белгілі бір мақсат пен тапсырмаларды шешу және қоя білуді қалыптастыру.
тәсілдерді қолданудағы зерттеу дағыдыларын сіңіру және өзіндік жұмыстың тәсілдері мен ұйымдастыру формасы.
студенттердің оқу материалдарын таңдау және анализдеу қабілетін дамыту. Психология-педагогикалық ғылымда білімді өздігімен меңгеру ақыл дамуының бірден-бір көрсеткіші. Өзіндік жұмыс барысында студенттердің интеллектуалды белсенділігін қалыптастыруға үлкен мүмкіндік бар.

Студенттің өзіндік жұмысына мыналар жатады:

оқу әдебиеттерімен жұмыс;
қосымша әдебиеттермен жұмыс;
сөздіктер мен энциклопедияларды еркін бағдарлау;
библиографиялармен жұмыс істеу;
коллоквиум мен семинарларда өз көзқарасын білдіру;
конспектілеу, тезистер құрастыру, аннотациялар жасау, шығармалар, рефераттар, пікірлер жазу;
көрнекіліктер дайындау т.б.

Студенттердің өзіндік жұмысы оқу процесінің бір бөлігі болып табылады. Сондықтан бұл жұмысты әрекетке айналдыру өз білімін жетілдіру үшін, ұйымдасқан педагогикалық бағытты студенттің интеллектуалды белсенділігіне айналдыру.

Білімге ұмтылу және өзіндік білімін жетілдіру, белгілі дәрежеде тұлғаның келешектегі мақсатты нұсқауы. Оқытудың жетістігі оқытушыға тәуелді, дегенмен, студенттердің қалай жұмыс жасауы да жетімсіз дәрежеде болмауы тиіс. Студенттердің кәсіби қабілетімен, психологиялық даму деңгейін қалыптастыруда төмендегідей сабақ түрлері арқылы, педагогикалық талаптар қойылады.

Дәрісте:

дәрісті белсенді тыңдау;
тақырыптағы маңызды мәселелердің астын сызып көрсету;
негізгі ережелерді конспектілеу;
қортынды жасау;
нәтижесін өңдеу және дамыту;
дәрістің мазмұнына, дәріске дайындалу барысында материалдарды өңдеу жұмысымен айналысу;

Практикалық сабақтарда;

теориялық материалдарды меңгеру;
құбылыстың мәнін анықтауда, оның үлгісін құру;
өз іс-әрекетіне міндеттер қою;
оқытылған материалдарды тәжірибеде қолдануға дағдыландыру;
іс-әрекетті жүргізу барысында,құбылыстың дамуын анықтау, оның себебін табу;
дағдыландыру және үйретудің аргументті дамуы,сонымен бірге қарастырылған ережелерді негіздеу;

Тәжірибелік сабақтар;

зерттеу дағдыларын қалыптастыру;
кәсіби іскерлікпен зерттеу;
қарастырылып отырған теорияның, пәндік мәнін анықтау;
математикалық тәжірибелерді сұрыптау және оны есептей білу дағдысын қалыптастыру;
өңдеу техникасы, әртүрлі техникалық құрылғылармен жұмыс істеу дағдысын қалыптастыру;

Семинар сабақтарында;

теориялық және кәсіби ойлауды дамыту;
ғылыми және кәсіби сөйлеу мәдинетін қалыптастыру;
ұжымда шығармашылық тұрғыда жұмыс істеу дағдысын дамыту;
теориялық тұрғыда ұсынылған ғылыми дағдыны қалыптастыруды негіздеу;

Аудиториядан тыс әртүрлі өзіндік білім алатын СӨЖ-ның түрлері бар:

дәріс материалдарын конспектілеу және оқулықтарды жүйелі талдау;
түп деректерді конспектілеу;
симинар сабақтарына дайындық жасау;
үй жұмыстарын орындау;
сынақ және емтиханға дайындық жасау;
баяндамалар мен хабарламаларға дайындық жасау;
реферат жазу;
олимпияда және әртүрлі сайыстарға қатынасу;
студенттік конференцияларына қатынасу;
өндірістік және басқа да тәжірибелер кезінде мекемелерде дәріс оқу;

Тәжірибеде конспектілеудің ережелері анықталып,студеттер таныстырылды. Бұл:

конспектілеудің алдында шығарманың мазмұнын анық білу үшін кітапты, мақаланы немесе жұмыстың біткен бөлігін зейінмен оқу;
конспектіде тек оқыған адамның өз сөзі ғана емес анықтамалар, сандық материалдар,түрлі ескертпелер болуы мүмкін, конспекті қысқа және анық болуы керек;
конспектілеуде тек оның мазмұнына ғана мән бермей, жазылу формалары сақталуы тиіс. Конспекті қолдануға тиімді болуы қажет;
конспектіге өз ойыңды жазу үшін орын қалдыру қажет;

Студенттердің өзіндік жұмысының негізі және оны жүргізу технологиясы.

Оқу жоспарында өзіндік жұмысты іске асыру көбіне студенттердің аудиториялық сабақтарында оқытушының жетекшілігімен іске асырылады.

ІІ ТАРАУ. СТУДЕНТТЕРДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ

2.1. Болашақ психолог-педагог мамандардың даму ерекшеліктерін қалыптастыру жолдары

Ұсынылып отырған тұлғаны типологиялық тұрғыдан зерттеудің негізгі ерекшелігі, біріншіден, ол тұлғаның өмір жолында қалыптасатын және осы өмір жолының әр кезіндегі оның өмірлік әрекетін қамтамасыз ететін жоғары жеке қасиеттері мен қабілеттерін айқындауға бағытталған.

Мұнда тұлғаның сана- сезімін, әлеуметтік ойлауын, оның белсенділігін (бастамашылдық және жауапкершілік), уақытты ұйымдастыру қабілеті сөз болып отыр. Бұл қабілеттер осы тұлғаның өмірлік ұстанымы, өмірлік бағыты мен болашағымен, өмірінің мәнімен байланысты. Типологиялық зерттеу әдісі екіншіден, тұлғаларды әдеттегі өмірлік оқиғаларға анағұрлым жақын жағдайларда зерттеуді көздейді, сондықтан студенттік кезеңдегі осы оқиғалар ішінде жүрген психолог-практиктер қол жеткізе алады. Типология, үшіншіден, тұлғаның өмірлік қабілеттерінің өмірлік генезисі- ретроспективасын (ынталылықтық, жауапкершіліктің дамымау себептері) анықтауға және олардың дамум келешегіне мүмкіндік беретін әдіс. Ең аяғында төртіншіден, тұлғаның жоғары қасиеттерінің қалыптасу типологиясы- тек психологтар ғана емес (әдеттегі психодиагностикалық әдістер), сонымен бірге өзін-өзі дамыту субъектісі ретінде тұлғаның өзі де қол жеткізе алатын технологияларға негізделген әдіс болып табылады.

Типологиялық әдістің аталған ерекшеліктері оның ғылыми-зерттеу, сондай-ақ қолданбалы мақсаттар, оның ішінде — жоғары оқу орнындағы психологиялық қызмет мақсаттарында қажеттілігін көрсетеді.

Мұндай қызмет құру тек қана жоғары мектепте даярланып жатқан мамандардың (кадрлардың) кәсіби біліктілігін арттыру міндетімен емес, ең алдымен жоғары оқу орнындағы тұлғаның дамуына, өзін-өзі дамытуына және өзін-өзі көрсетуіне толық қанды жағдай жасаумен байланысы қажет. Психология ғылымында көп жылдар бойы орын алып келе жатқан, іс-әрекетке ерекше көңіл бөлу, оны тұлғаның өмірлік жолымен әрекетінен бөліп қарау тәжірибеге де тән болды. Жоғары оқу орны немесе мектеп болсын, оқу іс-әрекеті міндеттері бірінші орында тұрды да, ал тұлға өзінің өмірлік, кәсіптік және жеке проблемаларымен еленбей қала берді.

