Дипломдық жұмыс. Ұлттық спорт түрлерінің тәсілдерін қолдану арқылы жастардың салауатты өмір салтын қалыптастырудың негіздері

 

«Ұлттық спорт түрлерінің тәсілдерін қолдану арқылы жастардың салауатты өмір салтын қалыптастырудың негіздері»

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В010800— мамандығы – Дене шынықтыру және спорт

 

 

Кіріспе………………………………………………………………………………………………..     7

 

1   ЖАСТАРДЫҢ САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫН ҰЛТТЫҚ СПОРТ  

     ТҮРЛЕРІ АРҚЫЛЫ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ …………   10

1.1 Салауатты өмір салтты дамытудағы педагогикалық мәселелер………….     10

1.2 Ұлттық спорт түрлерінің, ойындарының жастардың салауатты өмір

     салтын дамытудағы орны мен рөлі  ………………………………………………………. 22

1.3 Жастардың салауатты өмір салтын дамытудағы ұлттық спорт түрлерін қолданудың мүмкіндіктері……………………………………………………………………                     32

 

2   ҰЛТТЫҚ СПОРТ ТҮРЛЕРІН ЖАСТАРДЫҢ САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫН ДАМЫТУДА ҚОЛДАНУ ӘДІСТЕРІ МЕН ЭКСПЕРИМЕНТ ЖҰМЫСТАРЫ………………………………….                                                      43

2.1 Жастардың салауатты өмір салтын дамытуда ұлттық спорт түрлерін

     қолдану әдістері ………………………………………………………………………………….. 43

2.2 Ұлттық спорт түрлерінің тәсілдерін қолдану арқылы жастардың

     салауатты өмір салтын қалыптастырудағы инновациялық технологиялары……………………………………………………………………………………. 54

2.3 Тәжірибелік-эксперимент жұмыстары арқылы зерттеу жұмысының нәтижесін тексеру ………………………………………………………………………………..                 65

 

Қорытынды……………………………………………………………………………………        81

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ…………………………………………….        83

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Тақырыптың көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының келешек даму стратегиясындағы басымды бағыттардың қатарына Қазақстандық барлық қоғам өкілдерінің салауатты өмір салтын қалыптастыру арқылы мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуы мен азаматтардың әл-ауқатының жақсаруы және білім беруді жетілдіру мәселері жатады. Бұл жайында ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдаған «Қазақстан -2030» дамуы [1] жоспарында баяндалған. Бұл бағыттар халықтың тарихи дамуы барысындағы жағдайдың ерекшелігі өз өмірі құрамыңдағы этностық және конфессиялық түрлі тектілікті тарихи қоғамдастық тағдыры, олардың үлкен территориялық аймағы мен халық санының аздығы, сонымен қатар елдің көптеген азаматтарының табиғи байлық көздеріне, таланттар мен мамандардың кәсіптік шеберлігіне қарамай сәйкес келмейтінін айта кету керек [2].

Салауатты өмір салтын қалыптастыру қажеттілігі түрлі жастағы адамдардың өз денсаулығына деген шынайы қатынасына байланысты. Осы мәселелер жайлы статистикалық материалдар мен ғылыми жарияланымдарда тіркелген көптеген жағымсыз фактілер белгілі болып келеді.

Адамдардың өз денсаулығына қатынасы олардың мінез-құлқы арқылы көрініс тауып, белгілі дәрежеде 49-53% — зерттеушілер мәліметі бойынша  «дені сау болу, әлде сырқаттану» дилеммасын анықтайды. Салауатты өмір салтын насихаттаушы танымал ғалым В.М.Димов [39] әрбір адам денсаулығын нығайтатын немесе денсаулығын бұзатын мінез-құлыққа ие болу мүмкіндігі бар екенін атап көрсетеді. Өз денсаулығына деген мұқият қарым-қатынасты тәрбиелеуге болады: отбасында, мектепке дейінгі мекемелерде, жалпы білім беретін мектептерде, жоғары және кәсіптік оқу орындарында. Дегенмен, «… денсаулықтың қадірі өлім елесі жақындай түскен сайын белгілі болмақ» Академик Н.М.Амосов өз денсаулығың туралы бала кезден ойлану қажеттілігін атап көрсеткенімен, өмір шынайылығы өз денсаулығы мен салауатты өмір салты туралы тәрбиелік шаралардың тиімсіздігін көрсетіп отыр.

Статистикалық материалдар мен бірқатар зерттеу жұмыстары соңғы жылдардағы Қазақстан Республикасында өкпе (туберкулез), ВИЧ — жұқпалы індеттері, жыныс және жүрек-тамыр аурулары, түрлі қан және зат алмасу ауруларының өрши түскенін көрсетіп отыр. Мұндай өзгерістерді көпшілік қазіргі өркениеттің жағымсыз әсері деп түсіндіреді: (экологиялық жағдайдың нашарлауы; стрестік жағдайлар, құнарсыз және жеткіліксіз тамақтану, жастардың темекіге, алкогольдіктер мен нашақорлыққа әуестенуі).

Ерекше қауіп тудырып отырған нәрсе ертеректе тек егде жастағы адамдарда кездесетін аурулардың «жасаруы». Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларға жүргізілген медициналық зерттеулер «… 2002 жылы 933912 (53,8%) тұлғанын денсаулық күйіңде түрлі патологияның бар екенін көрсетті, соның ішінде әр жетінші оқушыда ас қорыту органдары мен жүйке-бұлшық ет жүйесінің аурулары, әр тоғызыншы оқушыда — жүйке жүйесінің аурулары, әр оныншы оқушыда — тыныс алу органдары мен эндокриндік жүйе аурулары байқалады». 2002 жылдың бірінші жарты жылында өкпе ауруымен 1110 оқушы (ҚР барлық ауырғандардың 8,4%), сары аурумен 31,2 %, соның ішінде Шымкентте 83,1%».

Оқушылар арасында темекі тарту, ішімдік ішу, нашақорлық сияқты жағымсыз жайттар шұғыл орын алып тұр. «… 14 жасқа дейінгі оқушылардың 10% темекі тартса, 20% ішімдіктер ішеді». Мамандардың пікірінше, «аурудың басты себептері санитарлық — індет жағдайының қанағаттанғысыздығы мен мектептегі оқушылар санының көптігі, оқу еңбегі жүктемелерінің сақталмауы, оқушылар тамақтануының қанағаттанғысыздығы, медициналық қызмет көрсету деңгейінің төмендігі…» Оқушылардың денсаулық жағдайына әсер ететін басты себеп, олардың отбасындағы әл-ауқатының төмендігі, ерекше түрде мұндай жағдайлар ауылдық жерлер.

Анықталған деректер жергілікті тұрғындарды сауықтыру проблемасына жүйелі түрде қарау қажеттілігіне баса назар аударумен бірге, мектепт және мектептен кейінгі жастарды тәрбиелеу жұмыстарында салауатты өмір салтын қалыптастыру мәселелеріне де көңіл бөлу қажеттілігі белгілі болып отырғандықтан, бұл тақырыпты «Ұлттық спорт түрлерінің тәсілдерін қолдану арқылы жастардың салауатты өмір салтын қалыптастырудың негіздері» деп таңдап алуымызға негіз болды.

Зерттеу объектісі – оқушы жастардың салауатты өмір салтын дамыту процесі.

Зерттеу пәні – ұлттық спорт түрлерінің тәсілдері арқылы жастардың салауатты өмір салтын қалыптастыру жүйесі.

Зерттеу мақсаты – жастардың салауатты өмір салтын ұлттық спорт түрлерінің тәсілдері арқылы қалыптастыруы теориялық негіздеу және әдістемесін жасау болып табылады.

Зерттеу міндеттері:

1. Проблеманың теориялық негіздерін педагогикалық тұрғыда зерттеу;
2. Жастардың салауатты өмір салтын дамытудағы ұлттық спорт түрлерін қолдану мүмкіндіктерін анықтау;
3. ұлттық спорт түрлерін жастардың салауатты өмір салтын қалыптастыруда қолдану әдістерін, инновациялық технологияларын ұсыну;
4. Ұлттық спорт түрлерінің тәсілдері арқылы жастардың салауатты өмір салтын қалыптастыру әдістемесін эксперименттік тексеру.

Зерттеу әдістері: Зерттеу тақырыбы бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық, спорттық және әдістемелік әдебиеттерге талдау жасау; оқу-тәрбие орындарының тәжірибелерін зерделеу,талдап қорыту; диагностикалық әдістер(сауалнама,сұхбат, бақылау, тестілеу); тұжырымдау, жинақтау, педагогикалық эксперимент, материалдарды өңдеу.

Жұмыстың ғылыми жаңалығы:

1. Салауатты өмір салтын қалыптастыру, ондағы ұлттық спорт түрлерінің тәсілдерін қолданудың орны мен рөлі педагогикалық тұрғыда негізделді.
2. Салауатты өмір салтын жастар арасында  ұлттық спорт түрлерінің тәсілдерін қолдану арқылы қалыптастыру мүмкіндіктері анықталды.
3. Ұлттық спорт түрлерінің тәсілдерін жастардың салауатты өмір салтын қалыптастыруда қолдану әдістері ұсынылды.
4. Эксперимент арқылы ұсынылған әдістеменің дұрыстығы дәлелденді.

Жұмыстың практикалық маңыздылығы: жалпы мектептер мен спорт мектептерінде зерттеу нәтижелерін оқу-тәрбие үрдісіне практикалық тұрғыда пайдалана білуде болып отыр. Түрлі ұлттық спорт түрлерінің салауатты өмір салтты дамытудағы мүмкіншіліктері, оларды қолдану әдістері ұсынылды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 ЖАСТАРДЫҢ САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫН ҰЛТТЫҚ СПОРТ ТҮРЛЕРІ АРҚЫЛЫ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

 

1.1 Салауатты өмір салтты дамытудағы педагогикалық мәселелер

 

Өскелең ұрпақтың денсаулығының бүгінгі таңдағы жағдайы еліміздің  тұрғындарының денсаулығы мен жарқын болашақтағы еңбек потенциалын дамытудың негізгі басымдылығын анықтайды. Айтылғандарға  байланысты, балалар мен жеткіншектердің денсаулығына қамқорлық жасау мемлекеттің  алға қойған маңызды міндеттерінің бірі болып табылады.

Сонымен, ҚР Үкіметінің 3.12.1997ж. №1678  Қаулысына сәйкес «Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен жағдайы», «Қазақстан-2030 даму стратегиясы» ұзақ мерзімді приоритетін жүзеге асыру мақсатында  салауатты өмір салтын қалыптастыру Қызметі құрылды, бұл оңғы жеті жылда салауатты өмір салтын қалыптастыру мен ел тұрғындарының ауруын ескерту мен денсаулығын нығайтуда белгілі табыстарға қол жеткізді.

Бұдан басқа, «Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясымен» анықталған басты міндеттерді жүзеге асыру үшін ҚР Үкіметінің «Салауатты өмір салты мен дұрыс тамақтану концепциясы» (№710. 7.06.1999ж) мен «Салауатты өмір салтының кешенді бағдарламасы» (№905.30.06.1999ж) бекітілді, бұлар 2010 жылға дейінгі кезеңдегі іс-әрекеттің басым бағыттарын анықтайды. Денсаулық сақтау комитетінің, ҚР білім беру, мәдениет және денсаулық сақтау Министрліктерінің 1998 жылғы 23 шілдедегі № 282  республикадағы қызмет көрсету мекемелерінің жүйесі мен құрылымын, негізгі қызметтері мен мүмкіндіктерін  анықтайтын «ҚР медициналық профилактика мен салауатты өмір салтын қалыптастыруды жетілдіру бойынша іс-шаралар туралы» бұйрығы шықты.

1999 жылы 19 сәуірде №199 алғашқы медициналық-санитарлық көмек деңгейіндегі  мекемелердің  жүйесін құру туралы ережені мазмұндайтын «Республикада денсаулықты нығайтудың аудандық (қалалық) орталықтарын құру туралы»; 1998ж. 4 желтоқсан №594 «Салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша мамандар дайындау туралы»; және 1999ж. 22 қаңтар №83 «салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша мамандар дайындауға Мемлекеттік тапсырыс туралы» заңдары аймақтарды мамандармен қамтамасыз ету үшін Мемлекеттік тапсырысты үздіксіз дайындау бойынша шығарылды. Ұлттық Орталық білім беру жүйесі мамандарының қатысуымен мектепке дейінгі мекемелер үшін, сондай-ақ, жалпы білім беретін мектептер мен орта арнаулы  және жоғары оқу орындары үшін «валеология – қалай дені сау болуға болады» оқу бағдарламасын оқушылар мен мұғалімдерге көмек құралы ретінде қосымшалай отырып шығарды.

Сонымен бірге, оларды, яғни, ҚР білім беру, мәдениет және денсаулық  сақтау Министрлігінің 1998 ж. 24 қарашадағы № 572 «Республикамыздағы жалпы білім беретін мектептерде «валеология – қалай дені сау болуға болады», 1998ж. 28 желтоқсандағы №620 «Жоғарғы оқу орындарындағы оқу процесінде  «Валеология» кешенді бағдарламасы бойынша оқытудың курсын енгізу туралы» заңдары шықты.

Кәсіби насихаттауды қаматамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы  Агенттігінің денсаулық сақтау істері бойынша 2000 жылғы 7 қаңтардағы №9 бұйрығы мен 2000 жылғы 22 желтоқсандағы №834 «Қазақстан Республикасы ауруды болдырмау мен салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша  кәсіби  насихаттық іс – шараларды белсендіру  туралы » заңдары қабылданды.

Салауатты өмір салтын қалыптастыру  ауруды болдырмау  және  денсаулықты нығайту бойынша  міндеттерді жүзеге асыруға қызығушылық танытатын барлық тараптардың қызметін жетілдіру процестерін одан әрі белсендіру  үшін ҚР Президентінің 30.12.01. №751 «2002 жылды Денсаулық жылы деп жариялау туралы» , ҚР Үкіметінің 2002-2004 жылдарға арналған 28.03.02. №827 «2030 жылға дейінгі Қазақстанның даму стратегиясын жүзеге асырудың болашақтағы шаралары туралы»   Бағдарламасында жақын жылдардағы міндеттерді жүзеге асырудың нақты шаралары қарастырылған.

Қазақстан Республикасы денсаулық сақтау  Министрлігінің 2002 жылғы 15 ақпанда  №167 «ПМСП деңгейінде  ауруды болдырмау мен салауатты өмір салтын насихаттауды күшейту туралы», 2002 жылғы 16 сәуірде №385 «Денсаулықты нығайту мен салауатты өмір салтын насихаттау бойынша санитарлық-ағарту жұмыстарын жүргізу туралы», 2002 жылғы 21 маусымда №596 «Медициналық жоғары оқу орындарында  денсаулықты сақтау  мен ауруды болдырмаудың кафедраларын, курстарын құру туралы», 2002 жылғы 2 шілдеде  №634 «салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша  жаттықтырушылар дайындайтын курстар туралы» Заңдары шықты. Қазақстан   Республикасы №340 –ДСҚР «Темекі шегуді болдырмау және шектеу туралы» Заңы қабылданып, ішімдікті тұтынуды төмендету концепциясы жасалуда.   

Республикадағы  мектептерде іріктеліп жасалған зерттеулер гигиеналық жеке мінез-құлыққа байланысты ауруларды ескерту бойынша  оқушылардың білімі, 1998 жылмен салыстырғанда 34%-ға артты , салауатты  өмір салты мөлшерлері  мен ережелерін орындау 60 %-ға;  дене тәрбиесімен шұғылдану 18%-ға артты; темекі шегушілер саны 20%-ға; ішімдік ішу 5%-ға азайды; ИППП профилактикасы шаралары бойынша білім 52%-ға жоғарылады.

Бірқатар аймақтарда оқушылар арасында вирустық гепатитпен ауыру 10%-ға (Ақмола, Ақтөбе, Павлодар); ішек аурулары 18%-ға (Жамбыл, Шығыс Қазақстан ); факторлық салауатты өмір салты мәселелерін  оқушылардың  білу  деңгейі  65 % — ға;  дене  белсенділігі 3 есеге;  СПИД – 45 %-ға; ішімдік ішу мен темекі шегу 30%-ға төмендеді [2, 7].

Сонымен бірге, оқушылардың бүгінгі күнгі денсаулық жағдайы алаңдатарлық күйде болып отыр.

Әртүрлі созылмалы аурулардың 1/3 бөлігінде болатынын көрсетті. Бұл аурулардың ішінде  әсіресе ішек, ЛОР, аллергиялық ауру түрлері көп тараған. Бұдан басқа, оқушылардың 1/3 морфофункционалдық ауытқуларға шалдыққан, оның ішінде сезім, жүйке жүйелері, қолқа органдарының бұзылуы көптеп  кездеседі (Г.Е.Айымбетова, Р.С.Колонина) [ 5 ].

Оқытудың қазіргі жүйесі оқушылардың  денсаулығын жақсртуға әсер етіп қана қоймай,  кейде оны нашарлатады да.  Бұған  олардың денелік және жүйке-психологиялық дамуының бұзылуы куә.

Қазіргі кезде  төменгі сынып оқушыларының 70 %-ның денсаулығында ауытқулар байқалады, ал 10 сыныптың аяғына қарай олардың саны  өсе түседі (3; 37).

Мектептегі оқу процесі барысында  дені сау балалардың  саны 4-5 есе азаяды, мектеп бітіруге таяғанда оқушылардың 40%-нда  басқа да ауытқулар көрінеді.

Оқушылар үшін ең алдымен  ерекше фактор болып саналатындар олардың оқу-тәрбиелік қызметтеріне байланысты.  Соңғы онжылдықта мектеп жасындағы балаларда болатын  әлеуметтік салмақтар, олардың ой еңбегінің басым болуымен сипатталады. Оқытуды жаппай компьютерлеуді  жоспарлау, 5 күндік аптаға өту оқушылардың ой еңбегін интенсификациялайды деп санауға болады.

Сондай-ақ, аталған  мәселені асқындыратын заманауи мектептердің  білім беруді жаңартуға өтуі болып табылады. Басты назар қосымша білім беруге  аударылуда. Лицейлер  мен гимназиялардың  оқушылары мемлекеттік білім беру стандартынан  бөлек базалық, профильдік және қолданбалы бағыттағы білімді кеңейтетін және тереңдететін пәндерді де қоса меңгереді. Жаңа типтегі мектептерде оқыту деңгейі мен сапасына қойылатын талаптар мен оқу жүктемесінің жоғарылауы барлық педагогикалық процесс субьектілерінің психикалық және физикалық денсаулығына күш түсіреді [5,3].

Оқу  процесінің  интенсификациясы мен олардың  статистикалық жүктемесін меңгеруге негізделген  ұйымдастырлуы оқушылардың қимыл –қозғалыс белсенділік көлемін қысқартуға әсер етеді.                                               

Тіпті уақытша болатын статистикалық жүктеме де  микроциркуляция  мен геподинамиканы әлсіретеді және осы арқылы жүйке процестері мен вегатативті қызметтің  реттелуін нашарлатады. Қазіргі уақытта көптеген мәліметтер бойынша  мектеп жасындағы балалардың 70 %-ы   гиподинамиядан зардап шегеді, оның салдары  организмнің жұмыс  қабілетін төмендетіп, шұғыл сырқаттардың  өсуіне әсеретеді.

Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді талдау көрсеткеніндей, өскелең ұрпақтың денсаулығын сақтау мен нығайту проблемасы педагогикада жаңалық емес. Дені сау жастарды тәрбиелеу мәселелері  барлық  уақытта  педагогтардың назарындағы нысан болды, мұның айғағы – берілген проблеманы әртүрлі аспектідегі зерттеулер.

Денсаулықты сақтау мен нығайту бұрыннан дене тәрбиесімен және спортпен  қаншалықты  байланыстырылса, әдебиеттерге жасалған шолу, берілеген мәселені шешуде көптеген жұмыстар оқушыларды дене тәрбиесі аспектісінде, оны дене тәрбиелік-спорттық қызметке қоса отырып шешуге арналған.

Біздің көзқарасымыз бойынша, психологиялық-педагогикалық тұрғыда оқушылардың дене-тәрбиесімен, спортпен шұғылдануларын, олардың осы қызмет түрлеріне тұрақты қызығушылығын, күнделікті ертеңгілік жаттығудан бастап, тұрақты дене тәрбиесі жаттығуларымен шұғылдануын  қарастыратын еңбектер ерекше назар аударарлық.

Көптеген зерттеушілерді оқушылардың дене тәрбиесі мен өмір салтының медициналық –биологиялық аспектілері: оқушылардың физикалық дайындығын арттырудың физиологиялық негіздері, қимыл –қозғалысы мен функционалдық дамуы (В.К.Больсевич, В.А. Понамарчук, О.А. Аяшев ж/е т.б.), бала организмін шынықтыру мен науқастануын азайту [42], дене тәрбиесі мен спорт әсерінен болатын олардың денсаулығындағы өзгерістерді медициналық бақылау (А.Г. Сухарев, И.П. Брязгунов Н.Б. Коростелев т.б.) зерттеушілерді қызықтырады [  ].

Берілген проблемаға жасалатын медициналық –биологиялық келістердің аясында мектеп гигиенасының мәселелері (Е.И. Кальченко, Д.В. Колесов, А.Д. Хрипкова, Д.Д. Шарипова т.б), дене тәрбиесі мен жаттығулар процесінде оқушылармен жүргізілетін емдеу-сауықтыру жұмыстарының мәселелері қарастырылады [48].

90-шы жылдары еліміздің генофонды — балалар денсаулығына қатер төніп тұрғанын түсіне бастады. Салауатты өмір салты туралы көзқарастарды қалыптастырудың қажетті аспектілері ретінле ішімдікке, есірткіге қарсы және жыныстық тәрбие мен жыныстың психикалық гигиенасына байланысты тәжірибелік нұсқаулардың саны көптеп пайда болды. Ғалымдар балалардың психикалық денсаулығын сақтаудың жолдарын, психофизикалық ауытқулардың коррекциясының әдістерін, психикасы мен жүйке жүйесінің тұрақты болу жолдарын іздестіруде.

Сондықтан зерттеушілердің пікірінше, қозғалыс белсенділігін мөлшерлеудің негізгі критерийлеріне  денсаулық  жағдайының өзгеру динамикасы балалар мен жасөспірімдердің әлеуметтік және кәсіби қабілетсіздігінің  көрсеткіштері жатады [36].

Жеткіншектік жастағы оқушылар арасында темекі, ішімдік, есірткі заттарын тұтынудың таралуы олардың валеологиялық  білімдерінің деңгейі төмен екендігін,сондай-ақ, өскелең ұрпақты  валеологиялық тәрбиелеудің қолбағы бар формалары мен әдістерінің нәтижесіздігін көрсетеді  [6,19]. Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігінің мәліметтері бойынша, бес жыл ішінде жасөспірімдер арасында қан аздық 2,3 есе өсіп, ересектер арасындағы көрсеткіштен 2 есе басым түсіп отыр. Психикалық бұзылыстар мен іс — әрекет бұзылыстарының жиілеуімен қоса несеп – жыныс жүйесінің, тыныс ағзаларының, эндокриндік жүйе ауруларының саны өсіп кеткен.

2004 жылда жасөспірімдер арасындағы психикалық бұзылыстар 15 пайызға өскен. Балалардағы мұндай сырқаттардан 1,5 есе, ересектердегілерден 2,5 есе асып түсіп, бұл көрсеткіш басқа жас топтарындағы адамдармен салыстырғанда ең жоғарғы көрсеткіш болып отыр.   

Валеология – жаңа, қарқынды дамып келе жатқан, адам ағзасын сауықтырумен айналысатын ғылымның саласы. Валеология – халықтың денсаулығы жайындағы, адам организмін биологиялық, әлеуметтік және рухани бірліктегі мәселелерді кешенді шешуге бағытталған ғылым. Ғылым ретінде – ол салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша ғылыми – негізделген ұсыныстарды әзірлейді. Валеологияның объектісі адам баласының денсаулық диапазонындағы бүтін адам тұлғасы. Валеологияның зерттеп зерделеу заты – дербес денсаулық . Бүтін адам тұлғасы – иерархиялық ұйымдастырушылық принципті ашық үшбірлік жүйе («төменгі, жоғарғысымен басқарылады»), сана, психика және солардың жоғарғы аспекталары  (жоғарғы сезім, рухани аспекті). Сонымен, адам өмірінің мақсаты өмір сүру және репродукция, өзін тұлға, шығармашылықты жеке адам ретінде таныта білу. Осындай мақсаттарға жету барлық үш деңгейде қалыптасатын денсаулықпен қамтамасыз етіледі.

Валеология – денсаулық және салауатты өмір сүру салты туралы ғылым! [21]

Валеология саласында валеологиялық өзін — өзі тануға, саналық ерекшеліктерге, тұлғалық іс — әрекеттіліктерге ерекше көңіл бөлінеді. Бұл жүйе өз денсаулығының құндылығы, денсаулықты сақтау мен нығайту, өзінің түсінігі бойынша валеологиялық іс — әрекеттіліктің бағытталуы, сондай-ақ салауатты өмір салтындағы білімге бағытталады (денсаулықтың тұлғалық моделі). Валеологиялық өзін — өзі саналықтың тағайындалып аяқтан тұруы, тек қана  өз денсаулығының құндылықтарын сезініп, саналап қана қоймай, сонымен қатар, осы саналықты тұлғаның іс — әрекеттіліктерін саналы формасына айналдыру, жүйелеу. Валеология – ғылымдарының мазмұндауынша, баланың бойында валеологиялық өзін — өзі саналауды қалыптастырудағы маңызды және қолайлы кезең жас жеткеншек және балалық кезең, себебі осы жасқа байланысты кезеңдерде тұлғалықтың өзін — өзі саналау қарқынды қалыптасады. Денсаулықты сақтау, нығайту және салауатты өмір салтын қалыптастыруда, өзекті педагогикалық проблемаларымен қатар, валеология саласы педагогтардың назарын аударуда. Біз Белоруссия педагоғы Н.К.Степаненковтың «Валеологияның негізгі ережелерін педагогикалық іс — әрекеттіліктерге ендіру, қолдану, педагогтардың ертеректегі стратегиясын — өсіп келе жатқан жас буынды бүтін тұлғалы дамытудың бірыңғай процесі ретінде оқытып тәрбиелеу қажет» деген ұғыммен келісеміз.

Педагогикалық ғылым «валеологиялық білім мен тәрбие» ұғымына сүйенеді, ол оқушының бойында денсаулықты қалыптастыра отырып тәрбиелеуді, салауатты өмір салтын ғылыми ұғынуды, тиісті ережелерді қолдануды тұжырымдайды. Валеологиялық білімнің негізінде ой – сана, дене және жыныстық тәрбие, сонымен қатар, психо өзін — өзі реттеу, гигиеналық, физиологиялық, экологиялық және медициналық білім арқылы іске асырылатын дені сау адамның қалыптасу, қызметтесу концепциясы жатыр. Сонымен, валеологиялық білімді жалпы білімнің негізгі бөлігі, өсіп келе жатқан жас буындарды   тәрбиелеу, салауатты өмір салты мен мәдениеттіліктің қалыптасуындағы процесс және нәтиже ретінде қарастыруға болады.

Салауатты өмір салтына тәрбиелеу проблемалары ХХ ғасырдың соңында ХХІ ғасырдың басында түрлі ғылымдардың зерттелу объектісі болды. Иванов Г.Д. салауатты өмір салтын жалпы адамдық құндылық ретінде қарастыруға талпыныс жасады. Ғалымның мазмұндауынша «Денсаулық, салауатты өмір – мектеп оқушысымен құндылық ретінде санап, қажеттілік тұрғысында қабылдануы тиіс. Сонда ғана осы құндылықтар мінез – құлықты мативациялайды» [46]. Осындай мазмұн қазіргі заманғы әдістемелік тұжырымдамаларға сәйкестенеді. Алайда, Г.Д.Ивановтың қорытындылауынша «Қазіргі заман білімінің басты мақсаты өз денсаулығына, қоршаған ортаға және болашақ буынға мейіріммен қарайтын адамды тәрбиелеу». Біздің көзқарасымыз бойынша, мектеп оқушысының бойында салауатты өмір салтын қалыптастыруды бүтіндей педагогикалық процестің құрама бөлігі ретінде қарастыру қажет. 

Мектептегі дене шынықтыру  журналындағы мақаласында Мудеров М.Я. — денсаулық сақтау үшін, ол одан абзалы жиі ауыра берудің алдын алу үшін дене жаттығуларын жасаған немесе қозғалыста болған жақсы дейді.

Оқушылардың бойында салауатты өмір салтын қалыптастыруды тұлғаның гормониялық даму міндеттемелерімен өзара байланыстыра отырып қарастыру қажет. Осы айтылған мәселелер, жалпы білім беретін мектептердегі мәселе валеологиялық білім жайында емес, жалпы білімнің валеологиялық аспектісі, педагогикалық процессті ұйымдастырудағы формалар мен әдістемелері, осы процестің рухани саналы, психо және физиологиялық даму мәселелері жайындағы бағыттарын қарастырады. Осы мәселелер бойынша, біз А.С.Ивановтың «салауатты өмір салтын қалыптастырудағы білімнің тиімділігі, интеграциаланған валеологиялық курстар және мектеп пәндерінің валеологиялық мазмұндарымен байланысты болуы тиісті – деген тұжырымдамалармен келісе алмаймыз

[47]. Яғни, оқыту жоспарлары мен жалпы білім беру бағдарламалдарының шамадан тыс жүктемеленулерінде, жалпы білім мазмұнына интеграцияланған валеологиялық курстарды енгізу қажет еместігін  сипаттады. Бүтіндей педагогикалық процестін көзқарастары жағынан ең тиімділігі валеологияның салауатты өмір салтын негізгі идеялары мен ережелерін барлық оқу пәндері мен сыныптан тыс жұмыстардың мазмұнына ендіру болып табылады.

Л.Мәженованың айтуынша «Оқушыларға салауатты өмір салтына сай қағидаларды енгізе отырып, оқушыларды болашақтың тірегі болатын дені сау, жан – жақты азамат етіп тәрбиелеу керек» [23].

Салауатты өмір салтын қалыптастыруда білім саласын  күрделендіріп,  сауықтыру бойынша жұмыстарды жүргізуге мүмкіншілік беретін оқу мен тәрбиенің жүйелілігі,  үздіксіздігі және кезеңдігі ерекше роль атқарады. Салауатты өмір салтын қалыптастыруда оқушылардың жастық ерекшеліктерін есепке алу маңызды,… Мектеп  оқушысының денсаулығының нашарлап кету себептері қатарында гиподинамия (жеткіліксіз қозғалыс белсенділігі); мектеп және үйдегі оқушының оқу жүктемесімен шамадан тыс жүктемеленуі; дұрыс тамақтанбауы, оқу сабақтарының кестелерінің бұзылуы, демалыс және ұйқының бұзылуы себеп болып табылады. Оқушының денсаулығына мұғалімнің гигиеналық талаптарды орындамауы теріс әсер етеді (сынып бөлмесінің қажетті деңгейдегі желденбеуі; жиһаздың оқушылардың дене ерекшеліктеріне сәйкес келмеуі; оқу орындарының нашар жарықтануы т.б.). Салауатты өмір салтын балалар, оқушылар және ата-аналардың толық түсінбеушілігі, экологиялық, эстетикалық және дене мәдиниеті тұрғысында жұмыстардың толық жүргізілмеуі оқушылардың бойында салауатты өмір салтын қалыптастыруды қиындататын факторлар ретінде байқалады.

Адамның өмір салты мен қоршаған ортаның арасындағы себеп-салдарға байланысты, оқушылардың денсаулықтарын сауықтыруға кедергі келтіретін факторларды жою шарттарын анықтауда оқушының бойында салауатты өмір салтын қалыптастырудың міндеттері мен мазмұндарын ғылыми негіздеу қажеттігі туады. Осы тұрғыда айтатын болсақ        “…адам денесінің жетілуі – оның саулығы, егер денің сау болса, онда оны сақтамақ керек, ал егер сау болмаса, онда денді сауықтыру керек” — деп айтқан ұлы ғұлама Әл- Фараби [87  ].

Баланың денсаулығының соматикалық қоры оның ағзасының  өсіп, дамуымен, табиғи дарындылығымен қалыптасады. Өз кезегінде жекелей, дербес дамуы оның жетілу кезеңдеріндегі байқалатын іс-әрекеттерімен  жүйеленеді. Базалық іс-әрекет бір жағынан адам баласын дамытудың механизмі ретінде көрінсе, екінші жағыннан — өсу процессін  қамтамасыз етеді.

Жоғарыда айтылған мәселелер бойынша байқайтынымыз, баланың гармониялық даму шарттары, оның нақтылай дамып, жетілу кезендерінде байқалатын нақтылай іс-әрекетін толық қанағаттандыру болып табылады. Осы іс-әрекет, мұқтаждылықтарды қанағаттандыра алмаса баланың дамуын баяулатып оның денсаулығын төмендетеді. Үшінші вариантта болуы мүмкін: жеделдетіп дамыту. Ол, ереже бойынша, баланың бойында әлеуметтік мұқтаждылықтың мерзіміннен тыс қалыптасуымен байланысты. Осы вариант денсаулық үшін қауіпті, себебі «жалпы бейімделу қорының көлемінің» төмендеуіне жетелейді.

Оқушының  тәрбиесінің психологиялық сәттілігіннің көрінісі оның денсаулығының компоненті ретінде білім беру  процессіндегі мінез-құлығын қамтамасыз ететін рухани мәселесі. Осы жағдайлары адамның өзін өзі сақтау, сыйласу мен сүйіспеншілікке деген мұқтаждылығымен мазмұндалады, шартталады. Білім беру мекемелерінде ең маңызды педагогикалық міндеттемелердің бірі балалармен сұқбаттасу, қызығушылықтарын өсіру, сүйіспеншілік атмосферасын, ортасын құра білу. А.С.Иманғалиевтың айтуынша, мектеп оқушысының денсаулығындағы әлеуметті — өнегелік компонентері, екі негізгі критериалармен сипатталады: білім іс-әрекетіне деген қарым-қатынастылық және мінез — құлықтың ережелері. Сондықтан, білім беру іс-әрекеттері мен мектеп оқушысының мінез-құлық сипаты оның базалық іс-әрекетінде [14].

Жас жеткіншектік шақта көптеген қажетті мұқтаждылықтар нақтыланады, мінез – құлықтың  саналы дамуы, қоршаған ортамен байланыстылық және т.с.с. байқалады. Осындай мұқтаждылықтардың дамуын, осы мезгілдегі, жас жеткеншектердің ортаны тану, өмірдің мәнін іздеу, өзін — өзі ортаға таныта білу сияқты ерекше қабілеттіліктерімен байланыстырады. Өзінің құндылығы мен жеке дербестілігін көрсету процесінде, сонымен қатар, өзін — өзі анықтау мен әрекеттеу нәтижесінде жас адамдардың бойында жауапкершілік,  әрекетшілік, тұлға ретінде тани білу секілді сапалық көрсеткіштер қалыптасады.

Ә.Райымбековтың айтуынша «Біз әрдайым мектептегі жас жеткіншектердің дұрыс білім алып, салауатты өмір салтын қалыптастырып кетулері жолында бар күш – жігерімізді аямаймыз» [  ].