Студенттік жастық тұлғаның әлеуметтік бейімделуі, әлеуметтік және әлеуметтік-психологиялық жетілуі тұрғысынан, оның адамгершілік, адамдық қасиеттері тұрғысынан алғанда ең жауапты кезең екенін дәлелдеудің қажеті жоқ. Педагогикалық психологтардың талай рет айтқан тұлғаның білім алуын жасанды шектеу, әлеуметтік инфантилизм қауіпі, ал кейде-студенттік өмірмен толығымен ажырау қауіпін дәлелдеудің қажеті жоқ. Қазіргі кездегі педагогикалық тәжірибені ұйымдастыруда студентке өзінің кәсіптік дербестігін, жауапкершілігін тәрбиелеуге, болашақ кәсіби қызметінде өз орнын саралауға, олардың даму перспективасын айқындауға беретін мүмкіндіктері елеусіз.

Ұжымнан сыртқы, бірақ студенттік өмірдің жеке формасына тікелей қатысты қарама-қайшылықтар шешілмеген, ұжымдық талқылау, пікірталас, ұжымдық сараптама жасау, бірлесіп шешім қабылдау қабілеті дамымайды. Соңында не болашақтағы кәсіби қызметке дайындық, не белгілі бір әлеуметтік және адамгершілік тәжірибедегі адамдық жетілуі қалыптаспай қалады.

Айтылғандардың негізінде, жоғары оқу орнындағы психологиялық қызмет міндеттерінің қатарына, біріншіден, тұлғаның негізі жоғары оқу орнындағы дайындық жүйесіне енгізілуі божалып отырған әлеуметтік жұмыс саласына тартуда көмек көрсетуді кіргізуге болады. Мұнда қарым-қатынас теориясы, кәсіби- құқықтық қатынастарды құрудың әлеуметтік шеберлігі мен технологиясы теориясы, тұлғаның қалпына келтіру теориясы және т.б. – бюрократтық -басқару жолымен шешіліп келген барлық әлеуметтік проблемалар сөз болып отыр.

Жоғары оқу орнында психологиялық қызмет бірінші кезде әлеуметтік жұмысты ұйымдастыруда, оқытуда көмек көрсете алар еді, екіншіден, жоғары біліктілікті талап ететін дәстүрлі психодиагностикадан басқа, қызмет тәжірибесіне жүзеге асыру түрлері төменде сөз болатын студент пен оқытушының тұлғасына типологиялық диагностика жүргізу де мүмкін болар еді.

Мұндай диагностика қиын және тұлғаның дамуына мүмкіндік бертін міндеттердің, оның рефлексия өрісін кеңейте және тақтылай отырып, тұлға проблемаларының қалыптасуына өз кезегінде көмек көрсететін жекелік-кәсіби және әлеуметтік өмірлік пішінін айқындауға мүмкіндік берер еді.

Сондай-ақ психологиялық қызметтің кәсіптік қызмет пен оның жағдайлары, қызмет сараптамасы, әлеуметтік жұмыс т.б. үлгісі болатын студенттердің, студенттер мен оқытушылардың бірлескен іс-әрекетінің әртүрлі формаларын ұйымдастыруды жүзеге асыруы мүмкін. Бірлескен іс-әрекеттің бұл формаларына тренингтерді іскерлік ойындар мен оны ұйымдастырудың тиімді технологияларын қосуға болады. Сонымен мұндағы базалық деңгей тұлғаның бірлескен іс-әрекетке релевантты типологиялық ерекшеліктерін білу болып табылады.

Психологиялық қызмет міндеттерінің кеңдігі жеке кеңес берумен, өмірдің қиын жағдайларына тап болған, стрессті басынан кешірген және т.б. тұлғаларға психологиялық қолдау көрсету түріндегі психологиялық әңгімелесумен де байланысты болуы мүмкін. Мұндай кеңес беру психологиялық қызметтің түрлі функцияларды жүзеге асыру барысында біртіндеп жинақталған типологиялық деректер банкіне сүйенеді.

Ақырында, психологиялық қызмет болашақта өзіне тұлға мүмкіндіктерінің белгілі бір кәсіби мамандық жұмысына сәйкестігін айқындау принципі бойынша талдау функциясын ала алады, тұлғаның негізгі алғашқы және студенттік кезеңде қалыптасқан типологиялық деректері негізінде анағұрлым дәл кәсіби бағдарға мүмкіндік бере алатын болады. Мұндай қызмет атқару үшін психологиялық қызметте кәсіптік талаптардың, профессиограммалардың, кәсіби міндеттердің типтік үлгілерінің, берілген кәсіптік қызметтің психологиялық, жеке бас мүмкіндіктеріне, қабілеттеріне, деректерге максималды жақындатылған бағыттардың сипаттамасының жетік құрылған тізімі болуы керек. Қызмет әрекетінің бұл бағыты психологтардың жұмыс істейтін мамандармен ең тығыз қатынаста жүзеге асырылуы тиіс кәсіби-психологиялық сараптамаға өсуі мүмкін.

Жоғары оқу орнының психологиялық қызметінің, студенттер тұлғасының даму мақсатына сүйенетін қызметтері мен міндеттерінің қысқаша тізімі осындай.

Типологиялық әдіс пен оған негізделген диагностиканы және әдеттегі дәстүрлі психодиагностиканы бір-біріне қарсы қоймай, жоғары оқу орнындағы психологиялық қызмет тәжірибесінде типологияны қолдану ұсынылды, өйткені ол студенттік кезеңге тән болып келетін міндеттер, қиындықтар, проблемалар, оларды шешу әдістері мен тәсілдері сипаттамасын игереді. Біз ұсынып отырған типология студенттердің түрлі топтарымен (белгілі бір негізде типтік) жүргізілетін кәсіби-психологиялық және әлеуметтік — психологиялық жұмыстың анағұрлым жалпыланған стратегияларын (әрбір тұлғаға қатысты) әзірлеуге мүмкіндік береді.

Зеттеудің психодиагностикалық және жобалау әдістері құрайтын типологиядан ерекшелігі ( Кеттел. Айзенк және т.б.) ұсынылып отырған диагностика жоғары оқу орнындағы кәсіби даярлықтың, кәсіптік маңызды сапалардың, тұлғаның талаптануына негізделген кәсіптік болашақ жоспарлардың қалыптасуымен байланысты болуы мүмкін.

Типологиялық диагностика студенттік өмірдің түрлі міндеттерін шешу қабілеті оның түрлі қарама-қайшылықтарды шешуде таңдаған стратегиялары оның студенттік социумда қатысу қабілеті туралы кері байланыс негізіндегі тұлға туралы жаңа біліммен толығып отыратын прогрессивті, яғни ашық типология әдісіне негізделген. Типологиялық диагностика студенттік жасқа, рефлексиялардамуы жасы ретінде –тек ғана өзінің жеке қасиеттері емес, сонымен бірге шындық өмірдегі кәсіптік жағдайларда қолданылған қасиеттерді тануға бірдей қарайды. Сондықтан ол басқа анағұрлым қиын түсіндіруді талап ететін диагностикалық әдістер қолданыла алмайтын өзін-өзі тану әдісі ретінде болуы мүмкін.

Студентті өзін-өзі танудың мұндай әдісіне қатыстыру ондағы өз мүмкіндіктерін сараптау қажеттігі мен қабілетінің қалыптасуына мүмкіндік береді; оны мұндай сараптамаға қажетті критерийлермен қаруландырады.

Жоғарыда айтылғандай, типология тұлғаның жоғары, өмірлік құнды білімін және тұлғаның санасы типтері туралы прогресивтік типология әдісі негізінде алынған деректер оның әлеуметтік ойлауы, белсенділіктің негізгі түрлері –ынтылылық және жауапкершілік, талаптанудың семантикалық интегралы, өзін-өзі реттеу, қанағаттанушылық және соңында, тұлғаның уақыттыұйымдастыру қабілеті туралы зерттейді.

Психологияда ең аз зерттелгені: тұлғаның уақытты ұйымдастыру қабілеті немесе тұлғаның қызметі мен бүкіл өмір жолына қатысты өзекті қабілеті болып табылатын тұлғаның уақытты ұйымдастыру. Көп жылдық зерттеулерден алынған деректерде тұлғаның уақытты ұйымдастыруының типологиялық концепциясы құрылған. Онда ұсынылған: уақытты мезіну, бастан өткізу және тұлғалардың түрлі типінде әр түрлі формада көрінетін іс-әрекет уақытын тәжірибелік ұйымдастыру кіретін тұлғаның уақытты ұйымдастырудың үш компонентті құрылымы. Мысалы, біріншілерінде уақытты өткізу бір типте іс-әрекетті тиімді реттеу және өзін-өзі реттеу жүзеге асырылады, екіншілерінде ол ойдағыдай ұйымдастырылмайды, үшіншілерінде іс-әрекеттің түсінілуі мен жүзеге асырылуы арасына тосқауыл қояды. Сана да дәл осындай: біріншілерінде бір типте бүтіндей өмір уақытын сезіну және түсіну функциясы; екіншілерінде – солардың ғана кәсіби іс-әрекеті алда тұрады; біреулерінде ол уақыт мәселелерін іс-әрекеті тиімді ұйымдастырмаумен, екіншілерінде — өмірде уақыттың жетіспеушілігімен және т.б. байланыстырады.

Уақытты жеке ұйымдастыру концепциясы өзіне түрлі кәсіптегі қызметтің уақыт тәртібін зерттеу нәтижелерін қоса алады (мысалы, француз психологы Ш. Годбуа 20 жыл бойы екі ауысымдық еңбек кестесімен жұмыс істейтін мейірбекелердің уақытты ұйымдастыру режимін зерттеген). Әр түрлі кәсіптерде кездесетін қызметтің уақыт тәртібінің бірнешеуі аталып көрсетілді: анағұрлым танымалы уақыт тапшылығы (оның қызметті орындауда жетіспеушілігі) лимит режимі ( мұнда субъект жұмысты мерзімінде аяқтау үшін белгілі қысыммен, жеделдетіп орындауы тиіс), қызметтің аяқталуы мерзімі көрсетілмеген режим (жазушы, суретші, ғалымдардың шығармашылық кәсіптерінде кездеседі), жұмысты жүзеге асыруда тиімді уақыт режімі (орташа нормативтік) және т.б. әр түрлі субъектілердің іс-әрекеттің белгілі бір режимінде қалай жұмыс істеуін зерттеу барысында тұлғаның уақытты ұйымдастыруында маңызды фактор уақыттың іштей не сырттай берілуі факторы болып табылатыны анықталды.

Тұлғаның уақытты ұйымдастыруының кәсіп талаптарына сайлығы не сай еместігін зерттеу көрсеткендей, әр түрлі типтер уақыттық түрлі режимдерінде артықша тиімді де тек бір тип ғана (оңтайлы деп аталған) барлық режимде де сәтті. Мұндай деректер кәсіби іріктеу үшін де (мысалы, уақыт тапшылығы қайшы келетін типтер бар және керсінше уақыт тапшылығында табысты типтер бар), ол тренинг үшін негіз болып табылады. Сондай-ақ зерттеушілердің көрсеткендей, бір типтерде рефлексия болмайды (уақыттағы өз іс-әрекеті бейнесі), енді біреулерінде рефлексия адекватты емес-олар өз іс-әрекеті қабілетін, шын мәнісінде болып жатқанын басқаша сезінеді және т.б. Бұл өз кезегінде сана деңгейінде жүзеге асырылатын кәсіби даярлыққа және іс-әрекетті сана-сезім арқылы реттеу қабілетіне белгілі бір шектеулер қояды.

Басқа жекелік типологияларға сәйкес кәсіп сипаты мен тұлға жауапкершілігі арасындағы байланыстылықты анықтау мүмкін болмай отыр (кәсіптің тұлға жауапкершілігінің “үлес салмағы” бойынша артықшылығы) алайда тұлға “пігінінің”, жауапкершілік типін диагностикалау негізінде кәсіптік бағдармен іріктеу үшін бір қатар сипаттамаларды әзірлеуге болады. Сонымен, әсіресе Батыс пен АҚШ-та егжей-тегжей зерттелген жауапкершіліктің ерекше “факторы” мен кескіні просоциалды, көмек көрсету іс-әрекетімен, аффилиация, көмек көрсетуге дайын тұрумен байланысты жауапкершілік.

Жауапкершіліктің бұл түрі, сөзсіз гуманистік кәсіппен тығыз байланысты (мейірбеке, бала тәрбиешісі және т.б.). Басқа тәуелсіз жауапкершілік факторы іс-әрекеті соның ішінде уақытты да ұйымдастырумен байланысты.

Біз қызметті жүзеге асырудың жауапкершілікті тәсілінің критерийлерін ұсындық ( жұмысты белгіленген уақытта, кездескен қиындықтар мен өзгерістерге қарамай сапалы орындауы). Кейбір типтердің жұмысты мерзімінде істеп бітірген, бірақ оның деңгейін талапқа сай белгілі бір жоғары деңгейде орындалмағаны анықталды. Жауапкершілікті іс-әрекет критерийлерінде көрініс тапқан, іс-әрекеттің негізгі шарттарын өздігінен жүзеге асыру талабын барлық сыналушылар орындай бермейді. Кейбіреулері іс-әрекеттің жауапты тәсіліне дайын екендігін көрсетеді, бірақ егер де аяқ астынан жағдай, қызмет шарты өзгерсе, қарама-қайшылықтар пайда болса, оны жүзеге асырмайды.

Осы зерттеуді жүргізген Л.И. Дементии осы жауапкершілік критерийлері мен олардың жеке сипаты белгілі бір типтегі артықтығының терең байланысын тапты.

Анағұрлым мәнді факті ынталық пен жауапкершілік арасындағы байланыстың болуы немесе (болмауы). Жоғары сынып оқушыларына жүргізілген ынталылықты зерттеу студенттерді іріктеуде де жалғастырылды. Жалпы алғанда осыдан жастардың ынталылығының (бастамашылыдық) деңгейінің төмен екендігі анықталды, бұл тек ғана орындаушыларға айналған біздің қоғамымыздағы адамдардың жеке және психологиялық жай-күйіне сәйкес келеді.

Бастамашылдық пен жауаптылық байланысын зерттеулерде көрсеткендей, бір қатар тұлға типтерінде бастамашылдық алда тұрады, екіншілерінде- жауапкершілік (орындау сипатындағы), үшіншілерінде бастамашылдық пен жауапкершілік арасында іштей қарсылық туындайды.

Мысалы, ынталылық көрсеткісі келген адам оны өзі басып тастайды, іс-әрекетті өздігінен жасай алмау себебінен туындайды. Тек қана тиімді (оңтайлы) типте ғана бастамашылдық пен жауапкершіліктің үйлесімді байланысы айқындалды, мұнда ол өзі орындай алатын шамада ғана ұсынады (бастамашылдық, ынталылық көрсетеді).