Осы тұста арнайы ұғымдарға түсінік бере кетуді жөн көрдік. Тұңғыш «Салауаттылық» деген ұғымды психолог И.И.Брехман енгізді. Психолог И.И.Брехман «Салалауаттылық – мінез –құлық пен дағдыны ретке келтіріп, өзін-өзі түсіне білу» — дейді  [109].  Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде: «Салауатты» сөзінің мәні – парасатты, байыпты, ақылды, ойлы, білімді және сабырлы – деген мағынаны білдіреді. Бұл түсіндірмелер өз кезегінде салауаттылық сипаттамасын, оны қалыптастыру жөніндегі ұстанымның ауқымын кеңейтеді. Ал, «Өмір салты», «Өмір сүру»-әлеуметтік категория.  Өмір салт – қоғамдық болмыстың, аумағындағы адамдардың іс-әрекеті, маңызды жақтарының жүйесі, жиынтығы.  «Өмір сүру» — адамдардың табиғаттағы және әлеуметтік ортадағы қарым-қатынас жүйесі, яғни ұзақ өмір сүруге талпындыратын іс-әрекет.  И.Т.Левкина «салауатты өмір сүру әркімнің өз мамандығы деңгейінде дұрыс игере біліп, өнімді еңбек етіп, тұрмыс жағдайын түзете отырып,  қоршаған ортаға қарым-қатынас жасай білуінде екенін негіздей отырып сипаттайды. Ол: «адамның салауатты өмір сүруі – адам мәдениетінің бөлігі, өмір сүру құндылығына байланысты» — деп атап көрсетті.

Салауатты өмір салтын қалыптастыру тәрбиелік міндеттердің басты мақсаты мен қойылымы барысында өтеді, өйткені оқушылардың салауатты өмір салтын деген ұмтылысты ояту барлық педагогикалық жүйелерде қызмет атқарудың нәтижесі болып табылады.

Оқушылардың салауатты өмір сүру дағдысын қалыптастыру біздің түсінігімізше 2 түрлі міндеттерді ескеруді қажет етеді:

• біріншіден, оқушылардың салауатты өмір салтының айқын көріну ерекшеліктері мен маңыздылығы ретіндегі жеке тұлғалық сипатының жан-жақты дамуын қалыптастыру;
• екіншіден, оқушылардың салауатты өмір сүру дағдысын қалыптастыру процесінің сипаты, бұл кіші және ересек жастағы оқушыларды тәрбиелеу міндетін жүзеге асырушы ерекшеліктерді ескеру.

Оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастырудың маңызды шарты мен оны жүзеге асырудың негізгі түрі – ұжымдық тәрбие.

Тәрбиенің мәнін, оның жүйелік нысан ретіндегі құрылымын, қозғаушы күшін, маңызды заңдылықтарын тәрбиелік өзара әрекет арқылы жүзеге асыруға болатынын білеміз.

Тәрбиелік өзара әрекет дегенде тәрбиеленушілерге әсер етуді, олардың жауап беру реакциясы мен өзіндік белсенділігін түсінеміз. Оқушы мен педагог тарапынан болатын басқару жүйесінен өз белсенділігімен өзін-өзі басқару жүйесіне өтуі керек. Егер салауатты өмір салтының аспектілеріне қатысты болатын мұндай белсенділік назардан тыс болып, өз алдына жүзеге асырылып жатса, онда тәрбие процесінің жоғары жетістікке жеткені деп білеміз.

Осы айтылған мәселелерден анықтағанымыз оқушылардың салауатты өмір сүру дағдысын денсаулық сақтау технологиясы және ұлттық спорт түрлері арқылы қалыптастыру, жетілдірудің  ғылыми негіздері әлі де зерттеуді қажет ететіндігі  байқалды. Мысалы, мектеп оқушыларының жас, жыныстық ерекшеліктерін ескере отырып салауатты өмір салтын дәріптеу мәселесі түйіткілді мәселе. Ол туралы келесі тармақта тоқталамыз.

Бір топ ғалымдар өмір салты мен ұлттық спорт түрлерін жастардың өмір жағдайынан айыруға болмайды, жағдай қалай болса, өмір салты да солай болмақ деп түсіндіреді. «Адам дегеннің пәндік мәні бар», сондықтан да ол «пән ретінде қабылданады және о бастан табиғат болып келеді». Осылайша, ол «өзінің таза қызметінен» пән ретінде ауысады, оның пән ретіндегі жемісі оның пәндік қызметін, пән ретіндегі табиғи мәндік қызметін нығайта түседі [71].

Зерттеушілердің басқа тобы өмір салты өндіріс тәсілдерінен өзгешеленеді және ең алдымен қызмет тәсілдеріне ерекше мән беріледі деп санайды. Олар өмір салты мен өмір сүру жағдайларының өзгешелігіне мән бере отырып, өмір салтын барлық қоғамдық ортамен _ұштастырады және қоғамдық-экономикалық формация ұғымымен біріктіріп жібереді [72].

Л.А. Гордон, Э.В. Клоповтар өмір салтын күнделікті мінез-құлық жүйесі ретінде қарастырады. Бірақ өмір салтын күнделікті мінез-құлық жүйесі ретінде қарастыру проблемаға толық бағдар бере алмайды. Біздің ойымызша, сырттай мінез-құлық сипаты бүкіл қоғамдық қатынастар арқылы детерминацияланған. Басқа жағынын алып қарағанда өмір салты анықтамасына «күнделікті мінез-құлық» сипатын енгізу оның мәні мен ғылыми сипатын көрсетпейді [105 , 18 б.].

Өмір салты және әр ұлттың өзіндік спорт түрлері көптеген әлеуметтік процестер мен қоғам сипатына елеулі әсер етеді. Соның ішіндегі ең маңыздысы өмір салты мен халықтың денсаулығы мәселелерінің өзара байланысы болып табылады. Бірсыпыра зерттеушілердің пікірінше, көп жағдайда денсаулық адамның өмір салты арқылы айқындалады.

Педагогикада «денсаулық» түсінігінің өз анықтамасы бар. Педагогикалық ғылымда жеке тұлғаның психофизикалық сапаларының туындау сипатының әсері мен оның әлеуметтік бейімделу дәрежесі адам денсаулығына игі әсер етеді немесе керісінше ықпал етеді. Және де бұл денсаулыққа деген бүтін көзқарастар төмендегі суретте келтірілген үлгі ретінде көруге болады.

Рухани компонент жеке тұлғаның бір мақсатқа және өмір құндылығына адамгершілік бағдармен, өзіне қатысты менталитетіне, табиғат пен қоғамға байланысты ұмтылу деңгейімен анықталады. Дене компонент дененің даму деңгейімен, дене мүшелері мен жүйелердің өзін — өзі реттеу дәрежесімен, организмдегі резервтік мүмкіндіктердің болуымен сипатталады. Психологиялық компонент психикалық процесстердің даму деңгейімен, қызметі мен эмоционалды – еріктік саласының реттелу деңгейімен анықталады. 

Әлеуметтік  компонент жеке тұлғаның қоғамдағы әлеуметтік бейімделу дәрежесімен және жеке тұлға сапасының социумдағы толыққанды және ұзақ мерзімді белсенділігі үшін маңызды қалыптасуымен сипатталады.

Денсаулықтың бұл компоненттерінің өзара байланысын балалардың жастық ерекшеліктерімен қоса қарастыра отырып, денсаулықтың уақыт өте өзара әсері мен түрлі иерархиясының өзгермелігін бақылауға болады. Осылайша, салауатты өмір салты түсінігін білу мен оны қалыптастыру  негізінде жоғарыда көрсетілген тұқымқуалау және қоршаған орта факторларының да есепке алынатынын байқаймыз.  

«Салауатты өмір салты» сонау замандардағы Гиппократтың  трактаттарында бірқатар денсаулық сақтау іс-шаралары ретінде  философиялық  ой-санасы құрылымның жалғасы түрінде мазмұндалады. Трактат денсаулық және салауатты өмір салты жайындағы ілімнің дамуына негіз болды. Көне грекиялық философтардың еңбектерінен балаларды салауатты өмір салтына

Белгілі педагог К.Д. Ушинский балалардың жүйке жүйелері жайында қамқорлық етті, ол: «Баланың жан тыныштығы жайлы қамқорлық жасау, лас, келеңсіз қылықтарды жою, сүйіспеншілікті қарым-қатынастылықтар, баланың рухани даму дүниесі, дене тәрбиесінің дамуы, басты мәселе» дейді. Осы мәселелер бойынша педагог-мамандардың адамзаттың дене тәрбиесі және рухани табиғатын терең оқып түсінуді талап етіп кеңес берді: «Өздеріңіз басқаратын психикалық құбылыстардың заңдарын оқып зерттесеңіздер тәрбиеленушінің ішкі дүниесі мен табиғатын түсіне білесіз» дейді .

Темекі шегу, шарапқа әуестену секілді зиянды әдеттерге Л.Н. Толстой былай деп үн қатты: «Адам өміріндегі ептілікті істерді елестете алу қиын, күрделі болады, егер адамзат өзі өзін шарап, арақпен темекі түтінімен, нашамен улануын қоя алмаса».  Л.Н. Толстойдың өзі салауатты өмір салтын ұстаған. Оның шығармашылық жолының басты мақсаты дене шынықтыру белсенділігімен байланысқан. Л.Н. Толстойдың айтуынша: «Қозғалыссыз, дене еңбегінсіз аяқ-қолымен, дене мүшемен жұмыс істемеуі, ой-сананы жұмыс істету өте қиын, мүмкін емес».

Жалпы білім беру мектептерінде салауатты өмір салтына байланысты  талаптарға сәйкес қазақтың ұлттық ойындары қолданылып келеді. XX-ғасырдың соңында елдегі балалардың гигиенасы, денсаулығы қауіпті жағдайда екенін педагогтар түсінеді. Маскүнемділік пен нашақорлыққа қарсы ағарту жұмысында тәжірибелік ұсыныстар шыға бастады. Салауатты өмір салты бағытында мұғалімдер, ғалымдар балалардың жыныстық тәрбиесі, жас жеткіншектердің психикалық денсаулықтарын сақтау, психофизиологиялық алшақтауды қалыптастыру әдістемелерін іздестіре бастады. Қазақстанның ғалымдары  К.С. Әбішев, К.Д. Ордабаев, А.К. Айтпаев, О. Қыстаубаевтар атап көрсеткендей салауатты өмір салты қоғамның әлеуметтік-саяси жаңаша даму кезеңінде жалпылай білім беретін мектептердегі оқушылардың денсаулығын сақтауда басты термин болып табылады  [8,9].

А.С. Иманғалиевтің пікірінше «салауатты өмір салты» дегеніміз адам организмінің резервтік мүмкіншіліктерін жетілдіретін күнделікті тіршілігінің типтік формалары мен тәсілдері, әлеуметтік және кәсіби қызметтерін саяси, экономикалық, әлеуметтік-психологиялық жағдайлардан тәуелсіз орындауды қамтамасыз ету [14]. Г.Д. Әлімжановтың ойынша салауатты өмір салты «білім, ептілік, дағдыланумен байланысты, оның негізінде әрбір оқушының денсаулығы, күнделікті шынығу әдістемелері жатыр» [15]. Мектеп, жанұя және қоғамдық жұмыстардың бірігіп оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша зерттеу жүргізген Ж.З. Торыбаеваның пікірінше мектеп оқушысының салауатты өмір салты жан жақты дамуы әлеуметтік тәжірибені меңгеру іс-әрекеттіліктерімен сипатталады. Дене, ой-санасы, әлеуметтік, тұлғалық, эмоционалдылық, рухани дамуы, оның микро ортасы:мектеп, жанұя және қоршаған орта  арқылы болады [10]. Сонымен, денсансаулық дегеніміз алдымен өмір салтымен байланысты, алдымен зиянды әдеттерден арылу. Салауатты өмір салты – еңбек ету және демалыс режимдері, тамақтану жүйесі, даму мен шынығу жаттығулары, өз-өзіне және өзгелерге қарым-қатынастық, тұрмыстық, өмірлік мақсаттылықтар.   Яғни салауатты өмір салты өте күрделі және жан-жақты ұғым. Оған тек қана медициналық, биологиялық компоненттер ғана кіріп қоймай сонымен қатар әлеуметтік, экономикалық, психологиялық құрылымдар да кіреді:

—    салауатты өмір салты – бұл денсаулыққа байланысты адамның  алдына   қойған  мақсаттарына қол жеткізудің нақты мүмкіндіктері сияқты    әртүрлі факторлардың әсері болатын өмір сүру барысында қалыптасқан көзқарастар жүйесі;

—   салауатты өмір салты – адамның өзінің өмір сүру деңгейін  сол, немесе басқа қырынан жүзеге асыруға мүмкіндік беретін адамның экономикалық, тұрмыстық және мәдени жақтарын  ұйымдастыру тәсілі;

• Салауатты өмір салты — денсаулық туралы белгілі бір әлеуметтік және тарихи көзқарас, сондай-ақ, өмірдегі тәжірибені интеграциялау құралдары мен әдістері;
• Салауатты өмір салты — адамның күнделікті өмір сүруінің түрлі тәсілдері, олар   организмнің   резервтік мүмкіндіктерін нығайтады және     адамның     экономикалық     және     әлеуметтік-психологиялық жағдайларында өзінің іс-әрекетін табысты атқаруды қамтамасыз етеді.

Баланың Өмір салты қызмет түрлеріне сәйкес және қажеттілікті интеграциялайтын тәсіл түрі. Өмір салтының құрылымы әртүрлі қызмет түрлері арасындағы субординация мен координация қатынастарында көрінеді. Бұл қызмет түрлері арасындағы уақытша бюджетті бөлу мен белгілі бір қызмет пен тынығуда айқындалады. Белгілі бір автономиялық пен көзқарасты игере отырып, баланың жеке тұлғасы өз әрекеті мен ойлауын қалыптастырады. Баланың өмірдегі қызметі біршама реттелмегендігімен және шашыраңқы ұйымдастырылумен сипатталады: өз уақытында тамақтанбау, жүйелі ұйқысының қанбауы ( жоғары мектеп жасында), қимыл-қозғалыс белсенділігінің жетіспеуі, таза ауада аз уақыт болуы, темекі, алкогольдік ішімдікті және есірткілік заттарды тұтыну. Бұл мотивациялық саланы, бағдарлану құндылықтарын және әлеуметтік белгіленуді дамытуға қол жеткізбеу болып табылады. Баланың өмір салтының жарқын көрсеткіштерінің бірі — күн тәртібі. Организмді қызметке баулу ритмдік өзгерістер жасаумен белгіленген, бұл қызмет түрлерін нақты бөлуді талап етеді: ұйықтау, тамақтану, оқу қызметі, еңбекпен айналысу, спортпен шұғылдану, серуендеу және т.б. Дұрыс жасалған күн тәртібі баланың бос уақытын дұрыс та жемісті    ұйымдастыруға    мүмкіндік    береді,    әлеуметтік   тәртібін орнатуға профилактикалық құралдарды туындатуға және бала денсаулығына қауіпті зиянды әдеттердің туындауын болдырмауға игі ықпал етеді. Баланың күн тәртібі қалай құрылса, баланың салауатты өмір салтына қызығушылығын ұйымдастыруды солай анықтайды.

Бала денсаулығына әсер ететін екінші фактор тұқым қуалаушылық. Бұл факторлар тобының патогендік маңызы 20 %. Бұл фактордың осы уақытта үлкен маңызы бар:

• табиғи ресурстарды барынша қолдану, оларды қайта өңдеу адамзат денсаулығына зиянды қалдықтардың жинақталуын     болдырады. Жасанды синтезді біріктірулердің   пайда   болуы,   яғни   бұларға   адам   мен   барлық жануарлар мен өсімдіктер әлемінің эволюция процесінде бейімделуі;
• зиянды әдеттердің ұлғаюы: темекі тарту, токсикомания, ішімдік ішу, есірткі тұтыну.

Адам денсаулығы деңгейі генетикалық «фонға», өмір айналымына, организмнің бейімделу қабілетіне, оның белсенділігі мен сыртқы орта (табиғат пен әлеуметтік) факторларының әсеріне қатысты. Заманауи      көзқарастарға     сәйкес, генетикалық ерекшеліктерін ескере отырып, бейімделу механизмін қалыптастыруда жас кезіндегі (5-8 жас) кезең үлкен рөлге ие болады.

Сондықтан баланың ептілігі мен дағдысын уақытында қалыптастыру проблемасы тұрады. Бұл  бала денсаулығы мен ата-анадан балаға тұқымқуалау арқылы берілетін бұзылған гендерді түзетуге бағытталады.

Бала денсаулығына әсер ететін үшінші фактор — экологиялық фактор. Қазіргі уақытта адам денсаулығына қоршаған орта факторларының (климат, ауа-райы, әлектромагниттік сәулелер, экологиялық ахуал) әсерін дәлелдейтін ғылыми материалдар жеткілікті.

Ежелгі кезеңнен бері адам денсаулығына климат әсерінің көп түрлілігі белгілі. Климат метеорологиялық факторлардың белгілі бір үйлесімімен-күн радиациясының интенсивтілігімен, атмосфераның әлектрлі жағдайымен, ылғалмен, атмосфералық қысыммен, желдің жылдамдығы мен бағытымен және жауын-шашынмен сипатталады. Белгілі бір жердің метеорологиялық, географиялық және ландшафттық жағдайлардың жиынтығы ретінде климат организмге тікелей әсер етеді. Және ол , ең алдымен, адамның қоршаған ортамен жылу алмасу жағдайына-қан айналуға, тыныс органдарын жауып тұратын тері қабатындағы қан айналымына, әсер етумен байланысты.

Салауатты өмір салтына бағыттала орындалатын оқушының өзінің іс-әрекеттерін талдай және бағалай білу өзін-өзі өмір салтына, өздерінің ұлттық спорт түрлерімен тәрбиелеудегі маңызды кезең болып табылады. Оқушының өзін өзі салауатты өмір салтына тәрбиелей білуі — салауатты өмір салтына сәйкес мінез-құлықтармен, халқынының сапалы көрсеткіштерін саналы түрде өз бойында оятып іс-әрекет жасай алады деген сөз. Оның қалыптасуы оқушының жалпылай түсінігі мен өзін-өзі сол салауатты өмірге бағыттай білу позицияларына байланысты. Осылайша алдымен тарихи, соңынан педагогикалық мәселелерді талқылай келе арнайы ұлттық ойындардың әдіс-тәсілдері арқылы қазіргі оқушылар бойында салауатты өмір салтын қалыптастыру керек екендігін тұжырымдаймыз.

Қазақ халқының спорт түрлері сан алуан және әр түрлі сипатымен ерекшеленеді. Бір спорт түрі жасөспірімнің дене күшінің мол болуына, сымбаттылығына мән берсе, енді бірі ақыл-ойын тәрбиелеп, парасатты, әрі тапқыр болуына жағдай жасайды. Жеке тұлғаның сыртқы келбетінің танылуына ықпал ететін спорт түрлері көптігімен ерекшеленсе, қазақ халқының зияткерлік мәдениетін, жүйрік қиялы мен кең ақылын танытатын ойындары ұлтымыздың көпқырлылығын танытса, халықтың озық ойлары мен салт-дәстүрлерінің ерекшеліктері, жан сырлары мен рухани көрсеткіштерге тұнып тұр [27]. Сондықтан оны үйренудің, күнделікті тұрмысқа пайдаланудың заманымызға сай ұрпақ тәрбиелеуге пайдасы орасан зор. Қорыта келгенде салт-дәстүрлерімізді сақтай отырып әрбір жеке тұлға ұлттық ойындарымызбен шұғылданса елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың  2010 жылғы Халыққа жолдауындағы бұқаралық спортты дамыту туралы жолдауы орындалар еді. Сонымен қатар педагогикалық тұрғыда айтатын болсақ, еліміздің өмір сүру көрсеткіші айтарлықтай өсіп салауатты өмір салтын ұстанушылар көптеп бой көрсететінін сеніммен айтуға болады. Ал енді, мектепте ұлттық спорт түрлерінің, ойындарының жастардың салауатты өмір салтын дамытудағы орны мен рөлі жөніндегі қазіргі көзқарастарға ғылыми тұрғыда келесі тармақта тоқталамыз.

 

1.2 Ұлттық спорт түрлерінің, ойындарының жастардың салауатты өмір салтын дамытудағы орны мен рөлі 

Мәдениеттің даму тарихын, аға ұрпақтың мұраттарын, көзқарастарын, тұрмысын, дәстүрлерін, өмірі мен ғұрыптарын оқып-үйрену қазіргі қоғамның рухани және ақыл-парасат тұрғысынан байи түсуінің маңызды шарты болып табылады.

Г.Д. Әлімжанова [15] өзінің оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастыруға арналған диссертация жұмысында қазіргі қазақтардың ертедегі ата-бабалары өлместей бай рухани мұралар қалдыра білгенін атап көрсетеді, сондықтан оларды мектеп оқушыларын тәрбиелеу барысында ұтымды пайдалануы мүмкін.

Орхон өзені маңайында бой түзеген руна жазулары ескерткішінде ағайынды бауырлар Білге қаған мен Күлтегіндердің құрметіне қазіргі қазақ тілінде кездесетін көптеген көркем бейнелер мен қанатты сөздер бар. Орхон-енисей жазуларының өн бойында кездесетін негізгі ойлар — қаған билігін марапаттау, бектер мен халықтардың қағанға деген сенімділігі, халықтардың бектерге бағынуы [74, 75].

Қорқыт — IX ғасырда өмір сүрген және шығармашылықпен айналысқан танымал жыршы және сазгер, әсем сазды дүниелерді өмірге әкелген. Ол өз шығармаларында өлім алдындағы қорқыныш сезімдері, одан қашу туралы өз ойларын білдіреді: «Өлген адам тірілмес, кеудеден шыққан жан қайтьш келмес», «Қар қанша қалың жауса да, жер бетінде қалмақ емес, гүл ашқан жасыл майса күзге дейін қалмақ емес» және т.б. Бәрінен де Қорқыт атаның тәрбие, адамның қандай қасиеттерге ие болуы туралы, ата-бабаларымыздың тәлімгерлік мәдениеті жайлы баяндаған ой-пікірлері үлкен құндылыққа ие [.].

Білім беру мен тәрбиелеудің міндеттерін шешуде маңызды орындардың бірі дене шынықтыруға бөлінеді. Бүгінгі таңдағы дене шынықтыру көп кырлы құбылыс болып табылады, өз құрамында бірсыпыра бағыттарға, сабақ түрлері мен формаларына ие. Дене тәрбиесінің көптеген түрлерінің ішінде халық педагогикасына ерекше орын берілген.

Ұлттық спорт түрлерімен, ойындармен, билерімен шұғылдану бос уақытты өткізуге көмектеседі, денсаулықты нығайтады және ең бастысы мінездердің қалыптасуына ықпал етеді [122].

Халық ойындары, спорт түрлері мен билері педагогиканың дәстүрлі тәсілдері болып табылады. Көп ғасырлардан бері оларда адамдардың өмір салты, олардың тұрмысы, еңбегі, халықтық тұғырнамалары, ар-намысы, ерлігі, ептілікке, төзімділікке, күшке ие болуға деген ұмтылысы, қимылдар жылдамдығы мен әдемілігіне, күле жүріп орындауға, шығармашылықты ақыл-ойға, тапқырлыққа, ерік күші мен жеңіске деген талпынысы көрінісін табатын. Халық ойындары мектеп оқушыларының интернационалдық тәрбиесі мен дене тәрбиесінің ажырамас бөлігі болып табылады. Олардың бойында өз халқының мәдениетіне деген тұрақты, қызықты, құрметтеу қарым-қатынасы қалыптасады [123].

Балалар мен жеткіншектерді ерте жастан бастап халықтық дәстүрлер негізінде тәрбиелеу қоршаған табиғатқа, қоғамда өзара қарым-қатынас қалыптастыруға ықпал етті.

Ұлттық спорт түрлері мен ойындардың, бұқаралық спорт мерекелері мен жарыстардың негізгі қызметі адамның өмірлік маңызы бар дене және рухани сапаларын жетілдіру басты мұраты болып табылатын спорттық қызметтің ең басты маңызынан келіп шығады. Олардың педагогикалық маңызы кең мағынасындағы тәрбиелеу әдістері мен тәсілдері категориясына жатады. Бұл дегеніміз, қазақтың қазіргі ұлттық спорт түрлері осы спорт түрлерімен және ойындарымен шұғылданатындарға тәрбиелік әсер етуді ұйымдастыру тәсілінің нақты негізі екендігін білдіреді.

Спорт ойындары мен көңіл көтерулер қазақ халқының өмірінде өзінің бұқарашылдығымен үлкен орынға ие болатын. Ойындар мен спорт түрлері экономикалық, саяси және мәдени тұрғыдан артта қалған көшпенді қазақ халқы үшін театрлар мен стадиондардың орнын алмастырды (124, 125).

Қазақтардың көптеген ұлттық халық ойындары бар: көкпар, бәйге, алты бақан, сақина тастау, соқыр теке, жекпе-жек, ат ойыны, ақ сандық-көк сандық, жорға жарыс, күрес, сайыс және басқалар. Бұл ойындар көбінесе күй сарынымен сүйемелденетін. Тұрмыстық билер де өмірге келген: Қара жорға, Өрмек, Ұршық, Ши орау, Жүн сабау, Саба пісу, тары түю және т.б. [126].

Дене шынықтыру сабақтарында халықтық педагогика тәсілдерін оқушылармен жұмыс барысында қолдану үшін халықтық спорт және ойын түрлері бойынша арнайы секциялар жұмысын ұйымдастырып, жарыстар өткізу қажет [127]. Ұрпаққа ауысып отырса, олармен бірге қажетті дене және рухани сапалар да, білімдер, біліктіліктер мен дағдылар да ауысып отырған [129, 34 б.].

Дене тәрбиесінің қазіргі жүйесі дене шынықтыру мен сауықтыру жұмысын, ұлттық спорт түрлері мен ойындардың бай мұрасын, халықтық қолданбалы спорт жаттығуларын балалар мен жастардың дене бітімін дамыту мен жетілдіру жұмысында кеңінен пайдалану жолына түсіп келеді. «Қазіргі өмір ұлттық спорт түрлері мен ойындарды, әсіресе, жоғары әлеуметтік-мәдени және рухани күш-қуатқа ие бүқаралық спорт мерекелері мен жарыстарды дамытуға деген жаңа көзқарасты талап етуде» [134, 8 б.].

Халық ойындары мен дене жаттығуларын жеке тұлғаны тәрбиелеу мен дамыту барысында пайдалану — ертеден келе жатқан құбылыс. Бұл дегеніміз — халық ойындары мен дене жаттығулары және онымен байланыстының бәрі халықтың тұрмысындағы түрлі уәждері мен міндеттері бойынша эскери-патриоттық қана емес, сонымен бірге сауықтыру-қолданбалылық бағыттағы маңызға ие.

Ұлттық қозғалмалы ойындарды бүкіл жалпы білім беретін мектептерде кеңінен пайдалану проблемасы көкейкесті мәселелердің бірі. Қазіргі уақытта оқыту мен тәрбиелеу барысында халық ойындарын пайдаланып қана қоймай, патриоттық және интернационалдық тәрбие барысында олардың мүмкіндігін барынша кеңінен пайдалану міндеті қойылып отыр.

Қазақ халқы орасан бай мұралар мен мәдени мұраларға ие. Осындай байлық көзі халық ойындары мен ұлттық спорт түрлері болып табылады [135].

Көрнекті қазақ жазушысы М.Әуезов былай деген болатын: «Біздің халық өзі өмір сүрген кезеңдерде көптеген ойын түрлеріне ие болды. Меніңше, ойынның міндеттері халықтың көңіл-күйін көтеріп, оны көңілін аулау ғана емес, сонымен қатар, оның өзіндік ерекшеліктері де бар». Әуезовтың бұл пікірі теориялық қағидалардан ғана алынған жоқ, ол өмірлік тәжірибеге сүйенеді, былай дейтін себебі ұлы түлғаның өзі қозғалмалы ойындарға белсенді қатысып, өз кезінде Семей қаласындағы «Ярыш» командасының құрамында футбол ойнаған [31, 29 б.].

Қазақтың көне мәдениеті мен әдебиеті өз бастауын халықтың көңіл көтеретін кештерінен, тойларынан, жиындарынан алғандықтан, көптеген адамдардың көңілінен шықты.

Қазақтың халық ойындары мен спорт түрлерінің дамуымен таныса отырып, біз олардың халықтың әлеуметтік-экономикалық өмір жағдайынан келіп шыққандығын, олар адам еңбегінің, әлемді танып білуге деген ұмтылысы мен қиялының көрінісі екендігін аңғарамыз [37].

Қазақтың көне ән-жырлары мен лиро-эпостық шығармаларында халық ойындары, әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерінің небір түрлері кездеседі.

Бұл әндердің басты кейіпкерлері — болашақ отан қорғаушылар, жарыстарда өз күшін көрсете алатын халық батырлары мен жауынгерлері. Олар осында өздерінің табиғи талантын шынықтырды және дамытты. Халық ойындарға үлкен мән бере қарады [35].

Әлемдік тәлімгерлік ойларды Жақын және Орта Шығыстың атақты энциклопедиялық ғалымдары мен педагогтары байыта түседі. Орта ғасырдағы Шығыс мәдениеті мен ғылымының аса майталман қайраткері деген бірінші атақ Әбу Насыр Мухаммед әл-Фарабиге тиесілі еді [92].

Әл-Фараби адамды бақытқа апарудың мақсаты мен тәсілдері туралы Платон мен Аристотельдің ілімін дамыта отырып, өзінің ғылыми-педагогикалық еңбектерінде тәрбие мәселесіне ерекше көңіл бөлді. Ол табиғат бірдей етіп жаратқан адамдар тек тәрбиесімен ғана өзгешеленеді, жақсы тәрбие алған адам нашар тәрбие алған адамдарға қарағанда сый-құрметке лайықты болып келеді деп білді. Әл-Фарабидің пікірінше, педагогика дегеніміз тәрбиеленушінің еркі мен қалауын белгілі бір бағытта соған сәйкес әдіс және тәсілдер арқылы басқара білу өнері және ол басқарушы педагог, ұстаз, мұғалім. Халықтық педагогика тәсілдері баланың бойында  терең адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына ықпал етеді. Мектептің негізгі міндеттерінің бірі баланың халықтың бір бөлшегі екендігіне оның өз көзін жеткізуді қалыптастыру болып табылады [28].

Халықтық педагогика тәсілдері бүгінгі таңда бар өнер атаулының негізі, халық әлеуметтік-экономикалық өмірінің айнасы, адам еңбегінің нәтижесі, қиял-ғажап көрінісі мен өмірді, әлемді танып білуге деген ұмтылысы болып табылады [29].

Халықтың өткені мен бүгінін біріктіретін баға жетпес байлықты бізге ата-бабамыз мұра етіп қалдырды. Сондықтан халықтық педагогиканың тәсілдерің жас ұрпақты тәрбиелеуге пайдаланудың маңызы аса зор болып келеді. Ол оқушының өмірге деген жолын ашып, шығармашылық қабілетін жстілдіре түседі.

Қазіргі кезде халықтық педагогика тәсілдеріне деген қызығушылық барған сайын арта түсуде. Олдарды барынша мерекелердің, байқаулардың, фестивальдар мен жарыстардың құрамына енгізуде. Жалпы білім беретін мектептерде халықтық педагогика тәсілдерін қолдануға арналған әдістемелік құралдар жарыққа шығуда [134,51]

Әрбір халық ғасырлар бойы өзінің ең жақсы деген ойындарын өмірге әкелді, жетілдірді және сақтай білді. Олар жастарды тәрбиелеудің, әсіресе дене бітімін тәрбиелеудің негізгі тәсілдерінің бірі бола білді. Дене тәрбиесі тек соңғы жүз жылдықта ғана бұқаралық сипатқа ие болды, бұған дейін оның орнын еңбек тәрбиесімен қоса үлкен-кішінің бәрі бірдей қатысатын халық ойындары мен жаттығулар алмастыратын еді. Сондықтан әрбір халық өзінің дәстүрлі дене тәрбиесін жетілдіруге, олардың жарасымдылығы мен халықтар  арасында кең тарауына ықпал етуге тырысатын, қамқорлық жасайтын. Халықтың қозғалмалы ойындарын талдау барысы осы ойындардың қазіргі сақталған түрінде де қажетті дене сапаларын дамытуға қабілетті екендігін, дене тәрбиесінде белгілі қозғалыстарды жетілдіре алатынын көрсетуде (жүгіру, секіру, нысана көздеу, алысты дәл көздеу, ауыр заттарды көтеру және тағы басқалар) [132].

Әдеттегі жаттығулардан басқа әрбір ойын өзінің тұтастығымен, өзіндік өмір моделімен, адамның адамгершілікті, эстетикалық, еңбек, ақыл-ой, құқықтық және басқа да сан қырлы мінез-құлқымен ерекшеленеді. Ойынға өз еркімен кірген әрбір қатысушы оның ережелерін орындауға міндеттенеді, ал ол ережелерді халық ғасырлар бойы жетілдіріп, өңдей білгендіктен ойынға қатысушалар ол талаптарды жеңіл орындайды және халықтың ойын мәдениеті дәстүріне негізделген жалпы адамзаттық құндылықтарға сәйкес өз бәсекелестеріне құрметпен қарау тәртібін мұлтіксіз орындайды [133].

Кез-келген халықтың ойындары еңбек және қоршаған ортамен ғажап дәрежедегі жарасымдылықпен өзара үйлеседі. Әрқашан да рудың кіші өкіліне сол рудың үлкен ағасы, әкесі немесе атасы көмекке келуге әзір. Қай уақыт болсын халықтың жасы үлкен ағалары кішілерге өзінің бай тәжірибесін, әдіскерлігін, ұнайтын нәрсеге деген өз көзқарасын үйретуге тырысқан. Жанды және табиғи тізбек бойынша дәстүрлі ойындар ұрпақтан осылайша, халық ойындары атадан балаға, үлкеннен кішіге берілетін, халық дәстүрлері мен мәдениеті жиынтығының бай мұрасы болып табылды.

Халық педагогикасы әдебиет және мәдениетпен үздіксіз байланыста болады.

Халық өз ән-жырларында ойындардың тәрбиелік мәнін,оның жастардың жаны мен жүрегіне әсерін мойындайды. Ойындар тек дене сапаларын: жылдамдық, ептілік пен күшін және т.б. ғана жетілдіріп қоймайды, сонымен бірге олар адамның жеке түлға ретінде қалыптасуына орасан үлкен әсер етеді.

«Адам туғаннан ақылды, есті болып тумайды. Адам жүре келе көреді, естиді, өмірдегі барлық жақсы-жаманды тексеріп көреді, қолымен ұстайды, тек сонда ғана адам ақылды болып шығады.» — деген болатын Абай Құнанбаев. Осыны айтқанда ол халық ойындарын жадында ұстаған болатын.[90.].

Тәрбиенің халықтық тәсілдерінің пайда болу тарихын, соның ішінде ұлттық ойындарды оқып-үйрену барысында біз ойындар ұрпақтан ұрпаққа көп жылдар бойы ауызша беріліп отырғанын анықтадық. Алғаш рет оларды XIII ғасырда итальяндық Плано Карпини жазып алды. П. Карпини Жетісу мен Тарбағатайды аралап, сол халықтардың өмірі, дәстүр-салты туралы бай этнографиялық материал жинақтаған болатын [134, 9 б.].

Одан кейінірек қазақтың халық ойындары туралы жазғандар: итальяндық И.И. Новокамский, австралиялық С. Герберштейн, орыс саяхатшысы В. Рычков, профессор П.С. Палас, венгер зерттеушісі А. Вамберид, неміс этнографы Р. Картицкан, ғалым А. Гумбольдт, поляк А. Янцикевич және тағы басқалар [136, 9 б.].

Халықтық педагогиканың тәрбиелік мәні туралы этнография жинақтаушылары К.А. Покровский, Н.А. Ивановский, Н.И. Гродсков, А.Диваев, А. Левшин, Ф. Лазаревский, А. Горликин, П. Хадыров, Е. Букин, О.Әлжанов және т.б. өз пікірін білдіреді [123, 9 б.].

Қазақтың ұлттық ойындары туралы неміс ғалымы А. Гумбольдт өз достарына жазған хатында былай деп өзінің жақсы пікірлерін баяндаған екен: «Қазақ ауылдарында болған кезімді мен өзімнің ең бақытты кезім деп санаймын, себебі көшпенді халық мені өте жақсы қарсы алды. Олардың қонақжайлылығы мен халық ойындарын ұмыту мүмкін емес. Осындай қысқа уақыттың ішінде мен этнографиялық көптеген материалдар жинап алдым.» [118,30 6.].