Тұлғаның белсенділігі “пішіндерін” айқындаған бұл деректер әдеттегі диагностикалық көрсеткіштерден топтағы белсенділікке көмек көрсететін немесе бөгет болатын, сондай-ақ тұлғаның өмір жолындағы ерекшеліктеріне (тапшылықтар, қарама-қайшылықтар) әлеуметтік-психологиялық жағдайларға, контекске бағытаумен ерекшеленеді.

Сондықтан оларға негізделген ұсынымдар тұлғаның өзіне өмірбаянындағы проблемаларын (соның ішінде әлеуметтік-психологиялық) түсінеге және психологпен бірге тұлғаның өмірдегі, кәсіптеге еркін, шығармашылық менін көрсетуге мүмкіндік беретін өмірлік стратегиялар мен әдістерді саралауына мүмкіндік береді.

Осылайша, тұлға аралық және жеке бастағы белсенділік тапшылығының себептері анықталды. Ұжымды тәрбиелеу туралы утопия құлаған қазіргі жағдайда, тұлғаға психологиялық көмек көрсету қызметі психотерапевтикалық тар шеңберде емес, өмірлік, кәсіптік, әлеуметтік-психологиялық қатынаста типологиялық деректер алу, тұлғамен психологиялық жұмыс жүргізу әдісін меңгерген психологқа берілуі тиіс.

Соңғы жылдары тұлғаның әлеуметтік ойлауы деп аталатын дербес сана-сезім жай-күйі туралы алынған деректер, өз кезеңінде, мұндай жұмыс сана деңгейінде қаншалықты жүзеге асырылуы мүмкін екенін, бұл сана-сезімнің тапшылығықандай екенін түсінуге мүмкіндік береді.

Бір қатар халықаралық статистикалық деректерге сәйкес, белгілі бір кезеңде біздің қоғам анағұрлым білімді деп саналды. Біздің зерттеуіміз көрсеткендей, студент жастардың білім алуда ерекше зиялылығы байқалады (зиялылық белсенділіктің әлеуметтік белсенділіктен артық тұруы, вербализм т.б.). Бірақ осындағы қарама-қайшылық мынада, қоғамның интеллектуалдық қорын иеленуші ретіндегі интеллекті мен интеллигенция біздің қоғамымыздағы әлеументті құндылық болған жоқ. Осының салдарынан тұлғада, әсіресе өзін-өзі тануға, өзін-өзі бейлеуге бейім жас шағында интеллект туралы жеке және әлеуметтік құндылық ретінде түсінік болмайды, сондықтан да өз ойлауын саналы түрде жетілдіруге, өзінің интеллектуалдық жұмысын белгілі бір түрде ұйымдастыруға талпыныс жоқ.

Зерттеулер көрсеткендей, студенттер өз көзқарастары тұрғысынан ақылдық маңызды сапасы ретінде рефлексияны атайды. Алайда сауалнамаға ауыл интеллектінің қалаған қасиеттері мен оларды барының ( жоғы немесе дамытуды талап ететін) арасындағы айырмашылықты көрсетуді талап етуде студенттердің бұл айырмашылықтарды жіктеп бере алмағандары белгілі болды.

Олардың өздерінің интеллектісін қаншалықты қолданатынын айта алмайды және т.б. немесе олардың санасында өзін-өзі танудың мұндай жобасы жоқ. Мектеп оқушылары арасында жүргізілген зерттеулер көрсеткендей, олардың ата-аналары тарапынан баға алса, интеллектуалдық қабілетінің тез дамитыны белгілі болды, бірақ ата-аналар мектептік жүйе бойынша бағалау (балдық) жүйесін бағытқа алады да, жеткіншекке оның интеллектісінің күшті және әлсіз жақтарын түсінуіне мәнді критериийлерді ұсынбайды.

Студенттердің басқа адам туралы ойлауы саласындағы әлеуметтік-ойлауы ерекшеліктерінде едәуір ақаулар байқалды.

Өз кезеңінде С.Л. Рубинштейн (әлемге, басқаларға, өзіне қатысты), А. Бандура (басқалардың өзіне қарым-қатынасын кіргізетін –атрибутивтік жобалау, жеке сеезіну құрылымында өзгелердің өзіне қатынасын күту), ал, Ж. Пиаже (интеллектідегі операцияның қайтымдылығын басқаның көзқарасы тұрғысынан келу қабілеті ретінде қараған) ұсынған түсінік құрылымына сәйкес үш компонентті біліп қарауға болады (басқаларға, өзіне қатынасы және басқалардың өзіне қатынасын күту- атрибутмвтік жобалау). Эмпирикалық деректер жастардың (соның ішінде болашақтағы төменгі сынып мұғалімдерінде, педагогикалық жоғары оқу орнының студентерінде) санасында көбінесе атрибутивтік жобалаудың жоқтығын көрсетеді. Бұл жобалаудың тұлға санасында болмауы оны басқа адамды қабылдайтын ерекше “органын” –оның іс-әрекеті, оған деген қарым-қатынасы, оның жеке басы туралы болжам жасау мүмкіндігінен айрылады, осының салдарынан басқа адаммен қарым-қатынасты проблемасыз, эмперикалық, стихиялы, теоретикалық және интеллектуалдық бастамалардан айрылған жоспарға айналдырады.

Осы және басқа көптеген сананың ерекшеліктері және оның (тапшылығы) типологиялық түрде көрінді де жекелеген типтерде бірдей деңгейде көрінді, бірақ біртіндей алғанда олар өз кезегінде жекелік және әлеуметтік-психологиялық дамуға кедергі болған әлеуметтік интеллектінің шектеулігін көрсетеді. Диагностикалық зерттеуде бір мезгілде мұндай әдістерді қолдану олардың психология-педагогикалық яғни тұлғаның өзін-өзі тануы мен өзін-өзі дамытуын ынталандыратын әдіс ретіндегі әлеуетті мүмкіндіктерін айқындады. Осылайша, бірнеше тип қатарында жүргізілген типологиялық зерттеулер нәтижелері жөнінен және әдістемелік қоймасы жөнін де жоғары оқу орнында психологиялық қызметінде қолдану үшін мүмкіндіктері бар.

Белгілі отандық педагог-психолог Ж.Т. Түрікпенұлының зерттеуін талқыласақ оқу әрекетінің субъектісі ретінде студенттердің осы іс-әрекеттердің барлық түрлері мен нысандарын ойдағыдай орындауға шамалары әбден жеткілікті. Бірақ та, студенттердің бәрі бірдей бұл мүмкіндіктерін сарқа пайдаланбайды. Мысалы, Арнайы зерттеулер осыған байланысты төмендегідей келеңсіз жағдайларды көрсетіп отыр:

Студенттердің басым көпшілігі дәрістерді жөнді тыңдап,

сапалы жазып ала алмайды. Дәрісті пайдаланғанда одан конспекті жасаулары да сапасыз.

Студент бойына кәсіби жауапкершіліктерді арттыру арқылы ғана

өзінің білім деңгейінің сапасын көтере алады деп тұжырымдаймыз.