Қазақ халқы өте көптеген жұмбақтарды біледі, мақал-мәтелдерді, жаңылтпаштарды, қанатты еөздерді, ертегілерді ойлап табады, оған қоса өз ойындары мен билерін де ұмытпайды. Қыстың кыңыр аязынан аман-есен шыққанда және аң аулаудан олжалы қайтқанда, жауды жеңіп шыққанда үлкен той жасап, мереке ұйымдастырады, бұл мерекелер ән-жырсыз, бисіз, халық ойындарынсыз өтпейтін [139].

И. Есенберлин өзінің «Жанталас» атты тарихи романында қазақ ауылдарында ұлттық ойындардың қалай мерекеленетінін көрсеткен [140]. Жазушы   Сәбит Мұқанов өзінің тарихи-этнографиялық «Халық мұраты» атты кітабында былай деп жазды: «Жүн сабайтындар негізінен жастар еді. Олар бәрі бір үйге жиналып отырды, жүнді киіз үйдің ортасына үлкен шөмеле қып үйіп қойды. Олар осы жүнді айнала жайғасты. Қолдарына сабау алып, осы жүнді сабауға кірісті. Кейде жастар ойын үшін де жиналатын. Олар жүн сабай отырып, бір-бірімен жарысатын, бұл жарысты олар ойынға айналдырып жіберетін.» [131, 22 б.].

Қазақтың халықтық фольклорының, ұлттық ойындарының жинақтаушысы Ә. Диваев өзінің «Қырғыз (қазақ) балаларының ойындары» атты  жұмысында балаларды 3 топқа бөледі: 1 жастан 7 жасқа дейін — бала, 7 жастан 15 жасқа дейін — жеткіншек, 15 тен 30 ға дейін — бозбала. Соған байланысты ойындарды да 3 топқа бөліп қарастырады: 1) балалардың ойындары, 2) жеткіншектердің ойындары, 3) бозбалалардың ойындары, және де қазақ балаларының ойыншықтары жоқ екендігін атап кетеді [123, 2 б.].

Қариялардың айтуы бойынша, «Ақ сүйек» және «Орда» сияқты ойындарды тек түнде ғана ойнайтын болған, себебі жаугершілік шабуылдар сол кездерде жиі болғандықтан, жастар ойнай жүріп ауылдың бейбіт өмірін де қорғайтын еді. Сонымен қатар, жастардың бойында табандылық, тапқырлық, батылдық және ерлік қасиеттерін дамытуға ықпал ететін [131, 56б.].

Қазақтың халықтық педагогика тәсілдері — ата-бабалардан мұра болып қалған халықтың өткені мен бүгінін біріктіретін баға жетпес байлық. Сондықтан да халықтық педагогика тәсілдерін жас ұрпақты тәрбиелеу жұмысында пайдалану үлкен маңызға ие. Ол баланың өмір жолын ашып, шығармашылық қабілетін шыңдайды [123, 3 б.].

Дене тәрбиесі мен спорт қоғамдағы белгілі бір тарихи жағдайлардың жемісі ретінде адамдардың рухани қызметінің тарихи нәтижесінде пайда болған жиынтығын құрайды. Жыл сайын түрлі елдерде өткізіліп келе жатқан «Қазіргі қоғамдағы спорт», «Олимпиадалық спорт және баршаға арналған спорт» атты әлемдік конгрес жұмыстарында денсаулыкты нығайту мен салауатты өмір салтын қалыптастыру саласында пайдалану мүмкіндігіне, әлеуметтік және ұлттық жағдайларда дене тәрбиесі мен спорт саласындағы ғылыми зерттеулерді қолдануды жинақтаудың маңызына үлкен мән берілді. Дене тәрбиесі мен спорт элементтері адамзат қоғамы пайда болған кезден бастап өмір сүріп келеді. Түрлі ойындар мен жарыстардың көмегі арқылы әлеуметтік байланыстар орнап, тәжірибе алмасу шеңбері кеңейе түсетін. Уақыт өткен сайын жекелеген рулар арасындағы, сонан соң тайпалар мен тайпалық одақтар арасындағы қарым — қатынастар тұрақты және ғаламдық сипатқа ие болды. Бірге өткізген ойындар мен жарыстар осы процестің дами түсуіне ықпал етті, бірте-бірте әртүрлі рулық қоғамдағы адамдардың мінез-құлық мәдениеті мен этикалық нормаларын қалыптастырды. Бұл жайында Қазақстан аумағында ертеден келе жатқан мәдени байланыстар мен жанасулар, түрліше қарым-қатынастар баяндайды.

Дене тәрбиесі мен спорт дене шынықтырудың жүйелік бөлігі ретінде жалпыға бірдей және әлемдік құбылыс болып табылады, ұлт аралық қарым-қатынас аспектіне ену арқылы мемлекеттік, экономикалық және құқықтық мәселелермен шектеліп қалмайды. Дене тәрбиесі мен спортта әлеуметтік болмыстың барлық салаларындағы ең маңызды деген сандық және сапалық өзгерістер, ұлттар мен ұлыстардың материалдық және рухани өмірі өз көрінісін табады, адамзат қоғамының қалыптасу нәтижелері мен қарқыны, денсаулық мәдениеті мен салауатты өмір салтын сақтау туралы және жеке адам мен қоғамның көзқарастар жүйесі мен мінез-құлық нормалары жайлы төрелік айтуға мүмкіндік береді.

Дене тәрбиесі мен спорттың табиғаты халықтар арасындағы достықтың нығаюына, әртүрлі ұлт өкілдерінің әлеуметтік жағдайы мен ешбір діни наным-сеніміне қарамастан жақындасуына базалық негізде ықпал жасайтын қүрал ретінде қызмет атқарады, бірақ ол субъективті фактор — адамдар мен ұжымдардың белсенді араласуынсыз бұл феномендерді дүниеге әкеле алмайды. Егер қоғамдық, дене шынықтыру мен спорттық ұжымдар бүл феномендерді жетілдіру жұмысымен шұғылданбайтын болса, қателіктер мен бұрмалауға жол берсе, онда прогресшіл даму процесін тежейтіндей алғышарттар пайда болады.

Қазақстан Республикасы дене тәрбиесі мен спортының жаңа жүйесіндегі мақсаттың ұлттық түрі мен бірлігінің көп түрлілігі, олардың этникалық және гуманистік негіздері прогресшіл сипатқа ие. Олардың негізін құрайтын қасиеттердің бірі — халықшылдығы, адамзаттың қоғам өмірінде бұрыннан бар ұлттық және интернационалдық дәстүрлерді мақсатқа сай ары қарай дамытуды көздейтіндігі. Бұл процесс ұлттық идеямен үздіксіз түрде байланысқандықтан, осы дәстүр көптеген елдерде қалыптасты және халықаралық ұйымдар арқылы күнделікті қолданысқа ие болды. Демократиялық және құқықтық елдерге тән ұлттық және интернационалдық дәстүрлердің жарасымды түрде кірігуіне сәйкес дене тәрбиесі мен спорт біздің жастарымыздың тек дене ғана емес, рухани тәрбиесін, салауатты өмір салтын қалыптастыратын ең мықты құралына айналып отыр.

Дене тәрбиесі мен спорт саласындағы атқарылып жатқан қызмет жеке түлғаның психикалық сапаларына тура және жанама түрде нақты, бірақ тұрақсыз жағдайларда әсер етеді. Біздің зерттеу жұмыстарымыз көрсеткендей, ұлттық спорт түрлерімен шүғылдану жастардың салауатты өмір салтын қалыптастыруға және ар адам мен қоғам үшін тұтастай алғанда ұлы құндылық болып табылатын денсаулық нығайтуға ықпал етеді. Спорт адам жеке түлғасының барлық жағына, соның ішінде адамгершілік пен психикалық саласына, интеллектуалдық пен коммуникативті қабілеттеріне, өз денсаулығы мен бүкіл қоғам денсаулығына деген мәдениетті және құндылықты қатынасқа тәрбиелеу арқылы әсер етеді.

Қоғам дамуының жаңа сатысындағы жұмыс барысында қарастырылып отырған проблемалардың теориялық түрғыдан жасалынбауы және практикалық маңыздылығы денсаулық пен салауатты өмір салтының, денсаулық пен қозғалыс белсенділігінің өзара байланыс бірлігінің негіздемесі мен ашуға бағытталған ұлттық спорт түрлерінің әдістері мен тәсілдерін пайдалану арқылы жекелеген тараулардың маңыздылығын анықтайды.

Негізгі міндет мынада болып тұр, салауатты өмір салтын қалыптастыру әдістерін қолдану үшін дене тәрбиесі мен спорттағы жағдайларды теориялық тұрғыдан негіздеу мен аша түсу, адамдардың өмірлік қызметінде тікелей қолданылатын, салауатты менталитет қалыптастыратын диалектиканың алға шығатындай нақты кезендерін айқындау. Тәрбиенің тұтас жүйесінен бөлініп шыққан дене тәрбиесі мен спорт теориясы мен практикасының кесіндісі жастардың денсаулығы мен салауатты өмір салтының өзара іс-қимылы арқылы анағүрлым жарқын да мазмүлды түрде көрінуі мүмкін.

Соңғы жылдары дене тәрбиесіндегі халықтық педагогика мәселері жайлы көп айтылып жүр. Дене тәрбиесінің халықтық тәсілдері жайлы бағдарламалық құжаттарда ол қоғам мәдениетінің, жастарды тәрбиелеудің маңызды бір түрі ретінде қаралуы қажеттілігі атап көрсетіледі. Сондықтан да, ұлттық спорт түрлері мен халықтық ойындар өмір салты төңірегінде топтастырылып, жеке түлғаның даму деңгейіндегі көрсеткіші болуы тиіс.

Бұдан келіп шығатыны ұлттық спорт түрлері мен халықтық ойындар ұлттық мәдениеттің өзіндік элементтері есебінде ғана пайдаланылып қоймай, дене тәрбиесінің қазіргі міндеттерін шешудің тәсілі ретінде де пайдаланылады.

Ерекше көзқарасты халықтық қозғалмалы ойындарды пайдалану керек етуде. Қазіргі кезде қолда бар жекелеген ғылыми жұмыстар оларды мектеп жасындағы балалар мен жеткіншектер арасында пайдалану мәселесін сөз етеді. Дегенмен, бұл мәселені анағұрлым кең көлемде қарастырған жөн. Ойын әдісі қозғалыс белсенділігін кешенді түрде жетілдірудің ерекше бір әдісі екендігі баршаға мәлім. Демек, бүл әдісті спорт педагогикасында түрлі спорт түрлері бойынша пайдалануға болады. Осы жұмыста бұл проблема ұлттық спорт түрлеріне арналған сабақтарда халықтық қозғалмалы ойындарды пайдалану үлгісінде қарастырылған.

Әр халықтың тарихында ұлттық мәдениеттің жоғары жетістігін көрсете білетін ойшылдары болады. Қазақ халқында осындай орынға ие болған — ұлы Абай. Оның шығармашылығы жайлы өте көптеген жүмыстар бар. Ол қазақ  мәдениетінің классигі ретінде ұлы да жан-жақты тұлға ғана емес, сонымен бірге ол заманауи тұлға. Бүгінде біздерді Абайдың қазақтың халық спорты  жайлы ойлары таң қалдырады. Ақынның бұл ойлары дене тәрбиесі мен  спорттың қазіргі тұжырымдамасына лайық келеді. Ұлттық спорт пен ойын түрлері дене тәрбиесінің маңызды құралы ретінде сөз болып отырған қазіргі кезде көз алдымызға ұлы Абайдың өлендері мен қара сөздеріне тиек болған данышпан да кемеңгер ойлары елестейді. Оның осы саладағы көріпкелдігі ерекше деп атауға тұрарлық. Дене тәрбиесінің ертедегі түрлерін зерттеу археология, этнография мен тарих жайлы әдебиеттермен байланысты. Жекелеген тұстарда автор арнайы спорттық әдебиеттерді пайдалануға жүгінуді мүмкін деп тапты.

Дене тәрбиесі теориясы мен педагогикасында дене тәрбиесінің халықтық педагогикасын ашып көрсетуге арналған жұмыстар кеңінен пайдаланылған.

Қазақтың ұлттық спорт және ойын түрлері халықтың ауыз әдебиетінде және Абай Құнанбаев, Ыбырай Алтынсарин, Жамбыл Жабаев және орыс саяхатшылары П.П. Семенов-Тянь-Шанский мен Г.Н. Потанин және орыс тілінің «Түсіндірме сөздігінің» құрастырушысы В.Н. Даль мен тағы басқалардың еңбектерінде өзінің жарқын көрінісін тапқан [, 35 б.].

Ғалымдардың пікірінше, денсаулыққа зиянын тигізетін зиянды әсерлерден арылу туралы түсініктер алғашқы қауымдық құрылыста өмір сүрген адамдардың тайпаларына да тән еді. Ондай түсініктер олардың әдет-ғұрыптарында көрінісін тауып, тиімді түрде күш-қуатын қалпына келтіретін, жұқпалы аурулардан қорғайтын дәстүрлер пайда болды. Соған сәйкес баспана орнатып, жеке бастың гигиенасын сақтайтын, жерлеу тәсілдері, қоқыстардың көзін жою ережелері дүниеге келді. Әрине, аурудың пайда болу себептері мен оңың мәні туралы оларда ешқандай мәлімет жоқ еді. Содан барып мыңдаған жылдарға созылған мистикаға, табынуға, соның салдарынан діни наным-сенімдер мен дәстүрлерге негізделген көзқарастар пайда болды [16].

Ертедегі Көне Шығыс медицинасы туралы көптеген мәліметтер Египет папирустарынан, Вавилонның қыш кірпіш жазбаларынан, жерлеу саркофагтары мен камералардағы жазулардан, табынатын ғимараттар мен сарайлардағы қалдықтардан алынған. Ертедегі Месопатамияда ерекше құдай — Мардук деген емдеуісіне жауап берген. Әйелдер, босану мен аналық пірі Иштар болса, кейінде гректер оны Астарта деп атап кетті. Хаммураци патшалық құрған кезде емдеу туралы, соған сәйкес дәрігерлерге сыйақы төлеу туралы заңдар жарыққа шықты [17].

Ертедегі Грециядағы шынықтыру тәсілдері, дене жаттығуларымен  қимылдауға арналған гимназиялар, сумен жуынуға арналған термалар көпшілікке жақсы танымал еді. Антика дәуірінде саулығы мықты және әдемі тиіс тұлғасына табыну барлық жерде өз үстемдігін құрған еді. Алдын алу сипатындағы көптеген шараларды ертедегі британдықтарда, галландтарда, көне герман тайпаларында, скандинавтарда, скифтерде табуға болады. Ертедегі Русьта шынығу процедуралары бұқаралық сипатқа ие болды, атап айтқанда, бу моншасынан шыққан соң қармен ысқылау немесе жылдың қай мезгілінде болсын мұз қатқан суға шомылуға үлкен мән берілетін.

Қазақстан Республикасында балалар мен жасөспірімдер арасындағы ауру деңгейі жоғарылап, 2 млн. астам бала диспансерлік есепте тұрады. Жыл өткен сайын жүйке ауруы белең алуда. Сауалнама қорытындысы бойынша оқушылардың 40 % темекі тартады, 39 % ара кідік алкоголь ішімдігін қабылдайды, 17 % есірткі заттарының дәмін татқан [16].Шылым шегу мен алкогольді асыра пайдаланудың таралу деңгейі жоғары болып қалуда (сарапшылардың бағалауы бойынша, жасөспірімдер мен жастар арасында тиісінше 22% және 40%) [17].

Бұл көрсеткіштер көкейтесті әлеуметтік мәселеге айналып, салауатты өмір салтын қалыптастырудың стратегиясын қажет етуде . Осы мақсатты іске асыру үшін «Қалай ауырмауға болады» бағдарламасы дайындалды. Бағдарламада денсаулықты шынықтырудың үйлесімді дамуымен қамтамасыз ету аурудың алдын алу шаралары, денсаулықты сақтау, шынықтыру тақырыптары негізгі бөлім ретінде қарастырылған. Осы бөлімдер аясында оқушыларға гигиеналық әдеттерді дағдыландыру, денсаулығына жауапкершілікпен қарау, жұқпалы аурулар туралы білім беру, дене шынықтырудың денсаулығына жағымды әсері туралы мағлұмат беру мақсаты көзделеді.

Қазақстанда 3 миллион 525 мың отбасы бар. Республикамыздың 8 мыңға жуық мектептерінде 3 млн. 200 мың оқушы білім алуда.Бүгінгі күні оқушылардың денсаулық жағдайы қоғамыздың көңіл аландатып отырған мәселелердің бірі болып отыр.

Денсаулық жылы деп жарияланған 2002 жылы өткізілген зерттеулердің мәлеметтері бойынша, 12-18 жас аралығындағы балалардың денсаулығының төмен екендігі белгілі болды. Жалпы алғанда оқушылардың 50 пайызында әртүрлі өзгерістер бар. Олардың ішінде әрбір алтыншы оқушыда анықталған ас қорыту ағзаларының сырқаттары басты орында тұр. Одан кейін тамақ сапасы тікелей байланысты қан аздық, тыныс ағзаларының, тірек – қозғалыс жүйесінің аурулары, жүйке сырқаттары және психикалық бұзылыстар тұр. Демек, соңғы жылдары жалпы білім беретін мектеп оқушылары денсаулығының нашарлай түсу үрдісі байқалып отыр.

Мектептердегі дені сау бітірушілердің саны – 28,3% — 6,3% төмендеген. Қыз балаларда созылмалы ауру 40% — 75% пайызға көбейген. Аймақтарда 2000 жылдары аралығында 6 жас – 14 жасқа дейінгі балалардың аурулары 4 – 5 % өскен. Балалардың нерв жүйелері мен сезім органдарының ауруының  өсу қарқындары байқалған. Балалар арасында тыныс мүшелерінің ауру көрсеткіші 53,3%, нерв жүйелері мен сезім мүшелері – 10,8%, инфекциялық аурулар – 8,2%, жарақаттар мен уланулар – 6,2%, тері  және тері асты клечаткасының аурулары  — 5,0% өскен. Көздің көру қабілеттерінің төмендеуі өте тез өсуде. Денсаулыққа теріс әсер ететін объективті факторлар:  — елдегі экологиялық жағдайдың төмендеуі, қоғамдағы әлеуметті – экономикалық кризис, материалды қамтамасыз етілген халық деңгейінің төмендеуі, жұмыссыздық, мұқтажсыз миграция, психоэмоциялық стресс.

Мұндай жағдайда ғалымдардың пайымдауынша денсаулықты сақтау мен нығайту технологиясының бірі әрбір азаматтың денсаулығына терең, мұқият қарау.

Денсаулықты нығайту мен салауатты өмір салтын қалыптастыру бағытындағы жұмыстардың белсенділігін арттыру қажеттілігі ҚР білім, мәдениет, денсаулық сақтау министрлігінің «Салауатты өмір салтын қалыптастыру бағытындағы бұқаралық жүмыстардың ары қарайғы белсенділігін арттыру мен кеңейте түсу» атты бұйрығына сәйкес [135] дене шынықтыру тәсілдерін пайдалану бойынша жұмыстарды, соның ішінде салауатты өмір салтын қалыптастыруға арналған ұлттық спорт түрлерін күшейтуге нұсқау берілген. Осы мәселе жайында егжей-тегжейлі түрде ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдаған Жолдауында айтылған болатын [1].

Осылайша ұлттық спорт түрлерінің жастардың салауатты өмір салтын дамытудағы орны мен рөлін анықтай түсіп, енді оларды қолдану мүмкіндіктерін қарастыру керектігіне көз жеткіздік.

 

1.3 Жастардың салауатты өмір салтын дамытудағы ұлттық спорт түрлерін қолданудың мүмкіндіктері

 

Президентіміз Н.Ә. Назарбаев «Халық денсаулығы» атты Мемлекеттік бағдарламасында халықтың денсаулығын нығайту – бірінші кезектегі шаралардың бірі екендігін атап өткен. «Халықтың денсаулығы дегеніміз – ел қауіпсіздігінің өркендеуі мен өркениеттің басты өлшемі» деген бағдарламада Қазақстан азаматтарының саулығына әсер ететін барлық жағдаяттар жан-жақты мұқият ескеріліп тұжырымдалған.

Бағдарламаның басты мақсаты – халықтың денсаулығын нығайту,  демографиялық ахуалды жақсарту. Бағдарламаға өзегі болған басты мәселе Бүкіл Дүние жүзілік Денсаулық сақтау ұйымының ХХІ ғасырда баршаның саулығын сақтау үшін деген басты принципке үйлесіп жатыр [129].

ХХІ ғасырдағы қоғам жалаң адамдар тобынан емес,  отандастарымыздың,  болашақ ұрпақтарымыздың денсаулығы мықты,  рухани дүниесі бай,  жаны мен тәні таза,  танымдық белсенділігі мен өздігінен білім алудағы шығармашылық қабілеті ерекше,  қоғам болашағын ойлайтын,  салауатты тұлғалардан тұруға тиіс.  

Осы заманғы әлеуметтік-экономикалық жағдай,  өмір сүру деңгейінің төмендеуі,  экологиялық дағдарыс Қазақстан Республикасы халықтарының денсаулығына әсерін тигізуде. Әсіресе,  өскелең ұрпақтың денсаулығының нашарлау себебі,  рухани құндылығының құнсыздануы,  санитарлық-гигиеналық мәдениеттің төмендігі,  денсаулық туралы білімнің жеткіліксіздігі,  өз денсаулығына жауапкершіліктің болмауы,  салауатты өмір салтын қалыптастырудың мақсат-міндеттерін жете түсінбеуден болып отыр. Бұл  тек Қазақстан Республикасын ғана ойландырып отырған мәселе емес. Сондықтан,  әлем ғалымдары адам денсаулығына әсер ететін маңызды биологиялық,  әлеуметтік факторға көңіл бөліп,  қоғамды сауықтырудың тиімді жолдарын зерттеумен айналысуда.

АҚШ-тың «Халық денсаулығы» ұлттық бағдарламасында қоғамдық денсаулық мәртебесін жақсартудың мынадай үш амалы көзделген:

— денінің суалығын қамтамасыз ету;   

— денсаулықты сақтау;

— аурудың алдын алу. 

Дүниежүзілік Денсаулық сақтау ұйымының алты халықаралық орталықтарының бірі Қазақстанда орналасқан. 1978 жылы «Алматы декларациясы» қабылданып,  ғасырдағы Денсаулық сақтаудың ұлы хартиясы» деген мәртебеге ие болған. (Хартия – дүниежүзілік мәні бар халықаралық құжат).

Ұлт ойындары-ата бабамыздың бізге жеткен, өткен мен бүгінгіні байланыстыратын баға жетпесбайлығымыз, асыл қазынамыз. Сондықтан оны үйренудің, күнделікті тұрмысқа пайдаланудың заманымызға сай ұрпақ тәрбиелеуге пайдасы орасан зор. Ойын баланың алдынан өмір есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін оятып, бүкіл өміріне ұштаса береді.

В.А. Сухомлинскийдің сөзімен айтқанда «Ойынсыз ақыл –ойдың қалыпты дамуы-да жоқ  және  болуы да мүмкүн емес. Ойын дүниеге қарай ашылған үлкен  жарық терезе іспетті. Ол арқылы баланың рухани сезімі жасампаз өмірне ұштасып, өзін қоршаған, дүние туралы түсінік алады. Ойын дегеніміз ұшқын, білімге құмарлық пен еліктеудің маздап жанар оты». Міне, ойын дегеніміз тынысы кең, алысқа меңзейтін, ойдан-ойға жетілдіретін, адамға қиял мен қанат бітіретін осындай ғажайып нәрсе, ақыл ой жетекшісі, денсаулық кепілі, өмір тынысы демекпін.

Қазақ халқы- материалдық мұраларға қоса мәдени қазыналарға  да аса бай халықтардың бірі. Халқымыздың ұлы перзенттерінің бірі, заманымыздың аса көнекті жазушысы М.О. Әуезов «Біздің халқымыздың өмір кешкен-ұзақ жылдарда, қызыққан алуан ойын өнері бар ғой. Ойын деген менің түсінуімше көңіл көтеру жұрттың көзін қуантып,көңілін шаттандыру емес, ойынның өзінше бір ерекше мағыналары болған»,- деген. Ойынға зер салып ой жүгіртіп қарар болсақ, содан үлкен де мәнді мағыналар істеп туындап өрбитінін байқаймыз. Өйткені ең алдымен ненің болсын бас алып жол бастар қайнар көзі болатыны белгілі.Ойынды біз бар өнердің бастауы деп білеміз, ал қай өнер болса да кең арналы, сулы шалқар дариядай болып кемеліне келгенше жолында кездескен сандаған үлкенді кішіліарналардан бас құрайтын өзен сияқты ғой. Сол алып өзенніңорта тұсынан шыққан адам, оның басы әелде  жылжып аққан бұлақтан басталып еді дегенге онша илана қоимаста еді. Ұлт ойындары біздің көз алдымызға тап осы суреттерді елестетеді. Өйткені бір кезде ол  бар өнердің басты, олардың нәр алатын бастауы болғаны анық. Шынындада көне мәдинет пен әдеби туындылар, ең алдымен, сол халық жинаған думанды сауықта, ойын –той үстінде дүниеге келіп, көптің игілігіне айналған. Сөйтіп бүгінгі және болашақ ұрпақ ұлт ойындарының өзі адам еңбегініңжелісі. Халықтың фантастикалық ойын құбылысының көрінісі дүниені танып білуге көмектеседі. Қазақтың мәдени асыл мұрасы ұлттық ойындары бұқаралық спортты дамытудағы орны ерекшке .

Этнограф – ғалымдардың пайымдауынша, ата-бабаларымыздан бізге жеткен ұлттық ойындарымыздың тарихы Қазақстан жерінде б.з.б. бірінші мыңжылдықта-ақ қалыптасқан. Олардың ішінде тоғызқұмалақ, қуыршақ, асық ойындары Азия елдерінде тайпалық одақтар мен алғашқы мемлекеттерде кеңінен тарады. Біздің қоғамыздағы ұлттық ойындардың негізі, шығу тегі халқымыздың көшпелі дәстүрлі шаруашылық қаре- кеттерінен бастау алады.              Бұлардың көбісі мал шаруа-шылығына, аңшылыққа, жаугершілікке негізділген. Ахмет Жүнісовтың айтуынша, «Өзге халықтар сияқты қазақтың да ертеден қалыптасқан, атадан – балаға мұра болып жалғасып келе жатқан ұлттық ойын-сауық түрлері бар. Зер салып байқап отырсақ, ол ойын-сауықтар қазақтың ұлттық ерекшелігіне, күнделікті тұрмыс-тіршілігіне тығыз байланысты туған екен және адамға жастайынан дене тәрбиесін беруге, оны батылдыққа, ептілікке, тапқырлыққа, күштілікке, тө- зімділікке т.б. әдемі адамгершілік қасиеттерге баулуға бағытталған екен» [21]. Ал енді, «Қазақстан. Ұлттық энциклопедия» кітабында қазақтың ұлттық ойындарының мән-маңызы туралы былай деп жазылған: «Қазақ ұлты негізінен ұрпақ қамын басты мақсат етіп қойып, бала-лардың нағыз азамат болып қалыптасуына аса зор мән берген. Нәтижесінде дәстүрлі бала тәрбиесінің басты құралы ретінде ұлттық ойынды орайластырып, дамытып отырған»[к2].              Қазақтың ұлттық ойындары бес түрге бөлінеді. Олар: аңға байланысты, малға байланысты, түрлі заттармен ойналатын, зеректікті, ептілікті және икемділікті қажет ететін, соңғы кезде қалыптасқан ойындар. Олардың негізгілерінің өзі жүзден астам. Бұл ойындардың көбісінің ежелден қалыптасқан арнайы өлеңдері бар. Өлеңдер ойынның эстетикалық әсерін арттырып, балалардың өлең-жырға деген ыстық ықыласын оятып, көңілін көтереді, дүниетанымын арттырып, еңбекке баулиды, ширықтырып, шынықтырады.

Рухани,  материалдық байлықтың негізі денсаулыққа байланысты деп қарап,  баланы сергек сезімді,  дені сау,  тәні сау,  адамгершілігі мен имандылығы мол азамат етіп тәрбиелей отырып,  “Бүгінгі өмірдің қонағы,  ертеңгі өмірдің қожасы”– деп ата-бабамыз келер ұрпаққа үлкен үмітпен қараған.

Ұлттық қасиет – ұлттың ұйытқысы.

–  ұлттық ойлау,  қабілет қоры – халықтың қоғамдық демеушісі.

– тәрбие – ұлттық психологияны қалыптастыратын негізгі құрал.

– салт-дәстүр – ұлттық өмір сүру дағдысы.

– ұлттық психология – халықтың  табиғи өзгешелігінің даралық анықтамасы.

Бұл ұлттың рухани құралдары келер ұрпақты дені сау етіп тәрбиелеуде тағлым іліміне арқа сүйер тіректер. Егер бұл тағылымды топшалайтын болсақ,

– шыншыл тұрғыда жазылған ұлт психологиясы жайлы алдыңғы қатарлы әдебиеттер;

– адам бойына ана сүтімен сіңген,  атадан балаға мирас болып жеткен ұлттық тағылымның тұжырымдамалары жатады.

Ұлттық тұжырымдамаларды зерттеуші Лев Гумилев: “Этнос дегеніміз – жер бетіндегі белгілі бір тіршілік аймағы мен әлеуметтік аймақтық бірлігінде жатқан,  салт-дәстүр,  тұрмыс тіршілігі,  шаруашылық кәсібі,  мінез-құлқы,  тілі мен мәдени мұрасы бір халықтар тобы”– дейді [118].

Міне,  осындай халықтар тобының бірі – қазақ ұлтының ұлттық мүддесінің ең бастысы – ұрпақ қамы. Ұлттық мүдде дегеніміз – сол этностың құрамына енетін жеке адамдардың ортақ мүддесінің жиынтығы болып шығатынын түсіну қиын емес. Ұрпақ қамы болғандықтан ата-бабамыз осы мақсатқа жету үшін жігерлілік,  қайсарлық мінез,  жауапкершілік,  құлшыныстық арқасында жүзеге асатынын жақсы білген.

Шоқан Уәлиханов қазақ жерінің географиясын,  этнографиясын,  фольклорын зерттегенде,  әкімшілік басқару қызметін алу әрекетін істегенде,  халқына сауат сұрап патшаға барғанда,  ұлттық мүддені күйттеп барғанына ешкім дау айта алмас. Ыбырай Алтынсарин халыққа білім берудің жайын ойлап,  ұлттың келешегі – жас ұрпақты оқытып,  тәрбиелеуге өмірін сарп етті.

Орыс географиясы қоғамының негізін қалаушы,  Ресейде қазақтар жөнінде алғаш монографиялық еңбек жазған ғалым Алексей Левшин “Қырғыз-қазақ немесе қырғыз-қайсақ ордалары мен даласының сипаттамасы” (1832ж.) еңбегінің “Дене бітімі” деген тарауында қазақтар денсаулығына былай сипаттама береді:

“…Табиғатпен етене өмір сүрген,  қарапайым тамақ,  жайбарақаттылық,  залалсыз климат пен таза ауамен тыныстаған қырғыздар денсаулығы мықты,  көп жасайтын,  күшті де қуатты,  аштыққа,  ыстық-суыққа шыдамды келеді. Күннің ыстығы қаперіне де кірмейді. Көргіштігіне  таңдануға тұрарлық,  тегіс жерде тұрып кішкентай заттарды 10,  не одан да көп шақырымнан көре береді,  көзі өткір келеді. Европалықтар заттарды бұлдыр көріп әзер байқайтын жерден,  олар заттың сұлбасы мен түсін ажыратып береді – дейді. Жалпы қазақтардың көру қабілетінің,  қырағылығының мейлінше жақсы дамуы – кең байтақ далада өмір сүруі,  шалғайға ойлана зер салып,  байқампаздықпен,  байыппен,  байсалдылықпен сүзіп,  шолып қарауға дағдылануы ақыл-ой өрісінің кеңдігі мен сабырлылығының сипаты”- дейді.

Медицина,  антропотология саласындағы бірқатар еңбектердің авторы,  дәрігер Николай Львович Зеланд “Қырғыздар” (Қазақтар) атты этнологиялық очеркінде қазақтардың салауаттылық пен денсаулыққа,  дене пішіні,  сымбаттылыққа байланысты антропологиялық өлшемдер арқылы мынадай қызықты деректер келтіреді:

“Қазақ қызуқанды болып келеді. Оның рухына жайсаңдылық,  ізгілік тән,  ол ылғи да жайдарлы жүреді. Жалпы сергек әрі еліктегіш келеді,  алайда “жүйкесі” көмбісті,  ашушаңдыққа бара бермейді. Оның қызуқанды болуының себебі,  бәлкім,  көшпенділердің өмір салтынан да болса керек. Қаурыт та,  шапшаң дене қозғалысы,  үнемі ат үстінде жүруі қан айналысы мен зат алмасуына қолайлы болуы тиіс; бұған қоса,  дала тұрғындары дене қызуының жиі алмасуы,  олар жұтатын таза ауада; шөлейтте жол шеккенде сусынды көп ішпеуі,  діни жоралғыларға байланысты тағамдар таңдауы,  асқазан және ішек жолы қызметін жақсартуға жәрдемдеседі,  бұлардың рух күшін сақтауға маңызды ықпалы бар; ақыр соңында арақпен,  апиынмен және темекімен жүйкесін жұқартуға әдеттенбеудің де біраз пайдасы бар.

Жүйке салауаттылығы адамның иманды,  өнегелік бейнесінен де жақсы көрінеді. Жаны жайсаң адам өзгелерге де іш тартады. Қазақ ниетімен ақкөңіл: ол сондай-ақ қастерлі өсиеттерге адал,  басқаның қайғы-қасіретіне ортақтас,  күйзеліс-күйінген кезде салаутатты және төзімді”– дейді [91].

Қазақ халқының осыдан салауаттылығы мен имандылығы қатар жүретінін байқау қиын емес. Ал осы салауаттылығы мен имандылығы табиғат аясында етене байланысты болған. Адам саулығы табиғатпен де тығыз,  имандылық қарым-қатынаста жүзеге асатынын ерте кезден білген қазақ ұлты қадір тұтуға жарайтын ұлттық психологиялық кешендерді бойына сіңіріп отырған.

Қоршаған ортамен етене байланысқан біздің көреген ата-бабамыз түгін тартса майы шығатын көк майсалы бел,  арнасынан асып төгіліп жатқан өзен-су,  сылдырап аққан бұлақ,  қарағайы мен қайыңы,  емені мен шілігі сыңсыған орман,  қарақаты,  мойылы мен шиесі,  жауқазыны мен қызғалдағы құлпырған,  аққуы ұшып,  қазы қонған,  бұлбұлы сайрап,  көкегі шақырған ұлан-ғайыр даланы көзінің қарашығындай сақтап,  қадір -қасиетін жете түсіне білген.

Қазақ отбасы тәрбиесінде өзінің ғасырлар бойы саяси экономикалық,  әлеуметтік — тарихи ерекшеліктеріне байланысты атап айтқанда,  кең байтақ жерін,  шаруашылық дәстүрін әр түрлі шапқыншылық,  жауынгерлік және табиғаттың дүлей апатынан сақтап,  қорғап қалу үшін ұрпағын бала жастан іскерлікке,  ептілікке,  батырлыққа,  мергендікке шымырлыққа,  саулыққа,  имандылыққа тәрбиелей отырып,  жаны мен тәнінің бірдей жетілуін дәстүрге айналдырған. Әр халықтың бала саулығы тәрбиесінде ой — пікірлер мен дәстүрінен педагогикалық,  психологиялық,  валеологиялық,  философиялық қағидалардың өзегі бар екенін байқау қиын емес. Сондықтан,  қазіргі жаңару дәуірінде ұлттық педагогиканың өзіне тән бай мұраларының маңызы мол. Осы асыл мұралар жеке тұлғаның қалыптасуына себеп бола алады.