Сондай-ақ курстық жұмысты орындау бірнеше кезеңдер арқылы жүзеге асады. Жұмысты алдымен оқулықтарды,одан кейін монографиялық әдебиеттерді талдаудан бастайды. Тақырыпты ашу үшін білімді жеткілікті және де тақырыпқа қатысты мәселелерді білуді қажет етеді. Мысалы, құқықтан жасалатын курстық жұмысқа экономикалық мәселелер қатысты болса, керсінше экономикадан (тіпті техникадан) жазылатын курстық жұмысқа құқықтан қатысты мәселелерді тереңдей білуді қажет етеді. Әдеби деректерді қарастырумен бірге тәжірибелік материалдарды да қарастыру керек және де бұл материалдарды курыстық жұмыстың, белгілі бір бөлімінде пайдалану үшін де қажет. Бұл жұмыстың бәрін студент, өзінің ғылыми жетекшісінен кеңес ала отырып өз бетімен жасайды. Жоғарыда аталған студенттің өзіндік жұмыстарды орындауы арқылы оның психологиялық ерекшеліктерінің дамуына да септігін тигізеді.

2.2. Тәжірибелік-педагогикалық эксперименттің нәтижесі, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар.

Эксперименттік зерттеу бөлімі:

Студенттердің психологиялық-педагогикалық даму ерекшеліктерін зерттеу

Мақсаты: Студенттердің психологиялық-педагогикалық даму

ерекшеліктерін психологиялық әдістер көмегімен зерттеу.

Болжамы: Семей қаласының студент жастары.

Зерттеу обьектісі: 18-20 жас және 23-25 жас аралығындағы (1-4 курс) студенттері.

Әдістеме:

Тейлер сауалнамасы (студенттердің психологиялық даму ерекшеліктерін зерттеу тесті).
Студенттердің психологиялық ерекшеліктерінің деңгейін анықтау шкаласы (Ч. Спилберген және О.Л. Ханин бойынша)
Тұлғаның А типін диагностикалайтын сауалнамасы.

Зерттеу пәні: Студенттердің даму ерекшеліктерінің даму жағдайлары

Зерттеу мерзімі: 25 сәуір 2007 –10 наурыз 2007 ж

Зерттеудің міндеттері:

18-20 жас (1 курс) және 23-25 жас (4 курс) студнттеріне зерттеу жүргізілді.
Индивидувалды мәліметтерді өңдеу
Зерттеу қорытындысын топтастыру және өзара салыстыру.
Қорытынды.

Студенттердің психологиялық ерекшеліктерінің даму деңгейін анықтау:

Студенттердің даму ерекшеліктерін анықтау — тұлғалық қасиетері үшін, ерекше маңызды, бұл қасиеттер көптеген субьектінің мінез-құлқын шарттандырады. Әсіресе сессия кезеңінде студенттерде мазасыздану процесі басым болады.

Мазасыздану деңгейінің анықтамасы тұлғаның ерекше іс-әрекет табиғи және міндетті белсенділігі. Әр адамның өзіндік белсенділігі, ниеті, үрей деңгейі бұл қажетті мазасыздық деп саналады. Ситуативті және реактивті үрейді күй ретінде субьективтің бастан кешірген эмоцияларымен қысым, мазасыздық, бойкүйездік, самарқаулықпен сипатталынады. Бұл күй стрестік ситуацияға эмоционалды реакция ретінде туындап уақыттың интенсивтілігі мен динамикасының әртүрлілігіне байланысты болуы мүмкін. Тұлға жоғары мазасыздық категорияларына тиісті, өзінің бағалауына, кең деңгейдегі өмір сүру әрекетіндегі диапазондардағы қауіптерді қабылдауға бейім, қысыммен көңіл аударып, мазасыздық күйімен айқындалады. Егер психологиялық тесте зерттелуші тұлғалық мазасыздықтың жоғары көрсеткіш көрсетсе, мұның негізінде әртүрлі ситуацияларда мазасыздық күйі бар компетенттілігін бағалайды. Көптеген белгілі әдістемелерде мазасыздықты өлшеу, тұлғалық мазасыздықты болмаса, мазасыздық күйін арнайы реакцияларда бағалайды. Мазасыздықтың айырмашылығын өлшейтін, тұлғалық қасиетін, күйін анықтайтын Ч. Д. Спилбергер ұсынған әдістеме. Орыс тіліне оның шкаласын бейімдеген Ю. Ханин. Спилбергтің өзіндік бағалау шкаласы 40 сұрақ пікір, 20 оның ситуативті мазасыздықты бағалауға, 20-тұлғалық мазасыздыққа арналған.

Жұмыстың реті: Зерттеу жұмысын жеке немесе топқа жүргізуге болады. Зерттеуші зерттелінушілерге нұсқауға сәйкес жауап беруді ұсынады, зерттелінушілер өз бетінше жұмыс істеуі тиіс. Әр сұраққа интенсив дәрежесіне орай төрт жауап мүмкіндігі бар.

Тейлор пікіртерімі (Қорқыныш қалпы және күйзеліске деген ыңғай анықталынады)

1978 жылы Тейлор ұсынған. Мұнда негізгі екі компоненттерді анықтайды. Физиологиялық реакциялар мен қорқыныш күйін анықтайды. Адам өзінің күйінің бағалауы арқылы өзіндік бақылау және өзіндік тәрбие жүргізеді. Тұлғаның қорқынышына тұрақты сипаттама беріліп, субьектінің үрейленген бейнесі және жекелей тенденцияларды қабылдай кең мағынада, ситуациялық жағдайда белгілі реакцияларына жауап береді. Тұлғалық қорқынышын бейімділік белсенділігі қабылдауда белгілі стимулдарға бағаланған арнайы ситуациялардағы өзін-өзі бағалау, өзін-өзі бақылау т.т. болады. Жалпы сұрақ саны-60.

Сауалнама сұрақтарына жауап ,,Иә,, деп жауап қайтаратын сұрақ нөмірлерінің астын белгілеу.

Тұлғаның А типін диагностикалайтын тест

Тұлғаның А типін диагностикалайтын тест. Негізін салушылар Майер Фридман және Розенман. Тұлғаның қауіптілік көрсеткішін анықтайды. Тип А — қалыпты жағдайда қорқыныш қалыптасқан. Олар бір істен екінші іске асығып ауысады, қауіптенушілігі басым, басқа адамдарға сенімсіз. Жеке ерекшеліктеріне байланысты сипаттама беріледі. Жалпы сұрақ саны 16.

Жұмыстың реті: Зерттеу жұмысын жеке немесе топқа жүргізуге болады. Зерттеуші зерттелінушілерге нұсқауға сәйкес жауап беруді ұсынады, зерттелінушілер өз бетінше жұмыс істеуі тиіс. Берілген сұрақтарға иә немесе жоқ деп жауап беру керек.

Стьюдент әдісі.

Стьюдент әдісі тәуелді және тәуелсіз топтарға арналған жеке есептеу тәсілдерін ұсынады. Стьюдент әдісінде сандық шамалармен жұмыс істелінеді. Тәуелсіз таңдау тобы көрсеткіші-бұл әртүрлі екі топтан алынған мәліметтер. Тәуелді таңдау тобы мәліметтері – бұл біри ғана топтың эксперименталды әсерге дейінгі және кейінгі көрсеткіштері. Стьюдент әдісі екі таңдау тобы көрсеткіштерінің ортаңғы мәндерінің арасында айырмашылықтың болуы немесе болмауы жөніндегі гипотезаны анықтауға бағытталған. Тәуелсіз таңдау тобы үшін орта мәннің айырмашылығын есептеуде мына формула ұсынылады:

M1-M2

S1Қ S2Қ

n1 n2

M1 және M2 — әр таңдау тобының орта мәндері

S1Қ және S2Қ — әр таңдау тобының стандартты ауытқуы

n1 және n2 — әр таңдау тобының элементтерінің саны

Ал тәуелді таңдау тобы үшін мына формула қолданылады

å d

n å dҚ-(d)Қ

n-1

d- әр жұп арасындағы айырма

n- жұп саны

2.3. Мәліметтердің сандық өңделуі жэне сапалық талдау

№ 1 кесте. Студенттің психологиялық даму ерекшеліктерінің деңгейін анықтау. (сессия кезеңінде мазасыздану процесі кезеңінде).