Академик тарихшы,  этнограф,  лингвист,  интернационалист,  Орхон-Енисей жазба ескерткіштері туралы құнды еңбек жазған,  Жүсіп Баласағұнның “Құтты білік”  атты еңбегіне тұңғыш ғылыми талдау жасаған Василий Васильевич Радлов қазақтарды былай сипаттайды:

“Қазақтар орта бойлы болып келеді,  дегенмен де олардың арасында өте-мөте сұңғақ бойлы – жауырыны қақпақтай,  мойыны күжірейген желкелі адамдар да жиі кездеседі. Мен тіпті былай деп ойлаймын: ауқатты қазақтар (тамақтан тарылмайтын) денесінің тұрқы адамның табиғи тамағы ет екенінің айқын дәлелі болып табылады,  өйткені ет жемейтіндер арасында мұндай алып денелі кісілерді ұшырата қою мүмкін емес…

Қазақтар арасында әлжуаздары аз,  ал күшті тағам мен таза ауадағы салауатты өмір сүруі арқасында аурулар да некен-саяқ ұшырасады” – деп жазады [92].

Ұлтқа тән ұлттық мінездер: жауынгершілік,  өнершілдік,  қонақжайлылық,  балажандылық,  малжандылық,  және т.б.

Осы ұлттық мінездердің бірі – жауынгершілік. Бұл мінездің астарында көп мағына жатыр. Балаларын “әке көрген оқ жонар” деп баулыған қазақ,  ел басына күн туғанда “ереуіл атпен егеулі найза” ер жігіттің мұраты болған. Жау шапса айдап ала жөнелуге жағдайы бар көшпенді мал шаруашылығы да бұл тайпалардың ереуілшіл мінезінің қалыптасуының экономикалық негізі іспетті еді. Сәйгүлік,  қымыз “ер қаруы бес қару”,  жинақылық пен сергектік,  ширақтық – бұлардың жауынгерлік мінезін айқындайды. Оның дәлелі өз кезеңінде парсының ұлы патшасының бірі Кирдің,  әлемге аты мәшһүр Ескендір Зұлхарнайынның әскерлеріне де есеңгірете соққы беріп жібергені белгілі. Кезінде VІ ғасырдан XІІІ ғасырдың басына дейін өмір сүрген Батыс Түрік,  Түркеш,  Қарлұқ қағанаттарының ұрпақтары Шығыс Қытайдан бастап Византия мен Римге дейін танылып,  өздерімен санастыра білген,  азулы мемлекеттер болған. Солардың ұрпағы қазақ ұлтының жауынгерлік мінезі әлемге әйгілі осындай ата-бабаларынан қанға сіңген мінез болып табылады.

Қазақтардың жауынгерлік мінезін достары ғана емес,  жаулары да ескермей қоймаған. А.Гитлер өзінің Шығыс жоспарында батыс славяндардан – чехтарды,  шығыс славяндардан – украиндарды,  азиялықтардан – қазақтарды атап,  өз әскерлеріне осылардан сақ болуды ескерткен екен. “Қызыл Армияның кейбір аса төзімді жауынгерлері қазақтар болды” – деп жазады ағылшын жазушысы Александр Верт.

Болашақ ұрпақты рухани байыту үшін,  өткен кезең мәдениетінің тұңғиығына бойлап,  оның ішкі мазмұнын түсініп,  інжу-маржанын өз бойына сіңіріп,  рухани нәр алуы керек. Бүгінгі даму кезеңі – өткен кезеңдердің тәжірибесі. Мұндай жағдайда,  бұқараның жас буынын салауатты өмір салтына тәрбиелеу,  өткен кезеңдер тәжірибесіне арқа сүйеп,  халықтық педагогикалық құндылықтарды пайдаланғанымыз абзал.

Қазақ халқының сондай құндылықтарының бірі “ салт-дәстүр мен әдет-ғұрып”. Енді осы салт-дәстүр мен әдет-ғұрыпқа ғылыми тұрғыда талдау жасап көрелік:

“Салт-дәстүр мен әдет-ғұрыпқа” Қазақ совет энциклопедиясында мынадай анықтама берген:

“Салт – халықтар кәсібіне,  сеніміне,  тіршілігіне байланысты қалыптасып,  ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын әдет-ғұрып,  дәстүр. Уақыт озған сайын оған жаңалық еніп,  өзгеріп,  қоғамдық болмыс принциптеріне бейімделіп отырады. Ал жаңа қоғамдық қатынастарға қайшы келетіндері жойылып,  өмірге қажеттіліктері жаңа жағдайда ілгері дамиды”.

“Дәстүр – ұрпақтан-ұрпаққа көшетін тарихи қалыптасқан әлеуметтік нормалар мен принциптер. Дәстүр – қоғамдық ұйымдар мен халықтың мінез-құлқы мен іс-әрекеттерінің негізі. Дәстүр мәдениетімізбен тығыз байланысты. Мәдениеті дамыған ел дәстүрге де бай”.

Профессор С.Қалиевтің ”Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы” деген еңбегінде  “салт” ұғымына түсініктеме  берілген.

“Салт- адам өмірінің күнделікті тіршілігінде жиі қолданылатын мінез-құлық,  қарым-қатынас ережелері мен жол-жоралғы,  рәсім,  заңдылықтарының жиынтығы. Ол жеке адам өмірінде еңбек,  іс-әрекет,  адамгершілік,  құқық,  діни ережелерімен байланысты көрініс береді де біртіндеп ауыл-аймақ,  ру,  тайпаға,  ортақ рәсімге айналады”– деген.

Социолог Т.Ж.Нақыпбеков “өмір салты – субъектінің әлеуметтік ортамен өзара әрекеттестік тәсілі. Өмір салтынан сол қоғамның экономикалық жағдайын,  қоғамдық қатынастары,  материалдық және рухани қажеттіліктерінің қанағаттану деңгейлері көрінеді” – деп сипаттайды [166].

Ал,  Ю.П.Лисициннің пікірінше,  “өмір салты” – өмірдің белгілі бір жағдайында және соған сай жүретін адамның іс-әрекеті. Өмір салты адамның денсаулығына да әсер етеді,  сондықтан денсаулық пен өмір салтының арасындағы байланыс өмір салты ұғымын көрсетеді [121].

”Қазақ халқының жалпы ұлттық игілігін бүкіл адамзат мәдениетімен ұштастыру… өз халқының рухани бастаулары мен жалпы адамзат мәдениеті арасындағы үйлесімділікті жүзеге асыра отырып,  жас адамның жан-жақты дамуына кең өріс ашады” – деп 1992 жылы халыққа білім беру Министрлігі бекіткен қазақ орта мектебіндегі білім мазмұны тұжырымдамасында көрсетеді.

Қазақтың ұлттық ойындары – адам ағзасы үшін өте маңызды,  теңдесі жоқ сауықтыру,  денсаулықты нығайту,  салауатты өмір салтын қалыптастыру шараларының бірі. Адамның морфологиялық-физиологиялық дамуына,  эндогенді,  экзогенді факторларға қарсы тұруына,  тұлғаның жалпы тұрқы салауатты дамуына,  бойшаң,  денелі сымбатты дамуына тигізер маңызы зор. Қазақтың ұлттық ойындары – ептілікті,  өжеттілікті,  ширақтылықты,  шапшаңдылықты,  тапқырлықты  және т.б. қасиеттерді талап етеді.

“Асау үйрету”,  “Мойын арқан”,  “Алтыбақан”,  “Қазақша күрес” – қазақ халқының ежелгі спорт ойыныдары адам денесін ширатып,  бұлшық еттерді қатайтады,  төзімділікке,  батылдыққа,  ептілікке керек кезінде тез ойланып,  ұтымды амал,  ақылды шешім,  әдіс таба білуге машықтандырады.

Сондай спорттық,  ұлттық ойындарға: “Тауық күрес”,  “Білектесу”,  “Арқан тартыс”,  “Бәйге”,  “Аламан бәйге”,  “Тай жарыс”,  “Құнан жарыс”,  “Дөнен жарыс”,  “Жорға жарыс”,  “Аударыспақ”,  “Түйе жарыс” кіреді. Осы ойындардың ішінде қызығы “Табақ алып қашу”,  бұл ойын үлкен жиындарда,  тойларда ойналады,  тамағы бар табақты төкпей-шашпай,  ептілікпен,  ширақтылықпен көздеген жерге жеткізу,  ал қарсы жақ дәл сондай талаппен табақты келесі орнына жеткізу керек. Жеңілген жақ айыптарын кез-келген өнер түрімен өтеп отырған. “Қыз қуу”,  “Теңге салу”,  “Асық ойыны” оның бірнеше түрлері бар. “Алшын ойыны”,  “Омпа”,  “Асық тігіп ойнау”,  “Тас қала”,  “Хан”,  “Көкпар” т.б. спорттық ойындарды атауға болады. Бұл ойындар адамды дәлдікке,  мергендікке,  ептілікке,  жауапкершілікке,  адалдыққа,  шыншылдыққа,  ширақтылыққа тәрбиелейді.

12-13 ғасыр бұрын Мұхаммед Пайғамбардың айтқан хадистерінің оқу-тәрбие істерінде алар орны ерекше.

Мұхаммед Пайғамбардың денсаулық туралы айтқан хадистеріне мән берсек:

–100 түрлі аурудың 99-на алла-тағала ем жаратқан,  тек кәріліктен басқасына;

– үмбеттерім үшін ең қатты қорқатын жайларым: мөлшерден артық тамақ ішіп,  семіру,  ұйқышылдық,  жалқаулыққа салыну;

–арақтан сақтаныңыздар,  өйткені ол барлық жамандықтардың кілті. Салауаттылық – денсаулықтың кепілі.

–екі байлық бар. Көп адамдар соларға жете алмай қасірет шегеді: бірі – денсаулық,  екіншісі – салиқалылық [91  ].

Сондықтан,  “Салиқалы ғұмыр кешем десең,  салауатты өмір сүр”– деген халық.

Теңдесі жоқ байлық – халықтың денсаулық жағдайын тексеруден өткізу,  денсаулық сақтау жүйесіне қолдау көрсету,  салауатты өмір салтын қалыптастыру,  ұрпақ саулығына алдын ала қамдану – бұл күн тәртібінен түспейтін мәселе және маңызды сипат болып отыр.

Елбасының жарлығымен 2002 жылды Денсаулық жылы деп атап,  “Ауырып ем іздегенше,  ауырмайтын жол іздейтін” түсінік сенімді санамызға сіңіріп,  сергектікті жанымызға серік ететін дағдыны қалыптастыру міндеті тұрғанын ескерткендей.

Әр адам өмірге келген соң мағыналы өмір сүруі қажет. Мемлекет үшін де,  өзі үшін де денсаулық – шешуші саясат және демографиялық мүдденің түйіні.

Қазақтың бір туар перзенті М.Дулатов – ұйықтап жатқан,  қараңғылықта жүрген туған халқын оятып,  біліммен қаруландырып,  өркениетті елдер қатарына жеткізуді армандап,  еңбегімен елеулі үлес қосқан тұлға. М.Дулатов көптеген тарихи еңбектердің авторы. Ол қазақ халқының шығу тарихы,  оның салт-дәстүрлері жайында,  тың пікірлер айтып,  салиқалы ой түйген. Оның Денсаулық жайындағы еңбегі нағыз салауатты  өмір сүрудің сара бастауы. Себебі,  ол еңбек дененің сау кезінде денсаулықты алдын-ала нығайту,  сақтану,  күтіну жолдарын ескеретін,  игеретін ғылыми еңбек.

Денсаулық жайындағы еңбекте профилактикалық-гигиеналық талаптар бірінші кезекте ескертіледі.

Құлағың аман болады – бөлімінде бес түрлі,  құлаққа ұрмау,  айқайламау,  кез-келген нәрсемен шұқыламау,  таза ұстау,  оның сырқатының алдын алу,  дәрігерге көріну ережесін ұсынады.

Мұрның аман болады – егер де,  әрдайым таза ұстап,  оның қызметін,  демалу ережелерін ұқыпты ұстасаң дейді.

Тынысыңның амандығы үшін сегіз түрлі ережені белгілейді. Тыныс тек мұрын арқылы жүзеге асуын,  лас ауамен тыныстамау,  үй тазалығын сақтау,  бөлме ауасын тазартып алу,  гулеме желден сақтану,  ұйықтайтын бөлменің ауасының тазалығы – денсаулықтың күш қуатын нығайтатынын естен шығармауды,  зиянды заттарды пайдаланбауды зерделейді.

Көзің аман болады егерде,  нашар жарықта оқу,  жазу жұмыстарымен айналыспасаң,  жарықтың түсуін қадағала,  жылжымалы транспорт үстінде оқыма,  жатып іс қылма,  жазуды сызықсыз түзу жазуға тырыс,  көзді демалдыр,  сақтанудың,  тазалықтың,  көру кемістігінің алдын алудың ережелерін түсіндіреді.

Үйде жұмыс қылғанда саламаттық сақтау үшін деген бөлімде жұмыс үстінде дененің сымбаттылығы мен саулығына арналған барлық ережелердің он түрлі әдістерін ескеруді айтады.

М.Дулатов – денсаулық сақтауда профилактикалық-гигиеналық талаптармен қоса,  адамның салауатты өмір салтын қалыптастырудағы күн режимін,  тазалық,  ұқыптылық,  жауапкершілік,  адамгершілік,  имандылық деген құнды қасиеттерді астарлайды. Және оны әңгіме мысалдармен толықтыра түседі. Мысалы: “Байлық” атты әңгімесінде:

“Бір жарлы жігіт жас күнінде оқыған ұстазымен жолығып,  өзінің бұл күнде кедей болғандығын шақты. Онымен бірге оқыған серіктерінің көбінің бай болып,  кейбіреулері жұртқа қадірлі кісі болып кеткенде,  өзінің әрқашан көрген күні жоқшылық екенін сөйлейді. “Қалайша сен өзің айтқандай кедейсің?” – дейді ұстазы. “Сенің денің сау,  қол-аяғың аман,  жұмысқа жарарлықсың” және шәкірітінің оң қолын көрсетіп сұрады: “Сен мына қолыңды мың сомға кестіруге рұқсат етер ме едің?”,  “Құдай сақтасын,  он мың сомға да кестірмеймін” – деді жігіт. “Қаншаға берер едің жарық дүниені көретін қырағы көздеріңді,  сақ құлағыңды,  мықты аяқтарыңды?” – деді ұстаз. “Мен бұларды дүниенің малына да айырбастамас едім” – деді шәкірт. “Қалайша енді осыншама байлыққа ие болып тұрып,  жарлымын дейсің?!” – депті ұстазы[].

А.Байтұрсынов “Тәні саудың – жаны сау” екенін айта отырып,  “Ең әуелі бәрінен бұрын тазалықтың қадірін біл. Тән саулығының тамыры тазалықта,  жан саулығының тамыры тән саулықта” – деп денсаулықты сақтаудың маңызды жолын меңзейді. Себебі,  денсаулықтың кепілі – тән мен ардың тазалығы. Ол саулықтың іргетасын қалайды [].

М.Жұмабаевтың пікірінше тәрбие саласы төртке бөлінеді. Олар: дене,  жан,  ақыл тәрбиесі,  сұлулық пен құлық тәрбиесі,  Автор олардың бір-бірімен байланыстылығын былай түсіндіреді: «Егер адам баласына осы төрт тәрбие тегіс берілсе,  оның тәрбиесі түгел болғаны. Егерде ол ыстық,  суық,  аштық,  жалаңаштық сықылды жұмыстарға жиі ұшырайтын күштерді елемейтін мықты берік денелі болса,  түзу ойлайтын,  дұрыс шешетін,  дәл табатын ақылды болса,  сұлу сөз,  жамандықтан жаны жиреніп,  жақсылықты жаны тілеп тұратын құлықты болса ғана адам баласының дұрыс тәрбие алып,  шын адам болғандығы. Балам – адам болсын деген ата-ана осы төрт тәрбиені дұрыс орындасын» – деген.

 Қазақша күрес — дүние жүзіне кең тараған және әлемді мойындатқан қазақтың ұлттық күресі. Сонау СССР дің кезінде Петропавл қаласында 1928 жылы күрестің бұл түрі бірінші Бүкіл Қазақстандық спартакиада бағдарламасына енгізілген болатын [134]. Еркін және классикалық күрес бойынша халықаралық ареналарда жоғары нәтижелерге қол жеткізген көптеген қазақстан күресшілері өздерінің алғашқы қадамдарын қазақша күрестен бастаған еді. Бұрынғы күресшілер А. Ғабсаттаров, А. Бұғыбаев және Ә. Айхановтар еркін күрес бойынша СССР чемпиондары болса, Ш. Серіков пен Ж. Үшкемпіровтер классикалық самбо күресінен олимпиада чемпиондары атанды. 1982 жылы самбо күресі бойынша күміс жүлдегерлердің қатарына Қ. Байшолақов пен А. Мұсабековтар қосылды.

Қазақша күреспен шұғылданған, соңынан грек-рим күресіне келген Дәулет Тұрлыханов та жақсы нәтижелерге қол жеткізді — Еуропа және әлем чемпионы, Әлем кубогінің жеңімпазы, СССР мен ТМД елдерінің жеті дүркін чемпионы атанды.

Қазіргі кезде қазақша күрес халықаралық дәрежеде мойындалып, әртүрлі оқу орындарының оқу бағдарламаларына енгізілген.

Бәйге — қысқа қашықтыққа шабатын ат жарысы; аламан-бәйге 50 км. қашықтыққа шабатын ат жарысы. Қысқа қашықтыққа өткізілетін ат жарыстарына жас аттар қатысады, яғни шабатын аттың қашықтығын анықтауда негізгі критерий ретінде аттың жасы белгіленген [134, 189 б.].

Көкпар — Орта Азия халықтары арасында кең тараған ойын түрі. Көкпардың 2 түрлі нұсқасы бар. Ауылдарда ең көп тараған түрі — жалпы тартыс, ойынға көптеген шабандоздар қатысады да әрқайсысы көкпар үшін өзі бетінше таласқа түседі. Дода-тартыс деп аталатын екінші түрінде көкпар үшін тартыс командалар арасында жүріп жатады [122, 337 б.].

Аударыспақ — атбегілер ат үстінде отырып алып, бірін-бірі ат үстінен аудару үшін күреседі.

Басқа ұлттық спорт түрлері ішінде келесілері өте кең тараған сипатқа ие [51,336-340 6.]:

• қыз қуу — белгілі бір қашықтыққа атқа шапқан қызды жігіт қуып жетуі тиіс;
• жорға жарыс — жорға ат мініп жарысу;
• жамбы ату — атқа отырып садақ ату;
• жігіт жарыс — жігіттердің ат жарысы,
• ат марафоны — өте үлкен қашықтыққа бірнеше күн бойы жарысуы мүмкін;
• қыз жарыс — қыздардың ат жарысы;
• тоғыз құмалақ — үстел үстінде ойналатын ойын түрі.

Сонымен қатар, ҚР ның түрлі аймақтарында кеңінен тараған спорт түрлері мен жоғарыда аты аталған спорттың басқа түрлері бар:

1. 1. Аңға байланысты ойындар: ақсерек-көксерек, аңшылар, аңшылар мен қояндар, кірпіше қарғу, қас-құлақ, ордағы қасқыр.
2. 2. Малға байланысты ойындар: аларман (қойға қасқыр шапты), асау көк, бура-қотан, көксиыр, соқыр-теке, түйе мен бота.
3. 3. Түрлі заттармен ойналатын ойындар: ағаш аяқ, аққала, ақпа, ақсүйек, ақшамшық, алакүшік, алты-бақан, арқан аттау, арқан тартпақ, арқан тартыс, арынды арқан, асау мәстек, асық, аттамақ, ауыртаяқ, әйкел, әуетаяқ, батпырауық, белбеу соқ, белбеу тартыс, дауыстап атыңды айтам, епті жігіт, жаяу көкпар, жемекіл, жігіт қуу, жігіт ойыны, күзетшілер, күміс ілу, қамалды қорғау, қараше, қимақ, қыз қуу, лек (шөлдік), монданақ, орамал тастау, сақина жасыру, сиқырлы таяқ, тапшы, кімнің дауысы, таяқ жүгірту, тепе-теңдік, тобық, тұтқын алу, түйілген орамал, шалма, шертпек, шілдік, хал қалай? 4. Зеректілікті, ептілікті және икемділікті қажет ететін ойындар: айгөлек, айдапсал, атқума, аударыспақ, бағана өрмелеу, балтам шап, бөріктастамақ, бұғнай, бұғыбай, бұқатартыс, бұрыш, біз де, егер…, жасырынбақ, жаяу жарыс, көкпар, көрші, күрес, қарамырза, қассың ба, доссың ба?, қындық-сандық, орын тап, отырмақ, санамақ, сұрақ-жауап, тасымақ, тасымалдау, тең көтеру, тымпи-тымпи, ұшты-ұшты, үй үстіндегі кім?, шымбике. 5. Соңғы кезде қалып-тасқан ойындар: әріп таңдау, бригада, мейрамхана, нөмір, пароль, пошта, сымсыз телефон, сыңарын табу. Бұлардың ішінде бірқатар ойындар спорттық, той ойындары болып саналады. Ал енді, қазақтың ұлттық ойындарының ішінде «қуырмаш» тәрізді жас сәбилерге арналған да ойындар бар.

Ұлттық ойындарда, салт – дәстүрлерде, әдет-ғұрыптарда, халық — ауыз шығармашылығында сау дененің сұлулығы туралы, мінез — құлық мөлшерлері мазмұндалады және салауатты өмір салтының барлық факторларының мәні толық көрсетіледі, оның өскелең ұрпақ бойында қалыптасу мәселелері ашыла түседі. Біздің пікірімізше, жинақталған халық тәжірибесі қазіргі таңда өзінің көкейтестілігін жоғалтпақ түгілі, мәселені шешудің басты құралы болып табылады және тәрбие жұмыстарында қеңінен қолданылады. 20-шы жылдардың ортасына қарай республикада классикалық күрес түрі кең тарағандықтан, оған қазақтың жекелеген ұлттық күрес шеберлері де өз күшін сынап көреді. 30-шы жылдары спорт үйірмелері құрылып, жастарды дене тәрбиесіне баулу ісі жақсара түскендіктен, кең тараған ұлттық спорт түрлері бойынша жарыстар өткізіледі, республиканың саяси және мәдени өмірінде болып жатқан түбегейлі өзгерістер негізінде шығармашыл жастардың ұйымдастыруымен «колхоз/совхоз», «бай мен кедей» атты  қозғалмалы ойындар бұқаралық сипатқа ие болды.

Соғыс жылдары спорт жарыстарын өткізу жұмыстары тоқтатылған жоқ. 1942 жылдың қысқы маусымынан бастап жаяу жүгірту бойынша бұқаралық республикалық сырттай жарыстар ұйымдастырылды. 1943 жылдың қысқы мезгілі де шаңғы жарысы мен жаяу жүгірту бойынша қызықты жарыстарға толы болып, кешенді командалық есеппен өтті [123, 21 б.].

1943 жылдың жазында Алматыда Орта Азия және Қазақстан республикалары спартакиадасы болды, онда аударыспақ, қыз қуу, қазақша күрес, және көкпар сияқты ұлттық спорт түрлерінен жарыстар өтті. 1945 жылы қазақтар арасында үстел ойыны болып саналатын «тоғызқұмалақ» ойыны кең тарады. 1950 жылы жаяу жарыс бойынша республика біріншілігі өткізілді.

Сол жылдарда әсіресе қазақша күрес ерекше даму сипатына ие болды. 1953-54 жылдары қазақша күрестен өткізілген Республикалық жарыстар бұқаралық жағынан да, шеберлік жағынан да негізгі спорттық күрес түрлеріне жақындап қалғанын көрсетті.

Ұлттық спорт түрлеріне арналған ең ірі спорттық шаралардың бірі 1954 жылы Алматы қаласында ұйымдастырылған жарыстар еді. Ол Абайдың қайтыс болуының 50 жылдығына арналған болатын [138, 29 б.].

Ұлттық спорт түрлерінің бірімен, бұқаралық спорт түрлерінің бірімен қарқынды түрде шұғылдану, әдетте, адам өміріндегі ағзаның жас кезеңіне сай пісіп жетілуіне сәйкес келеді, себебі адам дамуының пісіп жетілуі басқа кезеңге қарағанда дәл сол кездегі ағзаның қызметтік және бейімделу мүмкіндіктері мол болып табылады. Осы кезеңнің үзақтығы спортшының жеке-дара ерекшеліктеріне, таңдаған спорт түрінің өзгешелігіне, шұғылданатын адамның өмір салтына және басқа да көптеген факторларға тәуелді болып келеді. Өмірдің бұдан кейінгі кезеңдеріндегі спортпен шұғылдану сауықтыру бағытына ие, яғни жоғары дәрежедегі жүктемелерге құрылмайды және көп жағдайда жарыс қызметінсіз жүргізіледі.

Спорт пен ойындардың бұқаралық түрлері көрініс түрінде тәрбиелік қызмет атқарып, бұқаралық насихат ісіне қызмет етуі үшін ұлттық спорт түрлері және дене тәрбиесі тәсілдері, ол бойынша өткізілетін жарыстар жақсы ұйымдастырылып, ұлттық мереке ретінде жарқын түрде өтуі тиіс.

Қазақстан үкіметі ұлттық спорт түрлері мен ойындардың дамуына көп көңіл бөлуде. Қазақтың ұлттық ойындарының дамуында ұлттық спорт және ойын түрлерінен өткізілген I Спартакиада үлкен рөл атқарды. Қазіргі кезде республикада келесі ұлттық спорт түрлері мен ойындарынан жарыстар өткізіліп келеді: қазақша күрес, қыз қуу, аударыспақ, бәйге, жаяу жарыс, көкпар, тоғызкұмалақ. [129,122-59 б.].

Қорыта келгенде мемлекеттің ажырамас бөлігі әрбір отбасында салт-дәстүрлерімізді сақтай отырып бала тәрбиесінде және әрбір жеке тұлға ұлттық ойындарымызбен шұғылданса елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың  2010 жылғы Халыққа жолдауындағы бұқаралық спортты дамыту туралы жолдауы орындалар еді. Сонымен қатар еліміздің өмір сүру көрсеткіші айтарлықтай өсіп салауатты өмір салтын ұстанушылар көптеп бой көрсететінін сеніммен айтуға болады деп зерттеу жұмысының теориялық бөлімін тұжырымдауға болады.                               

 

2 ҰЛТТЫҚ СПОРТ ТҮРЛЕРІН ЖАСТАРДЫҢ САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫН ДАМЫТУДА ҚОЛДАНУ ӘДІСТЕРІ МЕН ЭКСПЕРИМЕНТ ЖҰМЫСТАРЫ

 

2.1 Жастардың салауатты өмір салтын дамытуда ұлттық спорт түрлерін қолдану әдістері

 

Қазіргі таңда ұлттық спорт түрлерін қажетті спорттық базасы жоқ ауылдық жерлерде пайдалану анағұрлым тиімді болып табылады. Мұнда тек педагогикалық және спорттық принциптерді сақтай білу арқылы ғана осы спорт түрлері мен ойындардың сауықтыру-қолданбалы мүмкіндіктерін толығымен аша түсуге жағдай жасау қажет.

Дегенмен, мұндай жарыстарды ұйымдастыру мен өткізу жеткілікті дәрежеде жоғары деңгейде өтіп жатқан жоқ. Сондықтан да, біз өз алдымызға мынадай міндеттер қойдық — жарыстар ұйымдастыру мен өткізу бойынша әдістемелік нұсқаулар жасау, ол үшін ең үздік төрешілер коллегиясы мен өзіміздің жарыс өткізу тәжірибемізді пайдаландық.

Қазақстан Республикасы туризм және спорт министрлігінің, Қазақстан Республикасы ұлттық ат спорты түрлері федерациясының күшімен, осы халықтық спорт түрлерін қолдаушылар мен жақсы көретіндер арқылы біздің елімізде бәйге, жорға жарыс, көкпар, аударыспақ, теңге алу, қыз қуу, саяткершілік және басқа да халықтық ойындар мен ұлттық спорт түрлерін қайта өмірге әкеліп, ары қарай дамытуға мүмкіндіктер жасалынуда. Ресми статистикалық мәліметтерге сәйкес ұлттық ат спорты түрлері бойынша жұмыс істейтін секциялардағы 373 дене шынықтыру ұжымдарында 12987 адам өзінің спорттық шеберлігін шыңдауда, олармен 514 жаттықтырушы оқу-жаттығу сабақтарын жүргізіп келеді, өкінішке орай олардың тек 35 жаттықтырушысы ғана штаттық кестеге сәйкес жұмыс істеп, атқарған жұмысы үшін жалақысын алып жүр.

Соңғы кезде бұл спорт түрлері Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Шығыс Қазақстан, Ақмола облыстарындағы көпшілік қауым арасында кең тарап келеді. Қазақстан астанасы Астана қаласына ауысуына, бір сыпыра ат спорты түрлерінен респуликалық дәрежедегі жарыстардың өткізілуіне байланысты бұл бағыттағы жұмыстар еліміздің солтүстік аймақтарында да жанданып келеді. Жер-жерлерде көпшілік жарыстардан бастап Республикалық пен халықаралық дәрежедегі түрлі жарыстар өткізу саны артып келеді. Дегенмен, бұл жарыстарды ұйымдастыру мен өткізу сапасын одан ары жақсартуға мән беру қажет. Жақсы ұйымдастырылған спорт жарыстары кез-келген спорт түрінің даму ісіне үлкен үлес қосатыны баршаға мәлім. Ұсынылып отырған әдістемелік нұсқаулар бірінші кезекте ұлттық ат спорты түрлері бойынша жарыстар ұйымдастыру мен өткізу сапасын жақсартуға бағытталған. Оларды жасау барысында ұлттық спорт түрлері бойынша жарыстар өткізудің теориялық және практикалық дағдылары пайдаланылды.

Қазіргі кезде қазақтың ұлттық ат спорты түрлері бойынша жарыстар өткізу Ережелері жасалынып, бекітілді, соған сәйкес спорт жарыстары келесі түрлер бойынша өткізіліп келеді: аламан бәйге, бәйге, құнан бәйге, жорға жарыс, көкпар, аударыспақ, жамбы ату, теңге ілу, қыз қуу, аңшы құстармең аң-саят жасау. Оған қоса тай жарыс, дөнен жарыс өткізу де іс жүзінде өткізіліп келеді.

Қазақша күрес

Күрес – спорттық сайыс ретінде өте ерте замандардан бері өмір сүріп келеді, оған қазба жұмыстарының мәліметтері көз жеткізеді. Біздің ата-бабамыз сақтар өмірінде ол құрметті орын алды. Күреске тіпті сақ әйелдері де қатысқан, бұл туралы Элиан Клавдий жазып болған. Тарихшы Мангакия былай деп жазады: «Ірі жарыстардың бірінде атақты екі палуан кездесті, екеуі екі ханның атынан шықты: жеңімпазға үлкен құрмет көрсетілді, ал ұлы хан жарлық шығарып, оның әлі жасалмаған қылмысын кешіруге бұйрық берді. Мұндай құқ тек мемлекетке маңызы қызмет жасаған тарханға ғана берілетін. Сөйтіп, атақтар палуандар жоғары шеңді ақ сүйектер деңгейіне де көтеріле алды, ал бұл сайысты осы түрінің мән мазмұның артыра түсті». Әбілқазы мәліметтері тіпті қызық: «Күрестің сайыс өткізе отырып, кейде саяси мәселелерді де шешіп отырды», — дейді ол.

Қазақтардың да күрес сайыстарына деген көзқарасы айрықша. Олар палуандар күресінен халықтың күшін, денсаулығын, әсер ұрпақты тәрбиелеудегіәдістері мен жолдардың дұрыстығын аңғарды. Сондықтан да қазақтардың ішінен Балуан Шолақ пен Қажмұқан сияқты аттары жер жарған күш иелерінің шығуы кездейсоқ емес. Балуан Шолақ халықаралық кілемдерге шыға алған жоқ, шыққан күнде оның әлем чимпиондары қатарында тұратын сөзсіз еді. Алысқа бармай-ақ талай халықаралық жарыстардың жеңіспазы болған Каронды тізе бүктіргенің айтсақта жетіп жатыр.

Қазақша күрес – спорттық күрестердің ішіндегі болашағы зор түрлерінің бірі. Жаңа қимылдар енгізілді, бұл күресті бұрынғысынан да қызықты және мазмұны жағынан бай етті,  себебі палуанға күрестің басқа түрлерінен қосылған тәсілдік қолданыстарды қолдануға мүмкіндік туды.

Қазақша күресті тек бүгін талаптар тұрғысынан ғана қаруаға болмайды,  оның болашағына көз жүгіртіп отыруы керек. Қазақша күресті тек Қазақстан деңгейінде қалдырып қоймай, оны республика аралық жарыстар бағларламасына енгізу қажет, бірақ ол үшін қазақша күрес өзінің ұлтықтар пішінің кеңейте толықтыра түскен жөн. Әрине күрес өзінің ұлттық белгісін  сақтап қалуы тез, дегенмен, оған көпұлтты сипат беруден қашпау керек.

Ұлттық спорттың басқа түрлерімен салыстырғанда қазақша күрес туралы жазылған еңбектер баршылық болғанымен, оның алдында шешуін күтіп тұрған мәселелер жеткілікті. Оның ғылыми — әдістемелік жағы әлсіз қарастырылған, палуанның психологиялық дайындығы спорттық әрекеттерді айқындайтын медициналық, биологиялық жайттар тіпті де зерттелмеген. Тәсілдік қолданыстар тиянақты жасалынған, бірақ қорғаныс, қарсы шабуыл, оларды үйрету әдістері жоқтың қасы.

Қазақша күрес төмендегідей қазақтың атақты палуандарының бүкіл одақтың және халықаралық деңгейде көтерілу жолындағы көпірі іспетті болды: Ә.Айханов, А.Ғабсаттаров, А.Мусабеков, Ш.Серіков, Ж.Үшкемпіров және т.б. Балуан Шолақ пен Қажымұқан дәстүрі жалғастырушы ұрпақ бар екендігіне сеніміміз мол.

Тоғыз құмалақ

Әлемдегі ең көне стол ойындарының бірі. Ежелгі адамдар қоғамында стол ойындарының болуы өте таң қаларлық құбылыс. Олар тек дене дамуы жөнінде ғана емес, өздерінің ой-санасын дамыту жөнінде ойлайды. Садақ пен жебені ойлап шығарған адамдар үшін өмір мен еңбекке қажетті басқа нәрселерді ойлап шығаруда мүмкін құбылыс еді. Осылардың қатарына тоғызқұмалақ та жатады.

Бүгінгі күндері тоғыз құмалақ осыдан 4500 жыл бұрын пайда болды деген көзқарас бар және мұндай пікірлер қазба жұмыстары қортындыларына сай жасалған.

Тоғызқұмалақ ойындарының тарихына көз жіберсек. Негізінен ертеректе бұл ойын «Қойшылар алгебрасы» атанған тоғыз құмалақ қазақ халқының ұлттық ойындарының бірі. Бұл ойын қазақ, қырғыз, қарақалпақ, алтай халықтары арасында кеңінен тараған.

Ертеректе тоғыз құмалақ ұясын жерден қазып қойдың құмалағымен ойнаған екен. Бұған онша күрделі жабдықтар да қажет емес. Әр ойыншының тоғыз-тоғыздан шұңқыры (ұя деп аталған) және бір-бірден қазаны болған.

Тоғыз құмалақ ойынының құмалақтарының саны 162, яғни әрбір ойыншыда 81-ден құмалақ болуға тиісті. Содан әр ұяға тоғыз-тоғыздан құмалақ салынады. Тоғыз құмалақ ойыны ауызекі есепті бөгелместен тез шығаруға жаттықтырады, және еңбек сүйгіштік, тапқырлық, төзімділік сияқты қасиеттері дамытады.

Сондықтан да ол ел арасындағы кең тарап, ұмытылмай ұрпақтан-ұрпаққа жетіп отырған. Қазақтың ұлттық спорт түрлері бәйге, күрес, жанбы ату тәрізді тоғыз құмалақта та жеңіске жеткен адамға жүлде беріледі. Оның аты шулы шеберлерінің есімдері ел арасында кең жайылған. Тоғыз құмалақты қазақты классик ақыны Абайдың да сүйіп ойнайтын ойындарының бірі болған. Тоғыз құмалақ есеп ойыны. Мұнда арифметикалық төрт амалды өте жақсы білетін, еске сақтау қабілеті өте күшті адамдар ғана жеңіске жетеді. Математика ғалымдарының айтуына қарағанда тоғыз саны көптеген арифметикалық жұмбақтар шығаратын ерекше қасиеттері бар сан. Ойынның тоғыз құмалақ аталуында да сыр бар сияқты. Бұл қазақ халқын қашаннан алғыр, ауызекі есепке жүйрік болғандығын дәлелдейді.  

Тоғыз құмалақ ойынының бірнеше түрі бар. Оның балаларға арналған қарапайым түрін «Қоздату», «Бестемше» деп атайды. Мұның өзі тоғыз құмалақтың адамның ой-санасының жетілуіне байланысты күрделене түсетін шытырман, қызық ойын екендігін көрсетеді. Тоғыз құмалақ ойынының жолдары көп.

Соңғы жылдары оның біреуі ғана кеңірек тарауда, жарыс та сол бойынша өткізіледі. Тоғыз құмалақ ойыны әсіресе соғыстан кейінгі жылдары кеңінен тарай бастады. 1984 жылы Алматыда қазақ ССР-нің чемпионаты өткізілді. Оған Абайдың немересі Ысқаков (Семей), Өтегенов (Жамбыл облысы) т.б. ойыншылары қатысты. Тұңғыш чемпион Өтегенов болды. Жарыстан соң кеңес өткізіліп оған ұлы жазушы М.Әуезов, СССР халық әртісі Қалибек Қуанышбаев, техника ғалықдары Шаймерден Ыбыраев т.б. қатысты. Кеңестің мақсаты тоғыз құмалақ ойынының ережелерін жасау болды. Негізінен тоғыз құмалақ ойынының ережелері 1949 жылы жарық көрген. 1960 жылдан бастап тоғыз құмалақтан аудандық және облыстық жарыстары өткізіліп тұрды. Бұл жарыстарға Қырғызтан, Алтай өлкесінен де ойыншылар да қатысты.

Тоғыз құмалақ қағидалары басқа стол ойындарының да түгелдей қатысты. Яғни бұл ойында басқа халықтар тәжірибиесіне де пайдалануға болады. Мұндай негізі бір, ережелері бір ойындарды кең тарату арқылы ұлтаралық қана емес (тоғыз құмалақ) халықаралық та ойын ойлап шығаруға мүмкіндік береді.

Қазіргі уақытта да тоғыз құмалақ ойыны жылдан-жылға халық арасында кең тарап келеді.

Ол бойынша Республикалық федерерация құрылды, қалалар мен аудандарда бөлімшелер жұмыс істейді. Республика чемпиондары мен жүлдегерлері арасында бас ұлт өкілдері де баршылық, бұл ойынға интернационалдық сипат береді. Атақты ойыншылар арасында он алты жастағы жастарда, тоқсан жастағы қарияларда тбар. Мұның бәрі тоғыз құмалақ ойынының болашағы зор екендігін хабардар береді.

Тоғыз құмалақ ойының ерте кезде «Қойшылар алгебрасы» деген. Олар тоғыз құмалақты ойнаған кезде жерге ұлсын қазып, қойдың құмалағымен ойнаған. Сол кездегі тоғыз құмалақтың үлгісі 2-суретте көрсетілген. Қазіргі заманғы тоғыз құмалақтың тақтасы, басқа стол ойындары сияқты жасалынған. Оның өзіндік ерекшелігі бар. Оны 3-суреттен көруге болады.

Ат спорт түрлері

Ер қанат ат – адамзат алғаш қолға үйреткеннен бері оған қаншама ғасырлар бойы адал қызмет етіп келе жатқан жануарлардың бірі-жылқы.

Жылқыны әсіресе көшпелі тайпалар өмірінде атқаратын міндеті  ерекше. Олар ат мініп, ел қорғап, жорықтарға щыққан. Бумен, газбен жүретін машиналар жоқ уақытта елдер арасындағы қарым-қатынастар жылқы арқылы жасалған. Орта ғасырда жүйрік аттар өзіндік почта ретінде де пайдаланған. Ертеде адамдар «Тұтас  бір елдің аман бір сүруі жалғыз шегеге байланысты, өйткені шегеде таға тұр, тағада ат тұр, ал атта адам, адам қорған, қорғанда мемлекет тұр»- деп жылқыны өте жоғары, әр дәл баға берген. Малдың ішіндегі ең жақсысы жылқы. Осылай аса қатты қадірлеген сәйгүліктерді халық ең қимас қонақтарына сыйға тартқан.

Академик Сәбит Мұқанов «Гректер жылқыны суреттей алған жоқ, ал қазақтың жылқыны суреттеуі – шын мәніндегі поэзия. Жылқы эпоста батырлар мен қатар орын алады» — деген болатын.

Ал қазақ эпостарын аударушыларының бірі, көрнекті фольклерист М.Торловекий «Қазақтардың жылқы малы туралы білгені ұшан-теңіз.

Сондықтан қазақ тілінде жылқының барлық жасына дерлік байланысты ерекше атаулар бар. Ал оның түрі мен түсін, өзгешеліктерін өте нәзік сезімталдықты білдіретін атаулар қаншама десеңішші»-деген болатын.

Міне, қазақтардың көптеген ұлттық спорт түрлері атқа байланысты туған.Бәйгенің неше түрлері бар, аламан бәйге,бәйге, жорға жарыс, қыз қуу т.б.түрлері бар. Бұл адамдар ат үстінде шебер өнер көрсетуге, епті, шыдамды, төзімді болуға баулиды. Олардың көбісі ата- бабаларымыздың жауынгерлер даярлағанда маңызды міндет атқарған.

Ал атты, баптау жүздеген жылдық тәжірбиесі бар өзіндікбір ғылым.

Ат  спортымен айналысушы адам ең алдымен атқа салт мініп жақсы жүруді меңгеруі тиіс. Ат спортында көкпардан басқа спорт түрлерінің бәрі жекелей есепке енеді. Себебі онда жеке адамдар күші мен әдіс-айласы, шеберлігі сынға түседі. Қазақстың ат спорты төмендегіше бірнеше түрге бөлінеді, аламан бәйге, бәйге, аударыспақ,көкпар, сайыс, қыз қуу, жамбы ату т.б.

Ал ойындарының ішінде ең қиындары қыз қуу, теңге алу, салма ілу т.б. ойындар.

Аламан бәйге

Аламан бәйге өте ежелден келе жатқан спорт түрі және мұндай сайыстың пайда болуы біздің Республиканың территориясымен тығыз байланысты болғандықтан, оның шығу тегі туралы мәселенің ғылыми маңызы бар. Біздің ата бабаларымыз аламан деп әскери шабуылды және оған қатысушы әскерді атаған. Яғни аламан бәйгенің тегі аламандықта жатыр, онда ұзақ, өте ұзақ қашықтықтарға шабу үшін алдын ала шабантох бен аттар арнайы дайындықтан өткізілуі керек болған. Қазақтарда аламан бәйге спорт түрлерінің ең танымал түрі. Спорттық бұл түрі заманында кәсіптік негізде өмір сүрген, оны аттарды баптау әдістері мен жеңімпаздарға берілген жүлделер арқылы білуге болады.

Бұл жүлделер тоғыз тарту рәсімі бойынша берілген (9 түйе, 9 сиыр т.б.). аламан бәйгеде ат 25-100 километр аралығындағы қашықтықта шабады. Шабыс өтетін жер ойлы, кедірлі болады. Ертеде жай жарлы халықтың аламан деп атаған қазақтың «Аламан» деген сөзі осыдан шықса керек. Қазақ жауынгерлерін дайындауда, кең далаға көз тіккен дұшпандарға күтпеген жерден шабуыл жасап жеңіп отыруда аламан бәйге үлкен міндет атқарды.

Аламан бәйге қазіргі уақытта Республикамыздың ауылдық жерлерінде өткізіледі. Әсіресе, оңтүстік облыстарда үйлену, шілдеханаларда аламан бәйге өткізу дәстүрге айналып келеді. Бірақ мұндай жарыстар ресми ережелер бойынша өткізуді талап етеді.

Бәйге

Төңкеріске дейін қазақтар арасында бәйге де өте танымал болған. Ол тойларда аламан бәйге алдында немесе жеке өзінен жарыстар өткізіліп отырған. Қысқа және орта қашықтықтарға шабу аттарды жарысқа айқындаудың ең тамаша әдісі болып есептеледі. Мұндай реттілік жас аттардың даму дәрежесін анықтап қана қойған жоқ, сонымен бірге жылдық жүктемені анықтауға көмектеседі, ал мұның аттың денсаулығын сақтауда зор маңызы бар.

Аламан бәйгеге қарағанда бәйгеде ат шабатын қашықтық қысқа болады. 1957 жылы Қазақ ССР Министрлер Советі жанындағы физкультура және спорт жөніндегі комитет бекіткен ереже бойынша қазір-құнандар үшін 1200, 1500, 1600, 1800, 2000 метрлік, дөенедер үшін – 2400, 3000, 3200, 4000, 4800 метрлік, ал бесті және одан кейінгі жататын аттар үшін – 5000, 8000, 10000 метрлік қашықтықтарда жарыстар өткізіледі.

Бәйге Орта Азияя Республикаларын мекендеген көптеген туысқан халықтарға ортақ спорт түрі. Ол өзбектерде «пайға», қырғыздарда «чабыс» деп аталынады. Бәйге қазіргі кездегі ресми спорттар қатарына енген. Бірақ оған тек жасы бестен асқан аттар ғана қатыса алады.

Бұл Орта Азия және Қазақстан спартакиядасының бағдарламасына енген болатын. Соңы жылдары бәйге мереке күндерінде шопан сметтерінде, аудан, облыстарды былай қойғанда, Республика көлемінде де жиі ұйымдастырылып жүр. Қазақ халқы бәйге аттарын ерекше құрметтеген, құлагер, Ақбақай,  Маңмаңгер сияқты сәйгүліктерді жырға қосқан.

Бәйгенің және оны кең түрде дамытудың тек спортта ғана емес, халық шаруашылығында да маңызы бар.

Жорға жарыс

Жорғамен жарысу – ат шабыстарының ішіндегі ерекше түрі. Оның тарихы да қызық. Қазақстанның  ежелгі тұрғындарын тек жүйрік аттар ғана емес, сонымен бірге жүрісі, щабысы шабантозға ыңғайлы болуы жағынан қарастыра бастайды.

Мұндай аттардың бағасы жылдан-жылға өсіп отырады. Осыған байланысты орта ғасырдың ұлы саяхатшысы Рюи Ронзалес де Клавихо былай деп жазды: «Жорғалар бізде жоғары бағаланады» және оны Орта Азияның атақты билеушісі Темірге итамаша жорғаны сиға тартуы да кездейсоқ құбылыс емес.

Жорға жарысы қазіргі уақытта  да өте танымал және тартымды, олар сонысымен басқа да ат шабыстардан айрықша тұрады. Оның эстетикалық жағыда өте жоғары. Жүрісі майда, бір қалыпты, тыныш болғандықтан жорға мініп алыс жүру қолайлы, адамды шаршатпайды.  Жорға жарысқа жігіттермен қатар, әйелдер, қыздарда қатысады. Аттың ер – тұрманы, әбзәлі әшекейлі, спортшылардың киімі әдемі болуы керек.

Еректермен қатар әйелдер де жорға жарысына жеке-жеке түседі.

Әйелдер үшін жорға жарысының қашықтығы 2,3,5 киломерт, жігіттер үшін 3,6,10 километр. Егер жарысқа қатысушылардың саны 10 адамнан көп болса, онда олар жеребе бойынша бірнеше топқа бөлінеді де, әр топ жарысқа бөлек-бөлек түседі. Егер немесе бірнеше жорға сөреге бірдей келсе, онда төрешілер үйғарымы бойынша таза жорғалаған және әбзәлі мен киімі, жорғаға отырысы әдемі спортшы жеңіске жетеді.

Жорғаның қимылы жоғары түрде үйлестірілген, шабандоздың да отырысы ерекше әдемі. Міне, осы ерекшеліктердің барлығы жорға жарыс жанкүйерлерінің санын арттыра түседі.

Аударыспақ

Ат үстіндегі күрес – аударыспақ жекпе-жектің ең ауыр түрі. Ол өзінің бастауын өте ерте замандардан алады. Оны саныстың бір түрі ретінде пайда болуы жолы өте қарапайым. Атты ретінде пайдаланғанға дейін адамдар арасындағы жердегі күрес өте танымал болған.  Ал кейін осы күресті ат үстіне көшірген. Сонымен бірге ұрыс кезінде де күресті ат үстінде жүргізуге тура келді, сөйтіп орта ғасырда бұл спорт кең тарап кетті.

Ұлы Фирдоуси батырлар жекпе-жегін  суреттей отырып, алғашында олардың ат үстінде найзамен сынасып, шаршаған кездерінде қол күресіне ауысқандықтары туралы айтады.

Найзаларынан нәтиже шықпай қалған кезде, олар ат үстінде отырып, күресті жалғастыра береді.

Күрес дәуірінде аударыспақ тұрақты түрде ұлттық спорт түрлерінен өтетіні ресми жарыстар бағдарламасына еніп отырды. 1980 жылдан бастап жарыс ережесіне 4 салмақ дәрежесі енгізілді және бұл қатысушылар үшін әлеуметтік жағдай жасаудың бір жолы еді.

Аударыспақ – спортшылар бойынан тек қара күш қана емес, сонымен бірге ептілік, батырлық, төзімділік сияқты қасиеттерді талап ететін спорттың бір ерекше түрі. Яғни аударыспаққа қатысушы спортшы өз бойына палуан мен шабандозға тән қасиеттерді үйлестіре білуі керек. Осының бәрі аударыспақтың мәнін және спортшы машықтануы мен атты баптау әдістерін анықтайды.

Спортшының арнайы дайындығына ғана емес, ат бабында өте үлкен маңызы бар. Сайыстарда көбіне спортшылар салмақ жағынан да, дайындық жағынан да бір-бірімен тең түсіп жатады, мұндай жағдайда шешуші рольді ат атқарады.

Аударыспақ – шабандоздардың жекпе-жек бәсекеде біріне-бірі ерден аударысуы. Жарыс жекелей және командалық болып бөлінеді.

18 жасқа толмаған жігіттер жарысқа жіберілмейді. Аударысушылар салмақтарына қарап 3 категорияға бөлінеді. Салмағы 65 килограмға дейінгілер – жеңіл, 65-тен 80 килограмға дейінгілер – орта және 80 килограмнан жоғарылар ауыр салмақтылар тобына жатады. Әрбір команда салмағы осы 3 категорияға сәйкес 3 адамнан құралады. Жарыс өткізілетін жердің көлемі 30х30 метрлік алаң, немесе диаметрі 30-40 шеңбер ішінде өткізіледі.

Жарысқа қатысушылар қалың матадан тігілген сырт көйлек немесе  бешпет, шалбар және етік киіп шығады. Атқа үзенгілік ер салынады. Дойыр я қамшы ұстауға болмайды.

Ұстау (аударысу) төрешінің ысқырығы бойынша басталып, 15 минутқа созылады. Егер кездесушілер бірін-бірі аттан аудара алмаса, аударыспақ – ұлттық спорт түрлерінің ішіндегі ең пайдалы түрі сондықтанда оны әрі қарай дамыту жағын ойластыру керек.

Көкпар

Көкпар спорт ойындарының ішіндегі ең көпшілік және танымал түрі. Ол өзінің бастауын ежелгі дәуірлерден алады. Ертеде қасқырлар малшыларға көптеген қиындықтар туғызған. Сондықтан асауда төзімді аттарға мінген ержүрек жігіттер қасқырлардың ізіне түсіп, қашан олар өлтіргенше қуғындап отырған, қуып жетіп ұстаған соң қасқырды өзінен бері ала қашып, әбден жұлмалайды. Осындай қуғындау келе-келе ойынға айналып кетеді.

Кейінірек «Көк бөрінің» орынына ешкі алынатын болған. Қазақтар әрқашанда ержүректік, батылдық, ептілік, шапшаңдық және төзімділік, ат құлағында ойна     білу қасиеттерін дамытуға бағытталған ойындарды қоштап отырған. Сондықтан да үй иесі ойын үшін ешкі беруге міндетті болады, ал егер белгілі бір себептермен үй иесі ешкіні бере алмаса, онда шабандоздардың оның шаңырағын ортасына түсіруге құқы бар еді, ал бұл үй иесі үшін үлкен намыс болатын.

Көкпар аясында толып жатқан рәсімдер болды және олар қазақтардың далалық заңдылықтарымен бақыланып отырды.

15 ғасырдың басында белгісіз бір автор былай деп жазады: «Жас жігіттерден қарияларды дейін бәрі қызу қандылықпен қатысады. Ұзақ ойнайды, тек кеш қарая ғана жігіттер ауылдарына тараса бастайды және біраз уақытқа дейін олар сол көкпарды еске алып жүреді» — деген.

Қазақстанда көкпар әлі күнге дейін өте сүйікті ойындардың бірі. Көптеген ауылдарда, ұлттық мейрамдарда және салтанатты мерекелерде көкпар тұрақты өткізіліп тұрады. Ол бүкілодақтық ат спорт жарыстарының бағдарламасына да енеді және біздің Қазақстандық көкпаршылардың осындай ірі жарыстарда ылғи табысты өнер көрсетіп жүргендіктерін атап кеткен жөн. Олар бұрынғы КСРО-ның 3 дүркін чемпиондары болған, ал олардың ең үздігі С.Бекетов 1990 жылы «Ұлттық ат споттының шебер шабандозы» деген атаққа ие болды.

Көкпар тарту ойыны жазық жерге немесе жопырағы жұмсақ, тегістелген алаңға ұйымдастырылады. Ойын алаңының екі шетіне қақпа- отау (шекара) қойылады. Екі командадағы қатысушылар алаңның ортасына шығады, тартуға әзірленген серкеде (тұлып) осында болады.

Төрешінің берген белгісі бойынша екі команданың бірі көкпарды жерден іліп алып, өз қақпасына қарай шаба жөнеледі.

Екінші командадағы жігіттер көкпарды жібермей, өздері алып, өз қақпасына апаруға тырысады.

Көкпар тартуға жігіттері сай, жақсы  ұйымдасқан, әдісқой, айласы көп команда жақсы ойнайды. Белгіленген уақыттың ішінде қай команда көкпарды өз қақпасына көп әкеліп тастаса, сол жеңген болып саналды. Көкпарға бір күннің ішінде екі ойынға қатысуға рұқсат етеді, бірақ ол ойыншылардың арасында кеміндек екі сағат дем алуы  керек. Көкпарға қатысушы әрбір адам жарыстың ережелерін біліп, оларды мұлтіксіз орындауға тиіс. Тартыс 60 минутқа созылады. 30минут тартысқаннан кейін 10 минут үзіліс беріледі.

Үзілістен кейін көкпар алаңның ортасына экеп қойылады, командалар қақпаларын ауыстырады.

Қазіргі уақытта көкпарға жаңаша көзқараспен қараған жөн. Бұл ойын тек қазақ халқының немесе Орта Азия халықтарында ғана емес, шығыстың басқа көптеген елдеріне де танымал.

Мысалды, Ауғанстанда  өтетін көкпарға бір-бірімен жаулас жақтыңда спортшылар қатыса береді және оларды құрметті қонақ ретінде қарсы алып, шығарып салады.

Көкпар спорттық ойын – ретінде өте тартымды да, қызықты. Ол халық аралық деңгейге көтерілуі тиіс. Сондықтанда оған деген көзқарас ерекше болған жөн.

Қыз қуу

Қыз қуу — өте қызықты ат ойыны. Төңкеріске дейінгі көптеген орыс және шетел авторлары бұл ойынның әр түрлі тойларда өткізуге ыңғайлы екендігін айта келіп, оның тамашалық қасиеттеріне, әсіресе қыздың жігітті қуып жетіп, қамшымен осып өтетін сәтіне ерекше тоқталады. Ойынның дәл осы сәттері туралы В.И.Даль: Егер жігіт қызжы куып жете алмаса, оның бетін- бетіне, ернін тигізе алмаса, онда өз басын қорғай берсін, себебі ондай масқараны ешкімде көтере алмас еді – деп жазады. Қыз қууға деген қызығушылықтық бүгінгі күнге дейін сақталуы кездейсоқ емес.

Ойында көшпелі халқының мәдениетті мен тұрмыс тіршілігінің барлық тамаша жақтары барынша көрсетіледі және спорттық бұл түрі – мәдениетпен тұрмыстық қоршаған ортамен, рухани адамгершіліктер мен, бүкіл өмір салтымен ажырамас белгі екендігі дәлелдей түседі.

1968 жылдан бастап қыз қуу Мәскеуде бірінші рет көрсетілді, Бүкілодақтық ат спорт жарыстарының бағдарламасына тұрақты түрде еніп келді, көптеген халықаралық жәрмеңкелерде көрсетіледі. Шетелдік көрермендер ойынның тартымдылығына, шабыс әдемілігіне таң қалып қол соқты, сөйтіп олар қыз қуудың халықаралық деңгейге көтеруі керектігіне көз жеткізді.

Қыз қуу тақырыбына әндер жазылады, билер орындалады, суреттер салынады. Бұл да кездейсоқ құбылыс емес.

Қыз қуу спорт ретінде де жоғарғы деңгейге көтеріліп, әлем халықтарына танылуы қажет – ақ. Қыз қуу негізінен жастар арасында көп таралған. Бұл ойын өте қызықты өткендіктен оған қатысушылар саны жыл сайын көбейе түсуде. Егер 1958 жылы Москвада өткен ат спорты жарыстарына тек Қазақстан командасы қатысқан болса (онда бірінші орынды Жамбыл облысынан келген кітапханашы Жамал Жапсарбаева алшған еді), қазір барлық одақтас Республикалардың командалары қатысады. 1959 жылы қыз қуу ССР халықтарының ең көп тараған ұлттық спорт түрі ретінде Лейпцит қаласындағы халықаралық жәрмеңкеде көрсеткен еді. Онда Райхан Әбілхатова жеңіске жетті. Жарысқа 16-ға толған және одан асқан қыздар мен жігіттер жіберіледі. Олар атқа жақсы отыра алатын болулары тиіс. Қыз қуу тегіс далада немесе иподромда өткізіледі.

Спорттық жарыстарға әйелдердің қатысуы қашанда өзекті мәселе.

Сондықтан қыз қуу жергілікті ұлт өкілдерінің қыздарын спортқа тарту жолы болып та есептеледі. Дегенмен бұл ойында өзінің жетілуі шағын әлі болашақтың ісі деп есептейді. Ең алдымен оның сахналық тамашалық жағы мен мсайыстық жағының ара жігін ашып алу керек.

Жамбы ату

Ерте замандардағы садақ пен нысананы дәлдеп ату спорты негізінде мергендік қасиетті дамыту мақсаты жатыр.

Орта Азия мен Қазақстан жерін мекендеген ежелгі адамдар садақпен атуға әбден машықтанған мергендер болған.

Ежелгі грек тарихшысы Геродот сақтардың тамаша мерген халық болғандарын айта келіп, олардың арасынан Грек байлары тілге және мергендікке тәрбиелейтін адамдарды жинағаны туралы жазады. Ерлер мен бірге әйелдер арасынан да атақты мергендер шыққан.

Александрский «Сақ әйелдері қашып бара жатып, ат үстінде теріс айнала дәлдеп атуға әбден машықтанған»- деп жазады.

Біздің әрамызға дейінгі VІ ғасырда түркі халықтары Наурыз мейрамдарында әр түрлі сайыстар өткізген, оның ішінде мергендер сайысы үлкен орын алған. Бұл жөнінде қытай тарихшысы Вен-цзе былай деп жазады: «Бұл күні патша мен хан жаңа киімдерін киіп, жеті күн бойына ат үстінде жүріп садақпен атысып жарысады, ал соңғы нысана ретінде алтын теңгені алып, сайысты ары қарай. Жеңімпаз келесі күні бір күн бойына патша болу алады».

Қазақтар арасында жамбы ату құрметті спорт түрлерінің бірі болған. Атқыш мергендер халық арасында үлкен сый-сияпатқа бөлген. Бұл мергендік қасиет жәй көңіл көтерулер, сайыстар немесе аң аулау кезінде пайда болған деу бос сөз. Бізге белгілі еңбектер жігіттерді ұрысқа дайындау барысында жамбы ату өнері жан-жақты білетін адамдардың арнайы топтар жинақтағандықтары туралы айтады. Өкінішке орай, кеңестік дәуірде дене тәрбиесінің кейбір жаңа түрлерінің пайда болуы жамбы ату спортын спорттық сайыстар аясына ығыстырып тастады. Ал оның халық арасында жоғалын кетуі — әскери мылтықпен ату спорттың келуімен тікелей байланысты.

Елуінші жылдардың басында жамбы ату спортын жандандыруға ұмтылыстар жасалды, жарыс ережелері мен талаптары, ұйымдастырудың әдістік нұсқаулары жасалды. Бірақ бұл бастама ресми спорттық ұйымдар тарапынан қолдау тапты. 1979 жылы Республикалық спорт комитеті жамбы атудың негізгі ережелерін бекітті. Бұл ережелер бойынша нысананы ат үстінде тұрып садақпен хемес, найзамен қағып түсіреді.мұндай жарысты жамбы ату жарысы деп атауға болмайды, себебі мұнда ең басты ұлттық қару садақ пайдаланылмайды. Сондықтан бұл ереже іске аспай қалды.негізінен жамбы ату жарысы 250х300 метр келетін алаңда өткізіледі. Жамбы мәреде 100метр жердегі биіктігі 3-4 метр дараққа орнатылады.

Алаң ішіне жалаушалар ілінеді. Нысаналар тай тұяқ жамбы (көлемі тайдың тұяғындай), ай қабақ (туған ай формасында жасаланып екі ұшынан ілінеді), теңге (кейде алтын қабақ делінеді, алтын теңге ілінгенне осылайша аталса керек) түрінде болады.

Ал қабақ теңге бір орында тұрып атылады. Ал жамбы ат үстінде шауып келе  жатып көзделеді. Егер нысана тұсына келгенде аттың епкіні тежелсе, онда айып үпай есептелінеді, атты тоқтатып қойып көздеуге рұқсат етілмейді. Жамбыны кіші калибрлі мылтықпен немесе споттық садақпен көздеуге болады. Мәре сызығында қатар тұрған шабандоздар жамбыға тигізгенше өз кезегімен шауып өтіп ата береді. Бұл бұрынан келе жатқан тәртіп, сондықтан да оның ережесін  нысана көздеу спортының қазіргі ережелеріне сәйкес, ұлттық формасын сақтай отырып жетілдіруге болады деп ойлаймыз.

Жамбы ату – спорттың өте қызықты да тартымды ойын түрі. Оның спорттық немесе сауықтыру мәні өте жоғары. Басқа спорт түрлерінен ерекшелігі – бұл өнермен қартайғанша айналысуға болады.

Жамбы атумен жүйелі түрде айналысу спортшының дене дайындығын дамытады және жүйке жүйесіне игі ықпал етеді.

Реғспубликада жамбы ату спортын кеңінен дамыту үшін үлкен ұйымдық жұмыстар жүргізу керек және садақ, жебе жасау кәсібін жолға қою керек.

Күміс алу

Бұл  — ұлттық спорт иүрлерінің ішіндегі ең ежелгісі. Оның мәні — шауып келе жатып жерде жатқан теңгені іліп алуда. Негізінде ұлттық ат спортының барлық гүрлері көшпелі өмір салты қажеттілігінен ғана емес, әскери дайындық қажеттілігінен туған. Ал күміс алу спорты таза әскери қажеттіліктен туындаған. Үрыс кезінде қару немесе басқа қажетті нәрсе жерге түсіп қалуы мүмкін, ал оны аттан түспей көтеріп алу дайындығы жоқ адамның қолынан келмейтін іс.

Ұлы қолбасшы Александр Македонский Орта Азияда болған кезінде, күміс алудың шабандоз бойында ерде орнықты отыру, ептілік, жылдамдық, атқа ие бола білу қасиеттерін дамытатындығын байкаған. Осыдан кейін спорттың бұл түрі ежелгі Римдегі цирк ойындары бағдарламасына енеді. Әрине, спорттың бұл түрі әр халықта әр қалай аталады, бірақ мәні бір. Төңкеріске дейін қазақстанда күміс алу барлық халықтың мейрамдарында ең басты ойындардың бірі болды. XIX ғасырдың бірінші жартысында Бөкей ордасында өткен сайыс былай бейнеленеді: «Сайыс басталады. Той иесі алаңға теңге тастады да, жастардан шауып келіп, ат үстінде отырған күйі оны жерден көтеріп алуларын сүрады».

Күміс алу — ептілікті, атқа жақсы отыруды керек ететін ұлттық ойын.

Келін түсіру, қыз үзату салтанатында қалыңдық орамалға түйіп, өзінің күміс шолпысын, әйтпесе жүзігін тастайды. Сондықтан да кей жерлерде бұл ойын «жүзік ілу» деп аталады. Қатты шауып келе жатқан шабандоз жігіт ат екпінін бәсеңдетпестен, элгі орамалды іліп алып кетуі керек. Сонда ол беташар айтуға ерік алады.

Бұл ойынның спорттьщлурі де бар. Онда арасы бірнеше метрден ішіне күміс тиын түйілген элденеше’ орамал тасталады. Бірінші орамал мәреден 50 метр жерге, қалғандары өзара арасы 10-15 метр жерге қойылады. Мәреден кезек -кезек шыққан шабандоздардың арасынан ең көп күміс іжен жігіт жеңімпаз деп есептеледі.

Күміс ілу ойынын өткізу үшін аға төреші, мәреші, жол бойында тұратын бақылаушы төрешілер және есегшііден түратын алка құрылады. Жарысты ұйымдастыру оңай. Күміс ілу адамның бойында батылдық, ептілік сияқты қасиеттерді дамытатын өте қызықты ойын.

Түрлі деңгейдегі жарыстарды өткізу практикасы спорттық жарыстардың жақсы өтуі басталар сәттің — салтанатты түрде ашылудың қалай өтетіндігіне байланысты болып келеді. Ол үшін алдымен спорттық шараны өткізуші ұжым немесе ұйымдастыру комитетімен қоса жарыстың салтанатты ашылуы мен жабылуына арналған сценарийді жасап, бекітуі тиіс.Ұлттық ат спорты түрлері бойынша жарыстарды ашу барысы келесі тәртіп негізінде іске асырылып келеді: алдын ала диктор мәтін оқиды, жарысқа қатысушылар мен төрешілердің салтанатты түрдегі атты шеруі өтеді, музыкалық сүйемелдеумен бірге жарысқа қатысушылар құрамы және ұлттық ат спорты түрлері бойынша белгілі білімдер мен даму тарихы жайлы баяндалады. Шеруден соң арнайы сценарий бойынша қыз қуу, теңге алу, аударыспақ, жігіт жарысы және басқа спорт түрлері бойынша көріністер қарастырылады. Осындай сценарийлер бойынша Абай Құнанбаевтың, Жамбыл Жабаевтың 150 жылдығына, Қарасай батырдың 400 жылдығына, Қазақстанның жаңа астанасы Астана қаласының ресми тұсаукесеріне, Қазақстан Республикасы Президентінің жүлдесіне арналған Халық спортының ашық ойындарына арналған Халықаралық ат спорты жарыстары мен ұлттық ойындары өткізілген болатын.

Ұлттық ат спорты түрлері бойынша спорттық жарыстарды ұйымдастыру спортшылардың, аттардың, жаттықтырушылардың, көрермендердің және қызмет көрсететін адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша біраз шаралар кешенін ұйымдастыруды қажет етеді. Спорттық құрылғыларда, яғни ипподромда спорт жарыстарын өткізу — мемлекеттік қабылдау комиссиясы мен спорт базасы басшылығының жұмыс істеуге қабылдау туралы жергілікті Ұйымдармен (СЭС, МАИ, құтқару, өртке қарсы және т.б.) келісілген актісі бар болған жағдайда ғана рұқсат етіледі. Жарыстарды өткізуге арналған қауіпсіздікпен қамтамасыз ететін ұйымдастыру-алдын алу шараларын жүргізудің маңызы өте зор. Мұндай жағдайларды жасау арқылы қамтамасыз етуге болады: жарыс төрешілігін нақты ұйымдастыруды, құқық қорғау орындары жұмысын, соның ішінде ат милициясы, ветеринарлық және медициналық, өртке қарсы қызметті. Ат шабысы мен ат шабыс кезінде ат ауыстыруға мүмкіндік бермес үшін әдетте, ипподром жан-жақтан қоршауға алынады. Олай мүмкін болмай тұрған жағдайда қоршау трибуна мен көрермендер орналасқан жерде орнатылады, қалған жерде жүгіру жолағы бойымен төрешілер және ат спорты милициясы 200-300 м қашықтықпен орналасады. Төрешілікті сапалы түрде ұйымдастыру үшін аға төрешілер мен төрешілер сол алаңда рация қызметін пайдаланады.

Ат спорты жарыстарын ұйымдастыру барысында ұлттық ат спортын насихаттауға, дене жаттығулары мен спорттық шаралардың ұйымдастырылуына және ең бастысы көрермендердің тұтастай дене шынықтыру мен спортқа деген ерекше назарын аудару керек. Ақпарат берушінің негізгі міндеті бірінші кезекте қатысушылар құрамы мен ұлттық ат спорты түрлері жайлы кейбір мәліметтерді иподромдағы радио тарату құралдары арқылы осы өткізіліп жатқан жарыстардың мән-жайын, ойын алаңындағы ерекше өзгерістерді тарату болып табылады.

 

 

2.2 Ұлттық спорт түрлерін жастардың салауатты өмір салтын қалыптастырудың инновациялық технологиялары

 

Қазақстанда ең алғаш «инновация» ұғымын қазақ тілінде анықтаған ғалым, профессор Немербай Нұрахметов. Ол «Инновация, инновациялық үдеріс деп отырғанымыз білім беру мекемелерінің жаңалықтарды жасау, меңгеру, қолдану және таратуға байланысты бір бөлек қызмет» деп көрсетеді [129].

Жаңа педагогикалық технологияларды қолдану жалпы білім беру оқу орындары оқытушыларына жастардың білім алуға деген қызығушылықтарын арттыруға, дәрістердің кәсіби — практикалық бағытталуына көп мүмкіндіктер береді.

Бүгінгі білім беру процесінің жаңаруында ұстаздардың алдында мынадай талаптар тұр:

• жастарға сапалы білім беруде түрлі жаңа педагогикалық технологияларды тиімді қолдана білу;
• интерактивті оқыту арқылы дәрістердің кәсіби — практикалық бағытталуын қамтамасыз ету;
• әртүрлі жаңа оқыту технологияларын педагогикалық процеске енгізу арқылы, жастардың өз бетінше білім алуына жағдай жасау;
• рефлексия, талдау, бағалау дағдыларын қалыптастыру арқылы жастарды болашақ кәсіби іс-әрекетке даярлау;
• инновациялық педагогикалық технологияларды қолдана отырып, жастардың шығармашылық қабілеттерінің қалыптасуына әсер ету.

Инновация ұғымдарының жалпы энциклопедиясының жаңа басылымында «инновация, жаңалық, жаңару — техникалық және технологиялық жетістіктер мен ашылымдардың немесе жаңалықтардың іс жүзіндегі қолданысы» деген анықтама беріледі. Ал, сөздікте «новация — бар нәрсенің ішінара жаңаруы, яғни қандай да бір бөлігінің, қасиетінің, байланысының өзгеруі» делінсе, «инновация — мүлдем жаңа нәрсе, жаңалық» ретінде түсіндіріледі.