Р/с	жасы	Х1	Х1- М1	(Х1-М1)Қ	Р/с	жасы	Х2	Х2- М2	(Х2-М2)Қ
1.	19	33	5,08	10,16	1.	23	36	3,32	6,64
2.	19	27	0,92.	1,84	2.	23	36.	0,68	1,36
3.	19	21	6,92.	13,84	3.	23	47	11,68	23,36
4.	20	32	7,08.	14,16	4.	23	33	2,32	4,64
5.	20	35	7,08.	14,16	5.	23	30	5,32	10,64
6.	20	19	8,92.	17,84	6.	24	27	8,32	16,64
7.	20	29	1,08.	2,16	7.	24	43	7,68	15,36
8.	20	17	10,92.	21,84	8.	24	23	12,32	24,64
9.	19	48	20,08.	40,16	9.	25	26	9,32	18,64
10.	20	22	5,92.	11,84	10.	25	34	1,32	2,64
11.	18	36	8,08	16,16	11.	25	32	3,32	6,64
12.	18	35	2,92	5,84	12.	25	40	4,68	9,36
13.	18	17	10,92	21,84	13.	25	32	3,32	6,64
14.	20	20	7,92	15,84	14.	23	42	6,68	13,36
15.	19	27	0,92	1,84	15.	23	33	2,32	4,64
16.	19	19	8,92	2,16	16.	23	33	2,32	4,64
17.	20	32	4,08	8,16	17.	23	24	11,32	22,64
18.	20	20	2,92	5,84	18.	23	27	8,32	16,64
19.	18	25	2,92	5,84	19.	23	29	8,32	16,64
20.	18	33	5,08	10,16	20.	24	41	5,68	11,36
21.	18	40	12,08	24,16	21.	24	32	3,32	6,64
22.	18	18	9,92	19,84	22.	25	38	2,68	5,36
23.	20	29	1,08	2,16	23.	25	45	9,68	19,36
24.	20	23	4,92	9,84	24.	25	27	8,32	16,64
25.	20	45	17,08	34,16	25.	25	37	1,68	3,36
26.	19	31	3,08	6,16	26.	25	34	1,32	2,64
27.	19	23	4,92	9,84	27.	25	30	5,32	10,64
28.	19	38	10,08	20,16	28.	24	49	13,68	27,36
29.	19	19	8,92	17,84	29.	24	46	9,68	19,36
30.	18	24	3,92	7,84	30.	24	47	11,68	23,36
31.	18	36	8,08	16,16	31.	24	32	0,68	1,36
32.	18	28	0,08	0,16	32.	23	31	4,32	8,64
33.	18	41	13,08	26,16	33.	23	39	3,68	7,36
34.	18	16	11,92	23,84	34.	23	28	7,32	14,64
35.	19	29	1,08	2,16	35.	23	25	10,32	20,64
36.	19	36	8,08	16,16	36.	24	39	3,68	7,36
37.	19	21	6,92	13,84	37.	24	43	7,68	15,36
38.	20	26	1,92	3,84	38.	25	45	9,68	19,36
39.	20	30	2,08	4,16	39.	25	40	15,32	30,64
40.	20	18	9,92	19,84	40.	23	37	1,68	3,36
41.	19	34	6,08	12,16	41.	23	38	2,68	5,36
42.	19	21	6,92	13,84	42.	24	34	1,32	2,64
43.	19	25	0,92	1,84	43.	24	39	3,68	7,36
44.	19	42	14,08	28,16	44.	24	42	6,68	13,36
45.	20	17	10,92	21,84	45.	25	45	9,68	19,36
46.	20	30	2,08	4,16	46.	25	37	1,68	3,36
47.	20	34	6,08	12,16	47.	24	33	2,32	4,64
48.	19	22	5,92	11,84	48.	24	42	6,68	13,36
49.	19	34	6,08	12,16	49.	23	44	8,68	17,36
50.	19	19	8,92	17,84	50.	23	45	9,68	19,36
å				654,56	å				606,72

М1=5,08 М2=3,32

n1= 50 n2=50

S1 =654,56/50-1=13,35 S2=606,72/50-1=12,38

t=5,08 -3,32/ 13,35/50+12,38/50 =1,76/0,52=3,38

t эмп = 3,38

Енді критерийдің n1= 50 және n2=50 үшін шеткі мәндерін табамыз. Қосымша бойынша :

f= n1 + n2-2=98

tкрит={2,008(р< 2,008; 2,678 (р< 2,678}

t=3,38 t0,05=2,008 t0,01=2,678

t эмп мәні критикалық мәндерден көп, яғни нөлдік гипотезаны шеттетіп, жұмыс гипотезасын қабылдаймыз. t эмп > tкрит

Демек екі топ мәліметтерінің арасында жеткілікті, мәнді айырма бар деген қорытындыға келеміз.

№ 2 кесте. Тейлор пікіртерімі

	Р/с		жасы		Х1		Х1- М1		(Х1-М1)Қ		Р/с		жасы		Х2		Х2- М2		(Х2-М2)Қ
1		19		21		10,56		21,12		1		23		47		7,8		15,6
2		19		41		9,44		18,88		2		23		51		11,8		23,6
3		19		34		2,44.		4,88		3		23		46		6,8		13,6
4		20		28		3,56		7,12		4		23		32		7,2		144
5		20		26		5,56		11,12		5		24		48		8,8		17,6
6		20		33		1,44		2,88		6		24		39		0,2		0,4
7		18		19		12,56		25,12		7		24		25		14,2		28,4
8		18		28		3,56		7,12		8		25		37		2,2		4,4
9		18		23		8,56		17,2		9		25		37		2,2		4,4
10		18		35		3,44		6,88		10		25		51		11,8		23,6
11		19		39		7,44		14,88		11		23		43		3,8		7,6
12		19		28		3,56		7,12		12		23		31		8,2		16,4
13		18		23		8,56		17,12		13		23		38		1,2		2,4
14		18		27		4,56		9,12		14		25		41		1,8		3,6
15		20		36		4,44		8,88		15		25		28		11,2		22,4
16		20		41		9,44		18,88		16		25		24		15,2		30,4
17		20		37		5,44		10,88		17		24		48		8,8		17,6
18		20		35		3,44		6,88		18		24		35		4,2		8,4
19		20		39		7,44		14,88		19		24		37		2,2		4,4
20		18		44		12,44		24,88		20		25		42		2,8		5,6
21		18		22		9,56		19,12		21		25		35		4,2		8,4
22		19		40		8,44		16,88		22		25		37		1,2		2,4
23		20		24		7,56		15,12		23		25		50		10,8		21,6
24		20		33		1,44		2,88		24		24		26		13,2		26,4
25		20		27		4,56		9,12		25		24		33		6,2		12,4
26		20		27		4,56		9,12		26		24		38		1,2		2,4
27		19		32		0,44		0,88		27		24		44		4,8		5,6
28		19		35		3,44		6,88		28		25		46		6,8		13,6
29		19		38		6,44		12,88		29		25		40		0,8		1,6
30		19		26		5,46		10,92		30		23		32		7,2		14,4
31		19		31		0,56		1,12		31		23		40		0,8		1,6
32		20		31		0,56		1,12		32		23		46		6,8		13,6
33		20		28		3,56		7,12		33		23		37		2,2		4,4
34		20		19		12,56		25,12		34		23		45		5,8		11,6
35		19		51		19,44		38,88		35		23		30		9,2		18,4
36		19		28		3,56		7,12		36		24		29		10,2		20,4
37		19		24		7,56		15,12		37		24		53		13,8		27,6
38		18		32		0,44		0,88		38		24		34		5,2		10,4
39		18		42		10,44		20,88		39		24		51		11,8		23,6
40		18		44		12,44		24,88		40		25		36		3,2		6,,4
41		18		27		4,56		9,12		41		25		53		13,8		27,6
42		19		21		10,56		21,12		42		25		44		4,8		9,6
43		19		24		7,56		15,2		43		24		47		7,8		15,6
44		19		33		1,44		2,88		44		24		55		15,8		31,6
45		19		49		17,44		34,88		45		24		42		2,8		5,6
46		20		38		6,44		12,88		46		25		50		10,8		21,6
47		20		47		15,44		30,88		47		25		34		5,2		10,4
48		20		25		6,56		13,12		48		23		45		5,8		11,6
49		19		17		14,56		29,12		49		23		30		9,2		18,4
50		19		26		5,56		11,12		50		23		49		9,8		19,6
å								682,2		å								806,4