«Инновация» сөзі латын тілінен аударғанда  жаңару, жаңалық, өзгеру деген мағынаны білдіреді.

Алайда, инновация ұғымының шығу кезеңі мен тарихын дәл анықтау мүмкін болмаса да, бұл ұғым қоғамдық ғылымдарға жаратылыстану ғылымдарынан келген деп есептеледі. Өйткені, инновациялар көбіне агрономия, өнеркәсіп және медицина салаларында кеңінен қолданылады. Инновациялар қоғамның пайда болу кезеңінен бері жүзеге асырылып келе жатса да, педагогикалық категория ретінде кейіннен қолданысқа енгізілді. Мүның басты себептерінің бірі — олардың мағынасының түрліше түсінілуінде.

Инновация саласындағы американдық және кейбір еуропалық зерттеулерге кеңінен шолу жасау негізінде шығарған Э.М.Роджерстің ұғымы ең ескі ұғым деп есептеледі. Аталмыш зерттеулерде агрономия, өнеркәсіп және медицина салаларына басты назар аударылады. Білім беру саласындағы инновацияларға азғантай көңіл бөлініп, тек олардың қоғамдық жүйелерді тұрақтандырудағы роліне ғана тоқтам жасалады.

Роджерс инновацияға мынадай анықтама береді: «Инновация — нақты бір тұлға үшін мүлдем жаңа болып табылатын идея. Бұл идеяның объективті жаңа немесе жаңа емес екендігі маңызды емес, оның маңыздылығы идеяның туындағаннан немесе алғашқы қолданысқа енгеннен бері өткен уақыт бойынша анықталады».

Майлс «Инновация — жүйелі мақсаттарды жүзеге асыру барысында үлкен тиімділікке жетелейтін ерекше жаңа, айрықша маңызды өзгеріс» деп жазады.

Француз ғалымы Э.Брансуик инновацияның мынадай үш түрін атап көрсетеді:

• білім беру саласындағы бұрын соңды белгісіз болған, мүлдем жаңа идеялар мен іс-әрекеттер инновация ретінде қаралады, мұндай мүлдем жаңа әрі таза идеялар өте аз кездеседі;
• инновациялардың едәуір басым бөлігін бір ортада және белгілі бір уақыт кезеңінде ерекше өзектілікке ие болатын, бейімделген, кеңейтілген немесе қайта ойластырылған идеялар мен іс-әрекеттер құрайды;
• бар шарттардың өзгеруіне байланысты мақсаттардың қайта қойылу салдарынан бұрынғы іс-әрекеттер жанданып, олардың және белгілі оң идеялардың сәттілікке жетуін қамтамасыз ететін жаңа шарттар жағдайында туындайтын педагогикалық инновациялар.

Поляк ғалымдарының инновацияны жан-жақты зерттеуіне байланысты Польшада инновациялық процестерді зерттейтін «Педагогикалық зерттеулер» институтында арнайы лаборатория жұмыс істейді.

Американдықтар Бил мен Болен педагогикалық инновацияны «тек материалдың өзгерісін қамтып қана қоймай, оны өзгертуге бағытталған өзгерістер кешенін камтитын өзгеріс» деп пайымдайды.

Неміс ғалымдарының ішінен инновация теориясының негізін салушылар В.Замбарт пен В.В.Мейтчерлих. Бұлардың көзқарастары австралиялық И.Шумпетердің көқарастарымен ұқсас. Олар бұл ұғымды саяси технологиялық процестерге байланысты қолдануды қарастырады. Жаңалықтарды И.Шумпетер 1911 жылы экономика саласында «жаңа комбинациялар» ретінде қолданып, кейін «инновация» терминімен алмастырады. Ғалым зерттеулерінде: «инновация» — сұраныс тауарларының жаңа түрлерін өндірістің, көліктің жаңа құралдарын өндіру мен пайдалану мақсатындағы өзгерістер деп түсіндіреді.

Ал, Марклунд жүргізген жұмыстарының бірінде инновация мен өзгерістер арасындағы айырмашылықты былайша сипаттайды: «Инновация түсінігі мектептердегі және білім беру саласындағы қолданысына қарай көбіне өзгерістер түсінігімен мағыналас келеді. Егер өзгерістер бүкіл мектеп жүйесінде кең ауқымда жүретін болса, онда реформа (қайта құру) деп аталады. Алайда, кез-келген өзгерісті инновация деп санай беруге болмайды. Оның инновация болуы үшін алдын ала қойылған мақсаттарға сай жаңалық енгізуі қажет. Инновация әрдайым бір немесе бірнеше сапалы қасиеттерді алып келеді».

Көптеген тәжірибиелер көрсеткендей қазақтаң ұлттық ойындары жастарды тәрбиелеуде үлкен маңызы ие болып отыр. Ұлттық ойындардың балалардың математикалық амалдарды жетуге, ойлау қабілетін арттыруға, күш, төзімділік, епшілік қабілеттерін жетілдіруге көп әсерін тигізеді. Бұдан басқа олардың бір-біріне деген көз қарасын, ұлт-аралық қатынастарды нығайтуда үлкен роль атқарады. Қазақ ұлттық ойындарын зерттеу қортындыларының көрсеткеніндей, олар көптеген қимыл қозғалыстарды қамтиды: жүтіру, лақтыру, секіру, дәлдікке жаттығулар, тепе-теңдікке, жылдамдық — күштілікке, тағы басқа, және де ойынға қатысушылардың ағзазына әр түрлі әсерлер береді [45].

Ойынға қатысу олардан әр түрлі қасиеттерді талап етеді: олар дене дайындығы көңілкүй дайындығы және тапқырлық. Ойындардағы жағдайлардың әрқашанда өзгеріп отыруы, олардан, қарапайым қозғалыс реакциясын, өз қимылын үйлетіруді және ойынның әр түрлі бөлігінде ептілікті дамытуға әсерін тигізеді. Ойынның оқиғасы бағдарламасы көптеген деңгейде қатысушылардың психикалық және физикалық дайындықтарын дамытуға көмектеседі.

Қазақтың ұлттық ойындары тек ең күшті, ең жылдам, ең етіні анықтап қоймай, сонымен қатар, _ балалардың дене қабілетін тәрбиелеу үшін емес, сонымен қатар қасиетін қалыптастыратын педагогикалық құрал. Бұл жақтарға келесі жолдармен жетуге болады:

— ережелерді сақтау: оның немесе сайыс бағдарламасына сәйкес

— қатысушьшардың өзін ұстай білуі;

— ойын ережесін сақтау әділдігі;

— жеңімпаздарды анықтаудағы әділдігі;

— ұжымшылдықты сезінуі (әр команда қатысушысы, өз тобының намысын қорғауға бәрімен бірдей қатысуы қажет, командадағы әлсіздерге олақтарға епсіздерге бірдей көзқараспен қарау керек).

Сонымен қазақтың ұлттық ойындары өзінің негізінде,үлкен ар-намыстың, тәрбиелік, өжеттілік, ұжымшылдық, әлсіздерге көмектесу және өзінің топ мүшелерінің ажырамас бір бөлігі екендігін сезіну қасиеттерін қалыптастырады. Сондықтан кәзіргі уақыттың педагогикасының маңызды мақсатының бірі, біздің кәзіргі заман талабымызға сай тәрбиелік мәні бар, мыңдаған жылдар бойы жас ұрпақтарды тәрбиелеуге қолданып келген қазақтың ұлттық ойындарын пайдалану болып табылады.

Сонымен қазақтың ұлттық ойындары тек қана дене тәрбиесін дамытатын құрал болып қоймай, жас ұрпақтың ой санасын мәдениетін дамытады. Көбінде олар ұжымшылдық бағыттар мен бір-біріне қол ұшын беруге жас жеткіншектердің өздерінің қатарластарының алдында, ұялу, қысылу, топтарда өздерін емін-еркін ұстауға көп көмегін тигізеді.

Бұл мысалдардың бәрі: қазақтың ұлттық ойындары, халық педагогикасының құралдары ретінде, жас өспірімдерді тәрбиелеуде көптеген күрделі мәселелерді шешуге маңызы зор, сондықтан міндетті түрде негізі педагогикалық жұмыстарды пайдалынғаны жөн [46].

Бізге белгілі болғандай ауыл жастарының дене тәрбиесі құралдарының ішінде, ең белгілі болып кеткен қазақтың спорттың ойындары: қазақша күрес, ат сайысы спорт түрлері, тоғыз құмалақ. Қазақтың ұлттық ойындары. Көбінесе жас балалар мен жасы ірімдердің арасында үлкен маңызы ие. Ал ауыл жастарының арасында, жасөспірімдерге қарағанда, ондай үлкен деңгейде қызығушылық аз. Бұл көбінесе жас ерекшеліктерімен тығыз байланысты, себебі олардың спорттың сайыстарға деген қызығушылығы, ұлттық ойындар арқылы халықаральщ ойын түрлерін шебер меңгеруге деген коз қарастан туындайды. Сондықтан бұл жерде қазақтың ұлттық ойындары үлкен қызығушылыққа ие болып отыр.Жоғарыда айтылғандай, қазақша күрес, самбо мен дзюдо күресінің негізін қалауда үлкен қызымет атқарады, ал ат спорттүрлері: көкпар, қыз қуу, бәйге, теңге алу және тағы басқалары көп деңгейде, халықаралық ат спорты сайыстарының айла-тәсілдерін жеттік меңгеруге негіз бола алады. Егер тоғыз құмалаққа келсек бұл ойын көп деңгейде адамның ой санасының ойлау қабілетінің түйетінің дамуына және де шахмат және дойбы сияқты ойындардың құпиясын шебер білуге өз септігін тигізеді.

Біздің бүндай салыстырулар жасап отыруымыздың басты себебі: бұл біріншіден, қазақтың ұлттық ойындарының көптеген түрлері, қазіргі халықаралық спорт түрлерімен көп жағдайда үқсас келеді, бұлар қазақ халқының қаны мен терімен тығыз байланысқандықтан, спорттың ойындар түрінде тез қабылданады; екіншіден, бұлар өте қымбат түратын күрделі құрал жабдықты, арнайы құрылысты, қажет етпейді, және де өте тез үйренетін көңілге қонымды болғандықтан, ауыл жастарын тәрбиелеу тәжірибесіне қолдануға өте қолайлы.

Сондықтан, қазақтың ұлттық ойындары ауыл жастарының арасында пайдаланған, болашақта қалаға барып білім деңгейін көтеретіндерге, белгілі бір деңгейде дене дайындығын қалыптастыру арқасында, олардың орта және жоғарғы оқу орындарының бағдарламасына сәйкес кірген қазіргі заманғы спорт жүрлерін тез меңгеруге өз үлесін қосады.

Ұлттық спорт түрлері мен халық ойындары өскелең ұрпақты жарасымды тәрбиелеудің ажырамас бөлігі болып табылады. Қазіргі дене шынықтыру практикасында халықтың ғасырлар бойы жинақтаған және іріктеуден өткен аса бай тәжірибесін өскелең ұрпақты халықтық ойындар мен ұлттық спорт түрлерінің тәсілдері негізінде тәрбиелеу жұмысында пайдалану қажет. Халықтық педагогиканың сарқылмас қазынасы қазіргі жағдайда аса мықты тәрбие құралы болып табылады, себебі онда салауатты өмір салты принциптерін нығайта түсетін және халықтар арасында бұқаралық дене шынықтыру-сауықтыру және бұқаралық спорт жұмысын, әсіресе, біздің еліміздің ауылдық жерлерінде тұратын тұрғындар арасында дамытудың

дайын тәсілдері бар. Ұлттық спорт түрлері мен халық ойындарын дамыту Қазақстанда тұратын халықтардың достығы мен өзара түсіністігін нығайту жұмысында үлкен рөл атқарады.

Сонымен бірге, ұлттық спорт түрлерінде тәрбиеленген қазақстандық спортшылардың жетістіктеріне тоқтала кеткен жөн. Көптеген ұлттық ойындарының ережелерін пайдалану, соның ішінде ерекше қазақша күрес, көптеген күресшілердің халықаралық күрес түрлерінен үлкен нәтижелерге жетуіне мол көмегін тигізді. Солардың ішінде К.Карамулин грек-рим күресінен халықаралық дәрежедегі снорт шебері, жас кезінде қазақша күрестен жас өспірімдер арасында Қазақстан республикасыныңжеңімпазы болған. Алғашқы қадамын қазақша күрестен бастаған А.Мотин, кейін грек-рим күресіне ауысқаннан соң республикадағы ең мықты палуандардың біріне айналып, халықаралық дәрежедегі спорт шебері деген атаққа дейін жеткен. Сондай-ақ, еркін күрестен КСРО біріншілігінің бірнеше дүркін жүлдегері С.Абдукаримовты да айтуға болады [47].

Грек-рим және еркін күрестен спорт шеберлері Л.Өтешев, К.Байдосов, С.Сатыбалдиев, Ж.Исқақов, А.Қазымбетов, К.Қожанов, Б.Аргунов».Тұрлыханов, С.Абдукаримов, Р.Ильматов — халықаралық дәрежедегі спорт шеберлері. А.Айханов, А.Бүғүбаев, А.Иванов — тар ауылдың жерлерде тәрбиеленіп, осында ұлттық күрес әдістерін үйреніп, алғашқы дене дайындығын жетілдірді. Алғашқы болып Республикада қазақша күрестің әдістерін пайдалану арқылы к.Байдосовтың спорт шебері атағына қол жеткізу қандай керемет еді [48].

Алғашқы болып 1980 жылы XXII Олимпиада чемпионы болған еңбегі сіңген спорт шебері Жақсылық Үшкемпіріптің спорт жолын бастады. Ол кілемде өзінің алғашқы қадамын қазақша күрестің айла-тәсілдерін үйренуден бастап, жақсы жетістіктерге жеткен. Сонан кейін бірнеше жылдар бойы еркін күрестің айла-тәсілдерін үйренумен айналысып, ол ауыл спортшыларының арасында Қазақстан жеңімпазы деген атаққа ие болды.

Ол әдіс-тәсілдері қазақша күреске үқсас еркін күреспен айналысқанды да көптеген нәтижелерге жетуші еді, бірақ оның спорттық жолы грек-рим күресіне түсті. Содан кейін Жақсылық КСРО жеңімпазы әлем жңімпазы және олимп шыңына көтерілді. Тұрлыхановтар отбасында Болат әке балаларының бойына спортқа деген махаббатты құнды. Ол өзі жарыстарға қатысып жүріп әбден шыңданған халық күресінен алынған жамбас әдісін қолданды.

Ол осы әдісті өзінің ұлы Дәулетке үйретті. Осы әдісті жетілдіру арқасында Дәулет грек-рим күресінен үлкен жетістіктерге жетті. Ол Европа және әлем жеңімпазы болумен қатар, екі олимпияданың жүлдегері атанды.

1981 жылғы Европа чемиионатының күміс жүлдегерлері Қ.Байшолақов пен А.Мұсабековтар есіне алады: «Жаңа Арқанын айналысында туып өскен балалар оқу бітірген соң өздерінің күтпі мен бақтарын санау үшін жиналды. Ұлттың сүйікті күрес — қазақша күреске алғашқы қадамдарын бастаған балаларға, ақсақалдар мен осы спорт түрлерінің ардагерлері өз білгендерін үйретті. Алмас Мүсабековтың айтуынша қазақша күрес бізге үлкен спортқа жол ашты дейді. Сондықтан мен жастарды осы күреспен айналысуға шақырамын. Себебі

қазақша күрес — бұл күш және денсаулық кепілі. Спорттың мектептің тәрбиеленушісі С.Волобуевтың мамандығы қазақша күрес болатүғын. Ол 1989 жылы самбо күресінен КСРО чемпионы болып, 1989 жылғы әлем чемпионатының күміс жүлдегері атанды [49].

Самбо күресінің әлем чемпионы әлем чемпионатының қала жүлдегері Оралдық Асқар Шайхиев. 1992 жылы самбо күресінен әлем кубігінің иегері М.Темірболатов. Егеменді Қазақстан Республикасының командасы (алтын медальмен марапатталған 10 адам) самбо күресімен айналысқанға дейін, бәрі бірдей дерлік қазақша күрес мектебінің түлектері [50].

Осыдан аңғарғанымыздай ұлттық спорт түрлерінің, үлкен халықаралық спортта биік деңгейге көтерілудің бірден-бір баспалдағы екендігін айқындайды.

Ұлттық күресіміз халық арасында өзіне қажетті жаңарулар мен толықтыруларды бойына сіңіріп барлық жерлерге тарап үздіксіз даму үстінде. Халықаралық деңгейге дамыған күрес түрлерінен қана біріншіліктер өтіп қана қоймай, ұлттық күрес түрінен де әр түрлі деңгейде жарыстар ел біріншіліктері абыроймен өткізіліп жүр. Көптеген палуандар ұлттық күрестің әдіс айласын, грек-рим және еркін күресте самбо және дзюдо күрестерінде кеңінен пайда жаратып жүр.

Қазақтың атақты палуандары әлем және Европа, Олимпиада жеңімпаздары мен жүлдегерлері атанған Жақсылық Үшкемпіров, Дәулет Тұрлыханов, Шәміл Серіков, Әбілсейіт Айханов, Аманжол Бұғыбаев, Асқар Шайхиев, Қанат Байшолақов, Бауыржан Садықанов, Сергей Болобуевтардың бәрі дерлік ұлттық күрес қазақша күрестің мектебінен өткен [51].

Осы келтірген мысалдардан: анықтағанымыздай, әр мүғалім, жаттықтырушы, сабақ барысында ұлттық ойындар түрлері падалана отырып педагогикалық процесте басқа дене тәрбиесі құралдарымен тығыз байланыстыра жұмыс істеуге дайын болуы керек.

Дене тәрбиесінің қазіргі жүйесі біртіндеп дене мәдениеті және сауықтару жұмыстарында, дене дамуында, денені жетілдіруде ұлттық спорт түрлері мен ұлттық ойындары және халықтың қолданбалы спорттық жаттығуларының бай мүрасын кеңінен қолдануда бір ізге салып келеді.

Қазіргі кезеңде дене мәдениеті мен спорттың қандай да болмасын шшіндері халықтың шығармашылық әрекеттері негізінде күндещкті тұрмыс-тіршілігіне еңуі жіне олардың қажеттіліктеріне жауап беруі керек. Осы түрғыдан алғанда, дене тәрбиесі мен спорттың ұлттық пшііндершің маңызы өте зор.

Өкінішке орай, тоқырау заманында өтірік мақтау, мадақтауға құмар ресми үгіт-насихат құралдары елімізде ұлттық мәселе түтелдей шешіліп болған деп сайрап жатты. Бүтінгі жариялық пен демократия заманында орталық істерін ойсыз қайталау, интернационализм идеясының -адамгершілік мазмүның сылып тастау және оны жалаңаш саяси ұранға айналдыру, қоғамдық өмірдің барлық (оның ішінде дене мәдениеті мен спорт) саласындағы ұлтаралық қатынастарда кеткен асыра сілтеушілік сонында әр түрлі келеңсіз құбылыстарға алып келді. Мысалы, жергілікті жерлерде спорттың кейбір түрлерін дамытудың сәнділік қана сипаты болады. Спорт саласындағы басшы мекемелерде дене тәрбиесінің ұлттық пішіндеріне деген тоғышарлық көзқарас сақталды. Ол халқымыздың толып жатқан тамаша спорттық дәстүрлерін жоққа шығаруға дейін әкеп тіреді.

Яғни дене мәдениеті мен спорттағы ұлттық сипатты жоғалтуға болмайды деген қағида үмытылып,-ол іске аспай да қалды. Дей түрғанмен, әлеуметтік зерттеулерге сүйенер болсақ, халықтың ұлттық спорт түрлеріне деген қызығушылығы жылдан-жылға үдей түскен сияқты. Қазақстан ЖОО-ның студенттері арасында жүргізілген сүрақ-жауап бойынша 800 студенттің түрғылықты халық өкілдерінің 100 проценті, басқа халық өкілдерінің 96 проценті ұлттық ойындарды дамыту керек деген ой айтты. Тек 4 проценті ғана оларды «заманға сай емес», «ескі үлгідегі», «пайдасы жоқ» (олимпиадалық түрлерімен салыстырғанда) деген сияқты ойлар айтты.

Сөтіп, сүралған студенттердің басым көпшілігі ұлттық спорт түрлері мен ойындарын ұлт мәдениетін сақтайтын маңызды сала деп есептейді және дене тәрбиесінің ұлттық құндьшықтарын салауатты өмір салтымен, бүкіл ұлттық денсаулығымен сәкестендіреді.

Спорт әрқашанда адамдардың рухани өмірін интернациоландырудың негізгі көзі бола отырып, дене қасиеттерінің жоғарғы деңгеін ғана емес, сонымен бірге ұлтқаралық қатынас мәдениетінің жоғары дегейін де дамытады, яғни спорттық байланыс халықтар мәдениетін, тілін, салт-дәстүрін және басқа да құндылықтарды сайлау, бағалау арқылы жасалады. Осының дәлелі ретінде қазақтың ұлттық спорт түрлері мен ойындарының табиғатын және Қазақстанда тұратын барлық халық өкілдерінің ұлттық ойындар мен дәстүрлі жарыстарға деген көзқарасын атап өтуге әбден болады.

Сонау төнкеріске дейінгі орыс этнографтары мен кейбір батыс Еуропалық ғалымдар спорт түрлерінің әр түрлі ұлт өкілдерінің арасында байланыс, достық қарым-қатынас орнатудағы арықша маңызын байқаған еді. Мысалы, А.К.Гейнс көкпар — ат спорты ойынына орыс шабандоздарының да қатынасқанын және оларды қазақ жанкүйерлері жылылықпен қарсы алғанын ашық айтады: «Көрініс өте ғажап. Ешкіні өнгерген қырғыздың (қазақтың) соңынан жүздеген шабандоздар жоғары-төмен, ары-бері шауып отырады», — деп жазған.

Халық ойындары мен жаттығуларын жеке адам тәрбиесі мен дамуы мақсатында пайдалану ежелден келе жатқан құбылыс. Бұл қазба жұмыстар арқылы, ежелгі авторлар еңбегі арқылы белгілі. Осылардың барлығы халық ойындары мен жаттығуларының халықтың тұрмыс-тіршілігінде үлкен орын алғандығын және ол оның әскери-патриоттық бағыты болғандығынан ғана емес, сауықтыру-қолданбалы бағыты да болғандығынан. Бұған ұлы Ибн Сина еңбектері, біздің мәдениетіміздің Махмұд Қашқари, Жүсіп Баласағұн сияқты қайраткерлеріміздің шығармалары арқылы кәз жеткізуге болады. Бұл екі ғұламаның өз заманынан озық ойлары халық ойындары мен жаттығуларын денсаулығы мықты, өмір сүйгіш ұрпақ тәрбиелеудегі ең басты жол деп қарастыратын тамаша таңдалған материалдар бойынша жеткізілген.

Біздің отандастарымыз Қашқари мен Баласағұни, ерте орта ғасыр ғалымдары ретінде, халық ойындарының жас ұрпаққа тәрбиелеудегі рөлі туралы өлеңдерінің трактаттарында басқа елдердің ғалымдары мен ойшылдарынан, әсіресе Батыс Еуропаның гуманист-ғалымдарынан әлдеқайда алға кетті.

Халық ойындары мен спорты одан кейінгі дәуірлердегі ғалымдар мен ойшылдардың еңбектерінде үлкен орын алды. Әсіресе, Абай шығармаларына ерекше тоқталған жөн. Оның заманында халық спорты ойындар қазақ халқы өмірінің ажырамас бір бөлігі болған еді. Көктемгі және күзгі кештерде, әр түрлі мереке-мейрамдарда, бір жанүяларда немесе руларда өтетін тойларда түрлі жарыстар өткізіліп жүр. Абай спорттың халықтық түрлерінің адамның рухани және дене дамуына тигізетін пайдасын жақсы түсінді. Бұл ойлары оның «Қансонарда бүркітші шығады аңға» деген атақты өлеңінде әдемі берілген және осы өлеңде ұлы ақынның халық спортының ең қызықты бір түріне деген көзқарас тамаша бейнеленген.

Спорттың ұлттық түрлері мен ұлттық ойындар қазіргі заманғы ғылым мен мәдениет қайраткерлерінің де негізгі тақырыптары болып келеді. Оларды әрі қарай дамыту жөнінде Ә.Марғұлан, Қ.Қуанышбаев, М.Ғабдуллин, Б.Момышұлы сиқты қайраткерлер де талай жерде айтып өтті.

«Мен жарыс мәресіне шыққан сонау алыс шақтарды жүрегімнің түкпіріндегі пәк сезіммен еске аламын», — деп жазды Сәбит Мұқанов. Мұнда халық спортына деген сүйіспеншілік те, күннен — күнге аңызға, этнографияға айналып бара жатқан ұлттық спорттық дәстүрлерге деген өкініш сезімі де бар еді.

Халық ойындары мен спорт халықтық ән мен күйлер сияқты үзақ уақыт барысьшда, ғасырлар бойында қалыптасқан. Біздің көбіміз мүндай күндерге де жеттік. Бірақ бұл көзқарас ешқашан шектелген емес. Ол үнемі алға қойған міндеттерге орай, мақсатына қарай өз түрін өзгертіп отырды.

Ұлттық спорт түрлерінің республикалық федерациясы ең басты әрекет етуші және шығармашылық орган болуға тиіс. 1990 жылы Республикада қазақша күрес, тоғызқұмалақ және ұлттық ат-спорты түрлері бойынша федерациялар құрылған еді. Осыған орай ұлттық спорт түрлері бойынша облыстық спорттық федерациялардың құрыла бастады. Мүндағы ең басты мәселе, бұл федерациялардың барлығы өткен жылдардағыдай тек сан үшін ғана емес, шын мәнінде түрақты жұмыс істейтін сипатта болуы керек. Бірақ негізгі міндет -ұлттық спорт түрлері мен ойындарынан мамандар даярлау.

1990 жылы Қазақтың дене тәрбиелеу мәдениеті институтында жаңа кафедра — ұлттық спорт түрлері мен ойындар бойынша кафедра ашылды. Ол 1994 жылы ұлттық спорт түрлері бойынша алғашқы жоғары білімді мамандар даярлай шғарады. Болашаққа оның әр түрлі бөлімшелері ашылады, соның негізінде қызмет ету алаңы кеңейтіп, оқу-жаттығу және тәрбие процестерін толық түрде өте бастайды. Сонымен бірге мамандар даярлығы барлық арнайы оқу орындарында. Шымкенттегі дене тәрбиелеу мәдениеті институтында және республикамыздағы педагогикалық институттардың дене мәдениеті факультеттерінде етілуі қажет.

Дене тәрбиелеу мәдениеті техникумдарында, сондай-ақ дене тәрбиесі бөлімшесі бар педагогикалық училищелерде қазақтың жіне Республикамызда тұратын басқа да халықтардың ұлттық ойындарын оқыту бағдарламасымен жұмыс жүргізіледі. Дене мәдениеті сабақтарында, пионер лагерлеріндегі жұмыстар және спорт мейрамдары мен кештерін өткізгенде ұлттық ойындарды енгізіп отыру — оларды қызықты да әсерлі етуге ықпалын тигізеді.

Жоғарыда айтылған _ оқу орындарында алған арнайы білім деңгейін бітірушілердің маманданған жаттықтырушылар болуына, ұлттық спорт түрлері мен ойындарын оқыту саласында дүрыс бағыт алып отыруына, жергілікті жерлерде ұйымдастырушылар ретінде жұмыс істеуіне мүмкіндік береді. Бүған дейінгі жүргізілген жұмыстардың басы — қасында мамандар емес, жекелеген бастамаша — жанкүйер адамдардың жүргені құпия сыр емес-ті және осындай жағдайлардың барлығы дерлік сол шаралардың өту деңгейіне әсер етпей қойған жоқ.

Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні — ұлттық спорт түрлері мен ойындарын дамытудың қазіргі заманғы тәжірибесі елеулі өзгерістерді, кейбір маңызды мәселелерді шұғыл шешуді талап етеді. Олар мыналар:

1. Республика территориясына кең тарлған қазіргі заманғы ұлттық спорт түрлері мен ойындарын насихаттау және тарату қағидаларын ұйымдық жағынан қайта құру. Олардың ішіне тек қазақ халқының ғана емес, басқа халықтардың да ұлттық спорт түрлері енуі әбден мүмкін. Осы процестерді дүрыс және мақсатқа сай басқару, тиянақты ұйымдастыру Республикада спорттың бұл түрлерін дамыту мәселелерін тиянақты шешуге ықпал етеді.
2. Дәстүрлі ұлттық дене тәрбиелеу мәдениеті мен спорт саласындағы ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу мәселесі ерекше орын алады. Бугінгі күні көпшілікке арналған бірнеше кітап пен кітапшалар жарыққа шықты. Дегенмен, бұл мәселені жан-жақты, терең қарастыратын еңбектер әлі де жеткіліксіз.
3. Жоғарыда айтылғандардан біз бұл мәселенің барлық ұлттық орта мектептерде өткізілу проблемасын аңғарамыз. Қазіргі уақытта ұлттық ойындарды оқу-тәрбие жұмыстарьшда ғана емес, патриоттық және интернационалдық бағытта да пайдаланған жөн. Бұл үшін ойындардың ерекше мүмкіншіліктері мен ұлттық өзгешелігін көрсетудің маңызы бар.
4. Ұлттық спорт түрлері мен ойындары бойынша ғылыми негізде жасалған бағдарлама өзінің нақтылы шешімін талап етеді. Аламан-бәйге, бәйге, жорға, жарыс, көкпар, күміс алу, йударыспақ, қыз қуу,жамбы ату сияқты ертеден келе жатқан спорт түрлері бойынша бағдарламаның жоқтығы Қазақстанда оларды толық таратып дамытуға мүмкіндік бермей отыр. Ал бағдарламаның дене тәрбиелеу мәдениеті ұжымдарында оқу-жаттығу және тәрбие жұмыстарының мазмүны мен мақсатын айқындайтын негізгі құжат болып есептелетенін бәріміз де блеміз. Ұлттық спорт түрлерінің бағдарламасы мына мәселелерді қарстыруы керек: олардың көлемі, құрылымы, секция жұмысының тәртібі, топтар жинақтау, оқу материалдарының мазмүны спорттық жаттығудың көпжылдық жоспары. Жасалған бағдарламалар қазіргі заманғы спорт талаптарына сай келіп, спорттық ҰЖЫМдарда қолдануға ыңғайлы да тиімді болуы керек. Сонымен бірге спорт түрлері мен ойындары көршілес Орта Азия республикаларына үсынуға лайық болғаны дүрыс.
5. Бағдарламалық талаптар негізінде оқулықтар, оқу құралдары және әдістік нүсқаулар жасалады. Бүгінгі күні қазақ, орыс тілдерінде қазақша күрес пен тоғызқұмалақ бойынша ғана оқу құралдары бар. Арнаулы ғылыми -әдістемелік әдебиеттер болғанда ғана жан-жақты дамыған спортшылар даярлауға, олардың бойында таңдаған спорт түріне деген қызығушылық туғызуға болады. Ұлттық спорт түрлері мен ойындарының пайдалығы мен қасиеттері туралы қажетті білім беруге мүмкіндік те бар.
6. Спортты пайдалану әдісі өзіндік мақсат — міндеттерімен, түрақты мазмүнымен, сабақты жүргізу шарттарымен, айналысушылардың жас және қимыл-қозғалыс мүмкіндіктерімен анықталатын бәрімізге белгілі және бұл жерде ұлттық спорт түрлерімен айналысудың пайдалылығы туралы ерекше атап өткен жөн. Осы айтылғандардың ішінде спорттық мамандық ең негізгісі болып есептеледі. Республикамызда осы спорт түрлері бойынша мамандар даярлайтын біріккен орталықтың болуы спорттық ҰЖЫМдарда оқу-спорт жұмыстарын жақсартуға, спорт жетістіктерінің жарыстар рөлінің артуына және Республикамыздың түкпір — түкпірінде ұлттық спорт түрлері мен ойындарының таралып дамуына арқау болады. Осыған орай разряд тапсыру мөлшерлері мен талаптары бекітіледі. Бұл жағынан қазақша күрес пен тоғызқомалақтың жағдайьі біршама жақсы. Ал ат спорты түрлеріне келер болсақ, бұл салада әлі күнге дейін ешқандай жұмыс басталған да жоқ. Арнайы мөлшерлер тиісті талаптар болмайышпа жоғары маманданған спортшылар дайындап.шығару қиынға соғады.
7. Ұлттық спорт түрлері мен ойындары бойынша өтетін спорттық жарыстар ережесі разряд мөлшерлеріне және талаптарына тығыз байланысты. Спорт құмарлардың жоғарғы дәрежедегі үсыныстарына тоғызқұмалақ бағдарламасы, кодекс және соның негізінде жасалған спорттық жарыстар ережелері ғана жауап береді. Ал басқа түрлерінең республикалық ресми жарыстар өтіп жатқанымен жарысқа қатысушылар әрекетін реттеп отыратындай етіп, ережелерді түтелдей қайта жасап шагуға тура келеді. Қазақша күрес бойынша құрылған федерация ұлттық күрес бойынша жаңа ережелер еңгізуге тырысуда, бұл — өте құптарлық іс. Бірақ ұсынған ережелер қызу пікірталасын туғызып қана қойған жоқ, мамандар жағынан кейбір жерлеріне деген толық қарсылықтар туғызды. Спорттық жарыстар ұйымдастыру барысында түзетулер, өзгерістер, қосымшалар енгізулер болып жататын құбылыс, бірақ олар айқын да түсінікті болуы қажет. Ал негізінде қандай да болсын жарыс ережелерін спорттық өмірге енгізу үшін олар тәжірибелік жарыстарда байқаудан өткізіліп, барлық кемшіліктері мен жетіспеушіліктері анықталуы тиіс. Әсіресе ұлттық спорт түрлері ережелеріне деген көзқарас ерекше болуға керек. Себебі олар тек спортшылар мен қатысушлар әрекеті реттеп қана қоймайды, сонымен бірге жарысқа деген көрермендер көзқарасында анықтайды. Жарыс ережелері спорттық жетістікке ғана емес, сол спорттың көгапілік спортына да әсер етеді. Яғни федерация алдында спорт жарыстары ережелерін жетілдіру жолында қыруар жұмыстар түр.
8. Төрешілер және қоғамдық төрешілер дайындау мәселесін де шешу керек. Бұл спорттық жарыстардың ресми ережелер негізінде өтуіне көмектеседі, халық ойындарына дүрыс эмоционалды бағыт береді және оларды пайдалы әрі мақсатқа сай өтеді.
9. Қазақтың ұлттық ойындары мен спорт түрлерін насихаттау жұмысын түбірінен жақсарту қажет. Республикалық, облыстық баспасөздерде, әсіресе газеттерде, көбіне өткен жарыстар туралы хабарлар немесе есептер ғана беріледі де, ал келелі мәселелер көтеретін ұлттық спорт түрлерін әрі қарай дамыту туралы мақалалар аз басылады. Ұлттық спорт түрлері жанкүйірлері осы спорт түрлері мен ойындары туралы толық мағлұмат күтеді.

10.Қарапайым спорт алаңдары құрылысын, спорт жабдықтары мен жарысқа қатысушыларды киіммен қамтамасыз ету жұмыстарын жолға қойған жөн. Спорттың ұлттық түрлерін әрі қарай дамыту ісі тек осы проблемалармен ғана шектелмеді, біз олардың ең негізгілеріне ғана тоқталдық. Алғашында осы проблемалардың шешілуінің өзі сөзден іске көшудің басы болып, спорттың бұл түрлері мен ойындар көпшілікке таралып, салауатты өмір салтына өтуде және ұлтты сауықтыру жолында көмекші болар еді.

Соңғы жылдары Қазақстанда қайта құрулар жасалып, ұлттық қайта өрлеу процестері өтуде. Республикада қазақ тіліне, халық фольклорына, салт-дәстүрлерге, ұлттық ойындар мен сайыстарға қарай бет бұрыла бастады. Наурыз мейрамдарында ұлттық дене мәдениеті дәстүрлерін, ұлттық спорт түрлері, ойындар мен көңілді сайыстарды байқауға болады. Осыдан алпыс жылдай бүрын қилы заман саясаты бойынша жаңа дәуірдің, жаңа өмірдің талабына жауап бермейді деген жөлеумен бұл мейрамды тойлауға рүқсат етілмей тасталғаны белгілі. Ал шын мәнінде Наурыз ғасырлар бойына көктем, еңбек, халықтың коңіл көтеру жіне спорт мейрамы ретінде тойланып келгенді.

1988 жылдан бастап халық мейрамы Наурызда көпшілікке арналған мәдени — спорттық шаралар қайта жанданды. Қайта туған наурыз — айрықша бірлік пен достықтың, қайырымдылық пен әділеттіктің мейрамы. Мейрамда халықтың спорт түрлері бойынша өтетін жарыстар айрықша орын алады. Қазақтың дене тәрбиелеу мәдениеті институтының жылда өткізілетін Наурыз мейрамның бағдарламасында кәркемөнерпаздар өнері, атыстан басқа, шабандоздар жарысы, қазақша күрестен, аударыспақ, теңге алу, көкпар сиқты ойындардан жарыстар бар. Қазақша күрес жеңімпазы жүлдеге тірі қой алады.

Ұлттық спорт дәстүрлері біртіндеп қайта жанданып келеді. Көптеген халық мейрамдарында бүтінгі күндері ұлттық спорт түрлерінен жарыстар өткізіліп отырады, бүкіл қазақстандық спартакиядалар өткізіле бастады. Көптеген орта мектептерде дене тәрбиесі сабақтарын қызықты да тартымда өткізу үшін бағдарламаға кейбір ұлттық ойындар енгізілген. Осының бәрі болашақта ұлттық спорт түрлері мен ойындардың бай мүрасы қоғамның өзіндік орнын алып, бүкіл дене тәрбиелеу мәдениеті мен спортты дамыту қозғалысына мол үлесін қосар деген үміт ұялатады.

 

 

2.3 Тәжірибелік-эксперимент жұмыстары арқылы зерттеу жұмысының нәтижесін талдау

 

Жастардың салауатты өмір салтын қалыптастыру әдістемесін негіздеу мен жасау үшін екі факторлық педагогикалық тәжірибе жүргізілді (6 кесте). Тәжірибелік экспериментте Шымкент қаласының №17 М. Лермонтов атындағы мектептің 7 сынып оқушылары қатысты.

 

1 кесте — Дене тәрбиесінде ұлттық спорт түрлерінің тәсілдері мен дене жүктемелерінің көлемі тиімділігін анықтауға арналған екі факторлы педагогикалық эксперимент жоспары

 

	В факторы (дене жүктемесінің көлемі)
А факторы	аптасына 2 сабақ	аптасьша 3 сабақ	аптасына 4 сабақ
(дене тәрбиесі тәсілдері)
Ат спорты	1 топ,	2 топ,	3 то,
	Ат спортымен	Ат спортымен	Ат спортымен
	аптасына 2 рет	аптасьша 3 рет	аптасына 4 рет
	шұғ.	шұғ	шұғ.
Қазақша күрес	4топ,	5 топ,	6 топ,
	Қазақша	Қазақша	Қазақша
	күреспен	күреспен	күреспен
	аптасына 2 рет	аптасына 3 рет	аптасына 4 рет
	шұғ	шұғ	шұғ
Дене шынықтырудың	7 топ,	8 топ,	9топ,
Дәстүрлі бағдарламасы	Дене	Дене	Дене
	шынықтыру	шьшықтыру	шынықтыру
	бағдарламасы	бағдарламасы	бағдарламасы
	бойынша	бойынша	бойынша
	аптасьша 2 рет	аптасына 3 рет	аптасына 4 рет
	шұғ	шұғ	шұғ

Бірінші А факторы 3 деңгейге (дене тәрбиесі тәсілдері) ие болды: 1 деңгей ат спортын қарастырса, 2 деңгей қазақша күресті, ал 3 деңгей пән

бойынша оқу жоспары мен бағдарламасына сәйкес дене шынықтырудан достүрлі сабақтарды.

Екінші В факторы да (дене жүктемесінің көлемі) 3 деңгейге ие: бірінші деңгейде сабақ аптасына 2 рет өткізілсе, екінші деңгейде 3 рет, ал үшінші деңгейде аптасына 4 рет өткізілді.

Әрқайсысында 10 оқушы бар 9 эквивалентті топ құрылды. Топтардың тепе-теңдінін қамтамасыз ету үшін мектептің барлық оқушыларының ішінен қарапайым тәуелсіз таңдау әдісімен іріктелініп алынды.

Сабақтардың тиімділігін анықтайтын критерийлер ретінде салауатты өмір салтының қалыптасу деңгейін пайдаландық. Оны зиянды әдеттерінің барлығына қарай анықтадық. Екінші критерий есебінде биіктігі 33 см. көлеміндегі баспалдаққа минутына 22 және 30 рет қарқынмен көтерілетін степ-тест нәтижесі бойынша денсаулық деңгейін пайдаландық. Бірінші жүктемені 3 минутта орындаса, екіншісін 2 минутта үзіліссіз орындалды (бірінші тарауды қараңыз).

Степ-тест нәтижесі бойынша 170мин/с. тең ЖСС барысындағы сыни жұмыс қабілеттілігін анықтадық, сонан соң сыналушының 1 кг дене салмағына шақ келетін ЖОҚ ты есепке алдық.

Сыналушылардың барлығын тәжірибеге дейін де, тәжірибеден кейін де, яғни 1 жыл өткен соң зерттеп шықтық.

Тәжірибелік эксперимент өткізу барысында тәжірибе нәтижелері бойынша валидтілікке әсер ететін барлық өзгерістер қатаң бақылауға алынды, сабаққа қатысу мәселесі қатаң тексерілді. Жүйелі түрде педагогикалық байқаулар өткізіліп тұрды.

Педагогикалық тәжірибе соңында салауатты өмір салтының қалыптасуын бағалау мен шұғылданушының 1 кг дене салмағына сай келетін ЖОҚ көрсеткіштері бойынша денсаулық деңгейін анықтау үшін шұғылданушыларды зерттеуден өткіздік.

Салауатты өмір салтының қалыптасу деңгейін зиянды әдеттерінің санына қарай бағаладық. Мұндай ақпаратқа оқушылар арасында жүргізілген анонимді сауалнама негізінде ие болдық. Сонымен қатар, қосымша мэліметтерді педагогикалық реттік байқаулар әдісімен алдық.

Оқушыларды зерттеу нәтижелері 2 кестеде көрсетілген.

2 кестені қарай отырып, топтардың салауатты өмір салтының орташа көрсеткіштері бойынша (зиянды әдеттері барлар) мен көптеген мамандардың нұсқаулары негізінде ЖОҚ арқылы бағаланатын денсаулық деңгейі бойынша ерекшеленетіндігін байқау мүмкін. Бастапқы денсаулықты бағалауды физиологтар мен медиктер жасап шығарған бағалау шкаласы бойынша зерттеу нәтижелерін салыстыру арқылы жасауға болады [151]. Я.П. Пярнаттың бағалау шкаласына сәйкес 14 жастағы ұлдардың ЖОҚ деңгейі төмен деп саналады, егер ЖОҚ/кг 33 (мл/мин)/кг нан төмен болғанда, 33-40 — ортадан төмен, 41-49 — орташа, 50-56 (мл/мин)/кг — жақсы деп саналады [161, 20 б.]. Осылайша, дәстүрлі дене шынықтыру пәні бағдарламасы бойынша оқитын оқушылар аәробты мүмкіндіктерінен төмен бағаға түссе, спортпен шұғылданатындар жақсы денсаулық көрсеткішіне ие болады.

 

2 кесте — Салауатты өмір салтының қалыптасуы (зиянды әдеттерінің болуы) және тәжірибе соңындағы ЖОҚ/кг. бойынша оқушылар денсаулығының деңгейі

 

 

А факторы (дене тәрбиесі тәсілдері)	В факторы (дене жүктемесінің көлемі)
	Аптасына 2 сабақ	Аптасына 3 сабақ	Аптасына 4 сабақ
Ат спорты	~х (СӨС) = 3,5 балл «X ((ЖОҚ) = 44,6 (мл/мин)/кг	~х(СӨС) = 2,1 балл «х ((ЖОҚ) = 52,6 (мл/мин)/кг	«х(СӨС) = 1,2балл «х ((ЖОҚ) = 53,3 (мл/мин)/кг
Қазақша күрес	~х (СӨС) = 2,8 балла «х ((ЖОҚ) = 47,9 (мл/мин)/кг	~х(СӨС)=1,9 балла «х ((ЖОҚ) = 53,1 (мл/мин)/кг	«х(СӨС)= 1,0балл ~х ((ЖОҚ) = 54,5 (мл/мин)/кг
ДШ дәстүрлі бағдарламалары	~х (СӨС) = 9,0 баллов ‘X ((ЖОҚ) = 40,8 (мл/мин)/кг	~х (СӨС) = 5,8 балла ~х ((ЖОҚ) = 44,2 (мл/мин)/кг	~х (СӨС) = 4,2 балла ~х ((ЖОҚ) = 46,4 (мл/мин)/кг
Ескертулер 1 ~х (СӨС) — зиянды әдеттердің саны бойынша баллдық баға негізінде салауатты өмір салты туралы топтың орташа мәліметтерін білдіреді; 2 ~х (ЖОҚ) — ЖОҚ топтарының мл./ мин Ікг. дене салмағына шаққан орташа көрсеткіштері.

Ұлттық спорт түрлері — ат спорты және қазақша күреспен шұғылдану сабақтары жайлы бастапқы қорытынды бойынша дәстүрлі дене шынықтьіру пәні бағдарламасы мен оқу жоспарына қарағанда әлдеқайда тиімді екендігін көрсетті.

Ат спорты мен қазақша күрес түрімен шұғылданатын оқушылардың ЖОҚ көрсеткіші мәліметтерін салыстыра отырып, (7 кесте), күресетін оқушылардың көрсеткіштеріндегі үлкен мәндерді байқауға болады. Дегенмен, соңғы қорытындыны статистикалық талдаудан кейін ғана жасауға болады.

Осы жағдайда біз екі факторлық дисперсті талдауды пайдаландық [37, 57-70 б.; 43, 359-404 б.], бұл талдауды екі факторлық тәжірибе жасау барысында қолдануға кеңес беріледі. Талдау салауатты өмір салты көрсеткіштері мен денсаулық деңгейін бағалау бойынша жеке-жеке жасалынды. Ұлттық спорт түрлері сабақтарының оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастыруға әсерін талдау нәтижелері 8 кестеде көрсетілген. 8 кестеден көрініп тұрғандай, А факторы бойынша 99% негізделген сенімді ықтималдылығы (Р<0,01) болатын шынайы айырмалар бар. Осындай сенімді ықтималдылық негізінде В факторы бойынша айырмалар да анықталды. Ендеше дене тәрбиесінің түрлі тәсілдері оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастыруға түрліше әсер етеді.

 

3 кесте — Оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастыруға арналған ұлттық спорт түрлері сабақтарының әсері туралы екі факторлы дисперстік талдаудың нәтижелері

 

Нұсқалық көздер	Еркіндік дәрежесі	Орташа шаршы М8	Ғ	Р
А факторы (дене тәрбиесі тәсілдері)	2	13,08	5,64	<0,01
В факторы (дене жүктемелерінің көлемі)	2	11,88	5,12	<0,01
А және В факторларының өзара әсері	4	6,70	2,89	<0,05
Топ ішінде	81	2,32

Көптеген салыстырмалар әдісі бойынша зерттеу нәтижелерін ары қарай талдау нәтижелері ұлттық спорт түрлері — ат спорты мен қазақша күрес оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастыруда оқу жоспары бойынша дәстүрлі дене шынықтыру сабақтарына қарағанда анағұрлым тиімді нәтиже көрсетеді деп санауға негіз береді. Бұл жайында Фишер критериі бойынша 1%дық мәнділік деңгейіне сай келетін 5,64 ке тең келетін мән мысал бола алады.

Зерттеу нәтижелері салауатты өмір салтын қалыптастыруға аталған спорт түрінің екеуі де күшті әсер көрсететінін байқатты, олардың жекелеген біреуінің артықшылығы бары сезіле қойған жоқ.

В факторы бойынша спортпен аптасына 3-4 рет шұғылдану әдеттегі дене шынықтыру сабақтарына және 2 рет шұғылданға қарағанда әлдеқайда тиімді екендігі белгілі болды.

Ұқсас нәтижелер ұлттық спорт түрлерінің денсаулыққа әсері көрсеткіштері бойынша алынды (9 кесте).

Сабақтардың оқушылар денсаулығына әсері әдеттегі дене шынықтыру сабақтарына қарағанда ұлттық спорт түрлерімен шұғылдану барысында сенімді түрде артық (Р<0,01) болып келеді. 3 және 4 реттік сабақтар денсаулыққа жағымды әсер етеді (Р<0,05), 2 реттік сабақтар оқушылар ағзасының аәробты мүмкіндіктерінің артуына тиісті дәрежеде ықпал ете алмайды.

Сонымен қатар, А факторы (дене тәрбиесі тәсілдерін таңдау) мен В факторының (дене жүктемесінің көлемі) сенімді өзара әсері анықталды. Ендеше, тек дене жүктемесінің көлемі аптасына 3-4 ретке артқан жағдайда ғана оқушылардың салауатты өмір салтының қалыптасуында анағұрлым тиімді нәтиже мен денсаулыққа деген жағымды әсері байқалад

 

4 кесте — Ұлттық спорт түрлерімен шұғылданудың оқушылар денсаулығы деңгейіне әсер етуі жайлы екі факторлы дисперсті талдау нәтижелері

 

Нұсқалық көздер	Еркіндік дәрежесі	Орташа шаршы	Ғ	Р
Л факторы (дене тәрбиесі тәсілдері)	2	42,95	5,20	<0,01
В факторы (дене жүктемелерінің көлемі)	2	26,27	3,18	<0,05
АжәнеВ факторларының өзара әсері	4	24,28	2,94	<0,05
Топ ішінде	81	8,26

Осылайша, екі факторлық педагогикалық тәжірибе ұлттық спорт түрлерімен шұғылдану — ат спорты және қазақша күреспен — оқушылардың салауатты өмір салтының қалыптасуында анағұрлым тиімді нәтиже мен денсаулыққа деген жағымды әсері барлығын анықтауға мүмкіндік берді.

бағдарлайды. Білім беру мекемелерінде денсаулықты нығайту және қозғалыс белсенділігі мен салауатты өмір салтына деген жағымды көзқарас қалыптастыруға арналған оқу-тәрбие жұмысы жеткілікті дәрежеде тиімді жүргізіліп келе жатқан жоқ.

Адам тұтастығын түсіне білу үшін жүйелілік көзқарас тұрғысынан келу қажет. Жүйе әлементтер мен оның байланыстары арасындағы бір тұтас қызмет ететін және қызмет етудің бір мақсатына ие жиынтықтан тұрады. Адам — дегеніміз пирамидалық принциппен құрылған жүйе (осылай деп аталатын А. Маslow пирамидасы) [45, 44 б.]. Пирамида өзінің ұйымдастыру заңына ие. Бұл ұйым сатылардан тұрады және оның бүкіл жүйесіндегі қызмет ретін шыңы анықтайды. Пирамида ішіндегі әлементтер арасындағы өзара қатынас жарасымдылық заңына бағынады. Жүйенің бұл ерекшеліктері оның динамикалық тұрақтылығы мен даму мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Адам дамуының түпкі мақсаты (А. Маслоу зерттеулері бойынша) пирамиданың шыңы болып табылады, яғни жеке тұлғаның өзін-өзі жұмылдыра жұмсауы мен өзіндік маңыздылығын іске асыруы о баста генетикалық тұрғыдан бағдарланған нышандарын іске асырудан, сонымен қатар білім беру мен тәрбиелеу процесінде меңгерілген сапалар мен қабілеттерден көрінеді. Дегенмен, білім беру жүйесіндегі пирамида шыңына жеткізетін міндеттер, өкінішке орай жеткілікті дәрежеде өз жемісін бере алмай отыр, нәтижесінде мамандарды кәсіптік тұрғыдан дайындау сапасына теріс әсер етіп отыр. Сондықтан валеологиялық білім беруді оқыту мен тәрбиелеудің әрі жүйесі ретінде, әрі процесі ретінде денсаулықты қолдау, оқушыларды салауатты өмір салтына жеткізуді және модельдеуді теориялық тұрғыдан негіздеу болып табылады. Осы міндеттерді шешу үшін валеологиялық білім беру проблемалары бойынша әдебиет түпнұсқалары мен құжаттарға талдау жасауды, педагогикалық байқаулар, рейтинг және зерттеу нәтижелерін математикалық-статистикалық өңдеуден өткізуді пайдаландық.

Адамды пирамидалық типтегі ашық жүйе деп елестетуден келесі көзқарастар туындайды:

• ұйымдастырудың жүйелілік принципі адам қызметін бір тұтас, яғни іштей бірлескен деп анықтайды. Сондықтан, топтастырудың орталығы пирамида шыңы болып табылады.
• адам қоршаған кеңістікпен тұрақты тұрде алмасып отыратын ашық жүйе ретінде сол кеңістікпен біртұтас, дегенмен оған деген қатынасын тең дәрежеде деп айтуға болмайды.

Осылайша, адам өз ішінде және қоршаған ортамен біртұтас. Жүйе тудыратын фактор түпкі нәтиже, жүйенің қызмет ету мақсаты екендігі баршаға мәлім. Жүйенің құрылымы оның мақсаты арқылы анықталады, мақсаттың өзгеруі құрылымның өзгеруін керек етеді. Адам өмірінің төрт негізгі мақсатын атап көрсетуге тұрарлық. Соматикалық деңгейде екеуін: тіршілік ету және өмірге әкелу; адам психикалық деңгейде тұлға ретінде өзін-өзі іске асырғысы келеді, яғни қоғамда толыққанды өмір сүргісі келсе, жоғары сфера саласында шығармашыл, рухани жеке дара тұлға ретінде қалыптасады.

Адам өміріндегі мақсаттарының құрылымына сәйкес валеологияның ғылым ретінде жекелеген салалары айқындалып отыр: 1) жеке дара денсаулығы (диагностика, болжау, қалыптастыру, сақтау, нығайту) және тіршілік ету стратегиясын көрсететін бейімдеу; 2) өмірге әкелу денсаулығы осы проблеманың көп қырлы болмысымен; 3) психикалық денсаулық және оны басқару; 4) денсаулық сақтаудағы жоғары сана салаларының рөлі.

Мамандар пікірі бойынша, құрылым әлементтері арқылы денсаулықты жинақтап көрсететін және өз алдына жүйе болып табылатын жекелеген тұстарды атап көрсету мүмкіндігі бар. Бұл жекелеген көрсеткіштер сандық мәніне байланысты оң сипатқа да, теріс сипатқа да ие. Құрылымның түрлі әлементтерінің, оң және теріс көрсеткіштердің бірлесуі нақты түтастықты, жеке даралықты құрайды. Адам сандық көрсеткіштеріне байланысты денсаулықтың түрлі деңгейіне, өзінің әлеуметтік және биологиялық қызметін орындау қабілетіне ие болуы мүмкін [162].

Осылайша, денсаулық дегеніміз — біртұтас, көпөлшемді динамикалық күй, ол өзінің генетикалық күш-қуатын іске асыра отырып дамиды және әлеуметтік және экологиялық орта жағдайында адамға өзінің түрлі биологиялық және әлеуметтік қызметін атқаруға мүмкіндік береді. Денсаулықтың түрлі тұстарын жинақтап көрсететін негізгі көрсеткіштері ретінде тануымыз қажет: денені жетілдіру дәрежесі мен жарасымдылығы; ағзаның қызметтік күйі, негізгі физиологиялық жүйелердің қор мүмкіндіктерінің болуы, айрықша емес резистенттілік пен иммундық қорғаныс дәрежесі, даму барысындағы кемшілік пен аурудың болуы; белгілі бір өмір салтын анықтайтын моральдік ерік күші мен қүлдылықты-уәждемелік қондырғылар дәрежесі.

Денсаулықтың барлық сандық көрсеткіштерін көрсету мүмкіндігі жеке дара денсаулық деңгейін сипаттайтын тәуекел мен сәттіліктің жағымды және жағымсыз тұстарынан көп қырлы тіркемелерді алуға және оның негізінде алдын алу және сауықтыру шаралары кешеніне сілтеме жасауға мүмкіндік берді (4 сурет).

Бұл кестеде денсаулықтың екі өлшемі белгіленген: денсаулық тепе-теңдігі мен күш-қуаты. Денсаулық күш-қуаты — төңірегіндегілермен тепе-теңдікті қалпына келтіру мен қолдауды ескеру арқылы өзара әрекет ету қабілеті. Бұл ұғымға енетіндер: жұқпалы ауруларға деген иммунологиялық қарсы тұру, денесінің қалыпты күйі, көңіл күйінің тұрақтылығы, денсаулық туралы білімінің сәйкестігі, өмір сүру стилі, стрестерге қарсы тұратын тиімді тэсілдер. Денсаулық тепе-теңдігі — денсаулық күш-қуаты мен тапсырыс арасындағы дәл осы сәттегі тепе-тендік күйінің көрінісі. Бірдей уақытта денсаулық ресурсы ендірілгендіктен, оны денсаулық күш-қуатын жақсартуға арналған тәсілдер жиынтығы деп түсіну қажет. Денсаулықты нығайту — тепе-теңдікті жақсартуға бағытталған күш.

Дегенмен, денсаулық күш-қуаты белгілі бір сыртқы әсерсіз анықталуы мүмкін емес. Тек жүктемелер ғана ағза мүмкіндіктерін анықтай алады. Денсаулықпен, әрине, адамның өмір салты да тығыз байланысқан. Өмір салты,  өмір  стилі,  әр  адамның  өмірлік уәждемесі  оның  өмір  бойғы денсаулығы мен әлеуметтік жағдайының жақсаруына алып келеді.

 

 

 

Денсаулықты нығайту

Денсаулық тепетеңдігі

Денсаулық ресурстары                                                   

— жеке;

— қоғамдық

Өмір жагдайлары:

саяси

экономикалық -әлеуметтік

қоршаған орта

 

 

 

Денсаулықтың күш-қуаты -дене қызметі -рухани қызмет қабілеті -әлеуметтік қызмет қабілеті

Денсаулық сұраныстары

-дене

-әлеуметтік

— өмір салтымен айланысты

 

 

 

4 сурет — Денсаулық тепе-теңдігі кестесі

Сондықтан, денсаулықты нығайту мен сақтау шараларын жүйелі ұйымдастыруда әдістер мен тәсілдердің кең тараған түрлерін және үздіксіз валеологиялық білім беру жүйесін жасауды қоса пайдалану қарастырылған. Денсаулықты басқару дегеніміз — валеогенез тетіктерін, яғни тірі жүйенің динамикалық тұрақтылығын қамтамасыз ететін тетіктердің өзіндік ұйымдастырылуын басқару. Мұнда денсаулықты қалыптастыру, сақтау және нығайту салалары бөлініп шығады. Қазіргі кезде денсаулык; сақтауға үйрететін оқыту жүйесі әлі жетілген жоқ, сондықтан да оқушы жастардың денсаулығын басқарудың жаңа ұйымдастыру формаларын жасау қажеттілігін ұсынылады (1 сурет). Оқушы жастардың денсаулығын басқару кестесін құруда нақты міндеттерді анықтау арқылы, олардың басым түсетін тұстарын нақты уақыт кезеңіне сай атап көрсете отырып, шешу жолдары мен кезегіне сәйкес бірнеше кезеңге бөліп өткізген қолайлы. Балалар мен жастардың денсаулық күйі мен оқу жағдайының валеологиялық мониторингі Оқушылар денсаулығын басқарудың бірінші кезеңі екі бағыт бойынша балалар мен жастардың денсаулық күйі мен жағдайларын үйретуге валеологиялық мониторинг жасау болып табылады (10 кесте).

 

 

Екінші кезең өз құрамында «денсаулықты басқарудың әлеуметтік маркетингін» жасауды қарастырады.

Денсаулық сақтау жүйесін реформалау мен медициналық сақтандыру жағдайында қаржы көздері түбегейлі өзгеріске түседі, ұйымдастыру-құқықтық негіздері ауысады. «Маркетинг» ғана қазіргі экономикалық тетікке қаланатын «аспап» болып табылады.

Әлеуметтік маркетинг өз құрамында санитарлық ағартушылыққа қатысты түрлі шараларды қарастырады. Бұл орайда денсаулыққа «тұтыну өнімі» ретінде, белгілі бір шығын шығарғанда немесе жеке күш жұмсау арқылы ғана қол жеткізуге болады. Демек, әлеуметтік маркетинг оқушыларды салауатты өмір салтына бағыттаған, пайдалы мінез-құлықтарды меңгерген іс-әрекеттерді жүзеге асырады.

Әлеуметтік маркетингтің негізгі міндеті алдын алу мақсатымен өткізілетін шаралар мен көрсетілетін қызмет түрлерін ынталандыру.Бұл проблеманы шешу үшін маркетинг қызметі оқушы жастардың өз денсаулығын сақтау шараларына деген нақты көзқарастарын дәл анықтай білуі тиіс, яғни нарықты сегменттеу және мақсатты топтарды тандау арқылы ақпараттандыру мен басқа да әсер ету шаралары олардың талаптарына, қажеттіліктеріне және қызығушылығына анағұрлым сәйкес келуі қажет.

Оқушылар денсаулығын басқару саласындағы әлеуметтік маркетинг ең бастысы валеологиялық оқыту мен білім беру бағдарламасын жасауға және енгізуге бағытталған.

Дені сау балалар мен жастарды тәрбиелеудегі едәуір тиімділікке белгілі бір жүйе бойынша жүргізілген валеологиялық білім берудің ғылыми түрғыдан негізделген, медициналық және педагогикалық сипаты арқылы өзара байланысқан және өзара бірін-бірі толықтырып тұратын стратегиясы мен тактикасы негізінде қол жеткізуге болады. Бұл жүйе «Оқушылар денсаулығын басқарудың әлеуметтік маркетингін» жасауға негіз болып табылады (1 сурет).

5 кесте — Жастардың денсаулық күйінің валеологиялық мониторингінің негізгі бағыттары

1 бағыт

2 бағыт

—         демографиялық көрсеткіштер динамикасы       мен       құрылым көрсеткіштерін талдау; —         оқушылар     сырқаттануының динамикасы мен құрылым көрсеткіштерін талдау; —         ресми медициналық есеп беру материалдары                      бойынша оқушылардың   денсаулық   сипаты мен деңгейлерін үйрену; —         оқушылардың        денсаулық көрсеткіштерін    әлеуметтік    даму дәрежесіне орай орта статистикалық деңгейі    мен аумақ көрсеткіштері бойынша салыстыру; —         жалпы                 сырқаттанған оқушылар   арасында  негізгі  үлес салмағын анықтайтын нозологиялық топтарды   бөліп   алу,   оқушылар арасындағы тәуекелді ауытқуларды болжау; —        оқушылардың дене дамуы мен дене дайындығы деңгейлерін оқып үйрену

—       мектеп жасындағы балалар мен оқушы жастардың өмір салты мен отбасындағы  жағдайларына талдау жасау,     отбасының     әлеуметтік- экономикалық сипаты; —       мектеп      пен      ЖОО      да оқитындардың                 санитарлық- гигиеналық    және    медициналық- педагогикалық         жағдайларының сипаты; оқушылардың     денсаулығына өмір  сүру  ортасында  әсер  ететін факторларды        бағалау       және оқушылардың   өмірлік  жағдайлары мен     денсаулық     көрсеткіштеріне жағымсыз әсер етуге қабілетті деген маңыздыларын таңдау

Әлеуметтік маркетингтің үш негізгі бағыттары бар:

• нарық мүмкіндіктерін   талдау   (оқу   сабақтарында   оқушыларға валеологиялық білім беру мен тәрбиелеу; сабақтан тыс жұмыс түрлері; отбасылық гигиеналық тәрбие; сауықтыру шаралары мен бұқаралық ақпарат құралдары арқылы салауатты өмір салтын насихаттау);
• мақсатты нарықты іріктеу (нарықтың сегменттелуі мен нарықтың мақсатты сегменттерін таңдау);
• маркетинг шараларын жасау және оларды өмірде қолдану (дене тәрбиесі мен сергіту, ақыл-ой еңбегінің гигиенасы, политехникалық оқыту гигиенасы, қоғамдық және жеке гигиенасы, тамақтану гигиенасы).

Үшінші кезең жасалған шаралардың іске  асуына бақылау жасау мәселелерін қарастырады.

Ұлттық спорт түрлері — ат спорты мен қазақша күресті пайдалану арқылы сабақ өткізудің тиімді әдістемесін анықтау үшін Шымкент қаласының жалпы білім беретін мектебінде жыл бойы 2009-2010 оқу жылында екі факторлы педагогикалық тәжірибе өткізілді.

Бірінші А факторы (спорт түрі) екі деңгейден тұрды: бірінші деңгей — ат спорты түрлерін пайдалану арқылы сабақ өткізу; екінші деңгей — қазақша күреспен шұғылдану.

Екінші фактор (сабақ әдістемесі) — үш деңгейді қарастырды: бірінші деңгей — оқыту барысында гуманистік тәсілдерді қолдану; екінші деңгей -оқыту барысында директивалық тәсілдерді қолдану; үшінші деңгей — оқыту барысында ымырашылдық әдістерді қолдану. Әрқайсысы 12 оқушыдан тұратын эквивалентті алты топ жасақталды, сыналушылардың жасы 15 болды. Сыналушыларды іріктеу — осы мектептің барлық оқушылары ішінен кездейсоқ іріктеу әдісімен таңдап алынды.

Гуманистік тұрғыдан оқыту ең прогресшіл әдіс ретінде, гуманизм идеялары, әрбір шұғылданушыға деген сезімтал да мән бере қатынас жасау негізінде дүние жүзінде кең тараған [76, 91 б.; 85, 187 б.; 86, 183 б.]. Соңғы жылдары гуманистік көзқарас Ресей білім беру жүйесіне аса бір белсенділікпен ендірілуде [166 және тағы басқалар], Ресей жоғары оқу орындарындағы студенттер дене тәрбиесі саласында да қолдау тауып жүр [167], Қазақстан жоғары оқу орындарында да практикалық тұрғыдан пайдаланыла бастады [168].

Гуманистік көзқарастың негізін қалаушысы — Карл Роджерс [75, 11-126 б.] психотерапевт болғандықтан, оны адам өмірінің проблемалары қатты қызықтырды және оны адам өзін бақытты сезінуі үшін өмірді жақсы жаққа қарай өзгерту мәселелері толғандырды [168, 93 б.]. К. Роджерс өз қызметінде пайдаланған көзқарасты ортаға алынған клиент деп атаған, сол арқылы ол бар назарды клиентке аудару қажеттілігін ұсынады, ал оқыту барысында бар назар оқитын адамға аударылады. Ресейде мұндай көзқарасты, немесе оның модификацияланған түрін жеке тұлғаға бағытталған көзқарас деп   атайды.

Біздің зерттеу жұмысымыздағы оқытуға деген гуманистік көзқарас әр оқушыға мән бере және жеке қатынас жасай отырып, оның дене дамуы мен оқуға деген қабілетін, сонымен қатар, оның Спилберг бойынша жеке тұлғалық мазасыздануын бағалау үшін сауалнама пайдалану арқылы психикалық ерекшеліктері туралы мәліметтерден тұрды [148, 52-56 б.].

Оқытуға деген директивалық көзқарас екінші В факторындағы екінші деңгейде пайдаланылды, ол жаттықтырушы мен оқытылатын материалға байланысты болды. Ол жаттықтырушының жоспарына сай барлық талаптарының қатаң орындалуын қадағалайды деп түсіндіреді мұндай көзқарасты беделді психологтар [86, 81 б.]. Ги Лефрансуаның анықтауынша: «Директивалық оқыту – мұғалімге бағытталған көзқарасты түсіндіруге арналған    және    оқушыға    бағытталған    көзқарасқа    керісінше конструктивистік көзқарастың түрлері болып табылады…» [86, 26 б.].

Конструктивистік әдістер оқушы мен мұғалімге бағытталған әдістерге жатады, «маңызды деген ақпаратты оқушының өзі конструкциялайды, яғни оған ешкім дайын дүниені әкеліп бермейді» [86, 26 б.].

Оқытуға деген ымырашыл көзқарас оқушының оқуға қажетті барлық керегін ұсынады, мысалы, оқушы оқи білуі үшін және алған білімдерін пайдалануы үшін есте сақтау тэсілдері және есептің шешуімен таныстырады [86, 27 б,].

Осылайша, екі факторлы тәжірибе жоспары келесі көрініске ие болды (6 кесте).

6 кесте — Ұлттық спорт түрлерін пайдалану барысында оқыту тиімділігін анықтау үшін жүргізілген екі факторлы педагогикалық тәжірибенің жоспары (п1-п6=12)

 

А факторы	В факторы (сабақ өткізу әдістері)
(спорт түрі)	Оқытуға деген	Оқытуға деген	Оқытуға деген
	гуманистік көзқарас	директивалы	ымырашыл көзқарас
		көзқарас
Ат спортымен	1 топ	2 топ	3 топ
шұғылдану	Ат спортымен	Ат спортымен	Ат спортымен
	шұғылдану	шұғыддану	шұғылдану
	барысьшдағы	барысындағы	барысындағы
	гуманистік көзқарас	директивалы	ымырашыл көзқарас
		көзқарас
Қазақша күреспен	4топ	5 топ	6 топ
шұғылдану	Қазақша күреспен	Қазақша күреспен	Қазақша күреспен
	шұғылдану	шұғылдану	шұғылдану
	барысьгадағы	барысындағы	барысьшдағы
	гуманистік көзқарас	директивалы	ымырашыл көзқарас
		көзқарас

Оқыту әдістерінің тиімділік критериін анықтау үшін зиянды әдеттерінің бар-жоқтығына қарай айқындалатын салауатты өмір салтының қалыптасуын салауатты өмір салтының деңгейін көрсететін индикатор ретінде және денсаулық деңгейін сыналушының 1 кг дене салмағына арналған ЖОҚ көрсеткіштері пайдаланылды.

Сыналушыларды зерттеу нэтижелері тәжірибе аяғында екі факторлы дисперстік талдау моделі бойынша өңдеуден өтті (13 кесте).

7 кестеден көрініп тұрғандай, ұлттық спорт түрлерімен шұғылдану барысында және оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастыру мен олардың денсаулығына әсер ететіндей айқын өзгешелік байқала қоймайды (Р>0,05). Дегенмен, 95% дық сенімді ықтималдылық жағдайында салауатты өмір салтын қалыптастыру тиімділігі мен оқушылар денсаулығына әсерінде

оқыту әдістерінің айқын өзгешелігі байқалады. Келесі көптеген орташаларды талдау барысы ең тиімді әдіс гуманистік, яғни оқытуға деген гуманистік көзқарас екенін көрсетті. Тиімділігі жағынан екінші көзқарас оқытудың директивалы көзқарас екендігін көрсетсе, ал ымырашыл көзқарастың тиімділігі ең аз екені белгілі болды.

 

7 кесте — Ұлттық спорт түрлерімен шұғылдану барысында және оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастыру мен олардың денсаулығына (ЖОҚ/кг) түрлі оқыту әдістерінің әсері туралы екі факторлы дисперстік талдаудың нәтижелері

 

Нұсқалардың көздері	Еркіндік дәрежесі	Орташа шаршысы		Ғ	Р
А факторы (спорт түрі)	1	СӨС ЖОҚ/кг	3,259 6.212	2,432 2,915	>0,05 >0,05
В факторы (сабақ өткізу әдістемесі)	2	СӨС ЖОҚ/кг	6,192 10,376	4,621 4,869	<0,05 <0,05
А және В факторларының өзара әсері	2	сөс ЖОҚ/кг	2,176 3,329	1,624 1,562	>0,05 >0,05
Топтар ішінде	66	сөс ЖОҚ/кг	1,340 2,131

Тәжірибе нәтижелері мен статистикалық есептер екі факторлы дисперстік талдауды пайдалану арқылы оқытудың үш түрлі әдісін логикалық тұрғыдан салыстыра отырып, гуманистік оқытудың сай келетінін анықталды. Гуманистік көзқарасты қолдайтын психологтар мен педагогтардьің пайымдауынша, мұндай көзқарастар салауатты әлеуметтік және жеке тұлғалық дамуға ерекіпе екпін түсіреді, жеке тұлға дамуына мән бере қоймайтын, тек нәтижелерге ғана бағдар ұстайтын директивалы көзқарасқа аз мән беріледі [86, 191 б.]. Гуманист педагогтар оқушыларға сәттілік тәжірибесін ұсынуды, сәтсіздіктер емес, қолдайды, «…Гуманистік көзқарас адам өз өмірінде қандай болған болса, солай қабылдай отырып, олардың сезімдері мен ұмтылыстарын құрметтеу арқылы әрбір адам өзін-өзі танып білуіне құқығы бар деп біледі…; егер біз мұғалім, ата-ана ретінде шынайы түрде қамқорлық, келісім таныта білсек, басқалардың өсуі мен сабақ оқу қабілетінің артуына ықпал ете аламыз.» [86, 191 б.]. Гуманистік көзқарастың осындай бағасымен және әдістерімен біз толық қосыламыз. Педагогикалық тәжірибе нәтижелері ат спортына және қазақша күреске оқыту-үйрету барысында олардың тиімділігін мақұлдай түседі.

Сабақтың мазмұны жайлы айтсақ, логика бойынша, сабақтың басынан бастап оқушыларды қызықтыра білу қажет, оларды спорт түрінің шығу тарихымен, ұлттық спорт түрлері бойынша өткізілген жарыстардың тарихымен, атақты спортшылардың өмір жолымен және жарыс ережелерімен қоса сабақ барысындағы қауіпсіздік ережелерінің сақталуына да ерекше мән берген дұрыс. Оқыту әдістемесі дене жүктемелеріне бейімделуі үшін педагогикалық принциптер мен заңдылықтардың орындалуын қарастыруы тиіс, олардың орындалу көлемі мен жаттығу жүктемелерінің қарқынын бірте бірте арттырып отыру қажет.

Қазақстан жеріндегі ұлттық спорт түрлерінің қазіргі кездегі жастар тәрбиесіне тигізетін үлесін зерттеу жан-жақты қарастыру.

1. Ұлттық спорт түрлерінің қазіргі замандағы шешілмеген мәселелері.
2. Қазақтың ұлттық спорт түрлерінің ережелері.
3. Ұлттық спорт түрлерінің жас ұрпаққа тәрбиелеудегі мыңызы.

Зерттеу объектісі — қазақтың ұлттық спорт түрлерінің келешек жастарды тәрбиелеудегі алар орнын қарастыру және оны дамыту.

Зерттеу пәні — ұлттық спорт түрлерінің ерекшілігін тигізетін ықпалын пайдасын жастарға түсіндіру және олардың жаттығу әрекетіне байланысты, жаттығудың ерекше тәсілдері әдістерін мақсаттылық пен қолдану негізі.

Зерттеп отырған ғылыми жұмыс бойынша жан-жақты нақты мәліметтер алу, зерттеу жұмысының әдістемелерін анықтау мақсатында қазақтың ұлттық спорт түрлерінің келешек жастар тәрбиесіндегі қызыметі туралы, сонымен қатар басқа да көптеген ғылыми әдістемелік әдебиеттер пайдаланылуы.

Барлық шолу жиналған және пайдалынған әдебиетгер тізімі аттан тұрады.

Бұл әдебиеттер жинағы бойынша алынған мәліметтер ұлттық қазақтың спорт түрлерінің жастарды тәрбиелеудегі қызыметтік тек педагогикалық міндеттер бағытта ғана емес, дене дайындығы және спорттық жаттығудың жалпы білімі мен әдістемелеріне әсер ететін жағдайлар бойынша ұлттық спорт түрлері және басқа да спорт түрлерінен жаттығуды ұйымдастырудың түрлері мен әдістемелеріне арнайы жаттығулар жасауға мүмкіндік туғызады.

Педагогикалық бақылау қазақтың ұлттық спорт түрлерімен айналысушы жастар мен жасөспірімдер арасында дене тәрбиесі сабағында өткізілді.

Сабақтар дәстүрлі түрде өткізіліп, мүнда оның мазмүны, дайындық әдістері, тәсілдері, бақылау әдістері түсіндірілді.

Бақылау нәтижесінде студенттерге қазақтың ұлттық спорт түрлерінің келешек жастарды тәрбиелеудегі маңызы және оның қызыметін жетілдірудің тиімділігі туралы айтылды.

Оқушылардың дене тәрбиесі бағдарламасы 16-18 жас аралығын қамтиды, Мектеп жасы кішкентай, орта және үлкенге бөлінетіндігін бізге белгілі. Осы жаста бала жаттығу жасауға «те құмар келеді және жаңа қиын қимыл түрлерін қабылдайды.

Орта және үлкен жастағы балалар көбінесе спортқа құмар келеді. Олар қиын қозғалыстарды өз беттерімен үйренуге талаптану барысында өз бойларынан ерлік ожеттілік қасиеттерін таба алады, бірақ бүндай кездерде жарақат алып қалуы да мүмкін.

Эксперименттік жұмысқа әрбір оқу жылының басы мен аяғында оқушылардың диагностикалық карталарындағы мәліметтерге талдау жасалды қосылды. Талдаудың қорытындысы бойынша таблицалар жасалды, оларда оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастыру деңгейі көрсетілді. Айқындалған деңгейлерді ескере отырып, зерттелетін проблеманың жоспарындағы одан ары қарай орындалатын жұмыс жоспарланды.

Алынған мәліметтер оқушыларда эксперименттік жұмыстардың басында салауатты өмір салтының негіздерін білу деңгейі оның жеке тұлғалық және қоғамдық маңыздылығын түсіну деңгейі ептілігі мен дағдылары, іс-әрекеттері даму динамикасында болғанын дәлелдеді.

Педагогикалық ұжымның, медицина қызметкерлерінің мақсатқа бағытталған жұмыстарының нәтижесінде көрсеткіштер жыл өткен сайын жақсара түсті және олар жоғары деңгейге дейін көтерілді. Сауықтыру шараларының(аәрофитонизациялау, офтальмотренинг, динамикалық үзілістер, дене шынықтыру шаралары, сіңір салмағын өсіру шаралары, витаминге бай және құрамында йоды бар рационалды тамақтану) кешенді жоспарын жүзеге асырудың арқасында денсаулық көрсеткіштерін жақсартуға қол жеткізіді.

Эксперименттік жұмыс спорт секцияларында, үйірмелерде тұрақты шұғылданушы оқушылардың санын арттыруға ықпал етті. Айтылғандарды растайтын мәліметтер төменде келтіріледі. (1-сурет)

 

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

 

 

2 сурет – Спорт секциялары мен үйірмелеріне қатысу көрсеткіштері.

 

Спортпен тұрақты шұғылдану, салауатты өмір салтының қалыптасқан дағдылары оқушылардың психикалық адаптациясының параметрлерін арттыруға мүмкіндік берді. Зерттеу сәтіндегі психикалық адаптацияны анықтау үшін  біз  Р.Кеттелдің сынып оқушыларының психикалық адаптациясының факторлық көрсеткіштерін қолдандық.

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

Ұлттық ойындар мен спорт түрлері өскелең ұрпақты жарасымды тәрбиелеудің ажырамас бөлігі. Қазіргі дене шынықтыру практикасында халықтың ғасырлар бойы жинақтаған және іріктеуден өткен аса бай тәжірибесін өскелең ұрпақты халықтық ойындар мен ұлттық спорт түрлерінің тәсілдері негізінде тәрбиелеу жұмысында пайдалану қажет. Халықтық педагогиканың сарқылмас қазынасы қазіргі жағдайда аса мықты тәрбие құралы болып табылады, себебі онда салауатты өмір салты принциптерін нығайта түсетін және халықтар арасында бұқаралық дене шынықтыру жұмысын, әсіресе, біздің еліміздің ауылдық жерлерінде тұратын тұрғындар арасында дамытудың дайын тәсілдері бар.

Тарихи және қазіргі материалдарды, ғылыми және әдістемелік әдебиеттерді, сонымен қатар, өзіндік шығармашылықты және тәжірибелік зерттеулерді талдау барысы және алынған логикалық талдау жасау арқылы келесідей жалпы қорытындыға келдік:

1. Қазақстанның көне халықтарының өмір салты туралы тарихи мәліметтер жеке тұлғаның жағымды сапаларын сақтау негізінде жинақталған өмірлік тәжірибеден келіп шыққан және толыққанды дені сау адам тәрбиелеуге бағытталған қазақтардың денсаулық сақтау мен салауатты өмір салтына деген қарым-қатынасын көзге елестету мүмкіндігі белгілі болды.
2. Салауатты өмір салты түсінігі туралы көптеген авторлардың пікірі белгілі болды, сондықтан да, осы түйсік жайлы қалыптасқан өз анықтамамызды ұсынамыз: салауатты өмір салты дегеніміз – адам бойында зиянды әдеп-ғұрыптардың болмауы, өз денсаулығына деген құндылықты қатынас, науқастану тәуекелінің алдын алу, тиімді тамақтануын, оңтайлы қарым-қатынасын, осылайша тұлғаның өзін-өзі жұмсайтын жоғары адами қажеттілігін қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.
3. Қазақ халқының спорт түрлері сан алуан және әр түрлі сипатымен ерекшеленеді. Бір спорт түрі жасөспірімнің дене күшінің мол болуына, сымбаттылығына мән берсе, енді бірі ақыл-ойын тәрбиелеп, парасатты, әрі тапқыр болуына жағдай жасайды. Жеке тұлғаның сыртқы келбетінің танылуына ықпал ететін спорт түрлері көптігімен ерекшеленсе, қазақ халқының зияткерлік мәдениетін, жүйрік қиялы мен кең ақылын танытатын ойындары ұлтымыздың көпқырлылығын танытса, халықтың озық ойлары мен салт-дәстүрлерінің ерекшеліктері, жан сырлары мен рухани көрсеткіштерге тұнып тұр(4). Сондықтан оны үйренудің, күнделікті тұрмысқа пайдаланудың заманымызға сай ұрпақ тәрбиелеуге пайдасы орасан зор. Ойын баланың алдынан өмір есігін ашып, оның шығармашылық қаблетін оятып, бүкіл өміріне ұштаса береді. Ұлттық спорт түрлерінің тәсілдері арқылы жастардың салауатты өмір салтын қалыптастырудың тұжырымдамасы теориялық тұрғыдан негізделді.
4. Ұлттық спорт түрлерінің тәсілдері арқылы жастардың салауатты өмір салтын қалыптастыру әдістемесі эксперименттік тұрғыдан негізделді.
5. Ұлттық спорт түрлері және қазақша күреспен шұғылдану оқушылардың салауатты өмір салтының қалыптасуы мен денсаулықтарының нығаюына жағымды әсер ететіні белгілі болды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. Назарбаев Н.А. Казахстан 2030. Послание Президента страны народу Казахстана// Казахстанская правда, 1997, 11 октября.
2. Роль науки в социально-экономическом прогрессе Казахстана и задачи союза ученых// О Сабден и др.-Алматы, РОО «Союз ученых», 2006.-62 с.
3. 3. Агентство РК по статистике – Алматы, 2006.-460 с.
4. 4. Тәнікеев М.Т., Асарбаев А.Қ. Қазақстандағы дене шынықтыру спорт тарихы // Оқу құралы — Алматы, 2002 ж. 5 бет.
5. Акбердиева Д.Ф. Формирование здорового образа жизни учащихся средствами спортивной деятельности: автореф. дис.канд.наук-Шымкент, 2004.- 30 с.
6. Колбанов В.В. Формирование здоровья детей в образовательных учереждениях // Валеология: Диагностика, средства и практика обеспечения здоровья. – Владивосток: Дальнаука, 1996. – Вып. 3.-С. 139-147.
7. Зайцев Г.К. Школьная валеология: Педагогические основы обеспечения здоровья учащихся и учителей. – 2-е изд., перераб. И доп., — СПб.: Акцидент, 1998. – 159 с.
8. Соковня-Сейшона И.И. Основы здорового образа жизни и первая медицинская помощь: учеб. пособие: для студ. сред. пед. учеб. заведений. – 2-е изд., стереотип. – М.: Издательский центр «Академия», 1999.- 208 с.
9. А.Имангалиев, Г.Сисенгалиева, Г.Тыныбаев, С.Исаев. О необходимости валеологических знаний в Казахстане // Поиск. – 1999.-№4-5.-С.90-93.
10. Ж.З.Торыбаева Совместная работа школы, семьи и общественности по формированию здорового образа жизни школьников-подростков: 13.00.01: автореф. дис.канд.пед.наук-Шымкент, 2001.- 30 с.
11. Жук Е.Г. Гигиенические концепции здорового образа жизни // Гигиена и санитария. – 1990.-№6.-С.68-71.
12. Алимханов Е.А. Қазақша күрес ережесі. // Алматы, 2000 ж., 3-5 бет.
13. Алимханов Е.А. Самбо күресін үйретудің негіздері. // Алматы, 1999 ж.
14. А.С.Имангалиев. Педагогическая валеология.-Алматы: Алем, 1998.- 268с.
15. Алимжанова Г.Д. Концепция формирования здорового образа жизни школьников.-Алматы, 2001.- 28 с.
16. Куинджи Н.Н. Валеология: Пути формирования здоровья школьников. – М., 2001.
17. Касаткина В.Н. и др. Создание проекта «Школа, содействующаю здоровью: рекомендации администратору»//Школа здоровья, 2001. — №32. – С.34-38.
18. Обращение участников краевого родительского собрания «Сохранение здоровья детей в процессе обучения». Проект. – Краснодар, 2000.
19. Салауатты өмір салты // Валеология , 2005.- № 7-8.-Б.12-15.
20. Салауатты өмір салтын қалыптастыру жөніндегі жұмысты белсенді ету // Валеология, 2006. №2. – Б.3-4.
21. Кружилина Т., Орехова Т.Здоровье, творящее образование: валеологический подход к организации педагогического процесса//Оновы безопасности жизни,1997. – №11. – С. 10-14.
22. Харитонов В.И. Комплексная оценка физического развития и состояния как фактор управления здоровьесбережением учащихся // ФК: воспитание, образование, тренировка, 2002. №2. С. 22-25.
23. 23. Алимханов Е.А. Совершенствование национальной борьбы «қазақша күрес», путем изменение модели спортивной одежды. // Дисс. на соис. к.п.н. П.Байдасов Қ.Р., Мүхитдинов Е.М.,
24. Жолмағамбетов Н.Н. Қазақша күрес. // Оқу құралы. Алматы, 1987 ж. 11-12 бет.
25. Байжанов С, Оразбаев Н. Қазақ халқының ұлттық ат спорт түрлерінің ережесі. // Алматы, 1996 ж. 16-17 бет.
26. Байдосов Қ.Р. Казахстанская национальная борьба. // «Мектеп», Алма-ата, 1987 ж.
27. Гунтер М., Рахимкулов М. Краткий сборник казахских национальных видов спорта. // КазГосИздим.-Алма-ата, 1949 ж.
28. Қыдырбек Рысбек үлы. Қазақ балуандары. // Тарихи — деректі басылым, «Ер-Даулет, 5-8 бет.
29. Қазақша күрес. // Үжымдық жинақ. «Түран баспа үйі». Алматы, 2002 ж., 3-8 бет.
30. 30. Киринов А. Студенттердің дене тәрбиесінде спорттың күрестің ұлттық түрлерін пайдалану. // Дисс. к.п.н. ДБКазахский национальный вид спорта. Правила соревнования, спортивная классификация. // Алма-ата, 1980 ж.
31. Қазақстан Республикасының 1996-2000 жылдары бүқаралық спортты дамыту туралы мемлекеттік бағдарлама. // Алматы, КР Президенттің жырлығы.
32. Қазақша күрес. // Методикалық оқу құралы. «Қазақстан». Алматы, 1973 ж.
33. Жакилин Б. Қазақша күрес ережесі «Ер-Даулет». Алматы, 1995 ж., 4-5 бет.
34. Ахаев А.В. Валеологический подход в системе школьного образования: Монография.-Алматы, Ғылым, 2005. — 242 с.
35. Тулеубаев К.А., Каржаубаева Ш.Е., Слажнева Т.И. Отношение к физической культуре и спорту жителей Республики Казахстан по результатам научных исследований //Теория и практика физической культуры и спорта: Междун.научно-практ.конф. 27-29.04.2006г. — Алматы, — С.165-168.
36. Состояние здоровья детей и подростков в Казахстане // Эскулап (Спец.прилож. для врачей и фармацевтов), 2002 — № 5. — С.2.
37. Лисицын Ю.П., Комаров Ю.М. Факторы риска // Руководство по социальной гигиене и здравоохранению / Под ред. Ю.П.Лисицина. Т.І М.:Медицина, 1987. — С. 148-200.

 

38. Булич Э.Г., Муравов И.В. Здоровье человека. Биологическая основа жизнедеятельности и двигательная активность в ее стимуляции.-К.Юлимпийская литература, 2003. — 424 с.
39. Димов В.М.Философия и социология здоровья. — Алматы, Каз ГМУ, 1998.-188 с.
40. Амосов Н.М. Раздумья о здоровье. — 3-е изд. — М.: ФиС, 1987. — 64 с.
41. Каражанов Б.К. Медико-биологические и психологические особенности спортивной борьбы. — Алма-Ата: Каз ИФК, 1985. — 88 с.
42. Аяшев О.Я. Формирование профессиональной пригодности будущих учителей к воспитательной работе средствами физической культуры: автореферат. дис….докт. пед. наук: 13.00.04. — М., ГЦОЛИФК, 1991. — 40 с.
43. Кудашова Л.Р. Аәробные и анаәробные резервы организма в системе управления функциональной подготовленностью спортсменов: автореф.дис….доктор биологич. наук: 03.00.13. — Алматы, ИФЧЗ МНАН, 1997.-42 с.
44. Адамбеков К.И. Педагогические основы физического воспитания учащихся: автореф.дис.докт.пед.наук: 13.00.01. — Алматы, АГУ, 1995.-34 с.
45. Наталов Г.Ғ. Предметная интеграция теоретических основ физической культуры, спорта и физического воспитания (логика, история,.методология): дис. в виде науч. докл. …докт.пед.наук: 13.00.04. — Краснодар, КГАФК, 1998.-115с.
46. Иванов Г.Д. Активизация учебно-воспитательного процесса в вузе формами и методами физического воспитания: автореф. дис. …докт. пед.наук: 13.00.04. — СПб, СПАФК, 1991. -45 с.
47. Иванов А.С. Свойства мембран эроцитов и дыхание человека при физических нагрузках в горных условиях: автореф. дис. …докт.пед. наук: 00.13. — Алматы, ИФЧЗ МНАН, 1996. — 42 с.
48. Закирьянов К.Х. Подготовка спортивных резервов и повышения квалификации тренерских кадров // Теор. и мет.физ.культ., 2006, №2. — С.5-10.
49. Ахаев А.В. Научно-методические основы валеогизации обучения в системе школьного образования: автореф. дис….док.пед.наук: 13.00.01. -Караганда, КарГУ, 2005. — 3 7 с.
50. Орехов Л.И. Пути совершенствования физической подготовки спортсменов в горных условиях (на мат. лыжного спорта ): автореф. дис….докт.пед.наук: 13.00.04. — Минск, АФВС РБ, 1994. — 41 с.
51. Таникеев М.Т. Теория и практика взаимовлияния национальных и интернациональных факторов в развитии физического воспитания и спорта: автореф.дис….докт.пед.наук: 13.00.04. — Алматы, КазАСТ, 1998.-42 с.
52. Потапов И.А. Механизмы оздоровительного эффекта аәробных физических упражнений // Вестник физической культуры, 2004, №1. — С. 121-126.
53. Макогонов А.Н. Оптимизация двигательной деятельности туристов в горной и пустынной местности: автореф. дис. …докт. пед. наук:
54. 00.04. -Алматы, КазАСТ, 2003. — 49 с.
55. Касымбекова С.И. Научно-педагогические основы формирования физической культуры учащейся молодежи: автореф. дис. …докт. пед.наук: 00.04. — Алматы, КазАСТ, 2002. — 44 с.
56. Хван М.У., Иванов А.С., Макогонов А.С. Тренировка конькобеж- цев высокой квалификации в условиях среднегорья. — Алма-Ата: КазИФК, 1978. — 56 с.
57. Русанов В.Н. Система индивидуализированного обучения студентов на основе мотовационного программно-целевого управления: автореф. дис….докт.пед.наук: 13.00.08. — Барнаул, БГПУ, 2000. — 42 с.
58. Мамытов А. Пути интеграции высшего физкультурного образования Киргизии в международное образовательное пространство: автореф. дис….докт.пед.наук: 13.00.04. — Алматы, 1998. -47 с.
59. Анаркулов Х.Ф., Калилов У.Ж. Педагогические условия использования кыргизскңх народных подвижных игр и физических упражнений // Совр. сост. и перс. развития национальной физической культуры: Мат. научно-пр. конф. 15-16.10.2005г. — Бишкек. — С. 21-25.
60. Аканов А.А., Тулебаев К.А., Слажнева Т.И., Токмурзиева Г.Ж. Пути возможного сохранения и укрепления здоровья школьников // Пробл. и персп. форм. здор.обр .жизни: Мат.форума (1 съезда) спец.здор.обр.жизни РК. 17-18.10.2002г. Алматы. — С. 239-240.
61. Сатпаева Х.К. Настоящее будущее валеологии в Казахстане // Там же. -С.182-184.
62. Нургалиева Г.К. Психолого-педагогические основы ценностного ориентирования личности: автореф. дис. …докт.пед.наук: 13.00.01. — Алматы, АГУ, 1993.-42 с.
63. Тель Л.З. Валеология. Учение о здоровье, болезни и выздоровлении. — М.: Пресс, 2001.-Т. 1-3.
64. Бешляев С.Д., Гурвич Ф.Г. Математико-статистические методы экспертных оценок. — М.: Статистика, 1980. — 263 с.
65. Закирьянов К.Х., Орехов Л.И. Экспериментальные методы в педагогике, психологии и физической культуре: Уч.пос.для вузов, — Алматы, КазАСТ, 2002.-112 с.
66. Грим Г. Основы конституционной биологии и антропологии / Пер.с нем. — М.:Медицина, 1967. — 148 с.

67.Тимакова Т.С. Научное обеспечение подготовки плавцов. — М.: ФиС, 1983.-190 с.

68. Плохой В.Н. Акселерация, ретардация и лыжные гонки // Лыжный спорт: Ежегодник, 1981, вып.2. — С. 15-22.
69. Спортивная медицина: Учебн. для ИФК /Под. ред. В.Л.Каримана.-М: ФиС, 1980.-349 с.
70. Налимов В.В. Теория эсперимента.-М.: Наука, гл.ред.физ.-мат.лит., 1971.-208 с.
71. Гласс Дж., Стэнли Дж. Статистические методы в педагогике и психологии. — М.: Прогресс, 1976. — 496 с.
72. Кендалл М.Дж., Стьюарт А. Множественный статистический анализ и временные ряды. — М.:Наука, 1976. — 736 с.
73. Кэмпбелл Д. Модели экспериментов в социальных и прикладных исследованиях / Пер.с англ. — М.: Прогресс, 1988. — 222 с.
74. Смирнов Ю.И. Измерения в спорте и проблемы их метрологичес- кого обеспечения // Теор. и практ.физ.культ., 1976, №2. — С.48-54.
75. Климова В.И. Человек и здоровье.-2-е изд.-М.: Знание, 1990. — 58 с.
76. Караваева Е.Л., Орехов Л.И., Дельвер П.А., Асмолова Л.А., Теоретическое обоснование определения индекса индивидуального человёческого потенциала // Теор.и мет.физ.культ., 2006, №1. — С.83-88.
77. Ожегов Ю.П., Никонорова Е.В. Экологический импульс. Проблемы формирования экологической культуры молодежи. — М.:Молодая гвардия, 1990.-271 с.
78. Мартыненко А.В., Курданов Х.А., Полесский В.А. Формирование здорового образа жизни молодежи //Актуальные медико-социальные аспекты пропаганды здорового образа жизни. — Иваново, 1986. — С.97-99.
79. Степанов А.Д. Здоровый образ жизни // Социально-гигиенические исследования образа жизни и состояния здоровья населения. -М., 1985.-С.Ю-15.
80. Бутенко А.П. Социалистический образ жизни: Проблемы и суждения. -М.гНаука, 1988.-180 с.
81. Бестужев-Лада И.В. Образ жизни и его показатели // Прогнозирования социальных процессов: Системы показателей в исходных моделях. -М., ИСИ АН СССР, 1981.-С.6-24.
82. Изуткин Д.А. Формирование здорового образа жизни // Советское здравоохранение, 1984, №11.-С.46-48.
83. 79. Тель Л.З. Валеология. Учение о здоровье, болезни и выздоровлении. -М.:Пресс, 2001.-398 с.

• Казаков Л.Х., Колесов Д.В. Наркогенная информация и профилактика наркомании среди учащихся // Педагогика, 1991, №7.-С.20-24.
• Купер К. Аэробика для хорошего самочувствия. -М.:ФиС, 1989. — 186с.

82   Бозтаев Ж. Использование средств физической культуры в формировании здорового образа жизни студентов: автореф. дис. …канд. пед. наук: 13.00.04. — Алматы, КазАСТ, 1999. — 22 с.

83   Косолапов А.В. Формирование здорового образа жизни студентов в процессе физического воспитанрія: автореф. дис….канд.пед.наук: 13.00.01.-Алматы, АГУ, 1995. — 23 с.

84   Караваева Е.Л., Жандауова А.Д, Бакенова А.Б., Сатаева Р.О., Сержанская Е.Л. Физическое самовоспитание и самосовершенствование — главное условие здорового образа жизни // Теория и методика физической культуры, 2003, №2.-С.68-71.

• Ги Лефрансуа. Прикладная педагогическая психология.-11-е изд. /Пер.с англ. -СПб.: ЕВРОЗНАК , 2003. — 416 с.
• Тель Л.З. Валеология человека — философия жизни. — Астана, 1999. -360с.

 

87. Аль-Фараби. Социально-этические трактаты. — Алма-Ата; Наука, 1973.-196 с.

• Агелеуова А.Т. Цивилизационные вопросы современности и их влияние на здоровый образ жизни // Валеология, физвоспитание, спорт, 2002, №4.-С.4-6.
• Мудрость веков. Древняя таджикская медицина о сохранении здоровья.-2-е изд. Душанбе: Ифрон, 1981. — 216 с.

90. Григорян С.Н. Из истории философии Средней Азии и Ирана УІІ-ХІІ, веков.-М.:Наука.-С.68-69.
91. Иванов В.Г. История этики средних веков. — Душанбе: Ифрон, 1986. -214 с.
92. Царегородцов Г.И. В век прогресса без болезни // Коммунист, 1976, №13.-С.119-125.
93. Лисицин Ю.П.Здоровье населения и современная теория медицины. — 2-е изд. — М.: Наука, 1982. — 328 с.
94. Мартыненко А.В., Гамалея А.А., Ищенко В.Н. Образ жизни и здоровье молодежи // Здоровье и функциональные возможности человека. — М.:1985. -С.272-280.
95. Моржинская Е.Д. Две мировые системы — два образа жизни. Некоторые теоретико-методологические вопросы // Философия и современность. — М., 1976. — С.75-80.
96. Жук Е.Г. Гигиеническая концепция здорового образа жизни // Гигиена и санитария, 1990, №6.-С.68-77.
97. Толстых В.И. Образ жизни. Понятие. Реальность. Проблемы. — М.:Политиздат, 1975. — 88 с.
98. Изуткин А.М., Царегородцев Г.И. Социалистический образ жизни и здоровье населения. -М.: Медицина, 1977. — 232 с.
99. Пошатаев В.А. Образ жизни — советский // Коммунист, 1976, №13. — С.119-124.
100. Чумашев Б.Н. Валеология. -М.: Пресс, 1997. — 245 с.
101. Изуткин Д.А. Здоровый образ жизни как основа профилактики: автореф. дис. …конд.пед.наук: 13.00.01.-М., МГУ, 1982. — 16 с.
102. Степанов А.Д., Изуткин Д.А. Критерии здорового образа жизни и предпосылки его формирования // Сов. здравоохранение, 1981, №5.-С.5-10.
103. Ануфриев Е.А. Социалистический образ жизни: методические и методологические вопросы.-М.: Высшая школа, 1980. — 183 с.
104. Бестужев-Лада И.В. Социалистический образ жизни и идеологическая борьба // Вопросы философии, 1975, №3. -С.145-150.
105. Шершунов А.П. Категории исторического материализма и их взаимосвязи. — М.: Высшая школа, 1975. — 79 с.
106. Гордон Л.А., Клопов Э.В. Человек после работы. Социальные проблемы быта и внерабочего времени. -М.: Политиздат, 1972. — 75 с.
107. Горчак С.И. К вопросу о дефиниции «здоровый образ жизни». -М.: Прогресс, 1976.-150 с.
108. Карпати 3. Исследование образа жизни. — Будапешт, 1975. — 168 с.
109. Лисицин Ю.П. Образ жизни и здоровье населения. -М.: Знание, 1982.- 328 с.
110. Брехман И.И. Введение в валеологию — науку о здоровье. -Л.: Прогресс, 1987. -260 с.
111. Руткевич М.Н. Социалистический образ жизни // Социологические исследования. -М., Прогресс, 1976. — С.23-26.
112. Змановскйй Ю.Ф. К здоровью без лекарств.- М.: Советский спорт, -64 с.
113. Программа комплексного оздоровления населения Республики Казахстан / Л.И. Орехов, Т.М. Досмухамбетов, А.К. Кульназаров, В.А. Сорокин, В.Н. Коваренко. — Алматы: Егемак-Сервис, 1997. — 168 с.
114. Мустафина Т.К. Основы валеологии // Валеология,- Алматы, КазАСТ, 2004. -С.3-9.
115. Аканов А.А., Сейдуманов С.Т., Мирзобоков М.О. Как организовать формирование здорового образа жизни (Опыт Казахстана).-Алматы, 2000.-120с.
116. Измухамбетов Т.А., Тастанбекова Г.К. Подготовка тренеров здорового образа жизни // Там же.-С.186-189.
117. Борьба с пьянством, алкоголизмом и наркоманией // Там же.-С.79-93.
118. Национальный центр проблем формирования здорового образа жизни. Справочник-путь к здоровью. — Алматы: НЦПФЗОЖ, 2002. — 94 с.
119. Рахманов Б.Д. Служба формирования здорового образа жизни // Тамже.-С. 17-26.
120. Карсаевская Т.В. Прогресс общества и проблемы целостного биосоциального развития человека. — М.: Наука, 1978. — 247 с.
121. Касаткин В.П. Медико-психолого-педагогические программы укрепления здоровья детей: автореф.дис….докт.мед.наук: 14.00.07. -М., МГУ, 1980.-56 с.
122. Дубинин Н.П. Биологическое и социальное в человеке // Биологическое и социальное в развитии человека. М., Наука, 1977. -С.81-93.
123. Нургалиева Г.К. Ценностные ориентации личности: методология, теория, практика формирования. — Алматы, Гылым, 1993. — 240 с.
124. Царегородцев Г.И., Ерохин В.Г. Медицинские проблемы социалыіо- биологической природы человека. — М.: Прогресс, 1984. — 260 с.
125. Щедрина А.Г. Онтогенез и теория здоровья — Новосибирск: Наука,1989.-136с.
126. Ананьева Н.А. Состояние здоровья детей и адапционные возможности школьников // Состояние здоровья детей дошкольного и школьного возраста (Сб.научн.тр. НИИ гигиены и профилактики детей и подростков). -М., 1991. -С.52-57.
127. Еремеев А.М. Гигиеническая оценка построения урока при интенсивной методике обучения // Гигиенич.пробл.обуч. в совр.школе / Под ред. Г.Н.Сердюковской и С.М.Громбаха. -М, 1982. -С.39-44.

• Дубинин Н.П. Что такое человек. -М.: Прогресс, 1983. — 280 с.
• Иванюшкин А.З. Здоровье и болезнь // Вестник АМН СССР, 1990.- Т.45,№4.-с.21-27.

127.Калачев Г.А., Муравлев В.В.Психофизиологические предпосылки успешного обучения в школе по инновационным технологиям // Социально-экономические проблемы образования в Западно-Сибирском регионе России- Барнаул, 1995.-Т. 1.-С.163-168.

128 Лисицин Ю.П.,Сахно А.В. Здоровье человека — социальная ценность. -М.: Прогресс, 1973. — 455 с.

129. Программа комплексного оздоровления населения Республики Казахстан / Л.И. Орехов, Т.М. Досмухамбетов, А.К. Кульназаров, В.А. Сорокин, В.Н. Коваренко. — Алматы: Егемак-Сервис, 1997. — 168 с.
130. Мустафина Т.К. Основы валеологии // Валеология,- Алматы, КазАСТ, 2004. -С.3-9.
131. Аканов А.А., Сейдуманов С.Т., Мирзобоков М.О. Как организовать формирование здорового образа жизни (Опыт Казахстана).-Алматы, 2000.-120с.
132. Борьба с пьянством, алкоголизмом и наркоманией // Там же.-С.79-93.

134.Национальный центр проблем формирования здорового образа жизни. Справочник-путь к здоровью. — Алматы: НЦПФЗОЖ, 2002. — 94 с.

135. Рахманов Б.Д. Служба формирования здорового образа жизни // Тамже.-С. 17-26.

136.Карсаевская Т.В. Прогресс общества и проблемы целостного биосоциального развития человека. — М.: Наука, 1978. — 247 с.

137. Касаткин В.П. Медико-психолого-педагогические программы укрепления здоровья детей: автореф.дис….докт.мед.наук: 14.00.07. -М., МГУ, 1980.-56 с.
138. Дубинин Н.П. Биологическое и социальное в человеке // Биологическое и социальное в развитии человека. М., Наука, 1977. -С.81-93.
139. Нургалиева Г.К. Ценностные ориентации личности: методология, теория, практика формирования. — Алматы, Гылым, 1993. — 240 с.
140. Царегородцев Г.И., Ерохин В.Г. Медицинские проблемы социалыіо- биологической природы человека. — М.: Прогресс, 1984. — 260 с.
141. Щедрина А.Г. Онтогенез и теория здоровья — Новосибирск: Наука,1989.-136с.
142. Ананьева Н.А. Состояние здоровья детей и адапционные возможности школьников // Состояние здоровья детей дошкольного и школьного возраста (Сб.научн.тр. НИИ гигиены и профилактики детей и подростков). -М., 1991. -С.52-57.
143. Еремеев А.М. Гигиеническая оценка построения урока при интенсивной методике обучения // Гигиенич.пробл.обуч. в совр.школе / Под. ред. Г.Н.Сердюковской и С.М.Громбаха. -М, 1982. -С.39-44.
144. Иванюшкин А.З. Здоровье и болезнь // Вестник АМН СССР, 1990.- Т.45,№4.-с.21-27.

146.Калачев Г.А., Муравлев В.В.Психофизиологические предпосылки успешного обучения в школе по инновационным технологиям // Социально- экономические проблемы образования в Западно-Сибирском регионе России- Барнаул, 1995.-Т. 1.-С.163-168.

147. Лисицин Ю.П.,Сахно А.В. Здоровье человека — социальная ценность. -М.: Прогресс, 1973. — 455 с.