М1=9,44 М2=7,8

n1= 50 n2=50

S1 =682,2/50-1=13,64 S2=806,4/50-1=16,45

t=9,44 –7,8/ 13,64/50+16,45/50 =1,64/0,58=2,82

t эмп = 2,82

Енді критерийдің n1= 50 және n2=50 үшін шеткі мәндерін табамыз. Қосымша бойынша:

f= n1 + n2-2=98

tкрит = {2,008(р< 2,008; 2,678 (р< 2,678}

t=2,82 t0,05=2,008 t0,01=2,678

t эмп мәні критикалық мәндерден көп, яғни нөлдік гипотезаны шеттетіп, жұмыс гипотезасын қабылдаймыз. t эмп > tкрит

Демек екі топ мәліметтерінің арасында жеткілікті, мәнді айырма бар деген қорытындыға келеміз.

№ 3 кесте. Тұлғаның А типін диагностикалайтын тест

Р/с	Жасы	Х1	Х1- М1	(Х1-М1)Қ	Р/с	жасы	Х2	Х2- М2	(Х2-М2)Қ
1	19	6	4,82	9,64	1	21	15	3,56	7,12
2	19	11	0,18	0,36	2	21	13.	1,56	3,12
3	19	10	0,82	1,64	3	21	14	2,54	5,08
4	20	12	1,18	2,36	4	22	10	1,44	2,88
5	20	14	3,18	6,36	5	22	11	0,44	0,88
6	19	12	1,18	2,36	6	23	9	2,44	4
7	18	15	4,18	8,36	7	23	7	4,44	88
8	18	16	5,18	10,36	8	23	10	1,44	2,88
9	18	15	4,18	8,36	9	23	14	2,54	5,08
10	18	10	0,82	1,64	10	24	9	2,44	4,88
11	19	13	2,18	4,36	11	24	12	0,56	1,12
12	19	9	1,82	3,64	12	24	15	3,56	7,12
13	19	12	1,18	2,36	13	24	16	4,56	9,12
14	19	9	1,82	3,64	14	25	14	2,54	5,08
15	20	15	4,18	8,36	15	25	11	0,44	0,88
16	20	8	2,82	5,64	16	25	9	2,44	4,88
17	20	11	0,18	0,36	17	25	14	2,54	5,08
18	20	7	3,82	7,64	18	21	10	1,44	2,88
19	20	11	0,18	0,36	19	21	10	1,44	2,88
20	20	9	1,82	3,64	20	21	16	4,56	9,12
21	20	7	3,82	7,64	21	21	9	2,44	4,88
22	20	14	3,18	6,36	22	22	14	2,54	5,08
23	18	11	0,18	0,36	23	24	8	3,44	6,88
24	18	9	1,82	1,64	24	24	12	0,56	1,12
25	18	7	3,82	7,64	25	24	13	1,56	1,12
26	19	10	0,82	1,64	26	25	10	1,44	2,88
27	19	14	3,18	6,36	27	25	7	4,44	8,88
28	19	10	0,82	1,64	28	25	15	3,56	7,12
29	19	7	3,82	7,64	29	23	8	3,44	6,88
30	19	11	0,18	0,36	30	23	14	2,54	5,08
31	19	9	1,82	3,64	31	23	9	2,44	4,88
32	19	13	2,18	4,36	32	24	6	5,44	10,88
33	20	8	2,82	5,64	33	24	15	3,56	7,12
34	20	10	0,82	1,64	34	24	11	0,44	0,88
35	20	11	0,18	0,36	35	25	13	1,56	3,12
36	20	8	2,82	5,64	36	25	9	2,44	4,88
37	20	16	5,18	10,36	37	25	14	2,54	5,08
38	20	9	1,82	3,64	38	25	16	4,56	9,12
39	20	10	0,82	1,64	39	24	12	0,56	1,12
40	20	7	3,82	7,64	40	23	14	2,54	5,08
41	19	16	5,18	10,36	41	23	11	0,44	0,88
42	19	10	0,82	1,64	42	23	16	4,56	9,12
43	19	7	3,82	7,64	43	23	13	1,56	3,12
44	18	9	1,82	3,64	44	24	15	3,56	7,12
45	18	11	0,18	0,36	45	24	9	2,44	4,88
46	19	13	2,18	4,36	46	25	13	1,56	3,12
47	19	9	1,82	3,64	47	25	10	1,44	2,88
48	19	14	3,18	6,36	48	22	8	3,44	6,88
49	19	16	5,18	10,36	49	22	6	5,44	10,88
50	19	10	0,82	1,64	50	22	16	4,56	9,12
å				227,28	å				332,16

М1=4,82 М2=3,56

n1= 50 n2=50

S1 =227,28/50-1=4,63 S2=332,16/50-1=6,77

t=4,82 –3,56/ 4,63/50+6,77/50 =1,26/0,46=2,739

t эмп = 2,739

Енді критерийдің n1= 50 және n2=50 үшін шеткі мәндерін табамыз. Қосымша бойынша :

f= n1 + n2-2=98

tкрит={2,008(р< 2,008; 2,678 (р< 2,678}

t=2,739 t0,05=2,008 t0,01=2,678

t эмп мәні критикалық мәндерден көп, яғни нөлдік гипотезаны шеттетіп, жұмыс гипотезасын қабылдаймыз. t эмп > tкрит

Демек екі топ мәліметтерінің арасында жеткілікті, мәнді айырма бар деген қорытындыға келеміз.

ҚОРЫТЫНДЫ

Біз зерттеуімізге нысана етіп алған,студенттердің психологиялық даму ерекшеліктері мәселесін зерттей келе төмендегідей қорытындыға келдік:

философиялық, психологиялық, педагогикалық еңбектерге сүйене отырып, студенттердің педагогикалық-психологиялық даму ерекшеліктерінің мәні мен оның қазіргі кезеңдегі орнын айқындап, онықалыптастырудың мүмкіндіктерді анықтадық;

Студенттердің педагогикалық-психологиялық даму ерекшеліктерін шет елдік ғалымдардан Н.В. Кузьмина [6], Ю.Н. Кулютк, А.А. Реан, Е.И. Степанова, П.А. Просецкий, Е.М. Никиреев, В.А. Сластенин [7], В.А. Якунин, И.А. Зимняя [8] және т.б. зерттесе, отандық ғалымдар Қ.Б. Жарықбаев [9], С.М. Жакупов [10], З.Ә.Исаева, Г.К. Ахметова, Ш.Т. Таубаева, М.А. Құсайынова және т.б ғалымдарымыздың еңбектерінде қарастырылып, зерттеу мәселесі бойынша басқа да ғылыми еңбектерге талдау жасау арқылы бұл мәселенің ғылыми тұрғыда қажет екенін нақтыладық;

біз зерттеуімізге нысана етіп алған студенттердің педагогикалық-психологиялық даму ерекшеліктерінзерттеуде біршама жұмыстар жасалды. Алғашқы бақылауымыз барысында зерттеушілердің бос уақытын қалай өткізетіндеріне мән бермейтіндігін, университет көлемінде алғашқы курс студенттерімен және жоғары курс студенттерне сабақтан тыс уақыттарда эксперименттік жұмыстарды жүргіздік;

оқытудың дәстүрлі жүйесінде студентке берілетін білім мен білік, іскерлік пен дағдыны меңгеру көзделсе, қазіргі оқытудың жаңа технологиясында бұған қоса әрбір оқушының өзін-өзі дамытып, тұлғалық “Мендік” танымын қалыптастыру өріс алып отыр. Демек, оқыту үрдісіндегі білім беру мен тәрбие бірлігін сақтай отырып, тұлғаға берілген білімнің өмірге үйлесімділігімен қатар, әрбір оқушының дербес ерекшелігін ескеріп, белсенділігіне сәйкес бағдар ұстау негізгі шартқа айналуда. Осыған орай тұлғаның танымдық түсінігін жетілдіруде, оның мотивтік амал—тәсілдерін аша түсу — қызығушылықты арттыруда бірден бір себеп екенін айқындадық;

психология мен педагогиканың іс-әрекет теориясы – таным, ілімі тұрғысынан қызығуға байланысты ұғымдар жүйесінің ара қатынасы, мағынасы ашылды;

Тәжірибелік-эксперименттік жұмысты жүргізе отырып, студенттердің білім мен тәрбиелік деңгейінің бастапқы дамыту және бекіту кезеңдерін салыстырғанда танымдық қызығушылықтары мен білімдік-тәрбиелік деңгейлерінің өскені байқалды. Сонымен қатар психологиялық ерекшеліктерінің даму себептері: қажет, түрткі, ниет, тілек, ынта, ықылас т.б. қасиеттер танымдық қызығушылықты құрайтыны туралы мәліметтер берілді.

Сонымен қатар студенттер бойына білім, кәсіп, іскерлік, іс-әрекет, игеру, дағдыны қалыптастыру жолдары да аталып өтілді.

Демек,студенттердің психологиялық даму ерекшеліктерін қалыптастыруда ізденуіне ілгері еңбектенуі не қаншалықты әсер еткендігі және оның пайымдық жетілдіру жолдары:

жаттығу;
машықтану;
өзін-өзі әзірлеу;
өзін-өзі басқару;
өзін-өзі сендіру;
білуге құштарлық

тұрақтылық және т.б. толықтай қамтылды.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.

Негізгі әдебиетер:

1. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы // Егемен Қазақстан, 1999, 1 маусым.
Қазақстан Республикасы азамат тарихының жаңа әлеуметтік-экономикалық мінез-құлқын қалыптастыру тұжырымдамасы. –Алматы; 1999, 40 б.
Қазақстан Республикасы этникалық-мәдени білім беру тұжырымдамасы. //Егемен Қазақстан, 7 тамыз, 1996
Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы. Алматы, 1994, 37 б.
Леонтьев А.Н. Избранные психологические произведения: В 2-х т. Т.1,Москва, 1983, 288 с
Лурия А.Р. Развитие Я-концепций и воспитание, Москва, 1986, 159 с
Занков Л.В. Дидактика и жизнь, Москва, 1986, 175 с
Эльконин Д.Б. Психологические условия развивающего обучения // Обучение и развитие младших школьников, Киев, 1970, 210 с
Петровский А.В. Популярные беседы о психологии. Москва, 1983, 223с
Пидкасистый П.И. Самостоятельная познавательная деятельнось школьников. Теория экспериментального исследования. Москва, 1980, 240 с
Шамова Т.И. Проблемный подход в обучении. Новосибирск, 1969. 68 с
Щукина Г.И. Активизация познавательной деятельности учащихся в учебном процессе. Москва, 1979, 160 с
Намазбаева Б.К. Развитие личности учащихся вспомогательной школы. Алматы, 1996, С.56
Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. Алматы, 1978, 110 б.
Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовки учителя. Алматы, 1998, 320 с.
Ахметова Н.А. Самостоятельная работа по совершенствованию грамматиках навыков русской речи студентов национальных групп с использованием ЭВМ. Москав, 1989, 17 с.
Абылкасымова А.Е. Формирование познавательной самостоятельности студентов математиков в системе методической подготовки в университете. Автореф. дисс. канд. пед. наук. Алматы, 1995, 14 с.
Бейсенбаева А.А. Гуманизация образования старшекласников на основе межпредметных связей. Алматы, 1996, 219 с.
Жарықбаев Қ.Б. Психология. Алматы, 2000, 325 б.

23.Тәжібаев Т.Т.Абай жастарды тәрбиелеу туралы, Алматы, 1964 156б.

Алдамұратов Ә.А. Қызықты психология, Алматы, “Қазақ университеті”, 1991,112 б
Платонов К.К. Структура и развитие личности, Москва, 1986, 183с.
Леонтьев А.Н. Психология образа //”Вестник МГУ, Психология. Москав, 1979.- № 2, С.16-21

Қосымша әдебиеттер:

Философиялық сөздік. Алматы, 1996, 412 б.
Серікқалиұлы З. Дүниетану даналығы. Ғылыми және көркемдік

таным ерекшеліктері. Алматы, Білім, 1994, 224 б.

Жарықбаев Қ.Б. Психология. Педучилищелерге арналған. Алматы, 1982, 122 б.
Долженко О. Очерки по философии образования. Москва, С.51
Роберт Б. Развитие – концепции и воспитание. Москва, 1986, 420 с.
Джакупов С.М. Психологическая структура процесса обучения. Дис…док. псих.наук. Москва, 1998, 365с.
Немов Р.С. Психология. Москва,1994, 576 с.
Формирование интереса к учению школьников /Под.ред.

А.К.Марковой, Москва, 1986, 192 с.

Сапфира Канаева, покорившая вершину Эльбруса, посвятила свою…

США официально отказались от российского урана

Звезда Ютуба Стефани Су, у которой 2,6…

В Байконыре состоялся парад в честь Дня…

В России объявлен в розыск рэпер Оксимирон

Граждане Узбекистана, нарушившие российское законодательство, могут не…

Почему будущее Казахстана зависит от мультиков —…

Кадыров призвал захватить Одессу и Харьков

Переговоры между Арменией и Азербайджаном состоятся в…

Турция прекратила все торговые отношения с Израилем

Дипломдық жұмыс. Студенттердің психологиялық- педагогикалық даму ерекшеліктері

Алматы — 2011

РЕЗЮМЕ

БІТІРУ ЖҰМЫСЫ ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯ САЛАСЫНДА ҚОРҒАЛҒАН

Тақырыбы: Студенттердің психологиялық- педагогикалық даму ерекшеліктері

Закон есть Закон. Без знания казахского языка отныне нельзя получить гражданство Казахстана.

У здания посольства Кыргызстана в Пакистане вспыхнули протесты

Москвичи относят себя к монголоидной расе

«Мы приехали сюда учиться и не хотим уезжать» — обращение пакистанцев после беспорядков в Бишкеке

Сериал о казахах в Китае стал хитом и отправляется на Каннский кинофестиваль

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты