Дипломдық жұмыс.Жеке табыс салығының жағдайы және оны жетілдіру

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ……………………………………………………………………………………… .4

1 ЖЕКЕ ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ДАМУЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ……………………………………………………………….. .6

Жеке табыс салығының нарық экономика жағдайындағы
экономикалық мазмұны және ролі………………………………………………………. 6
Жеке табыс салығын төлеу және есептеу әдістерінің шетел
тәжірибесі……………………………………………………………………………………… 15
ҚР жеке табыс қатынастарының даму кезеңдері және оның
заңнамалық негіздері……………………………………………………………………. ..17

2 ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ЖЕКЕ ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ
ОНЫҢ ДИНАМИКАСЫ…………………………………………………………………. 25

Қ.Р. жеке табыс салығының даму ерекшеліктері……………………….. 25
Оңтүстік Қазақстан облысының жеке табыс салығының даму
тенденциялары………………………………………………………………………………. 36
Шаруа қожалықтарына арналған арнайы салық
режимдерінің дамуы………………………………………………………………………… 45

3 НАРЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ДАМУ КЕЗЕҢІНДЕГІ ЖЕКЕ ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ ЖЕТІЛДІРІЛУІ………………………………………………………. 56

Жеке табыс салығының қазіргі кездегі даму жолдары………………… 56
Нарық жағдайында жеке табыс салығының жетілдірілуі…………….. 64

Қорытынды……………………………………………………………………………………. 70

Қолданылған әдебиеттер тізімі…………………………………………………………. 73

КІРІСПЕ

Жеке табыс салығы жеке табыс иеленушілердің тұрақты табыс көзі болып келеді. Жеке табыс жалпы халықтың меншік деп жарияланған социалистік қоғамда да жеке табыс салығы болды. Өйткені, жеке табыс пайдаланушылар жеке табыс иеленушілерден шаруашылық есеп бойынша оқшауланған. Сонымен қатар, жердің табиғи өнімдеріне және орналасу тиімділігіен байланысты дифференциалдық рента әрқашан болады. Сапасы біркелкі тәуір жермен барлық жеке табыс пайдаланушыларды қамтамасыз ету, мүмкін емес. Сапалы әртүрлі жерді пайдаланушылар бірдей еңбек жұмсай отырып, әртүрлі нәтиже алады.Сондықтан жеке табыс иелену құқығы қоғамның барлық мүшесіне бірдей болған күннің өзінде жақсы жерді пайдаланушылар ондай мүмкіндігі жоқтармен өзінің табысымен бөлісуі керек .Бұл жеке табыс салығы арқылы жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2008 жылғы 6 ақпанындағы Қазақстан халқына «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Жолдауында: «Салық жүйесін Қазақстанның жаңа сатыдағы дамуының міндеттерімен сәйкестендіру қажет. Қолданыстағы Салық Кодексі экономикалық өсуде оң рөл атқарды, дегенмен, қазіргі кезде оның әлеуеті іс жүзінде таусылды. Кодексте үнемі және жүйесіз өсіп отыратын 170–тен астам жеңілдіктер мен преференциялар бар»[1]. Сондай-ақ, «Үкіметтің жаңа Салық кодексін әзірлеуі қажет. Ол экономиканы жаңғыртуға, әртараптандыруға және бизнестің “көлеңкеден” шығуына жағдай жасауға тиіс» деп айта кетті.

Жеке табыс салығы жеке табыс иеленушілерді байытудан басқа жалпы экономикалық қызметтер атқарады, олардың ең бастысы жерді қорғауға, тиімді пайдалануға ынталандыру болып табылады.

Қазақстан Республикасында жеке табыс қатынастары саласында нарықты өзгерістер 2001 жылдың 24 қаңтарында қабылданған «Жеке табыс туралы» Заңда көрініс тапқан болатын. Бұл заңның басы ерекшелігіне осы саладағы қатынастарды жердің әлеуметтік, табиғи заңдылықтарын ескере отырып, реттеуін жатқызуға болады.Жеке табыс қатынастарының өзара байланыстылдығын, тұтастығын түсінудегі жеке табыс қоры ұғымының маңызы зор.

Жеке табыс табиғи объект, өмір сүретін орта ретінде саяси, шаруашылық объектісі ретінде экономикалық функцияларды атқарады. Жердің функцияларының дербестігін олардың бір-бірімен қарым-қатынастарының жоқтығы деп түсінуге болмайды. Сондықтан, жеке табыс — жеке табыс қатынастары — жердің функциялық байланыстарын, ерекшеліктерін ескере отырып, реттелуі керек.

Бірақта жерге жеке меншікті енгізу мәселелерінің қайта қаралу қажеттілігі жердің сапалығына, көлеміне, климаты -географиялық шарттарына байланысты болады.

Елімізде жалпылық көзқарас бойынша жеке табыс нарығы әлі дамымаған, сондықтан меншіктің жаңа қатынастарын реттейтін заңның (қабылдану) қабылданылуынан потенциалды экономикалық маңызы нарық белсенділігінің көтерілуі тиімділігі болып табылады. Сонымен қатар, экономикасының негізгі стратегиялық секторы агроөндірістік кешеніне инвестицияларға түседі. Айналымға қосымша учаскелердің түсуінің және жеке табыс салығының нақты ставкасының көтерілуінің нәтижесінде барлық деңгейдің бюджеттердің кірістері көбейеді.

Осыған байланысты жеке табыс үлестерін талан-таражға салуды тоқтату, жеке табыс пайдаланушыларының өндірісті басқаруға қатысуын іс жүзінде қамтамасыз ету атқарушы органдардың жерді пайдалану саласындағы зорлық-зомбылықтарының алдын-алу, жердің экономикалық негізсіз шағын әлеуметтік топтардың иеленуіне шоғырлануымен күресу-қоғамдағы өзекті мәселелерге айналды. Жеке табыс жөніндегі жарлықты жүзеге асырудың жағымсыз әлеуметтік, экологиялық, экономикалық салдары, теориялық негізіндегі оқулықтары жаңа заңды қабылдаудың толғағы жеткендігін көрсетті.

Жеке табыс реформасының даму логикасын зерделі талдау және оның тиімді пайдалану үшін жеке табыс төлемдерін жетілдіру жолдары- жеке табыс заңдарының мәнін түсініп, орын алып отырған сол қылықтарына сын көзбен қараумен қатар, заман талабына сай заң қағидаларын іске асырудың тиімді жолдарын іздестіруге бағытталуы керек екенін өмірдің өзі дәлелдеуде. Осы жоғарыда көрсетілген мәселелер аталмыш диплом тақырыбының актуальдылығын нақты көрсетеді.

Қазіргі кезде жеке табыс салығы мәселелесінің өзектілігі сол, ол «Жеке табыс түралы» Заңның қабылдануымен жерді жеке меншікке беру ұйғарылды, осыған байланысты, жерді жеке меншікке беруге қатысты салық салу проблемаларын қарастыру туындап отыр.

Осыған байланысты дипломдық жұмыстың мақсатты әрекеттегі жеке табыс салығы мәселелерін зерттеу, жеке табыс салығының ҚР салық жүйесінде орнын және оны жетілдіру жолдарын анықтау.

Жеке табыс салығының қазіргі кездегі дамуының

теориялық негіздері.

Жеке табыс салығының нарық экономика жағдайындағы экономикалың мазмұны және ролі

Қазақстан Республикасында қабылданған жеке табыс салығы салық жүйесінің бір бөлігі ретінде жалпы салық жүйесіне қойылатын келесі талаптарға сай келуі тиіс: қарапайымдық, салық есептеу туралы ақпаратпен толық қамтамасыз ету, салық төлеуішілері арасында әділетті бөлінуі тиіс. Сонымен қатар салық салық төлеуішінің төлемділігін есепке алу тиіс және ол әр қашанда мемлекеттік бюджеттің нақты табыс көзі болуы тиіс. Барлық осы талаптарға бүгінгі күнде жеке табыс салығы тән келеді. Жеке табыс ең алғышқы ҚР еңгізілген тікелеей салықтардың бірі болып табылады.

Салық салу механизмі- кез-келген экономикалық жүйенің күрделі бөлігінің бірі болып табылады. Салық салу мемлекеттік реттеудің маңызды тәсілі ретінде орын алып, оның әрекет етуінің тиімділігі әлеуметтіқ және экономика саясатының жетістігіне әкеледі. Кез-келген елде мемлекеттік шығындармен салық салу мәселесіне өте үлкен көңіл бөлінеді. Нарықтық экономикалы елдерде салықтар мемлекеттік және муниципиальдық табыстарды қалыптастыруға басты роль атқарады да, экономиканы басқарудың күшті стильдық құралы болып келеді, әсіресе олар ғылыми- техникалық прогрессті жеделдетуге, антиинфляциялық және құрылымдық саясатты жүзеге асырады да белсенді орын алады. Сондықтан да салықтарды төлеу өте қажетті де, маңызды іс болып табылады.

Дүние жүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай, бүкіл өркениетті мемлекеттердегі салықтық реттеу — несие реттеумен бірігіп әрекет еткенде ғана нарықтық экономиканы жүргізудің аса тиімді формасы болып табылады. Ол нарықтық қатынастардың қалыптасуына және мемлекеттік экономикаға тигізетін әсерін реттеп отырады. Сондай-ақ, салықтар қоғамның экономикасын тұрақтандырудың және әлеуметтік теңдікті қамтамасыз ететін маңызды элементер болып келеді.

Қазіргі кезеңдегі жағдайда салықтардың мәні мен ролі мемлекеттік органдарды қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету шекарасынан шығып отыр. Елді салықтар ұлттық табысты мемлекеттендірудің маңызды құралы бола бастады. Олар макроэкономикалық реттеушіге белсенді араласа отырып, ішкі ұлттық табыстардың жалпы көлемінде, салықтық төлемдердің салыстырмалы мөлшерінің өсуін қамтамасыз етіп отырады. Салықтар экономикалық белсенділікті реттей отырып, өндірістік процестерге де қатты әсер етеді. Бұл жүйе жан-жақты болып табылады. Салынатын салықтармен әрекет ете отырып мемлекет капиталының қорлануына асқан ықпал етеді. Сондай-ақ салықтық ретеу шаралары, әртүрлі салалардың бәсекелесу мүмкіндіктерін кеңінен ынталандыра отырып, капиталдық қорлануына тиімді жағдай жасап,кәсіпорындардың іс-әрекеттерінің әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыруға ықпалын тигізеді. Бұл мақсатта салықтарды төлеуге түрлі жеңілдіктер пайда болады. Салықтық жеңілдіктердің көмегімен мемлекет өндіргіш күштерін территориалды орналастыруға, инфрақұрылымдық объектілерді құруға және тағы басқа іс-әрекеттерді жүзеге асырады толығымен мүмкін болады. Сондай-ақ салықтар мемлекеттің өмір сүруінің барлық кезеңдеріне тән құбылыс. Олардың басты міндеті әр қоғамның дамуын қамтамасыз ететін өндірістік емес салаларды қаржыландыру болып келеді.

Экономикалық реформаның басты мақсаты- шаруашылық жүргізуші субъектілерге түсетін салық ауыртпалығын жеңілдету, қолданып жүрген салықтармен төлемдерді реттеу болып табылады.Бұл бағытта ең негізгілерін пайда салығын, қосылған құн салығын, акциздерді мүлік салығын, табыс салығын және бір қатар басқа да салықтардың мәнін артыру. ¥қсас жағдайда салық салудың шамамен тең тәртібі қолданылатын болады, ал ставкалар табыс көлемінің артуына байланысты қойылады. Біртұтас тәртіп салық төлеушінің қай кезде қандай салық төлеуді жақсы білуіне мүмкіндік береді.Қазақстандағы салық ставкаларының басқа елдердегі осындай салықтардың ставкаларымен теңдес болуы да дұрыс.Бұл өте қажет, өйткені неғұрлым жоғары ставка белгілеу шетелдік инвестициялар тартуға кедергі келтіреді және керісінше, неғұрлым төмен ставкалардың әртүрлі болуынан туындайтын салық капиталды экспортқа шығаратын елдердің бюджетіне түседі.

Барлық салық түрлерін қоса есептегенде олар тауар өндірушінің табысының 40%-нан аспайды.Оның үстіне экономиканы қайта құру, кәсіпкерлік қолдау көрсету, жол қорлары тәрізді мақсатта қорларды кезең-кезеңімен жою көзделуде. Оларға міндетті түрде қаржы аудару кәсіпорындарға ауыр соғып отырғандығы ешкімге де құпия емес. Сондай-ақ шығындарды өнімнің өзіндік құнына жатқызу жүйесі де өзгерілгені жөн, бұл өте маңызды, өйткені ол қазір салық алынатын табысты есептеу үшін қажетті негіз болып табылады.Болашақта мұндай негізді неғұрлым толық та дәл анықтау үшін оның құрамына тауар, өнім сату, жұмыс, көрсетілетін қызмет, мүліктерді жалға беру, заем, лицензия беру және басқа табыстың барлық түрлері енетін жалпы табыс негізінде анықтау қажет.Бұл ретте өндіріске байланысты барлық шығындар жалпы табыстан игеріліп тасталынатыны белгілі.

Салық қандай болу керек (жоғары немесе төмен) сауалы экономистердің пікірталасының нысаны. Экономикаға мемлекеттің араласуы салықтық көбеюіне соқтырады, араласуы: әлсіз болса-азайтады.

Негізгі мәселе араласуы мен араласпауы экономикаға қалай әсер етеді.Кейнстен кейінгі оқымыстылар пікірі «Сұраныс экономикасын» қалыптастыруға бағытталған. Олардың ойынша, салықтың жоғары деңгейі қоғамның сатып алу деңгейін, яғни жалпы сұранысты төмендетеді, демек, баға түседі,инфляция сөнеді.Керісінше, салықтың азаюы жалпы сұраныстың өсуіне әкеледі,баға өседі және инфляция қарқыны жылдамдайды.

«Ұсыныс экономикасын» жақтаушылар кері пікірде: салықтың жоғары болуы кәсіпкер шығынын көтереді, ол тұтынушыға жоғары бағамен ұмтылады, бұл инфляцияға соқтырады, яғни олар салықтың төмендеуін қалайды.

Бұл сұрақтың бір мағыналы жауабын экономикалық ғылым әлі таппады.Бірақ салық мөлшері мен іскерлік белсенділік арасында байланыс жасауға әрекет жасалынды. Американ профессоры А.Лаффер ұсыныс теориясын дәлелдеген. Табыс салығының көтерілуі бірдей іскерлік белсенділікті төмендетеді немесе кәсіпкерлік қызмет пайдасыз болады.Ал салық мөлшерінің аз болуы жұмысқа, қор жинауға, инвестицияға, іскерлік тәуекелді қабылдауға, ұлттық өндіріске және табысқа ынта туғызады.Нәтижесінде салық негізі кеңейеді. Бұл салық мөлшері мен салық кірісі арасындағы байланыс «Лаффер қисығы» деген атау алды.

Сурет 1. «Лаффер қисығы»

Егер салық мөлшері нольге тең болса (0 нүктесі), онда мемлекет ештеңе таппайды.Егер салық мөлшері К і=100%, онда ешкім жұмыс істеуге ұғынбайды, мемлекет те ештеңе таппайды.Қандай мөлшердегі сала (г ₀= 50%), табыс салғы ретінде мемлекет алады, бұл саланы К_хмаксимумына жетеді.(М нүктесі) Салық мөлшерін көтеру әрекеті төмендетуге әкеледі.В. (Ы нүктесі)

Лаффер қисығы қандай салық мөлшерінде салық кірісі жоғарылайды деген сұраққа жауап бермейді.

Салық саясатын нысаналы түрде қатайту инфляция мен мемлекет бюджетінің тапшылығын болдырмау мақсатын көздейді. Дүние жүзі тәжірибесінде, мұндай іс-әрекет дағдарыс жылдары біршама орын алатын еді.Дегенмен, бұл жерде бір қағидасы жағдай шет қалып отыр: шет елдердегі жалпы экономикалық дағдарысымен салыстырғанда айтарлықтай ерекшеліктері бар. Сонда біздің дағдарысымыздың ең басты себебі, капиталистік елдердегідей қайта өндіруде жатқан жоқ, керісінше, тұрақты сипат алып отырған экономикалық тапшылықтан туып отыр. Сонымен біздің жағдайда жете ойластырып мұндай саясатты іске асырмаса теріс нәтижеге соқтыруы мүмкін.Сонда инфляция мен қаржы тапшылығының деңгейін төмендету мүмкіндігі пайда болғанның өзінде, өндірісте оң өзгерістер орын алмайтынына, бұл процесстер ғұмырсыз және қысқа мерзімді болады да, міндеті түрде әлеуметтік саясаттың нашарлауына әкеледі.

Нарық қатынастары жағдайында бюджет кірісінде ерекше орынды жеке табыс салығы алады.

Жеке табыс салығы қаржы ресурстарының тұрақты үнемі түсетін көздері болып табылады.

Президенттің 1995 жылғы 22 желтоқсанда қабылданған «Жеке табыс туралы» жарлығында ата заңымыздың негізінде жерге заттық құқықтардың тұтас жүйесі көзделген болатын.Жердің құны салық салудың негізі болып табылады.Әр адамның мүддесіне тиесілі жүреді.

Қазақстан Республикасының жеке табыс салығы 2002 жылы қабылданған ҚР Салық кодексіне сәйкес алынады. Жеке табыс салығының мөлшері жердің сапасына, орналасу тиімділігіне, сумен қамтамасыз етілгеніне және пайдалану бағытына байланысты. Мынандай принциптер негізінде анықталады:

Салық мөлшері жердің сапасына, орналасудан өңіріне және
сумен қамтамасыз етілуіне қарай сараланады.

Соның мөлшері шаруашылық нәтижесіне байланысты емес.
Жеке табыс салығы жердің бір өлшеміне жыл сайынғы тіркелген
төлем ретінде белгіленеді.

Салық салу мақсатында барлық жерлер олардың арналған нысанасы мен тиесілігіне қарай мынандай санаттарға бөлінеді:

Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлер;
Елді — мекендер жерлері;
Өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс өзге де ауыл
шаруашылығы емес мақсаттағы жерлер;
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлеріне сауықтыру,
рекреациялық тарихи-мәдени мақсаттағы жерлер;
Орман қоры жерлері;
Су қорының жерлері;
Запастағы жерлерге жатқызылуына қарай жерлер.

Жердің белгілі бір немесе өзге санатқа та жататындығы Қазақстан Республикасының «Жеке табыс туралы» заң актілері мен белгіленеді.Елді-мекендер жерлері салық салу мақсаты үшін екі топқа бөлінген:

Тұрғын — үй қоры, соның ішінде олардың жанындағы құрылыстар
мен ғимараттар орналасқан жерлерді қоспағанда елді-мекенді
жерлері.
Тұрғын-үйқоры, соның ішінде олардың жолындағы құрылыстар
мен ғимараттар орналасқан жерлер.

Заңда жеке табыс салығы бойынша мынадай жеңілдіктер қарастырылған:

Қорға деп сақталған жерлер, табиғат қорғаумен табиғи-мәдени
шаралар, сауықтыру және қалпына келтіру мақсатындағы, орман,
су, қорларының жерлері басқа мақсатқа пайдаланудан басқалары
салық салуға жатпайды.
Елді мекендердің жалпы пайдалануындағы жеке табыс учаскелерінен салық
алынбайды.

Жеке табыс салығын төлеуден:

Балаларды сауықтыру мекемелері, қорықтар, ұлттық парктер,
ботаника бақтары, зираттар;
Мемлекеттік табиғи және тарихи-мәдени ескерткіштерін қорғау
органдары;
Мүгедектердің ерікті қоғамдары;
Ұлттық банк пен оның бөлімшелері,
Бүлінген немесе олөнімділігі су жерді алғандар алғашқы он
жылда;
Табыс салығы бойынша жеңілдіктерді пайдаланатын жеке
тұлғалар босатылады

Салықтан басқа топырақтың құнарлығы кемітілгенде және оның беті бүлінгенде компенсациялық (орнын толтыру), және айып төлемдер алынады.Төлем шамасы жерді қалпына келтіру шығындарымен және топырақ құнарлылығы өзгертілгенде арнайы әдістеме бойынша анықталады.

Жеке табыс салығының мөлшері жеке табыс иеленушілер мен жеке табыс пайдаланушылардың шаруашылық қызметінің нәтижелеріне байланысты болмайды.

Жеке табыс төлеушілеріне жеке меншік құқығындағы, жеке табыс пайдалану құқығындағы, бастапқы өтеусіз уақытша жеке табыс пайдалану құқығындағы салық салу объектілері бар жеке заңды тұлғалары жатады.

Егер жеке табыс учаскелерін иелену немесе пайдалану құқығын растайтын құжаттарда немесе тараптардың келісімінде өзгеше көзделмесе,бірнеше тұлғаның ортақ меншігіндегі жеке табыс учаскесі бойынша осы тұлғалардың әрқайсысы жеке табыс салынған төлеуші болып табылады.

Тұрақты жеке табыс пайдаланудың бастапқы өтеусіз уақытша жеке табыс пайдаланудың меншік құқығын куәландыратын меншікті акт немесе жеке табыс учаскесін уақытша пайдалану шарты болмаған жағдайда, пайдаланушыны жеке табыс учаскесіне қатысты жеке табыс салығын теңеуші ретінде тану үшін осындай учаскені анық нақты шешуші пайдалану негіз болып табылады.

Келесі объектілер салық салу объектісі болып табылмайды:

Елді мекендердің ортақ пайдалануындағы жеке табыс учаскелері, алаңдар, көшелер, өткелдер, жолдар, жағалаулар, парктер, сверлер, бульвалар, су қоймалары, жағажайлар, зираттар, және халықтың мұқтаждарын қанағаттандыруға арналған өре де объектілер (су құбырларыдазарту құбырлары басқа да ортақ пайдаланатын инженерлік жүйелер) алып жатқан соларға арналған жерлер елді-мекендердің ортақ пайдалануындағы жерлерге жатады.
Ортақ пайдалануындағы мемлекетті автомобиль жолдары желісі алып жатқан жеке табыс учаскелері.

Ортақ пайдалануындағы кесіп берілген белдеудегі мемлекеттік автомобиль жолдары желісі алып жатқан жерлерге жеке табыс салымдары, жасанды құрылыстар жол бойындағы резервтер мен өзге де жалқы қызметін тұрғын — үй жайлары қолдан қорғау екпелері мен жасыл желектер орналасқан жерлер жатады.

Темір жолдар, оқшаулар белдеулері, теміржол станциялары, вокзалдар орналасқан жеке табыс учаскелерін қоса алғанда заңдарда белгіленген тәртіппен темір жол көлігі ұғымдарының объектілеріне берілген жеке табыс учаскелері темір жол көлігі ұйымдары үшін салық салу объектісі болып табылады.

Электр беру желілері мен кіші станциялар тіректері алып жатқан жеке табыс учаскелерін қоса алғанда балансында электр беру жүйелері ұйымдары үшін осы ұйымдарға заңдарда белгіленген тәртіппен берілген жеке табыс учаскелері салық салу объектісі жатады.Сонымен бірге салық салу объектісі заңдарда белгіленген тәртіппен мұнай құбырлары, газ құбырлары бар, мұнай мен газ өндіруді, тасымалдауды жүзеге асыратын ұйымдар үшін осы ұйымдарға берілген учаскелерін қоса алғанда, балансында радиорелелік әуе, кабельдік байланыс желілері бар байланыс ұғымдары үшін осы ұйымдарға белгіленген тәртіппен берілген жеке табыс учаскелері болып табылады.

Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге салынатын жеке табыс салығының базалық ставкалары 1 гектарға есептеліп белгіленеді, топырақтың сапасы бойынша саралады.

Жеке тұлғаларға өзіндік (қосалқы) үй шаруашылығын, бағбандық, саяжай құрылысын жүргізу үшін қора-қопсы салынған жерді қоса есептегенде, берілген ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге, базалық салық ставкалары мынандай мөлшерлерде белгіленеді: көлемі 0,50 гектарға дейін қоса алғанда-0,01 гектар үшін 20 тг, көлемі 0,50 гектардан асатын алаңға 0,01 гектар үшін — 100 тг.

Елді мекендердің, өнеркәсіптің ерекше қозғалатын табиғи аумақтардың орман және су қорларының құрамына кіретін, аул шаруашылық мақсаттарына пайдаланатын жеке табыс учаскелеріне салық кодексін де белгіленген базалық ставкалар бойынша салық салынады.

Елді мекендердің (үй іргесіндегі жеке табыс учаскелерін қоспағанда) жерлеріне салынатын базалық ставкалары орнатылған мөлшерде белгіленеді.

Елді мекендердің тұрғын үйге қызмет көрсетуге арналған тұрғын үй қоры, соның ішінде ондағы құрылыстар мен ғимараттар орналаспаған жерлеріне жататын жеке табыс учаскенің бір бөлігі үй іргесіндегі жеке табыс учаскесі деп есептеледі.

Үй іргесіндегі жеке табыс учаскелеріне мынадай базалық ставкалары бойынша салық салынады:

І.Астана, Алматы қалалары және облыстық маңызы бар қалалар үшін;

көлемі 1000 шаршы метрге дейін қоса алғанда
1 шаршы метр үшін 0,20 теңге
көлемі 1000 шаршы метрден асатын адамға-1 шаршы метр үшін
6,00 теңге;

Жергілікті өкілді адамдардың шешімі бойынша 1000 шаршы метрден асатын жеке табыс учаскелеріне соның ставкалары 1 шаршы метр үшін 6,00 теңгеден 0,20 теңгеге дейін төмендетуі мүмкін;

2.Басқа елді мекендер үшін:

көлемі 5000 шаршы метрге дейін қоса алғанда —
1 шаршы метр үшін 0,20 теңге;
көлемі 500 шаршы метрден асатын алаңға
1 шаршы метр үшін 1,00 теңге;

Жергілікті өкілді органдардың шешімі бойынша 5000 шаршы метрден асатын жеке табыс учаскелеріне салық ставкалары 1 шаршы метр үшін 1,00 теңгеден 0,20 теңгеге дейін төмендетілуі мүмкін.

Елді мекендерден тыс орналасқан өнеркәсіп жерлеріне салынатын базалық салық ставкалары 1 гектарға шаққанда бонитет балына барабар нақты мал жерлері белгіленді.

Қазақстан Республикасының жеке табыс заңдарына сәйкес басқа жеке табыс пайдаланушылар уақытша пайдаланатын жерді қоспағанда, қорғаныс мұқтажы үшін берілген жерлерге салық кодексінде белгіленген ставкалар бойынша салық салынуы тиіс.

Елді мекендер ішінде орналасқан өнеркәсіп жерлеріне (шахталарды, картъерлерді қоса алғанда) олардың санитарлық -қорғаныш, техникалық және өзге де өңірлеріне орнатылған базалар бойынша салық салынады.

Елді мекендер шегінде бірақ селитетті аумақтан тыс орналасқан өнеркәсіп жерлеріне олардың санитарлық — қорғаныш, техникалық өзге де өңірлеріне базалық ставкалар жергілікті өкілді органдардың шешімдерімен төмендетілуі мүмкін.

Елді мекендер шегінде орналасқан аэродромдар алып жатқан өнеркәсіп жерлеріне салық кодексінде белгіленген базалық ставкалар бойынша салық салынады.

Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың, орман қорымен, су қорымен, ауыл шаруашылық мақсаттағанда пайдаланатын жерлеріне нақты орнатылған базалық ставкалар бойынша жеке табыс салығы салынады.

Елді мекендердің автотұрақтар мен автомобильге май құю станциялары орналасқан жерлеріне, тұрған үй қорлары, соның ішінде оның жанындағы құрылыстар мен ғимараттар алып жатқан жерді қоспағанда, кодексте елді мекендер жерлеріне белгіленген базалық ставкалар бойынша 10 есе ұлғайтылған салық салынуға тиіс.

Жерлеріне базалық ставкалар салықты есептеу кезінде қолданылатын елді мекенді жергілікті өкілді орган белгілейді.

Жергілікті атқарушы орган шешімі бойынша салық ставкасы кеңітілуі мүмкін, бірақ ол жеке табыс кодесінде белгіленген мөлшерден кем болмауға тиіс.

Жергілікті өкілді органдар Қазақстан Республикасының жеке табыс заңдарына сәйкес жүргізілетін жерлерді өңірлерге болу жобалары (схемалары) негізінде жеке табыс салығының ставкаларын 50% тен аспай жылдам етіп төмендетуге немесе жоғарылатуға құқығы бар.

Бұл ретте жекелеген салық төлеушілер үшін жеке табыс салық ставкасын жеке дара төмендетуге немесе жоғарылатуға тыйым салынады.

Мынадай төлеушілер салықты есептеген кезде тиісті

ставкларға 0Д коффициентін қолданады:

а) Балалардың сауықтыру мекемелері,мемлекеттік табиғи Қорықтар (биосфералық қорықтарды қоса алғанда), мемлекеттік табиғи резервтер, резервиттар, мемлекеттік ұлттық табиғат парктері, мемлекеттік зоологиялық парктер, мемлекеттік ботаникалық бақтар, мемлекеттік дендрологиялық парктер;

б) Қызметінің негізгі түрі органдардың өртке қарсы құрылғысы,
өртке қарсы орман зиянкестері мен ауруларына қарсы күрес, табиғи-
биологиялық ресурстарды ұдайы молайту органдардың экологиялық
әлеуметін арттыру жөніндегі жұмыстарды орындау болып табылатын
мемлекеттік кәсіпорындар;

в) Балықты ұдайы молайту мақсатындағы мемлекеттік
кәсіпорындар;

г) Ғылыми кадрларды мемлекеттік аттестациялау саласындағы
міндеттерді жүзеге асыратын мемлекеттік кәсіпорындар;

е) Психоневрологиялық туберкулез мекемелерді жанындағы емдеу — өндірістік кәсіпорындар т.б.

Жоғарыда көрсетілген жеке табыс салығын төлеушілер жеке табыс учаскесін немесе оның бір бөлігін (ондағы үйлермен, құрылыстармен, ғимараттармен бірге не оларсыз) жалға, өзге де негіздерде пайдалануға беру немесе коммерциялық мақсаттарда пайдалану кезінде салықты 0,1 коффициентті қолданбай, жалпы белгіленген тәртіппен есептейді.

Салықты есептеу әрбір жеке табыс учаскесі бойынша жеке салық базасына тиісті салық ставкасын қолдану арқылы жүргізіледі.

Жеке табыс учаскесін иелену құқығы немесе пайдалану құқығы тоқтатылған жағдайда жеке табыс салығы жеке табыс учаскесін іс жүзінде пайдалану кезеңі үшін есептеледі.

Бюджетке жеке табыс салығын төлеу жеке табыс учаскесінің орналасқан жері бойынша басқа санатына ауыстыру кезінде ағымдағы жылғы жеке табыс салығы салық төлеушілерден осы елді мекендер үшін бұрын бейнеленген ставкалар бойынша, ал келесі жылы қоныстардың жаңа санаты үшін белгіленген ставкалар бойынша алынады.

Елді мекендер таратылған және оның аумағы басқа елді мекеннің құрамына қосылған кезде, таратылған елді мекеннің құрамына қосылған кезде, таратылған елді мекеннің аумағында жаңа ставка тарату іске асырылған жылдан кейінгі жылдан бастап қолданылады.

Салық төлеушілер орналасқан жеке табыс учаскелерді бонитетінің балдарын анықтау мүмкін болмаған жағдайда, жеке табыс салығының мөлшері шектесіп орналасқан жерлердің бонитет балы негізге алына отырып анықталады.

Ортақ үлесті меншіктегі салық салу объектілері бойынша салық олардың осы жеке табыс учаскесіндегі үлесіне барабар есептеледі.

Қорғаныс қажеті үшін берілген жерлерге салынатын салықты алу тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.

1.2. Жеке табыс салығын төлеу және есептеу әдістерінің шетел тәжірибесі

Жерге ақы төлеу — экономиканың тиімді дамуы мен ресурстарды басқарудың элементі болып табылады.

Жеке табыс төлемдері ретінде алынған қаржылар жерді дұрыс пайдаланудың ынталандырушы факторы және дифференциалды рента сияқты қосымша өлімнің бір бөлігінің қоғам қарамағына жинақталуының құрамы болуы тиіс.

Қазақстан егемендігін алғанға дейін жерге салық салу мәселесі -жерді негізігі иемденушілер мен пайдаланушылар үшін аса маңызды болған жоқ, себебі ауыл шаруашылығының негізгі құрамы болып табылатын жерден тура салық алынбаған, ал қосымша сенім (кейде қажетті өнімнің бір бөлігі) сатып алу бағасының дифференциалдануы арқылы алынған. Практикалық маңызы болмағандықтан жерге салық салу ғылыми қызметкерлерді аса қызықтырмады.

Қазақ ССР жоғары Кеңесі қабылдаған (1990 ж) Қазақ ССР-нің «Жеке табыс кодексі» қағидасында Қазақстанда жерді иемдену пайдалану арқылы болатындығы белгіленді. Ал жерге ақы төлеу жеке табыс салығы немесе жеке табыс учаскесінің сумен қамтамасыз етілуіне орналасуына, сапасына байланысты анықталатын аренда ақысы түрінде алынады.Осыған байланысты жерге салық салу өзекті мәселелердің бірі бола бастады.Бұл мәселенің маңызы «Қазақстан ССР заңының қабылдануымен байланысты арта түсті.Осы аталған заңның 26-бабында былай делінген: Жеке табыс негізгі өндіріс құрамы болып табылатын колхоздар, совхоздар және т.б. ауыл шаруашылық кәсіпорындар біріңғай жеке табыс салығын төлейді.Салық енгізілгеннен кейін олар пайдадан, көлік құрам қорынан, машиналар мен механизмдерден салық төлеуден босатылады.

Жеке табыс салығы туралы заңдылықтарда қалыптастыру процесінде ең алдымен жерге ақы төлеудің теориялық негізі туралы мәселені шешу қажет болды.Басынан бастап бұл жерде екі түрлі көзқарас байқалды. Біріншісі бойынша жерге төлем оның қазіргі табиғи құнарлығы деңгейімен анықталу тиіс; екінші көзқарасты жақтаушылар жеке табыс учаскесінің нормативті бағасы анықталған және осының негізінде кадастрлық баға беріледі, ол сапасыз жеке табыс үшін 25 балға тең, ал сапасы жақсы жерде 1700 балл.

Жерге салық жерді кадастрлық бағалауға байланысты белгіленеді.Бұл жерде жердің кадастрлық бағасы түзету коэффициентіне көбейтіледі.Түзету коэффициенттері жыл сайын баспа сөзде жарияланады.

90 ж арасында бұл коэффициент елдің түрлі аймақтарына байланысты 300-400 ге өзгерген. Меншік иесі, өзінің кадастрлық бағасын біле тұра 1 маусымға дейін жеке табыс салығын төлеуі тиіс.Егер жерде үй тұса, онда иесі жылжымайтын мүлік салығын төлейді.Сонымен бірге жеке табыс иеленуінің өзі жерді өңдейтін болса, онда ол табыстан (өнімнен) салық төлейді.

Германияның жеке табыс туралы заңы жеке табыс салығының 3 түрін қарастырады:

А- ауыл шаруашылық жерлеріне; В- үй тұрған жерлерге; С -коммерциялық жерлерге.Жеке табыс салығы жергілікті тұрғындардан жиналып, жергілікті әкімшілік шешіміне сәйкес жұмсалынады.

Кадастрға сәйкес әрбір жеке табыс учаскесінің балы бойынша өз бағасы бар.Ауыл шаруашылық жерлері 15-20 балдан одан жоғары бағалайды.Көшесіне қарай қарамағындағы әрбір жеке табыс учаскесінің жеке табыс салығының жалпы сапасын есептеу кезінде қандай коэффициентті қолдану керек екендігін жергілікті әкімшілік шешеді.

Жеке табыс салығы Н=П х Б х К формуласы бойынша есептелінеді:П-жеке табыс учаскесінің көлемі, Б-учаске сапасының балы бойынша бағасы (марка), К-жергілікті коэффициент.

Алайда, А-жеке табыс салығы (ауылшаруашылық жерлері ) жергілікті бюджет үшін соншалықты маңызды табыс көзі емес. «В» және «е» салықтары әлде пайда көп кіріс әкеледі.

Канадада жеке табыс салығы — муниципалды провинциалды үкіметпен белгіленеді, және өндіріп алынады.Муниципалистер бюджетіне түсетін барлық түсімдерден және жеке табыс жылжымайтын мүлік салықтары үлесіне 46,1 % тиеді.Салық салынатын жылжымайтын мүлік және жеке табыс құны белгіленген немесе белгіленген немесе белгіленген құнның әрбір 100 долларынан 10 центі орта есеппен жеке табыс салығы құрайды.

Фермерлерге салық салудың өзіне тән ерекшеліктері бар. Бұл ерекшелікте құрылыс жеке табыс құнын бағалау әдістеріне, салық деңгейін төмендетуге, жерді өңдейтін машина мен жабдықтар құндарын салық салу сомасынан шығарып тастауға, салық бойынша әртүрлі жеңілдіктер беруге байланысты.

Ауылшаруашылық үшін жеке табыс жарамдығы, құнарлығы, инфрақұрылымы еске алынып бағаланады.Жердің байланысты құны салық салмағы минималды болатындай ең төменгі мүмкін деңгейі бойынша анықталады.Жерді ауылшаруашылығынан басқа өндіріске пайдалануға фермерлерді қызықтырмауға бағыталады.Мысалы, Квебекте жердің бағасы сапасына қарамастан, 1 га-375 доллардан аспайды.Басқа провинцияларда жердің бір бөлігі салық салу базасына қосылмайды.(Саскачеванда-1,2 га, Ньюбраунсвикете — 5 га), Ньюфаунленде, Жаңа Шотландияда ауылшаруашылық жерлеріне тіпті салық салынбайды.

Елдің барлық провинцияларына фермерлер жерді жақсартуға (суғару жүйесін құруға қышқыл топырақты тазартуға,қоршаулар құру, жөндеуге, алқаптарды желден қорғау үшін ағаштар отырғызу) инвестиция салығынан табыстары осы инвестиция мөлшеріне азайтылады.

Чехияда жеке табыс салығы жеке табыс учаскелердің үйлер салықтарынан тұрады.Бонотировка тобына байланысты қазіргі жердің бағасы-жарамды жерлерге салық салу үшін негіз болып табылады.Арнайы үкім арқылы жүзім,жеміс плантациялары, жайылымдар айдалған жерлер үшін бағаланған кадастрлық аймақтар тізімі енгізілген. Чехия 13 000 кадастрлық алқаптарға бөлінген, оларға 1м ²-ге 0,50 12 кроннан дейін баға белгіленген. 10 га — ға дейінгі пайызға жарамды жерлерді өз егесі өңдейтін болса, салық салынбайды. Мемлекет муниципалист меншігіндегі жалға берілмеген жерлер мектеп (мешіт) , шіркеу жерлері т.б. қоғамдық ұйым қордың жеке табыс учаскелері де жеке табыс салығынан босатылады.

Жеке табыс салығын салудың заңды шектеулері басқа салық жеңілдіктерінің берілуі мүмкін. Бұған белгілі бір кадастрдағы учаскелердің бонитетері жоғары жеке табыс алқаптарының иеленушілері үшін жеңілдіктердің берілуі мысал бола алады.

Францияда жеке табыс салығы табыс әкелуіне байланысты құндық бағасы екендігін көрсетеді.Қазақстанның салық төлеушілерінде жердің сандық сапалық көрсеткіштері негізінен бар. Бірақ, елде жердің құнын бағалау (экономикалық бағалау) орындамаған оның жүргізілуі ауыл шаруашылығы экономикалық жағдайының жиі өзгеруімен туындайтын едәуір қиыншылықтармен байланысты.

Қазаңстан Республикасының жеке табыс қатынастарының

даму кезеңдері

Жеке табыс табиғи ресурс ретінде қоғамның маңызды байлығы болып табылады. Адамның түрлі қызмет жүйелерінде оның атқаратын ролі біріңғай болмады.

Халық шаруашылығының көптеген салаларында қажетті объектілердің орналасу объектісі болып табылады. Ауыл шаруашылық саласы үшін ел маңызды роль атқарады, себебі жеке табыс ресурстары оның даму орналасу кеңістік базисі ғана емес, сонымен бірге өндіріс құралы , еңбек құралы ретінде жүреді.

Жеке табыс көлемділігі бойынша шекті болып табылады.Басқа да өндіріс құралдары өндіріс күштерінің даму барысында өзгеріс жерге ұшыраса, ал жердің пайдаланылуы өндіріс құралы ретінде оның кеңістік жағдайы орын тұрақтылығына байланысты болады.

Ауыл шаруашылығы өндірісінде жердің маңызды ерекше қасиеті-құнарлылығы болады, ол өсімдіктердің дұрыс өсуіне жағдайды қамтамасыз етіп отырады.

Жерді дұрыс пайдаланғанда оның сапасы да жоғарылай түседі, бұл оның құнарлығының көтерілуіне әкелді. Сондықтан жердің табыстығы тікелей немесе жанама түрде бүкіл агроөнеркәсіп комплексінің дамуын анықтайды.

Қазіргі кезде жердің пайдалануында әртүрлі қолайсыз жағдайлардың болуы айқындалады.Оның негізгі себептері жерді тиімсіз пайдалану болып табылады.Қаласыз құрылыстар, өндіріс кәсіпорындарын, көлік магистралі сияқты басқа ауыл шаруашылық емес мақсаттарға жеке табыс көп пайдалануда.Сонымен бірге, жерге әртүрлі адамзаттың тіршілігі, себебінен антропоген техногенді әсер етіп жататындығы да айқын. Көптеген құнарлы жерлер табиғи құбылыстардың дамуы нәтижесінде өз құнарлығынан ажырап отыр.

Халықтың қазіргі кездегі санының өсу тенденциясы планетаның әр адамына егістің қысқартылуына заңды түрде әкеледі.Бұл көрсеткіш соңғы он жыл ішінде 0,40 гектардан 0,30 гектарға дейін төмендеді.

Қазіргі кездегі өндіріс күннен күнге шаруашылық айналымға материалды, энергетикалық, табиғи, еңбек тағы басқа ресурстардың пайдалануын талап етеді.

Кесте 1. Жердің қоғамдық — экономикалық қатынастарындағы ролі

Жер	Ерекшелігі сипаты
Табиғи ресурс	Кеңістікте орналасуы, рельеф, топырақ сапасы, өсімдігі, сулар, ландшафі
Кеңістік базисі	Орналасу орны, тұрғынды орын, операциялық бизис
өндіріс құралы	Топырақ түрлері мен сапасы, өсімдіктердің түрлері мен өнімділігі
Еңбек құралы	Құнарлығы: табиғи, экономикалық
Нарықтық қатынастар элементі	Қозғалыссыздық меншігі: нарық бағасы,нормативті баға, жеке табыс салығы, аренда төлемі.

Шикізаттың 5-10 %-ке өндіріске пайдаланған мөлшері өндіріс өніміне өтеді, ал қалған мөлшері өндіріс шығындарына айналды, ол қоршаған ортаны ластау арқылы планетаның әртүрлі аймақтарында экологиялық тепе-теңдікті бұзады.К.Маркстың айтуынша: «Өндіріс мәдениеті егер стихиялы дамыған болса, өзінен кейін бетпақдаланы қалдырады:…» Қазіргі кездегі жеке табыс жағдайының жағымсыз факторлары адамзат іс-әрекетінің нәтижесі. Сондықтан қазіргі жағдайда адамзат алдында тұратын маңызды міндеттердің бірі-жерді болашақ ұрпақтар үшін тиімді пайдалану болып табылады.

Сонымен, жеке табыс ресурстарын қазіргі таңда, тек қана ауыл шаруашылығында емес, барлық агро жеке табыс учаскесінің негізінде есептелінеді.Жеке табыс учаскесін бағалау екі кезең арқылы жүзеге асырылады.Бірінші кезеңде жердің категориясы (санаттары) анықталады, оған жеке табыс учаскесінде егілетін ауыл шаруашылық дақылдарының түрлері бойынша топтастырылуы жатады.Екінші кезең бюджетпен бейнеленген жеке табыс учаскесінің бағалауы болып табылады.Жыл сайын маңызыдылығы анықталады,яғни бағалау мәліметтерін бүгінгі күллі жағдайларға сәйкестендіру жүргізеді. Жеке табыс кадастры негізінде салық салу бұл баяғы император I Напалеон енгізген ескі әдістердің бірі болып табылады.

Ресей Федерациясының «Жерге ақы төлеу туралы» сонымен жеке табыс салығын белгілеу үшін объективті көрсеткіш ретінде шаруашылық әрекеттің жеке нәтижесіне байланысты емес жеке табыс рентасының нормативті мөлшері қабылданған.Ресейде түрлі жерлердің салыстырмалы табыстары мен өнімділігі негізінде ауыл шаруашылық алқаптарын кадастрлық бағалауға байланысты жеке табыс салығының ставкалары анықталады.Жерді бағалаудың бұл әдісі ғылыми негізделген нақты практикада қолданылады.

Данияда мүлікке салық ауыл шаруашылық жерлерін де қамтиды.Салық салу мақсатында жерді бағалау бес жылда бір рет жүзеге асырылады.Оның көрсеткіштері: пайдалану түрі,орналасқан орны, жердің сапасы.Жеке табыс салығы жеке табыс рыногы жағдайына байланысты жүйелі түрде анықталып тұратын жеке табыс рыногы жағдайына байланысты жүйелі түрде анықталып тұратын жеке табыс құнына негізделеді.

Жеке табыс салығы ауырпалы болуы мүмкін.Яғни срериерлердің табыстарымен салыстырғанда жеке табыс бағасының жоғарғы қарқынмен өсуі жеке табыс салғын тез арттырады.

Демек, жеке табыс салығы мен рентамыз төлемдер түрлі елдер де әртүрлі есептелінеді.Жеке табыс салығынан түскен қаржыларда пайдаланудың да аз ерекшеліктері бар.Жеке табыс салығы-фермалардың табысын реттейтін ауылшаруашылық саясат құралы ретінде Германия, Франция, Италия,Бельгия фермерлері салық салынатын жеке табыс құнын бағалаудың арнайы жүйесі арқасында қолайлы жағдайда.

Германияда жерді 5 жылда бір рет қайта бағалау заңда қарастырылған, бірақ іс жүзінде бұл мерзім ұзағырақ.

Сонымен, дамымаған әлемдік елдердің көбінің салық саясаты-ірі ауыл шаруашылық табыстарын реттеуші жеке табыс ресурстарын қорғау мен тиімді пайдалану бойынша тауар өндірулерді ынталандыру әдісі болып табылады.

Жеке елдердің жерге салық салу жүйесіне қысқаша шолу,оның негізгі жеке табыс кадастрының болуы, оның құрамдас бөліктері жердің сандық есебі, жеке табыс қыртысының сапалық сипаты өнеркәсіп комплексінде негізгі өндіріс құрамы ретіде мазмұндауға болады.Бұл оның осы қазіргі жағдайдағы ерекшелігі деп есептеуге болады.

Қазақстан Республикасында нарық реформаларын жүргізу барысында жерді пайдаланғаны үшін төлемдерді тқөлеу жеке табыс қатынастарының өзгеру нәтижесі болып табылады.Жеке табыс төлемінің пайда болуы мемлекеттік меншіктің жойылуына байланысты болды. Мұнда жеке табыс учаскелері жерді пайдалану құқығы сату сатып алу құқығының басқада құқықтық келісімдердің объектісіне айналды.Осыған орай, жеке табыс иеленушілер мен жеке табыс пайдаланушылар алдында жерді капитал бөлігі ретінде тиімді пайдалану мәселелері тікелей тұра бастады.

Жерге төлемді орнатудың мақсаттары келісідей:

— жерді экономикалық әдістер арқылы тиімді және үнемді
пайдалану;

жеке табыс иеленушілер мен жеке табыс пайдаланушылардың жерді қорғау
және үнемді пайдалануға қызығушылығын көтеру;
бюджет кірісін, жеріді құру,оның құнарлығын және арттыру
қорғау, аймақтық әлеуметтік — мәдени дамуын көтеру шараларын
жүргізу үшін қалыптастыру;

Жерге меншік құқықтарын қамтамасыз ету жолдарының бірі-жеке табыс нарығының қалыптасуы және дамуы.

Республикада жеке табыс қатынастарының нарық шарттарына
орментациясы сәйкесті заңды және құқықтық актілердің

қабылдауымен қамтамасыз етіледі.

Жеке табыс нарығының негізгі-жеке табыс учаскелеріне сұраныс ұсыныс; оның құнды көрсеткіштері болып табылады.

Құн көрсеткіштері келесі негізі — формада жүреді:

— мемлекетпен жерді пайдалануға немесе жеке меншікке сатылуы
үшін орнатылған жеке табыс ставкалары түріндегі нормативті бағалар;

— нарықты (келісілген) жерді сату немесе жерді пайдалану
бағасы.Бұл бағаның орнатылуы азаматтық құқықтық келісімдерді
жүргізу үшін жүреді;

— жеке табыс салығы және аренда төлемі

Қазақстан Республикасында нарықтық экономикалық мемлекеттің құрылуы оның жеке табыс қатынастарының радикальды өзгерістерге ұшырауына әкелді.Бұл мақсатқа жету үшін жеке табыс реформалары жүргізілді.Оның негізгі мақсаты жерде әртүрлі шаруашылықтардың тиімді қызмет етуіне құқықтық, экономикалық және әлеуметтік жағдай жасау үшін жеке табыс қатынастарын өзгерту болып табылады.( Сурет 2)

Жеке табыс реформасының бағыттары жерге деген қатынастарды айқындайды.

Жеке табыс реформасының даму жолының бірінші кезеңінде 1991 жылы қабылданған «Жеке табыс салығы» атты Заң жеке табыс салығы фирмасында жерге төлемді енгізуде заңды базасына қалыптастырды.

«Жеке табыс кодексі», «Жеке табыс реформасы», «Жеке табыс салығы», «Шару қожалығы» т.б. заңдар қабылданды

І кезең

(1990-1993)

«Жеке табыс қатынастарының кейбір сұрақтарын реттеу», «Жеке табыс қатынастарын жетілдіру туралы» Президенттің жарлығы қабылданды

ІІ кезең

(1994-1995)

«Жеке табыс туралы» заң күші бар Президент Жарлығы, ҚР Үкімет қаулылары қабылданды

ІІІ кезең

(1995-2000)

Жеке табыс салығын төлеушілірдің негізгі құқықтары, нормалары анықталды

Кейбір жеке табыс санаттарына салық еңгізілді

ІҮ кезең

(2000-2008)

«Жеке табыс» Заң қабылданды

Сурет 2. Жеке табыс реформасының даму кезеңдері

Оның базалық ставкалары жердің сапасына, сумен қамтамасыздығына байланысты болады, бірақ та оның мөлшері ауыл шаруашылық тауар өндірушілердің шаруашылық қызметінің нәтижесіне байланыстырылмады.

Жеке табыс қатынастарының екінші кезеңі жеке табыс қатынастарын нарық жағдайына лайықтады.Жеке табыс қатынастарын реттеу мәселесі бойынша жерді нарық қатынастарына енгізуге әсер ету арқылы көптеген жарлықтар шығарылды.

«Жеке табыс туралы» Жарлықтың қабылдануымен бірге жеке табыс өзгерістерінің үшінші кезеңі басталды.Бұл заң баста алдағы заңдылықтардан түбірлі ерекшелінеді.Біздің мемлекетімізде бірінші рет мемлекеттік жеке меншік енгізілді.Бұл жарлық орман және су қорларына таралмайтыны анықталды.Сонымен бірге, жеке меншікке ерекше қорғалатын табиғи территориялық жерлер, экологиясыз, ғылыми тарихи — мәдени рекреациялық мәні бар объектілер және табиғи кешенді жеке табыс учаскелері берілмейді.

Жеке меншіктің енгізілуі, біріншіден отандық шетел инвестициясын пайдалануға мүмкіндік береді, екіншіден, жаңа жұмыс орындарын ашуға жағдай жасайды.

Жеке меншікке берілмейтін жерлер мемлекет меншігінде қалға, олар тұратын уақытша жеке табыс пайдаланушы барлық жеке және заңда тұлғаларға беріледі.

«Жеке табыс туралы» жарлықтың қабылдануы жеке табыс қатынастарының дамуында үлкен роль атқарады.Көптеген мамандардың айтуы бойынша ,бұл жарлық жеке табыс қатынастарына қатысты әлемдік заңдылық жүйеге икемделген

1996 жылдан 2000 жылға дейінгі жеке табыс нарығын талдау арқылы келесі тұжырым жасауға болады: нарық айналымына жеке табыс қорының көп бөлігі кіре алмады.Мемлекет бюджетке жеке табыс салығынан,жағдайдағы төленетін алымдардан қажетті түсімдерді қамтамасыз ете алмады.Бұл жағдайлар жеке табыс заңдылығының қайта қаралуын талап етті.

Жеке табыс реформасының дамуын талдау нәтижесінде, оның 4 кезеңнен тұратынына тоқталуға болады.

Жеке табыс заңдылығының жетілдіру қажеттілігіне жерге жеке меншік институтының қайта қаралу мүмкіндігі де әкелді.Бірақ қоғам жерге жеке меншік шегін ұлғайтуға мүмкіндік бермеді.

2001 жылғы 24 қаңтарда қабылданған «Жеке табыс туралы» заңды 1995 жылдағы жарлықтың негізгі нормалары сақталған жеке табыс заңдылығын бузушылыққа қарсы қатал шаралар енгізілді.

Егер 1 жыл ішінде жеке табыс учаскесі мақсатты түрде пайдаланбаған жағдайда, мемлекет тарапынан алынып қойылады.Жерді пайдалану мөлшеріне нақты шектер орнатылған.

Жеке табыс кодексінің жаңа жобасы қазіргі кездегі заңдылықтан ерекшелінеді. Ол ауыл шаруашылық мақсаттағы жерді жеке меншік объектісі ретінде анықтауды ұйғарады.

Аталмыш жоба бойынша, ауыл тауар өндірісіне арналған жеке табыс учаскесінің иеленушісіне оның бағалы құнының 10 пайызын құрайтын бағамен сатып алғаннан кейін жеке немесе заңды ұйымға айналады. Ол жылға созылған уақытта да сатып алуға болады.

Осы мерзім ішінде жеке табыс учаскесі тең жерді пайдалану құқығында пайдаланады.Меншік құқығы тек 5 жыл өткеннен кейін ғана пайда болады.

ҚР аса ірі көлемде жеке табыс ресурстарымен қамтамасыз етілген. 2009 ж. 1 қантарына жердің жалпы көлемі 272,5 млн.га құрады.

Қазақстан Республикасының жеке табыс қоры оның шаруашылықты және мақсатты пайдалануына байланысты жеті санатқа бөлінеді.Санаттарға бөліну және оның динамикасын 1990-2006 жылдар арасындағы өзгерістерін келесі таблицада көрсетілген. (кесте 2)

Кесте 2. Қазақстан Республикасының жеке табыс қорының өзгеру динамикасы*

Жеке табыс санаттары, мың.га	жылдар
Жеке табыс санаттары, мың.га	1990	1995	2000	2008
ҚР территориясы	27490,2	272490,2	272490,2	272490,2
Басқа мемлекеттердің жеке табыс пайдаланаланушылары пайдаланытын жерлер	993,7	472,0	2346,3	11319,7
Барлығы жерлер	271646,3	272128,7	270144,8	261171,4
О.і.
А/Ш мақсатында жерлер	220745,0	194815,0	93077,1	82214,7
Елды мекендер жерлері	2132,3	19207,9	20201,7	20874,0
Өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және де а/ш емес мақсаттағы жерлер	19772,6	17374,7	1131,4	2433,1
Ерекше қозғалатын табыиғи аймақтар жерлері, сауықтыру, рекреациялық және тарихи- мәдени мақсатты жерлер	773,6	862,8	1247,1	2433,4
Орман қоры жерлері	9951,5	10930,2	22222,8	23408,8
Су қоры жерлері	89,4	901,2	3568,3	3789,8
Запастағы жерлер	17461,9	28036,9	118696,4	125556,3

*Ақпарат көзі.Казахстан за годы независимости.ҚР Статистикалық Агенттігінің жинағы. Алматы, 2009, 334б.

Кесте 2 мәліметіне қарайтын болсақ, онда көруімізге болады 2008 ж. Қазақстан Республикасының территориясының 46,0 % (125556,3 мың.га) запас жерлері болып табылады, а/ш мақсатында жердің- 30,2 % (82214,7 мың.га) қолданылады. Орман қоры жердің үлесіне -8,6 % (23408,8 мың.га) , ал елдімекен жерлері- 7,7% (20847 мың.га) құрайды. Өнеркәсіп қолданатын жерлер территорияның 0,9 % (2433,1 мың.га) құрайды.

2009 ж. басына азаматтар мен заңды тұлғаларының жеке меншігінде 2778,4 мың.жеке табыс учаскелері болды , олардың жалпы көлемі- 620,8 мың.га немесе мемлекеттің жеке табыс қорының 0,2 % аз. Осы көрсеткіш 2006 ж. салыстырғанда 173,1 мың.га өсті. ҚР жеке меншікте елдімекенжерлердің 55,4 %, а/ш мақсатындағы жерлердің – 36,7% және өнеркәсіп жерлердің – 7,9 % болып табылады.

Ауылшаруашылық мақсатында қолданатын жеке табыс учаскелердің 2,4 млн.га (2,9%) мемлекеттік жерпайдаланушыларына, 79,8 млн.га (97,1%) мемлекеттік емес жеке табыс пайдаланушыларына ( оның ішінде -37,4 млн.га (45,5%) шаруашылық-фермерлік қожалықтарына) тиісті.

ҚР қабылданған жаңа Жеке табыс кодексі жерге жеке меншік қатынастарын заңды түрде бекітті және агросекторында әр түрлі меншік нысанындағы жеке табыс қатынастарын реттеудің нормативтерін белгіледі. Қазіргі кезде ҚР ауылшаруашылық мақсатында қолданылатын жерлерді пайдалануды жеке меншік және жалға алу негізінде қоладуныды заң базасы бекітілген.

ҚР 1990-2008 жж. аралығында өткізілген реформалары жеке табыс қорының әр түрлі категориялары бойынша қайта бөлінуіне өзгеруіне әкеп соқты. Ауылшаруашылық мақсатында қолданылатын жерлердің құрамынан запастар, орман қорына, т.б. құрамына 138,5 млн.га (62,7%) берілді. Ол жерлер төменөнімді және елдімекен жерлерден тым алыс орналасқан болып табылады. Бұл іс- әрекеттер ауылшаруашылық мақсатында қолданылатын жерлердің көлемін 2,7 есеге , өнеркәсіп, көлік санаттындағы жерлерді- 8,1 есеге қысқартты. Мұның себебі ол жерлер алдымен қорғаныс саласының кәсіпорындарына тиесілі еді, ал қазір олардың саны қысқарды.

Ауылшаруышылық мақсатында қоладанатын жерлердің үлес салмағы Қазақстанның әр түрлі облыстары бойынша 60%-65% дан ( Солтүстік-Қазақстан, Ақмола областары) 15-20 % дейін ( Қызылорда, Атырау, Шығыс-Қазақстан облыстары) ерекшеленіп келеді. Мұның себебі, әр түрлі табиғи- климаттық жағдайларымен түсіндіріледі.

Сонымен бірге қазіргі кезде а/ш санатында қолданылатын жерлердің көлемі теңдестіріліп келуде.

2001 ж бастап жеке табыс салығын төлеу және есептеу Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да төлемдер туралы» салық кодексімен реттеледі.Жеке табыс салығын төлеушілер меншік құқығына, жерді тұрақты пайдалану құқығына және жерді уақытша ұзақ мерзімді алғашқы пайдалану құқығына ие жеке және заңды тұлғалар.

Ауыл шаруашылығына арналған жерге салықтан база ретіндегі ставкасы топырақтан табиғи құнарлығына негізделеді.Ол жерге орналастыру қызмет органдары анықтайтын және (топырақ) жеке табыс қыртысы сапасы бойынша дифференцияланған бонитет баллдарымен өлшенеді.Бірінші топқа жай қара топырақты және Оңтүстік сары- қаралау мен сары топырақты тегіс территориялардың дала мен құрғақ дала мен құрғақ дала аймақтары сонымен бірге тау етектеріндегі сұр топырақты, қара топырақты жерлер жатады.Екінші топқа ашықсары, қоңыр, қоңыр-құба, сұр топырақты тау етектеріндегі далалар мен шөлдалалар сонымен бірге тау даласы, тау шабындықтары және биік, өте биік таулы жерлер жатады.

ІІ. Қазіргі кездегі жеке табыс салығының жағдайы және оның даму динамикасы

2.1. Қазақстан Республикасындағы жеке табыс салығының даму ерекшеліктері

Нарықтық экономикалы елдерде салықтар мемлекеттік және муниципальдық табыстарды қалыптастыру да басты роль атқарады да, экономиканы басқарудың күшті стимульдық құралы болып келеді, әсіресе олар ғылыми-техникалық прогрессті жеделдетуге, антиинфляциялық және құрылымдық саясатты жүзеге асырыруда белсенді орын алады.Сондықтан да салықтарды төлеу өте қажетті де, маңызды ісі болып табылады.

Кез-келген елде мемлекеттік шығындар мен салық салу мәселелеріне өте үлкен көңіл бөлінеді.

Біздің елімізде жерге салық салу процессі бірнеше кезеңдерден өтті, яғни натуралды рента, бірыңғай натуралды салық, рентаны жаңама түрде алу, тікелей ақшалаай түрде алу. ҚСРО кезінде (реформаларға дейін кезде) жеке табыс рентасы жасырында түрде закупочные бағалар арқылы алынған. Бұл іс- әрекеттер 1980 жж. өзінің тиімсіздігін көрсетті, сондықтан ақылы жерпайдалануға өтті.

ҚР салық жүйесінде жеке табыс салығы жекеше салық болып табылады. Оның мөлшері ауылшаруашылық санаттарында пайдалатын жерлердің ауқымының бірлігіне қарай заңды түрде белгіленеді және әр бір облыстары бойынша дифференцияланады. Осы кезде дейін жеке табыс салығының ставкалары бастапқы көрсеткіштеріне қарай бірнеше рет қайта индекстелді. Бірақ оның мөлшері мемлекеттік салықтық түсімдерінің ішінде әлі де көп емес. Мысалы, 2009 ж. барлық түсімдерінің ішінде 0,3 % құрайды. Соның ішінде де жеке табыс салығының мерзімде жиналуы әлі де төмен ( 55 % жуық). Оны еңгізудің алғашқы кезінде жердің құндық бағалау әдістері болмаған еді, жеке табыс төлемдерінің негізіне 1991 ж. қабылданған нормативтер алынған еді, ал олар өз кезегінде қазіргі экономикалық процестермен байланыстырылмаған еді және қазіргі кездегі жердің кадастрлық бағалауына қатысы жоқ еді.

Жеке табыс салығымен қатар кейбір облыстарында бірыңғай жеке табыс салығын еңгізу тәжирибелері жүргізіліп келген.

Дүние жүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай, бүкіл өркениетті мемлекеттердегі салықтық реттеу-несие — қаржылық реттеумен бірігіп әрекет еткенде ғана нарықтық экономиканы жүргізудің аса тиімді формасы болып табылады.Сондай-ақ, салықтар қоғамының экономикасын тұрақтандырудың және әлеуметтік теңдікті оған қоса реформалардың тиімділігін қамтамасыз ететін маңызды элемент түрі болып келеді.

Қазіргі кезеңдегі жағдайларда салықтардың мәні мен ролі мемлекеттік органдарды қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету шекарасынан шығып отыр. Енді салықтар ұлттсыз табысты мемлекеттендірудің маңызды құралы бола бастады.Олар макроэкономикалық реттеуге белсенді араласа отырып, ішкі ұлттық табыстық жалпы көлемінде, салықтық төлемдердің салыстырмалы мөлшерінің өсуін қамтамасыз етіп отырады.Салықтар экономикалық белсенділікті реттей отырып, өндірістік процестерге де қатты әсер етеді.Бұл жүйе жан-жақты болып табылады.Салынатын салықтармен әрекет ете отырып, өндірістік мемлекет капиталының қорлануына асқан ықпал етеді.Сондай-ақ салықтың реттеу шаралары, әртүрлі салалардың бәсекелесу мүмкіндіктерін кеңінен ынталандыра отырып, капиталдың қорлануына тиімді жағдай жасап, кәсіпорындардың іс-әрекеттерінің әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыруға ықпалын тигізеді. Бұл мақсатта салықтарды төлеуге түрлі жеңілдік жеке табыс пайда болады.Салықтың жеңілдіктердің көмегімен мемлекет өндіргіш күштерін территориалды орналастыруға, инфрақұрылымдық объектілерді құруға т.б. іс-әрекеттерді жүзеге асыруға толығымен мүмкін болады.

Сондай-ақ салықтар мемлекеттің өмір сүруінің барлық кезеңдеріне тән қүбылыс.Олардың басты міндеті әр қоғамның дамуын

қамтамасыз ететін өндірістік емес салаларды қаржыландыру болып келеді.

Нарық қатынастары жағдайында бюджет кірісінде ерекше орынды жеке табыс салығы алады.

Жеке табыс салығы қаржы ресурстарының тұрақты үнемі түсетін көздері болып табылады.

Президенттің 1995 жылғы 22 желтоқсанда қабылданған «Жеке табыс туралы» жарлығында ата заңымыздың негізінде жерге затсыз құқықтардын тұтас жүйесі көзделген болатын. Жердің құны салық салынудың негізі болып табылады. Әр адамнын мүддесіне тиесілі жүреді.

Қазақстан Республикасының жеке табыс салығы «Салық және бюджетке төленетің басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығына сәйкес алынады.

Қазақстан Республикасында нарық реформалары жүргезу барысында жерді пайдаланғаны үшін төлемдерді төлеу жеке табыс қатынастарының өзгеру нәтижесі болып табылады. Жеке табыс төлемінің пайда болуы мемлекеттік меншіктің жойылуына байланысты болады. Мұнда жеке табыс участкелері және жерді пайдалану құқығы сату- сатып алу құқығының басқа да құқықтық келісімдердің объекттісіне айналды. Осыған орай, жеке табыс иеленушілер мен жеке табыс пайдаланушылар алдында жерді капитал бөлігі ретінде тиімді пайдалану мәселелері тікелей қойыла бастады.

Кесте 3. ҚР а/ш мақсатында қоладанатын жерлер ауданы және олардың жерпайдаланушылары арасында бөлінуі (мың.га)

жылдар	жеке табыс пайдаланушылардың пайдалануында	оның ішінде
жылдар	жеке табыс пайдаланушылардың пайдалануында	а/ш кәсіпорындары	ШҚ	жеке қолдануда
1990	197579,5	197215,4	102,3	261,8
1995	173884,4	160548,6	12924,8	411
2000	86378,9	57127,1	28904,7	347
2008	78383	41939,2	36634,9	308,9

* ҚР Статистикалық Агенттігінің жинақтары. Алматы, 2009.

3 Кесте мәліметтеріне қарағанда ҚР жеке табыс пайдаланушыларының пайдлануындағы жерлердің көлемі қысқарып келе жатыр. Мысалы, 2008 ж. пайдалануда 78383 мың.га болды, ол көрсеткіш 1990 ж. салыстырғанда 119196,5 мың.га кеміген, яғни 2,5 есеге. Сол жылдар аралығында шаруашылық қожалықтарына тиісті жеке табыс көлемі 359 есе өсті.

а/ш кәсіпорындарының жерлері;
шаруашылық (фермерлік) қожалықтарының жерлері;
жекеше пайдаланудағы жерлер.

Сурет 3. ҚР жерді пайдаланушыларының ауқымы жеке табыс пайдаланушыларының арасында бөлінуі (мың.га)

Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетіндегі жеке табыс салығына жалдау барысында өзара салыстыру нәтижесіндегі өзгерістерді мына 3 кестедеден көруге болады.

Кестеден көріп отырғанымыздай кестені салу керек.2001 ж бюджетке төленген ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге салынатын жеке табыс салығының мөлшері 305 млн теңгені құраса, дәл осы көрсеткіш салыстырмалы алғанда 2002 жылы 199 млн теңгені құрған, ал 2006 ж 100 млн теңгені құрап отыр.

Бұл санат бойынша соңғы 3 жылда оның мөлшерінің төмендеуі байқалады.Мұндай ауытқулардың себептерін ауыл тауар өндірушілердің үлкен жеке табыс учаскелерінен алатын өнімі мен көлемі жағынан су жеке табыс учаскелерінен түсетін өнімнің рентабельділігіне байланыстыруға болады және де ауыл тауар өндірушілерге орнатылған арнайы салық режиміне байланысты біріңғай жеке табыс салығын төлеуіне байланысты оның мөлшері келіп отыр.

Ал керісінше,біріңғай жеке табыс салығының мөлшері соңғы 3 жылда өсіп отыр 0,04 %тен 2001 жылы 0,05 %ке 2006 жылмен салыстырғанда.

Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге салық 2000 ж да 0,06 %- тен 2006 ж 0,3 %-ке түсуі, бұл ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге салық

механизмінің дұрыс пайдаланбауының туындап отыр.

2008 ж. ҚР ауылшаруашылық мақсатында пайдаланатын жерлдің құрылымы төмендігіндей болды.

1- 51,5 % — мемлекеттік емес а/ш кәсіпорындарына тиісті,

2-45,6 %- шаруашылық қожалықтарына;

3-2,9- мемлекеттік а/ш заңды тұлғаларына тиісті болып келді.

Сурет 4. 2008 ж. ҚР а/ш мақсатында қолданатын жерлердің құрылымы

Кесте 4. ҚР мемлекеттік бюджетіндегі салық түсімдеріндегі жеке табыс салығының үлес салмағы (млн.теңге)

Салық түсімдері	2001		2002		2006		2007		2008		2009
Салық түсімдері	сома	Үлес,%	сома	Үлес,%	сома	Үлес,%	сома	Үлес,%	сома	Үлес,%	сома	Үлес,%
Жалпы салықтық түсімдер, о.і.	635792	100	341967	100	947251	100	1186137	100	1241253	100	2209102	100
Жеке табыс салығы, о..і.	5454	0,9	2644	0,8	5497	0,5	5930	0,5	6125	0,49	11045,5	0,5
1) а/ш мақса-тындағы жерлерге салынатын салық	198,52	3,64	100	3,8	214	3,9	237,2	3,9	245,1	3,4	419,7	3,3
2)елді мекендердің жерлеріне салынатын жеке табыс салығы	3379	62	1639	62	3441	62,4		62,0		62,1		62,1
3)Өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және де а/ш емес мақсаттағы жерлер	1871	34,3	93	34,15	1885,5	34,6		34,5		34,5		34,6
4)Ерекше қозғалатын табиғи аймақтар жерлері, сауықтыру, рекреациялық және тарихи- мәдени мақсатты жерлер	—	—	0,1	0,004	0,2	0,004
5)орман қорының жерлеріне жеке табыс салығы	4	0,07	1,4	0,15		0,16
6)су қор жерлеріне жеке табыс салығы	0,5	0,009	0,2	0,007		0,001
Бірыңғай жеке табыс салығы	402	0,06	168	0,05		0,01

Қазіргі кезде ҚР жеке табыс реформаларының нәтижесінде шаруашылық субъектілерінің құрылымы мүлдем өзгеріске ұшрады, әсіресе меншік нысандары өзгерді. Соңғы жылдары 2,8 млн. отбасысы жеке табыс учаскелерінің иелері болды.

Кесте 5 ҚР халқының жеке табыс учаскілерімен қамтамасыз етілуінің динамикасы *

	1990	1995	2000	2008
Үй алдындағы жерлер:
Ауданы, мың.га	193,6	278,9	227,9	224,4
Отбасы саны, мың.	1883,0	2191,3	1697,8	1601,2
Орташа 1 отбасына, га	0,1	0,13	0,13	0,14
Ұжымдық және жекеше бау-бақшалары, мың.га:
Ауданы, мың.га	59,0	112,5	94,0	71,8
Отбасы саны, мың.	743,0	1244,1	891,5	578,3
Орташа 1 отбасына, га	0,08	0,09	0,11	0,12
Ұжымдық және жекеше огородттар, мың.га
Ауданы, мың.га	42,6	91,8	88,4	75,0
Отбасы саны, мың.	487,3	935,0	715,5	590,7
Орташа 1 отбасына, га	0,09	0,1	0,12	0,13

* ҚР жеке табыс ресуртарын басқару Агенттілігінің мәліметтерінен.

Елді мекендердің жерлеріне салынатын жеке табыс салығының мөлшері 2001 ж 1861 млн. теңге құраса, ал 2002 ж оның мөлшері 3379 млн-ға өзгеруі қазір көптеген жерлерде шаруашылықтар, фирмалар, кәсіпкерліктің дамуы ықпал етіп, жеке табыс алаңдарының көлемі өзгеріске ұшырап отыр.Мұны қазіргі кезде тұрғын үйлердің бағасының көтерілуі мен оралмандардың келу есебінен күрт өсті.2006 ж оның мөлшерінің азаюы,қазір халық саны өскенімен салынып жатқан объектілер, тұрғын үйлер саны аз.

Өнеркәсіп жерлерінің де жеке табыс салығының мөлшері де салыстырмалы алғанда төмендеп отыр, бұл көптеген өндіріс орындарының тоқтап, банкротқа ұшырауымен басып отыр.

Қазіргі кезде Қазақстанда американдық және еуропалық салық салу модельдері қолданылады. Агросекторының тиімділігін асыруда басты мәселе салық жүйесін жетілдіру болып табылады, яғни тауар өндірушілердің өндірілген тауар көлеміне, еңбек өнімділіне, өнірістік шығындылығы мен бағалардың арақатынасына, материалдық-техникалық қамтамасыз ету деңгейіне қарай салық салудың оптималды стакалары анықталуы тиіс.

Қазіргі кезде ауылшаруашылық тауар өндірушілері жеңілдіктер қарастырылған салық жүйесінде қызмет етуде. Мысалы, шаруашылық

Кесте 6 ҚР а/ш саласында барлық меншік нысанындағы шыруашылық қожалықтарының саны, бірлік *
	1990		1995			2000			2008
	бірлік	Үлес, пайыз	бірлік	өткен кезенімен салыст.	Үлес, пайыз	бірлік	өткен кезенімен салыст.	Үлес,пайыз	бірлік	өткен кезенімен салыст.	Үлес, пайыз
нақты қызмет ететін, барлығы	4918,0	100	36285,0	737,8	100	81078,0	223,4	100	161962,0	199,8	100
о.і.
мемлекеттік	2223,0	45,2	1405,0	63,2	3,9	74,0	5,3	0,1	65,0	87,8	0
мемлекеттік емес	2371,0	48,2	4095,0	172,7	11,8	4631,0	113,1	5,7	4919,0	106,2	3,0
ШҚ	324,0	14,6	30758,0	9493,2	84,8	76373,0	248,3	94,6	156978,0	205,5	96,9
кооперативтер	0,0	0	2660,0	266,0	7,3	2945,0	110,7	3,7	2987,0	101,4	0,1

* Ақпарат көзі. Казахстан за годы независимости. ҚР Статистикалық Агенттігінің жинақтары. Алматы, 2009, 335б.

(фермерлік) қожалықтары үшін бірыңғай жеке табыс салығы қарастырылған. Ол жеке табыс учаскесінің құнына қарай 0,1% мөлшерінде салынады ( жеке табыс салығы, жеке табыс салығы, ҚҚС, көлік құралдарына салынатын салық, мүлік салығы орнына). Ал заңды тұлғалары үшін 20 % мөлшерінде патенттік жүйесі қарастырылған ( корпорациялық табыс салығы, әлеуметтік салық, жеке табыс салығы, мүлік салығы, көлік құралдарына салық, қосылған құн салығы).

Бұл іс- шаралардың барлығы Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет түсімдерінің ішінде ЖІӨ көлемінде а/ш алынатын салықтар мен төлемдердің үлесін 5 % жеткізуге мүмкіндік берді. Басқа экономикалық салаларында салықтардың үлесі 19,4 %. 2007ж. ауылшаруашылық тауарларын өндірушілері үшін салықтық база 20 мдрд. теңгеге төмендетілді.[1]

Өткізілген талдау нәтижелері көрсетіп отырғандай патентті а/ш кәсіпорындарында еңгізу салықтардың үлесін Солтүстік регионы бойынша (Акмола, Павлодар, Сотүстік-Қазақстан облыстары) — 3%, Батыс регионы бойынша ( Ақтөбе, Атырау, Батыс- Қазақстан облыстары) – 3,2%, Шығыс регионы (Шығыс- Қазақстан облысы бойынша) -3,6%, Орталық регион ( Қарағанда облысы) -3,7 %, Оңтүстік регион ( Алматы, Жамбыл, Қызылорда, ОҚО) — 4% төмендетті.

Кесте 7. ҚР мемлекеттік бюджеттінің салықтық түсімдерінің динамикасы (млрд.теңге)

Көрсеткіштер	2006	2007	2008	2009
Барлық салықтық түсімдері	947	1186	1998	2338
Оның ішінде
Корпорациялық табыс салығы	273	382	834	776,6
ҚҚС	231	243	344	489,6
Акциз	27	30	33
Жеке табыс салығы	93	98	123	165,0
Мүлік салығы	27	31	37
Әлеуметтік салығы	158	168	197	236,6
Жеке табыс салығы	5,7	5,9	6,9	8,2

Жалпы алғанда ҚР мемлекеттік бюджетінде салықтар түсімдердің 95,2 % құрайды, ал салықтық түсімдерінің құрылымын төмендегі *** суреттен көруге болады.

Корпорациялық табыс салығы;
ҚҚС;
Акциз;
Жеке табыс салығы;
Мүлік салығы;
әлеуметтік салығы;
жер салығы
басқалары

Сурет 5.ҚР мемлекеттік бюджеттіндегі негізгі салықтық түсімдерінің 2009 ж. құрылымы .( пайыз)

5 Суретке қарағанда жеке табыс салығы салықтық түсімдерінің ішінде 0,3 пайызды құрайды.

Қазіргі кезде Қазақстанда ауылшаруашылық кәсіпорындарында шығындарында ең көп үлесті материалдық шығындар алады, яғни 60 пайыз шамасында, ал салықтық шығындарының үлесі 2 пайыз шамасында болып тұр.

Қазіргі кездегі жеке табыс салығының құрылымын төмендегі суреттен көруге болады ( сурет 6)

Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге салынатын жеке табыс салығы
— Елді мекендердің жерлеріне салынатын жеке табыс салығы

3 — Өнеркәсіп, көлік, байланыс,қорғаныс және ауылшаруашылығына
арналған өзге де салынатын жеке табыс салығы

— Орман қорының жерлеріне салынатын жеке табыс салығы
— Су қорының жерлеріне салынатын жеке табыс салығы

6 — Ерекше қорғалатын табиғи аумақтың жеріне, сауықтыру
рекреациялық және тарихи-мәдени мақсатындағы жерге салынатын
жеке табыс салығы.Қорыта келгенде, жалпы салық құрылымындағы жеке табыс салығының үлесімін төмендеу тенденциясы жүріп отыр.Әсіресе, бұл өнеркәсіп жерлерінен көрінеді, мұның барлығы жүргізілген салық реформаларының нәтижесіне, яғни, өнеркәсіп жерлерінің жеке табыс салығының ставкасының жоғарлауы, салық төлеушілерге ауыртпашылық жасап, төлеу тиімсіз болды.Сондықтан да ставкаларды белгілеуде мынадай факторларды есепке алу керек:аймақтың экономикалық жағдайын, салық салу объектісін орналасуына, салық төлеушілердің төлем қабілеттілігі.

Сурет 6. 2009 ж. ҚР жеке табыс салығының құрылымы( пайыз)

Кесте 8. ҚР бойынша а/ш кәсіпорындарының шығындарының құрылымы ( пайыз)

Көрсеткіш	2006	2007	2008	2009
Жалпы шығындардың барлығы	100	100	100	100
О.і.
Материалдық шығындар	62,9	64,7	62,0	61,8
О.і.
шикізат	42,8	46,5	49,2	49,9
жанармай	16,1	19,4	20,4	21,0
энергия	3,7	4,1	4,0	4,2
Еңбек шығындары	15,2	18,3	18,9	19,1
салықтар	2,0	2,1	2,1	2,1

* Ақпарат көзі. ҚР Статистикалық Агенттігінің жинағы. Алматы, 2009, 340 б.

Қазақстанда жалпы салықтық басымдылығын төмендету мақсатында ауылшаруашылық өндірушілері үшін патенттік салық төлеу жүйесі еңгізілді.

Патенттік салық салу жүйесін еңгізу жалпы қабылданған салықтық режиміне қарағанда салықтық және басқа да төлемдердің басымдылыңын бір шаруа қожалығына 70 % төмендетеді, ал салықтардың басымдылығын -66 % . Ал бір жұмыскерге салықтардың және басқа төлемдерінің басымдылығы- 3,2 есеге, салықтардың басымдылығы -3,1 есеге төмендетуге мүмкіндік береді.

Шаруа (фермерлік) қожалықтарына жалпы бекітілген салықтық режиміне қарағанда бірыңғай салықты төлеу тиімді болып келеді. Төлеу бойынша ол төмен:

бір жұмыскерге – 2,1 есе ( оның ішінде салықтар- 3 есе);
жерлердің 1 га – 1,8 есе ( оның ішінде салықтардың-2,7 есе);

Қазіргі кезде салық салу жүйесі толығымен ауылшаруашылық өндірісінің ерекшелігін есепке алып жасалынбаған. Егер салықтық және басқа да төлемдерінің үлесі 48,4 % 1994 ж. 2008 ж. -35,8 % төмендетілді. Сонлықтан, қазірге кезде агросекторының тиімді дамуына заңдық-құқытық база әлі де жетілдірілмеген.

Қазірге кезде агросекторды құн заңының қызмет негізінде (сан алуан мәселелеріне байланысты) өзін өзі реттейді деуге болмайды, сондықтан экономиканы мемлекеттік реттеуді қажет, яғни мемлекеттік тиімді нәтиже беретін іс-шараларын жасау тиіс. Мемлекет рыноктық қатыстарынан және бағалық субсидияларынан басқа өндіріске тікелей араласу әдістерін қолдануы тиіс, яғни тауарөндірушілеріне қажетті өтімдерін (компенсация) беру тиіс. Қазірге кезде ол берілген өтемдер өте аз болып келеді. Залалдарды жою іс- шаралары қарыздардың пайда болу себептерін жоялмайды. Көптеген экономикасы дамыған мемлекеттерде ауылшаруашылық тауарөндірушілерге мемлекет тарапынан қаржылық қолдау көрсетіледі. Ол қаржылық көмек тауарөндірушілердің өнімдерінің құнының, мысалы Жапонияда – 66 %, Канадада- 45%, Еуро Одақ мүшелері арасында — 49%, АҚШ- 30% құрайды.

2.2. Оңтүстік Қазақстан облысының жеке табыс салығы қызметінің даму тенденциясы

1996 — 1999 жылдары арасында қызмет еткен жеке табыс салығының базалық ставкалары инфляцияның өсуіне байланысты қайта қаралған болатын және жаңа салық заңдылығында 2001 жылы оның мөлшері 2 есе көтерілген болатын.(Мысал 3 кесте).

Қазақстанда аграрлық аторды дамыту үшін шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмін енгізу арқылы өндірісті көтеру және тұрақтандыру процесін жүргізу қажет.Осыған байланысты мемлекеттің жүргізетін салық саясаты мемлекет және шаруашылық субъектілердің дұрыс қызмет атқаруына жағдай жасау арқылы жүзеге асырылады.Ол өз қызметінде ақша айналымы және қаржы жүйесі арқылы ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілер мен жалпы мемлекеттік мүдделерін қорғайды, ауыл шаруашылық дамуын приоритеттілігіне қарасты халық шаруашылығын құрылымды қайта өңделуін жүргізеді және халықтың әлеуметтік жағдайын көтеруге ұмтылдады./ІЗ/

Жеке табыс салығы туралы көзқарастар оның төмендігіне көп тоқталады, ол жердің бағасына сәйкес келмейді және оның тиімді пайдалануына ынталандыра алмайды.

Мысалы, салық мәселесінде басы ашық сауал шаруаларда бар. Оңтүстік Қазақстан бойынша салық комитеті 2007 жылы 258 млн. теңге, 2008 жылы 220 млн. теңге салық төленгені туралы айтты..

Орташа есептеуінде, бір шаруашылықта 3 адам жұмыс істеп, айлығы есебінен 3-4 мың теңге төлейді екен. Сонда облыстағы 430 мың гектар жерге шаққанда 1 млрд. 200 мың теңге төленуге тиіс. Орташа салықты үш адамға үш мыңнан белгілегенде тек 200 мың гектарлық мақта үшін салыққа 600 млн. теңге түседі

Кесте 9. 1997 және 2002 жылдардағы салық заңдылықтарына байланысты заңды тұлғалар үшін салығының базалық ставкаларының арақатынастары

Көрсеткіш	Бонитет балы	1997 жылғы «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Заңы бойынша базалық ставкалар	2002 жылғы «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Заңы бойынша базалық ставкалар	Ставканың өзгерілуі %
1	2	3	4	5
1999 жылға дейінгі және 2002 жылдан бастап құрылған барлық салық төлеушілері үшін	10-дейін 20-дейін 30-дейін 40-дейін 50-дейін 60-дейін 70-дейін 80-дейін 90-дейін 100-дейін	0,75 2,0 3,87 10,0 17,5 25,0 36,25 51,25 67,5 88,75	1,45 3,86 7,75 19,8 33,2 48,8 71,3 100,2 131,8 173,7	2 есе 1,9 есе 2 есе 1,9 есе 2 есе 2 есе 2 есе 2 есе 2 есе 2 есе

Жеке табыс ставкасының төменділігі күнделікті тәжірибеден білініп отыр, өйткені оның жеңілдіктері көп болады,ол тек сапасы төмен жерлердің шығындар базасында өткізілетін бағаның қалыптасуы арқылы пайда болатын жеке табыс рентасын 1 бөлігін кіргізеді.

Қазіргі кезде ауыл шаруашылық тауар өндірушілері үшін жеке табыс салығы приоритеті болуы қажет,бірақ бүгін оның ауырпашылығын төмен деп есептеуге болады.Мысалы, Оңтүстік Қазақстан облысының салық төлемдері құрылымында оның мөлшерін 1,3 пайыз құрайды.

Бұл дегеніміз ауыл шаруашылық өндірісінен жеке табыс рентасының төленуі басқа салықтар арқылы жүреді.Осы тенденсияны аймақтың шаруашылықтары мысал ретінде былай көрсетуге болады. (Кесте 10)

Кесте 10. Оңтүстік Қазақстан облысының Бәйдібек және Отырар ауданындағы шаруашылыңтар мысалы арқылы патент құны және біртұтас жеке табыс салығының сомалық есеп айырысуы

Көрсеткіш	Өлшем	Бәйдібек ауданы		Отырар ауданы
	бірлігі	«Қаракемпір» ӨК	«Тургень»	«Мұсабек» ӨК	«Талапты»
1	2	3	4	5	6
Заңды түлғалар үшін
Егіс көлемі,оның ішінде	га	707,2	1280,9	1578,0	1084,0
Суғарылған егіс	Га	578,5	854,5	1578,0	1084,0
Табыс салығы	Мың теңге	630,0	12,2	58,0	150,0
Жеке табыс салығы	*-II-*	13,3	25,0	16,0	14,0
Қосылған құнға салынатын салық	*-II-*	1926,0	979,0	360,0	272,0
Көлікке салық	*-II-*	77,0	126,2	130,0	161,0 !
Әлеуметтік салық	*-II-*	338,0	528,6	306,0	485,0
Патент құнын есептеу үшін салық сомасы	*-II-*	3039,1	1781,5	873,0	1082,0
Патент құны	*-II-*	606,4	356,3	174,6	216,5
Өндіріс шығындары	*-II-*	41802,0	25377,0	13052,0	10223,0
Шығындарға есептегенде патент үлесі	%	1,45	1,4	1,4	2,1
Патент құрамында 1 гектарға жеке табыс салығы	теңге	3,0	7,5	3,2	2,9
1	2	3	4	5	6
		Жеке тулғалар	үшін
Егіс көлемі, оның ішінде	Га	470	100	37	3
Суғарылған егіс	Га	18	50	37	3
Бағалық құны жеке табыс учаскесінің барлығы	Мың теңге	13630,0	7200,0	3626,0	306,0
Біртұтас жеке табыс салығы, барлығы	Мың теңге	13,6	7,2	3,6	0,3
Шығындардағы біртұтас жеке табыс салығының үлесі	%	0,2	0,6	0,08	0,04
Біртұтас жеке табыс салығы 1 га жерге	Теңге	29	72	98	102

Бірақ аграрлық өнімде әрекет етуші бағалар, қосымша (дефференциалды) табысты,рентаны айтпайғанда, сапасы жақсы жерлерге де орташа табысты қамтамасыз етпейді.Сонымен қоса, жеке табыс салығынан түсетін ақшалай кірістерді негізгі массасы өндірістік шығындар құрамына кіреді, бұл аграрлық құрылымдардың онсызда төмен табыстарын төмендетеді.Жеке табыс салығының ставкаларын топырақ бонитетінің балдарына байланысты бекіту жеткіліксіз, себебі әртүрлі сапалылығы , орналасуы және сумен қамтамасыз ету, сонда олардың нақты бағасының бөлектілігі болып табылады.

Қазір жеке табыс салығының салыстырмалы бағалардың нақты мәліметтері жоқ болғандықтан, олар бойынша жеке табыс салығының мөлшерін нақты бекіту мүмкін емес.Жеке табыс сапасы туралы жерді бағалау шегінде қарапайым, бірақ мықты мәліметтерді қолдану қажет.Жерді бағалау аймақтарында кластарды бекіту үшін картографиялық, жерді жабдықтандыру, топырақты мелиоративті, климаттық, геоботаникалық және басқа да материалдарды негізге ала отырып жерді қолданушыларға әділетті салық салуға қажетті класстардың жалпылық шкаласын басшылыққа ала отырып жерлерді бағалаудың әдістемесін жасау қажет. (кесте 11)

Кесте 11. Оңтустік Қазақстан облысы және Түлкібас аудандары бойынша 2008 жылдың негізгі көрсеткіштері

қ/с	Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	Облыс бойынша		Түлкібас ауданы бойынша		Түлкібас ауданының
қ/с	Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	Нақтысы	Үлесі %	Нақтысы	Үлесі %	үлес салмағы
1	2		4	5	6	7	8
1.	Жалпы халыктың саны. Оның ішінде ауылдық.	Мың адам -//-	2193,3 1353,1	100 62	91,6 76,1	100 83	0,5 5,6
	Әкімшілік аумактық бірліктер.	саны	874	—	59	—	6,7
	Ауылшаруашылық кұрыл ым д ар ы н ын	саны	70806	—	3555	—	5.0
4.	Жалпы жеке табыс оның ішінде: а) Ауьтлшаруашылык алкантары б) Егістік жерлер в) Сурармалы жерлер г) Тұргын үй жайларының жалпы алаңы	Мың га -//- -//—//-мың м»	11725,8 10272,2 822,0 442,3 36944,6	100 87,6 7,0 3,8	233,9 173,7 63,7 13,9 1413,5	100 74,3 27,2 5,9	2.0 1.7 7,7 3.1 3.8
5.	Жалпы өндірген өнім.	Млн. теңге	214137,4	—	10449,5	—	3,8
6.	Ауылшаруашылығыньщ жалпы өнімі. Оның ішінде: Өсімдік шаруашылығы Мал шаруашылығы	Млн. теңге -//—//-	80011,7 50560,8 29450,9	100	5249,5 2605,8 2647,8	100 49,6 50,4	6.6 5.2 9.0
7.	Оргаша жалақы	Теңге	19364	—	16962	—	-2402
8.	Салык түсімдері барлығы Оның ішінде жеке табыс салығ&	Млн. теңге -//-	33128 596,30	100 1,8	605.2 11,53	10 1,9	1.8 0.02
9.	Жан басына шаққанда жалпы салык түсімі	Мың теңге	15,1	—	6,6	—	—
10.	Жан басына шаққанда түсетін жеке табыс салығы	Теңге	272	—	126	—	—
11.	1 га жерге түсетін жалпы салык	Теңге	2825	—	6606	—	—
12.	1 га жерге түсетін жеке табыс салығы	Теңге	51	—	49	—

Кесте 12. Оңтүстік Қазақстан облысы және Түлкібас аудандары бойынша 2008 жылдың негізгі көрсеткіштері

р/ н	Көрсеткіштер	Өлшесм бірлігі	Облыс бойынша		Түлкібас ауданы бойынша		Түлкібас аудапыиың
			Нақтысы	Үлесі %	Нақтысы	Үлесі %	үліес салмағгы
1	2		4	5	6	7	8
1.	Жалпы халықтың саны. Оның ішінде ауылдык.	Тыс. чел -//-	2193,3 1353,1	100 62	91,6 76,1	100 83	5.6
2.	Әкімшілік аумақтық бірліктер.	саны	874	—	59	—	6.7
	Ау ыл ш ару аш ы л ық қүрылымдарынын	саны	70806	—	3555	—	5.0
4.	Жалпы жеке табыс оның ішінде: а) Ауылшаруашылық алқантары б) Егістік жерлер в) Сурармалы жерлер г) Тұрғын үй жайларының жалпы алаңы	Мың га -//- -//—//-мың м	11725,8 10272,2 822,0 442,3 36944,6	100 87,6 7,0 3,8	233,9 173,7 63,7 13,9 1413,5	100 74,3 27,2 5,9	2.0 1.7 7.7 3.1 3,8
5.	Жалпы өндірген өнім.	Млн. теңге	214137,4	—	10449,5	—	3.8
6.	Ауылшаруашылығының жалпы өнімі. Оның ішінде: Өсімдік шаруашылығы Мал шаруашылығы	Млн. теңге -//—//-	80011,7 50560,8 29450,9	100 64 36	5249,5 2605,8 2647,8	100 49.6 50,4	6.6 5.2 9.0
7.	Орташа жалақы	Теңге	19364	—	16962	—	-2402
8.	Салык түсімдері барлығы Оның ішінде жеке табыс салығы	Млн. теңге -//-	33128 596,30	100 1,8	605,2 11,53	10 1.9	1.8 0.02
9.	Жан басына шаққанда жалпы салық түсімі	Мыңтеңге	15,1	—	6,6	—	—
10.	Жан басына шаққанда түсетін жеке табыс салығы	Теңге	272	—	126	—	—
11.	1 га жерге түсетін жалпы салық	Теңге	2825	—	6606	—	—
12.	1 га жерге түсетін жеке табыс салығы	Теңге	51	—	49	—	—

Кесте 13. Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша 2009 жылдың 1 қаңтарына қатысты бюджет түсімдеріне талдау

Салық және төлем түрлері	Нақты 1.01.2009 (жыл басында)	Нақты түсуі 1.01.2008 (жыл басында)	Ауытқуы	Өсу пайызы
Ауыл шаруашылық жерлеріне жеке табыс салығы	8699	10180	-1481	85,5
Тұрғын үй жерлеріне жеке табыс салығы	269568	233248	36320	115,6
Өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және басқа ауыл шаруашылық емес жерлерге жеке табыс салығы	52718	94612	-41894	55,7
Біріңғай жеке табыс салығы	65032	45892	19140	141,7
Жеке табыс учаскесін пайдалану үшін төлемдер	58211	30439	27772	191,2

Көптеген шаруа қожалықтардың жеке табыс салығы түріндегі салық салудың қарапайым режиміне ауысуы нәтижесінде біріңғай жеке табыс салығының өткен шаруа қожалықтар санына 2009 жылы 38935, оның алаңы 603,2 мың га, ал былтырғы жылы- 31457, оның алаңы 309,2 мың га.

Ағымда жылда біріңғай жеке табыс салығының өсу себебі оның салық төлеушілерінің 31343 — тен 2001 жылы 38935 -ке дейін 2009 жылы өсуіне байланысты болды.

Жеке табыс учаскесін пайдаланған үшін төлемдердің өсуін жеке табыс учаскесін пайдаланушылар санынының көбеюімен түсіндіріледі.Атап айтқанда, егер 2002 жылға қатысты 979237 мың кв м. Жерге1644 жалға келісім жасалса, осы сәйкесті мерзімді 2001 жылы 332451 жеке табыс учаскесіне 1164 келісімін жасалынған болатын.

2007 жылдың 1 қаңтарынан жыл басынан бастап Оңтүстік Қазақстан облысының салықтар және т.б төлемдерді түсуіне жасалынған факторлы талдау келесі мәліметтерді көрсетті.

Тұрғын үй жерлеріне салынатын жеке табыс салығының жоспары 272058 теңге, ал оның нақты орындалуы 269568 теңге,немесе оның ауытқуы 2491 теңге болды,орындалуы 99,1 % .

Жергілікті салық комитетерінің 2008 жылғы берілген салық схемалары бойынша облыста 682, оның га тұрғын үй жеке табыс учаскелері бар, салықтың түсуі 206,6 млн теңге болды.

Жыл басынан түспей қалған салықтар мөлшері 50,8 млн теңге,ал 6,6 млн теңге былтырғы салықтардан артық түскен төлемдер болып табылады.

2009 ж мерзіміне осы көрсетілген артық формаларды есептегенде салықты төлемеген ірі кәсіпорындар:ЖАҚ «ҚАЗШИНА» 11,6 мың теңге , АҚ «Түркістанэнерго» 6,1 мың теңге, АҚ док-2,5 мың теңге және т.б.

Жеке табыс учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемдерді өсу мерзімдегі динамикасын талдау нәтижесін келесі тұжырым жасауға мүмкіндік береді.Көптеген жағдайда жергілікті жерлерде келісілген келісім-шарттарда жерді пайдаланғаны үшін төлемдердің мөлшері дұрыс анықталмаған.

Мысалы, Шымкент қаласы бойынша жеке табыс ресурстарын басқару комитеті тексерісі бойынша келесі факторлар табылған. Тексеріс таңдаулы түрде 135 келісімдерді қамтыған.Олардың төлем мөлшері «Салықтар және бюджетке түсетін басқа да міндетті төлемдер» ҚР-ның кодексін 448 бап 3 пунктінде сәйкес келмейді.Осыған байланысты келесі кәсіпорындарға жеке табыс пайдалану төлемі аз мөлшерде сақталған: ЖАҚ «құрылыс» — 176 мың теңге, ТОО АТП «Меж Пере Возка» -158,7 мың теңге, ААҚ «Хим Фарм» -145 мың және т.б.

Жалпы айтқанда 2006 жылдың қаңтар-желтоқсан мерзімінде мемлекеттік бюджет кірісіне жеке табыс салығының нақты түсуі 331,1 млн теңге құрды, ал 2002 жылдың осы мерзіміндегі оның түсімі 338,4 млн теңге немесе ауытқуы 7,3 млн теңге.Оның пайызының төмендеуі жоғарыда көрсетілген факторлар әсер етті./14/

Жеке табыс салығынан салымдарды тағайындау үшін негіз болатын құжаттар:

Меншік құқығы, тұрақты жерді пайдалану құқығын, уақытша
төлемсіз жерді пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар;
Әр жылдың 1 қаңтарына байланысты жердің мемлекеттік
сандық және сапалық көрсеткіштері;

Бонитет балдарын анықтайтын топырақты материалдар болмаған жағдайда, жеке табыс пайдаланушылардың топырағының сапалық эксперттік бағасы есептеледі.

Эксперт бағалау төрт адамнан тұратын комиссиямен жүргізіледі, оның құрамы: жергілікті басқару органы, аудандық жеке табыс қатынастар және жеке табыс құрылымы органдар, мемлекеттік ғылыми-өндіріс орталығының өкілдері жеке табыс иеленуші немесе жеке табыс пайдаланушының өкілі.

Жеке табыс иеленуші және жеке табыс пайдаланушының территориясын зерттеу нәтижесі негізгі салық инспекциясы орнатқан формада актпен құжатталады.

Нақты жерді пайдаланушы және жеке табыс иеленушілер үшін жеке табыс салығының ставкасын салықтар туралы заң бойынша өз компетенциясына сәйкесті жергілікті басқару органдар орнатады.

Жеке табыс салығының мөлшері жеке табыс иеленуші және жеке табыс пайдаланушылар қызметтерінің шаруашылық нәтижелеріне байланысты болмайды,ол жеке табыс учаскесінің сапасына,орналасқан орнына және сумен қамтамасыз етілуіне байланысты анықталады.Жеке табыс салығы 1 жылға есептегенде жеке табыс учаскесінің бірлігіне әр жылғы белгіленген төлемдер ретінде орнатылады.

Қожалық (фермерлік) шаруашылықтың заң бойынша арнайы салық режимі орнатылады,оның шаруашылық таңдаған болса жеке табыс салығы, қосымша құнға салынатын салық,жеке табыс салығы ,көлік құралдарына салынатын салық және мүлік салығы төлемдерінің босатылады және біртұтас жеке табыс салығына төлеушілерге айналады.

Заңды тұлғалар жеке табыс салығы сомаларын салық базасына тиісті салық ставкасын қолдану арқылы дербес есептейді. Заңды тұлғалар салық кезеңі ішінде жеке табыс салығы бойынша ағымдағы төлемдерді есептеуге және төлеуге міндетті.

Ағымдағы төлемдерді сомалары ағымдағы жылдың 20 ақпанынан, 20-мамырынан, 20-тамызынан,20-қарашасынан кешіктірілмейтін мерзімдерде төленуге тиіс.

Бірінші төлем мерзіміндегі ағымдағы төлем мөлшері алдыңғы салық кезеңінде іс жүзінде төленген сомаларды 411 мөлшеріне белгіленді.

Екінші,үшінші,төртінші мерзімдерде төленуі тиіс ағымдағы төлемдердің салалары алдыңғы салық кезеңіне жеке табыс салығы бойынша салық декларациясында көрсетілген нақты салық міндетті иелерінің салалары негізге алына отырып анықталды.

Бұл ретте төлемдердің салалары бірінші төлем мерзімінде төленген ағымдағы төлем ескеріле отырып тең үлеспен төленеді.

Жеке табыс салығын төлеу бойынша салық міндеттемелері туындаған кезде жыл ішіндегі салықтың ағымдағы салаларына төлеудің бірінші мерзімі болып табылады.

Ағымдағы төлемдерді төлеудің соңғы мерзімнен кейін салық міндеттемелері туындаған кезде салық төлеушілер салық саласын салық міндеттемелері туындаған айдан кейінгі айдың 20-нан кешіктірмей төлейді.

Жыл ішінде жеке табыс салығын есептеумен төлеу бойынша міндететемелер туындаған кезде салық төлеушілер салық міндеттемелері туындаған күннен бастап 30 күнтізбелік күн ішінде ағымдағы төлемдердің есебін салық салу объектісінің орналасқан жері бойынша салық органына табыс етуге тиіс.Ағымдағы төлемдердің есеп-қисабының нысанын толтыру тәртібін уәкілетті мемлекеттің орган белгілейді.

Осы құқықтардың беретін тұлғаның жеке табыс учаскесіне іс жүзінде иелік еткен кезеңі үшін төлеуге жататын салық саласы құқықтарды мемлееттік тіркеуге тиіс.Бұл ретте бастапқы төлеушіге ағымдағы жылдың 1 қаңтарынан бастап ол жеке табыс учаскесін берген айдың басына дейін есептелген салық органдары жіберетін жеке табыс салығының есептелген сомасы көрсетіледі.Одан кейінгі төлеушіге салық органдары жіберетін жеке табыс салығының есептелген саласы туралы хабарларында оның жеке табыс учаскесінің құқығы пайда болған кезеңдегі ай басынан есептелген салық сомасы көрсетіледі.

Салық төлеуші салық кезінде декларация табыс ету мерзімі басталғанан кейін 10 күн мерзімнен кешіктірмей біржолата есеп айырысуды жүргізіп, жеке табыс салығын төлейді.

Бірнеше салық төлеушілердің пайдалануындағы үйлер, құрылыстар мен ғимараттар орналасқан жеке табыс учаскелеріне жеке табыс салығы олардың бөлек пайдалануындағы үйлер мен құрылыстардың алаңына барабар әр салық төлеуші бойынша жеке есептеледі.

Тұрғын үй қорының құрамындағы жылжымайтын мүлікті заңды тұлға сатып алған жағдайда, жеке табыс салығы тұрғын үй қоры, салық ішінде оның жанындағы құрылыстар мен ғимараттар алып жатқан жерлерді қоспағанда, елді мекендердің жерлеріне салынатын салықтың Салық кодексінде белгіленген базалық ставкалары бойынша есептеуге тиіс.

Жеке тұлғалар төлеуге жататын жеке табыс салығын есептуді салық органдары тиісті салық ставкалары мен салық базасын негізге ала отырып, 1 тамыздан кешіктірілмейтін мерзімді жүргізеді.

2.3. Шаруа қожалықтарына арналған арнайы салық

режимінің дамуы

Шаруа (фермер) қожалығы ерікті негізінде құрылады және жеке табыс пайдалану құқығын мемелекеттік тіркеуден өткізілген кезден бастап құрылды деп есептеленеді.

Фермерлердің шаруашылық қызметін реттеуге салық салу жүйесі ерекше орын алады. Кжүіргі заң шығарушылық ережелеріне байланысты шаруашылық басшысы екі түрлі салық төлеп отыруы тиіс: жеке табыс пайдаланғаны үшін (жеке табыс немесе ренталық төлем, немесе аренда ақысы) және табыс салығы.

Шаруа (фермер) қожалығы Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылығының тең құқықтық өндірістік бірлігі болып табылады. Шаруа (фермер) қожалығы өз қызметтінің бағытын, өндірісінің құрылымы мен көлемдерін дербес айқындайды, өнімді өсіреді, және сатады сондай- ақ шаруашылық жүргізімен байланысты басқа да мәселелерді шешеді.

Шаруа (фермер) қожалығының мзлкі ортақ бірлескен немесе ортақ үлестік меншік құқығында оның мүшелеріне тиесілі болады.

Шаруа (фермер) қожалығы мүшелерінің меншігінде жеке табыс учаскесіндегі екпелер, шаруашылыққа арналған және өзге де қора – қопсылар, меллиорациялық және басқа да құрылыстар, өнім беретін және жұмысқа жегілетін мал, құс, ауыл шаруашылығына арналған және өзгеде техника мен әабдықтар, көлік құралдары, керек – жарақтар және қожалық үшін оның мүшелерінің ортақ қаражатына сатып алынған басқада мзлік болады.

Шаруа (фермер) қожалығы қызметтінің нәтижесінде алынған жемісі, өнім мен табыс шаруа (фермер) қожалығы мүшелерінің ортақ бірлескен немесе ортақ үлестік мзлкі болып табылады және олардың арасындағы келісім бойынша пайдалынады.

Шаруа (фермер) қожалықтарына арналған арнаулы салық реәимі бірыңғай жеке табыс салығы төлеу негізінде бþджеттпен айырысудың айрықша тәртібін көздейді және акцизделетін өнімдерді өндіру, ұқсату және сату жөніндегі қызметті қоспағанда, ауылшаруашылық өнімдерін өндіру, өзі өндірген ауылшаруашылық өнімдерін ұқсату және оны өткізу жөніндегі шаруа (фермер) қожалықтары қызметіне қолданылады.

Жеке меншік құқығымен және (немесе) жеке табыс пайдалану құқығымен (кейінгі жеке табыс пайдалану құқығын қоса алғанда) жеке табыс учаскелері болған кезде шаруа (фермер) қожалықтарына арнаулы салық реәимін қолдану құқығы беріледі.

Шаруа (фермер) қожалықтары осы арнаулы салық реәимін немесе салық салудың жалпыға бірдей белгіленген тәртібін дербес таңдауға құқылы.

Шаруа (фермер) қожалықтары арнаулы салық реәимі қолдану үшін жыл сайын 20 ақпаннан кешіктірмей жеке табыс учаскесін орналасқан жердегі салық органына уәкілетті мемлекеттік орган белгіленген нысан бойынша өтініш береді.

Салық төлеушінің аталған мерзімде өтініш бермеуі оның бþджеттпен есеп айырысуды жалпыға бірдей белгіленген тәртіппен жүзеге асыруға келісімі деп есептеленеді.

20 ақпаннан кейін құрылған шаруа (фермер) қожалықтары Жеке кәсіпкерді мемлекеттік трікеу туралы куәлігі алған кзні арнаулы салық реәимін қолдану құқығына өтініш береді.

Таңдап алынған салық салу реәимі салық кезеңі ішінде өзгертіге жатпайды.

Кзнтізбелік жыл бірыңғай жеке табыс салығы бойынша салық кезеңі болып табылады.

Шаруа (фермер) қожалығын жүргізуге тілек білдірген азаматтарға жеке табыс учакелері тұрақты немесе уақытша тегін жеке табыс пайдалану құқығымен ұсынылады (беріледі).

Жеке табыс (шартты жер) үлесіне құқығы бар және ауылшаруашылығы ұйымдарының құрамынан шыққан азаматтарға шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін осы ұйымдардың жерінен жеке табыс учаскелері беіледі, олардың кадастырлық бағасы шаруашылық боыйынша орташа деңгейде болуға тиіс.

Шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін жеке табыс учаскелері алған және ауылда (селода) тұрғын зйі бар азматтардың ауладағы жеке табыс учаскесі меншік құқығында сақталады, ол шаруа (фермер) қожалығы жеке табыс пайдалануының құрамына еңгізілмейді.

Жеке табыс (шартты жер) үлесіне құқығы әоқ азаматтарға шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін жеке табыс учаскелері арнайы жеке табыс қоры мен запастағы жерден беріледі.

Шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін жеке табыс учаскелері елді мекендердің жері – ауыл шаруашылығында пайдалынатын жерлер құрамынан да берілуі мзмкін.

Жері бөлінуге жатпайтын ауыл шаруашылығы ұйымдарының шыққан азаматтар шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін арнаулы жеке табыс қорының жеке табыс құрамынан жеке табыс учаскесін бірінші кезекте алуға құқылы.

Арнаулы жеке табыс қорының, ед-лді мекендерді және запсатғы жеке табыс учаскесін алудың басынм құқығын арнаулы ауыл шаруашылық білімі мен біліктілігі бар, ауыл шаруашылығында практикалық жұмыс тәәирібесі бар және сол ауданда, қалада, ауылда (селода), поселкеде тұратын азаматтар пайдаланады.

Шаруа қожалықтарына арналған арнайы салық режимі біріңғай жеке табыс салығын төлеу негізінде бюджетпен есеп айырысудың айрықша тәртібін көздейді және аксизделетін өнімдерді өндіру, өзі өндірген ауыл шаруашылық өнімдерін өткізу жөніндегі шаруа қожалықтары қызметіне қолданылады.

Жеке меншік құқығымен және жеке табыс пайдалану құқығымен жеке табыс учаскелері болған кезде шаруа қожалықтарына арнаулы салық режиміне қолдану құқығы берілді.

Шаруа қожалықтары арнаулы салық режимін қолдану үшін жыл сайын 2 ақпаннан кешіктірмей жеке табыс учаскесі орналасқан жердегі салық орнынан уәкілетті мемлекеттік орган белгіленген нысан бойынша өтініш береді.Салық төлеушінің аталған мерзімде өтініш бермеуі оның бюджетпен еспе айырысуда жалпыға бірдей белгіленген тәртіппен жүзеге асырыуға келісімі деп есептеледі.20 ақпаннан кейін құрылған шаруа қожалықтары жеке кәсіпкерді мемлекеттік тіркеу туралы куәлігін алған күні арнаулы салық режимін қолдану құқығына өтініш береді.

Таңдап алынған салық салу режимі салық кезеңі: ішінде өзгертуге жатпайды.Күнтізбелік жыл біріңғай жеке табыс салық бойынша салық кезеңі болып табылады.

Біріңғай жеке табыс салығын төлеу негізінде арнаулы салық режимін қолданатын шаруа қожалықтары салықтардың мынандай түрлерін:

Осы арнаулы салық режимі қолданатын қызметтен түскен шаруа
қожалықтарын табысынан жеке табыс салығын;
Осы арнаулы салық режимі қолданылатын қызмет бойынша
қосылған құн салығын;
Осы арнаулы салық режимі қолданылатын қызмет бойынша жер
салығын;
ҚР-ның үкіметі белгіленген қажеттілік нормативтері ішінде салық
салу объектілері бойынша көлік құралдарына салынатын салықты;
ҚР-ның үкіметі белгіленген қажеттілік нормативтері шегінде салық
салу объектілер бойынша мүлік салығын төлеушілер болып
табылмайды.

Арнаулы салық режимі қолданылмайтын қызмет түрлерін жүзеге асырған кезде біріңғай жеке табыс салығын төлеушілер кірістерімен шығыстардың, мүліктің бөлек есебін жүргізуге және жалпы белгіленген тәртіппен қызметтің осындай түрлері бойынша тиісті салық пен бюджетке төленетін басқа да мідетті төлемдерді есептеуді, салық есептілігін тапсыру мен төлеуді жүргізуге міндетті.

Жеке табыс учаскесін бағалау құны біріңғай жеке табыс салығын есептеу үшін негіз болып табылады.Жеке табыс уческесін бағалау құнын айқындау ҚР-ның жеке табыс заңдарына белгіленген тәртіппен жүргізіледі.

Біріңғай жеке табыс салығын есептеу жеке табыс учаскесін бағалау құнына 0,1% ставканы қолдану жолымен жүргізіледі.

Біріңғай жеке табыс салығын төлеу жеке табыс учаскесі орналасқан жеке табыс бойынша тиісті бюджетке екі мерзімінде:

Ағымдағы төлем ағымдары салық кезеңінің 20 қазанынан
кешіктірілмейтін мерзімде төленеді;
Біріңғай жеке табыс салығы бойынша түпкілікті есеп айырысу есепті
кезеңнен кейінгі салық кезеңінің 20 наурызынан кешіктірілмейтін
мерзімде жүргізіледі.

Төлеудің бірінші мерзімінде бірыңғай жеке табыс салығын төлеушілер ағымдағы төлемді бұдан бұрынғы салық кезеңі үшін біріңғай жеке табыс салығы бойынша декларацияда есептелген бірыңғай жеке табыс салығы жалпы сомасын Уі бөлігін кем емес мөлшерде төлейді.20 қазанға дейін құрылған бірыңғай жеке табыс салығы бойынша ағымдағы төлем есебімен есептелген салық сомасының кемінде ^ЛҺ бөлігі мөлшеріде жүргізуі 20 наурызынан кешіктірілмейтін мерзімде ағымдағы іспетті кезең үшін төлеуге тиісті жалпы сомасын енгізеді.

Шаруа қожалығы жеке табыс учаскесін басқа шаруа қожалығына жалға берген кезде тараптардың әрқайсысы осындай жеке табыс учаскесі бойынша бірыңғай жеке табыс салығын жалға беру шартында көрсетілген жеке табыс учаскесінің нақты пайдалану кезеңін негізге ала отырып есептейді және төлейді.

Жалға алушының пайдалану кезеңі жеке табыс учаскесін жалға алған айдан кейінгі айдан бастап белгіленеді.Бұл орайда жеке табыс учаскесін жалға беруден алынған (ашылуы тиіс) табыс бойынша шаруа қожалығы салықты жалпыға бірдей белгіленген тәртіппен есептейді және төлейді.

Жеке табыс учаскесі бойынша бірыңғай жеке табыс салығын есептеу мен төлеу жөніндегі міндеттеме шаруа қожалығында қалады.

Жеке табыс ресурстарын басқару жөніндегі уәкілетті орган берген жер
учаскесін бағалау құнын анықтатын актіні нотариат немесе салылық
атқарушы органдар куәландырған көшірмесін табыс етеді;
Әлеуметтік салық салаларын есептеу үшін қажетті дерекетерді
міндетті түрде көрсете отырып, қызметкерлерді алдағы салық
кезеңінде жалдау туралы мәліметтер табыс етеді.

Кесте 14. 2009 жылдың 1 қантарына Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша шаруа қожалықтары төлеген салық сомалары

мың теңге

ОҚО кіші бизнес субъектілерімен жұмыс істейтін Салық Комитетінің Басқармасы								УНП-47
	Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша 2009 ж. 1 қантарына шаруашылық фермерлерлік қожалықтар бойынша мәліметтер (мың теңге)
	(жөнделген)
№ п/п	Көрсеткіштер	Осы жылдың 1 қантарына				өткен жылдың 1 қантарына
		Барлығы	Оның ішінде			барлығы	Оның ішінде

			Жалп тәртіп	Бірыңғай жеке табыс сал.	Бөлек есеп		Жалпы тәртіпен	Бірыңғай жеке табыс сал.	Бөлек есеп
1	2	3	4	5	6	3	4	5	6
1.	Тіркелген шаруашылықтар саны	69125	5851	63274	18	67121	4806	32382	9
	Оның ішінде жұм істейтін	43823	3695	40110	18	35593	4127	31457	9
	Олардан 1) жалпы бірек меншікке негізделген біріккен шаруашылықтар	43740	3695	40027	18	35593	4127	31457	9
	2) жеке кәсіпкерлікке негізделген фермерлік шаруашылықтар	83	0	83	0	0	0	0	0
	3) Бір іс-әрекетке негіз кәдімгі серіктес ретіндегі шаруашылықтар	0	0	0	0	0	0	0	0
2.	Пайдаланған жеке табыс учас жалпы ауданы,мың га	905,7	238,4	660,4	6,9	750,4	209	536,8	4,6
	Оның ішінде жұмыс істейтін шаруа-р пайдал	849,3	192,6	649,8	6,9	512,5	184,9	309,2	4,6
	Олардан: 1) жеке меншікке негізделген	75,2	16,1	58,3	0,8	512,5	184,9	309,2	4,6
	2) уақытша қысқа мерзім пайдалануға алынған жер	22,5	5,7	16,6	0,2	0	0	0	0
	3) ҚР Жеке табыс туралы заңының 6 тар 124 баб. белгіленген жерлер	525,8	123,4	398,1	4,3	0	0	0	0
	4) ұзақ мерзімге пайдал алынған жерлер	225,8	47,4	176,8	1,6	0	0	0	0
	Олардан, қайтарымды жерлер	217,9	45,3	171	1,6	0	0	0	0
	Қайтарымсыз берілген жерлер	7,9	2,1	5,8	0	0	0	0	0
3.	Жердің бағаланған құны	58907683		58907683		92620363		92620363
	Оның ішінде жұмыс істейтін шаруашылықтар	57982160		57982160		54992903,5		54992904
	Олардан: 1)құнды бағалау акттер бойынша	39128760		39128760		54992903,5		54992904
	2) орта аудандық бағалау бойынша	18853400		18853400		0		0
4.	1 га орта бағасы (Жеке табыс Комитететінің мәліметтері бойынша)	89,2		89,2		172,5		172,5
5.	Барлық жұмысшылардың саны	91468	6935	84515	18	71827	6758	65055	14
	Оның ішінде жалдамалы	26495	317	26168	3	5142	615	4792	5
6.	Осы жылға ағымды бірыңғай жеке табыс салығы бойынша жалпы сомасы (бап 921.00.005 формы 921.00)	28991,1		28991,1		26175,2		26175,2
7.	Барлығы, есеп бойынша (921.00.001)	57982,2		57982,2		52350,4		52350,4
8.	Үнемі немесе уақытша пайдаланудағы жеке табыс учаскелері бойынша бірыңғай жеке табыс салығы (921.00.002)	57257,9		57257,9		52350,4		52350,4
9.	Екінші пайдаланудағы жеке табыс учаскелері бойынша бірыңғай жеке табыс салығы бойынша сома (921.00.003)	78,8		78,8		0		0
10.	Жалға берілген жеке табыс учаскелері бойынша бірыңғай жеке табыс салығы (921.00.004)	645,5		645,5		0		0
11.	Салықтық кезеңге жинақталмаған салық	2458,3	0	2458,3	0	1604,6	0	1604,6	0
12.	Есеп беру мерзімге бірыңғай жеке табыс салығының жалпы сомасы	57982,2	0	57982,2	0	52350,4	0	52350,4	0
13	Есеп беру мерзімге төленген бірынғай жеке табыс салығының	65032,2	0	65032,2	0	45892,1	0	45892,1	0
14	Нақты есептелген- барлығы	195010,9	7020,1	186524,8	1191	144434,3	23667	120576,8	190,5
	Оның ішінде 1) ҚҚС	1186,3	678,3	0	508	7964,8	7871,4	0	93,4
	Шығындарға жіберілетін ҚҚС бойынша					328	328	0	0
	2) табыс көзінен алынбайтын жеке табыс	645,7	421,7		224	6499,3	6499,3		0
	3) Әлеуметтік салық	78357,6	3518,1	74481,5	358	71862	3577,2	68226,4	58,4
	4) Мүліктік салық	345,8	244,8	0	101	1231	1231	0	0
	Оның ішінде: нормадан жоғары	0	0	0	0	0	0	0	0
	5) жеке табыс салығы	431,3	431,3		0	2889,7	2851		38,7
	6) Көлік құралдарына салық-барлығы	64,9	64,9	0	0	1637,1	1637,1	0	0
	Оның ішінде нормадан жоғары	0	0	0	0	0	0	0	0
	7) бірыңғай жеке табыс салығы	57982,2	0	57982,2	0	52350,4	0	52350,4	0
	Табыс көзінен ұсталатын жеке табыс салығы	29899,9	494,9	29295	110	14384,8	1474,9	12874,7	35,2
	Жеке табыс учаскелерін қолданғаны үшін төлемдер	2044,8	464,5	1580,3	0	0	0	0	0
	Суға төлемдер	15297,5	486	14699,5	112	8325,5	815,9	7503,6	6
	Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемдер	6786,6	215,6	6518	53	3890,2	345,1	3542,9	2,2
	Басқа міндетті төлемдер	1968,3	0	1968,3	0	11162,4	1071,4	10088,7	2,3
	Зенетқорларына міндетті төлемдер	51575,4	3485,4	47911	179	11942,1	1202,6	10671,9	67,6

14 Кесте мәліметтеріне қарағанда келесі қорытындыларды айтуға болады:

Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша 01.01.09ж. өткен жылмен салыстырғанда шаруа қожалықтардың саны 2007 субектісіне асты, яғни 2,9 %-ке. 2009 жылдың 1 қантарына шаруа қожалықтардың жалпы белгіленген тәртіппен салық төлейтіндердің үлесі 2001 ж. – 8,4 % болды, ал бірыңғай жеке табыс салығын төлейтіндердің – 91,5 %.

2009 жылдың 1 қантарына барлығы болып бірыңғай жеке табыс салығы облыс бойынша бюджетке 57982,2 мың тг. есептелген, ал нақтылы 65032,2 мың тг. төленген, яғни 7050 мың тг. артық (112 %) Содан кейінгі салық кезеңдерінде біріңғай жеке табыс салығын төлеуші біріңғай жеке табыс салығы бойынша ағымдағы төлем есебін және жоғары аталған құжаттарды олардағы деректер өзгерген жағдайда ғана табыс етеді.

Осы арнаулы салық режимін таңдап алған жаңадан құрылған салық төлеушілер біріңғай жеке табыс салығы бойынша ағымдағы төлем есебі мен арнаулы салық режимін қолдану құқығымен өтініш бергенен кейін 30 күнтізбелік күн жоғарыда көрсетілген құжаттарды табыс етеді.

Салықтың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің жекелеген түрлерін есептеу мен төлеу ерекшеліктері. Біріңғай жеке табыс салығын төлеушілер шаруа қожалығының басшысын және мүшелерін қоса алғанда, әрбір қызметкер үшін айлық есептік салық сомасын ай сайын есептеп отырады.

Жинақтаушы зейнетақы нормаларына міндетті зейнетақы жарнамаларын есептеу ҚР-ның зейнетақы заңдарында белгіленген тәртіппен жүргізіледі.Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақыны және жеке табыс бетіндегі көздерден су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақыны есептеу белгіленген тіртіппен жүргізіледі.

Төлем кезінде ұсталатын әлеуметтік салықтың табыс салығының, ЖЗҚ-на міндетті зейнетақы жарнамаларының, қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемнің және жеке табыс бетіндегі көздерден су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақының есептелген сомасын төлеу біріңғай жеке табыс салығын төлеу үшін көзделген мерзімдерінде мынандай тәртіппен жүргізіледі:

Ағымдағы салық кезеңінің 20 қазанынан кешіктірілмейтін
мерзімде 1 қаңтардан 1 қазанға дейінгі кезең үшін есептелетін сома
төленеді,
Есепті кезеңнен кейінгі салық кезеңінің 20 наурызынан
кешіктірілмейтін мерзімде 1 қазаннан бастап 31 желтоқсан аралығында
кезең үшін есептелген сома төленеді.

Бірыңғай жеке табыс салығын төлеушілер біріңғай жеке табыс салығы бойынша декларация табыс ету үшін белгіленген мерзімдерде:

Әлеуметтік салық бойынша декларация;
Төлем кезінде ұсталатын жеке табыс салығы бойынша есепті;
ЖЗҚ-на міндетті зейнетақы жарнамаларын төлеу жөніндегі
есептілікті;
Жеке табыс бетіндегі көздерден су ресурстарын пайдаланғаны үшін
төлемақы бойынша және қоршаған ортаны ластанғаны үшін
төлемақы бойынша декларацияны табыс етеді.

Біртұтас жеке табыс салығын есептеу базасы жеке табыс учаскесінің бағаны құны болып табылады.Оның сомасы жеке табыс учаскесінің бағаланатын құнына 0,1 % ставкасын қолдану арқылы есептелінеді.

997 жылдың басынан 1999 жылдың аралығына дейін жүрген патент түріндегі төлем, жеке табыс ауыл шаруашылық өнімдерін өндірудің негізгі құралы болып есептелінетін салық төлеушілер үшінш пайдаланған болатын.Оның енгізілуі ауыл өндірушілеріне нақты жеңілдіктердің (арнайы салық режимі) орнатылауына байланысты болады.Кейбір салықтардың орнына (табыс салығығы жеке табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, көлік құралдарына салық, әлеуметтік салық) патент негізінде оның сомасы төленеді.

1999 жылдың шілдесінде Республика Парламенті біріңғай жеке табыс салығын енгізді. Ол шаруа қожалықтары үшін орнатылып, оның мөлшері жеке меншікте немесе жерді пайдалану құқығындағы жеке табыс учаскесінің құнды бағасының 0,1 % ставкасы бойынша анықталады.

Оның төлеушілері (өзі өз) өз өндірісінің өнімдеріне өткізу кезіндегі қосымша құнға салынатын өнімдерін өткізу кезіндегі қосымша құнға салынатын салықтан, діндік өндірісінің тауарларын өткізуден алынатын пайдадан төленетін табыс салығынан босатылады.

Әлеуметтік салық шаруа қожалығының әр мүшесі, жұмысшысы және басқарушысыныа есептелетін айлық есеп көрсеткіштеріне 35 % мөлшерінде есептелінеді.Бұл көрсеткіш басқа санаттармен салыстырғанда төмен болып келеді.Сонымен қатар бұл шаруашылықтар, көлік құралдар салығынан босатылады /18/

Шаруа (фермерлер) қожалықтар үшін жеке табыс салығы салынуының жеңілдіктер мөлшері 1996 жылы 999,6 мың теңге құраған болатын, немесе ауыл шаруашылық саласының барлық жеңілдіктерінің 23,9 %, ал 2006 жылы оның сәйкесті мөлшері -131 млн. Теңге немесе 31,5 %.

Қазақстан Республикасының Үкіметімен қолданылатын тек шаруа қожалықтары бойынша жеңілдіктер 1996 жылдан бастап 2006 жылға дейін 130,3 млн. теңгеге көбейді.

Заңды тұлғалар бойынша осы мерзім ішінде салық салыну жеңілдіктерінің мөлшері 89,7 рет өсті (кесте 15)

Сурет 7. ҚР а/ш өнім өндірушілердің арнайы салық режимі

Бірақ та 2001 жылғы «Жеке табыс туралы» жаңа заңның қабылдануына дейінгі орнатылған базалық ставкалар өндірістің нақты жағдайларын көрсете алмады және инфляцияның көтерілуі мен тағы басқаға байланысты қайта қаралған болатын.

Бұл есептің шешімі күрделі болып келеді, өйткені ұлттық өнімнің мөлшері тұрақты бола алмайды, ол әртүрлі көптеген факторларға, ең алдымен, экономика жағдайына байланысты мемлекет салық саясатын өзгертіп отырады.

Кесте 16.. Байдібек ауданы бойынша ОҚО Салық Комитетінің мәліметтері.

	Исх.№ 26.07.2009г.
	БАЙДІБЕК АУДАНЫ БОЙЫНША МӘЛІМЕТТЕР
	01.01.2009 ж. шаруашылық қожалықтар бойынша Байдібек ауданының мәліметтері								УНП-47
	(өзгертілген )							мың тенге
№ п/п	Көрсеткіштер	Осы жылдың 01.01.09 ж.				өткен жылдың 01.01.2008 ж.
		Бар лығы	Оның ішінде			Бар лығы	Оның ішінде

			Жал пы тәртіппен	Бірынғай жер	Бөлек есеп		Жалпы тәртіп	Бірыңғай жер	Бө лек есеп
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
1.	Тіркелген шаруашылықтар саны	991	703	288	0	430	415	15	0
	Оның ішінде жұмыс істейтін	824	536	288	0	269	254	15	0
	Олардан 1) жалпы біреккен меншікке негізделген біріккен шаруашылықтар	0	0	0	0	0	0	0	0
	2) жеке кәсіпкерлікке негізделген фермерлік шаруашылықтар	991	703	288	0	430	415	15	0
	3) Бір іс-әрекетке негізделген кәдімгі серіктес ретіндегі шаруашылықтар	0	0	0	0	0	0	0	0
2.	Жеке табыс учаск. жалпы ауданы, мың га	187,6	139,6	48	0	136,8	131,42	5,38	0
	Оның ішінде жұмыс істейтін шаруашылықтар пайдаланатын	160,2	112,2	48	0	109,6	104,22	5,38	0
	Олардан: 1) жеке меншікке негізделген	26,4	20,82	5,58	0	26,2	20,82	5,38	0
	2) уақытша қысқа мерзімге пайдалануға алынған жерлер	0	0	0	0	0	0	0	0
	3) ұзақ мерзімге пайдалануға алынған жерлер	161,2	118,78	42,42	0	110,6	110,6	0	0
	Олардан, қайтарымды жерлер	161,2	118,78	42,42	0	110,6	110,6	0	0
	Қайтарымсыз берілген жерлер	0	0	0	0	0	0	0	0
3.	Жердің бағаланған құны	425566		425566		43383		43383
	Оның ішінде жұмыс істейтін шаруашылықтар	425566		425566		43383		43383
	Олардан: 1)құнды бағалау акттер бойынша	46583		46583		43383		43383
	2) орта аудандық бағалау бойын	378983		378983		0		0
4.	1 га орта бағасы (Жеке табыс Ком. мәліметтері бойынша)	51		51		51		51
5.	Барлық жұмысшылардың саны	2176	1857	319	0	664	629	35	0
	Оның ішінде жалдамалы	0	0	0	0	0	0
6.	Осы жылға ағымды бірыңғай жеке табыс салығы бойынша жалпы сомасы (бап 921.00.005 формы 921.00)	212,8		212,8		21,69		21,69
7.	Барлығы, есеп бойынша (921.00.001)	425,6		425,6		43,38		43,38
8.	Үнемі немесе уақытша пайдаланудағы жеке табыс учас бойын бірыңғай жеке табыс салығы (921.00.002)	425,6		425,6		43,38		43,38
9.	Жалға берілген жеке табыс учаскелері бойынша бірыңғай жеке табыс салығы (921.00.004)	0		0		0		0
10.	Салықтық кезеңге жинақталмаған салық	76,1	0	76,1	0	7	0	7	0
11.	Есеп беру мерзімге бірыңғай жеке табыс салығының жалпы сомасы	425,6	0	425,6	0	2,2	0	2,2	0
12	Есеп беру мерзімге төленген бірынғай жеке табыс салығының	227	0	227	0	15,6	0	15,6	0
13	Нақты есептелген- барлығы	3270,9	2097,9	1173	0	1109	980,3	128,7	0
	Оның ішінде 1) ҚҚС	493,2	493,2	0	0	260	260	0	0
	Шығындарға жіберілетін ҚҚС бойынша	13	13	0	0	209,8	209,8	0	0
	2) табыс көзінен алынбайтын жеке табыс	74,2	74,2		0	154	154		0
	3) Әлеуметтік салық	1737,6	1131,6	606	0	385	315,8	69,2	0
	4) Мүліктік салық	171	161,7	9,3	0	58	33	25	0
	Оның ішінде: нормадан жоғары	9,3	0	9,3	0	25	0	25	0
	5) жеке табыс салығы	29,6	29,6		0	81	81		0
	6) Көлік құралдарына салық-барлығы	50,6	44,7	5,9	0	22	13,9	8,1	0
	Оның ішінде нормадан жоғары	5,9	0	5,9	0	8,1	0	8,1	0
	7) бірыңғай жеке табыс салығы	228,2	0	228,2	0	2,2	0	2,2	0
	Табыс көзінен ұсталатын жеке табыс салығы	154	40	114	0	117	96,8	20,2	0
	Жеке табыс учаскелерін қолданғаны үшін төлемдер	229,9	89,9	140	0	0	0	0	0
	Суға төлемдер	39,3	19	20,3	0	3	3	0	0
	Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемдер	63,3	14	49,3	0	25	21	4	0
	Басқа міндетті төлемдер	0	0	0	0	1,8	1,8	0	0
	Зенетқорларына міндетті төлемдер	1444,9	420,6	1024,3	0	0	0	0	0

16 Кестеге қарағанда Байдібек ауданында барлығы болып 991 жеке кәсіпкерлікке негізделген шаруа қожалықтары тіркелген, оның ішінде 824 жұмыс істейтін. Олардан 288-і бірыңғай жеке табыс салығын төлейтіндер. Осылар бойынша 01.01.2006 ж. 425,6 мың тг бірыңғай жеке табыс салығы есептелген, бірақ осы кезеңге – 227 мың тг. төленген, ол есептелгеннен 53 % және өткен жылдан қалған- 76,1 мың тг. қарыз болып. Бұл мәліметтер ОҚО Салық Комитетінен алынған.

III. Нарық қатынастарының даму кезіндегі жеке табыс

салығының жетілдірілуі

3.1. Жеке табыс салығының қазіргі кезден даму жолдары

Жеке табыс салығының мақсаты-жерді экономикалық әдістерді пайдалану арқылы үнемді қамтамасыз ету болып табылады және ол бюджеттің кірісін жеке табыс құрылымын жетілдіру, жерді құнарлау оны қорғау шараларын жүргізу,сонымен қатар территорияны әлеуметтік -мәдени дамыту үшін қалыптасады.

Салық объектісі жеке табыс учаскесі болып табылады. Жеке табыс салығының төлеушілеріне жеке және тұрақты жеке табыс пайдалануындағы жеке табыс учаскелері бар жеке және заңды тұлғалар болып табылады.Жеке табыс салығының мөлшері жеке табыс учаскесінің сапасына, орналасқан орнына, және сумен қамтамасыздығына байланысты анықталады,бірақ та ол жеке табыс иеленуші және жерді пайдаланушының шаруашылық және басқа да қызмет нәтижелеріне байланысты жүрмейді.

Жеке табыс салығы жеке табыс учаскесінің бір өлшеміне жылық белгіленген төлемдері түрінде төленеді.Оның базалық ставкаларын жеке табыс ресурстарын басқару Мемлекеттік Агентігі дайындайды және оны үкіметке ұсынады, осы ставкаларға коэффициенттер де осы жолмен бекітіледі.

Инфляцияға байланысты 2002 жылғы жөндеу коэффициенті 1,57 енгізілген.

Елді мекенді жерлер, өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және орман қоры, су қоры ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлері, сауықтыру, рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жерлер құрамына кіретін ауыл шарауашылық мақсатындағы жерлерге орнатылған ставкалар бойынша салық төлейді.

Оңтүстік Қазақстан облысының кейбір жеке табыс санаттары үшін жүргізілген есептер нақты қорытынды жасауға мүмкіндік берді.Жеке табыс салығында оның жеке табыс мүмкіндік берді.Жеке табыс салығының оның жеке табыс құнына байланысты анықталу принциптері, оның мөлшері өндіріс қабілетінің ауыл шаруашылық мамандығына, табыстылығына байланысты нақты белгілеуіне қолайлы жағдай тудырады және жердің үнемді пайдалануына әсер етеді.

Қазіргі кезде шаруашылықтар әртүрлі экономикалық жағдайда қызмет етеді.Жүргізген талдаулар қазіргі пайдаланатын жеке табыс салығының механизмі әртүрлі табиғи жағдайда қызмет ететін ауыл тауар өндірушіліергнің табыстарына әсер ете алмайды,сонымен қатар ауыл тауар өндірушілер пайдасындағы жеке табыс салығының үлесі өте төмен болып келеді.

Бонитет арқылы ауыл шаруашылық жерлеріне салық ставкаларының анықталуы қазіргі кезде өз мәнін жоғалту барысында. Осы жерлерде жерді үнемді пайдалану мақсатымен ұсыныс және сұраныс есептелінуі қажет.

Қазақстан Республикасындағы жеке табыс салығы жердің нормативті бағасына қатынасты үлесі мақта зоналарында 0,002 %, ал богарлы және қара топырақты жерлерінде 0,03-0,07 %

Қазақстанда жеке табыс салығының деңгейінің төменділігін келесі кестеден көруге болады. (кесте 17)

Кесте 17. Жеке табыс салығының үлесі

Мемлекет

Жалпы өнім құнына байланысты үлесі,%

Жердің нормативті бағасына байланысты үлесі,%

Абсолюттік бағасы доллар /га

Қазақстан Қырғызстан Өзбекстан

Ресей

АҚШ

Дамыған батыс мемлекеттер

0,10 3,5

—

2,5 6,4

4-12

0,01 2,5

—

2,0 1-2 1-3

О,1-1,4 0,1-2,0 0,4-3,4 10-120 44-62 40-100

Сонымен, жерге салық салынуға кез келген қозғалымсыздыққа оның құнына байланысты салық салыну механизмін пайдалануға қажеттілік пайда болды, яғни жеке табыс салығының ставкасын жердің нарықты бағасына қатысты анықтау қажет, ал егер жеке табыс нарығы жеткілікті дамымаған жағдайда оның нормативті бағасына байланыстырылуының қажеттілігі пайда болды.

Тек ауыл шаруашылығы үшін пайдаланатын жеке табыс учаскелері ғана салық ставкаларын белгілеу қажет, өйткені сол жеке табыс учаскелерінде жердің құнарлығы және ауыл шаруашылық өнімдеріне ағымдағы бағаның өзгеруінебайланысты табысты бағалауға мүмкіндік пайда болады.Осыған байланысты, әділетті жеке табыс салығын орнатуға болады.Ал тұрғын үй учаскелерін алатын болсақ, мұнда жеке табыс салығының ставкаларын жергілікті басқару органдарына орнату құқықтарын білу беру қажет.

Мұнда мекен-жай, жеке құрылыс, сол жай және т.б. жеке табыс учаскелеріне пайдаланатын жеке табыс учасмкелеріне жеңілдік салық салынуға тиым салу қажет.Жеке табыс салығына жеңілдік жердің енгізілуі тоқталғаны жөн, өйткені жеке табыс учаскесіне құқығы бар субъектілерді жерді үнемді пайдалануына ынталандыра алмайды.Жеңілдіктер ретіндегі жеке табыс төлемдері мемлекет пен басқа көздерден жинала бастады.Бұл әділеттілікке әкеле алмайды, себеі бұл жеңілдіктердің төленуі жалпы қоғамға және оның мүшелеріне түседі.Қазіргі кезде ТМД елдерінің ішінде Қазақстан Республикасының жеке табыс салығының мөлшері өте төмен.Біраз, бұл мәселе қаралуды талап етеді./19/

Жеке табыс салығының мөлшерін тек жеке табыс учаскесінің сапасы, орналастырылуы және сумен қамтамасыз етуінен ғана емес, сонымен қатар әр жылғы сатылған өнімнің бағасы мен көлеміне байланыты анықтау дұрыс.Жергілікті маслихаттардың жеке табыс салығының ставкаларының мөлшерін өзгерту құқығын кеңейту қажет.

Олар келесі шарттарға байланысты:

Біріншіден, Жанар май, көлік қызметтерінің кенет қымбаттан,уы тұрғылықты пункке жақын немесе тұрғылықты жерде орналасқан жеке табыс учаскелерінің құнын көтерді;

Екіншіден мемлекеттік емес ұжымдық агро құрылымдардың жеміс-жидектердің бағасының көтерілуіне алып келеді;

Үшіншіден, халық санының әртүрлі пунктерге байланысты жеке табыс учаскелерінің бағасы өзгереді.

Сонымен, жеке табыс массивтері өткізу нарығынан және өндірістік инфрақұрылымнан ажыратылған, бірақ та топырақтың құнарлығы мен және де тұрақты өнім алуға мүмкіндігімен сипатталады, бірақ та көлік тасымалдау шығындарының артуына байланысты толық потенциалын жүзеге асыра алмайды.

Жеке табыс салығын бекітуде шешуші рольді экономикалық факторлар алады.

Республикада қазіргі таңда жерді экономикалық бағалау және жеке табыс кадастрының нақты ренталық төлемдер бекіту үшін ашық базасы жоқ деп есептеуге болады.

Жеке табыс сапасы және есебінің сипаттамасы соңғы жеке табыс бағалау (туралы) туры бойынша алынады. Қазір жеке табыс салығын алу процесінде тек шаруашылықтарда емесдолығымен аймақтар бойынша жерді бағалауда кемшіліктер бар.Осыған байланысты жерді бағалау мен қоса шаруашылықтың экономикалық жағдайын ескере отырып, жеке табыс салығының объективті ставкасын бекіту қажет.

Жергілікті маспихаттар базалық ставканың 30% шегінде жеке табыс салығының ставкаларымен төмендетуге немесе ұлғайтуға құқығы болады.

Республикада жеке табыс нарығының дамуы бойынша жеке табыс салығы жайлы сұрақтар дамушы елдердегідей шешіледі.Әрбір жеке табыс учаскесі нарық заңдарына сәйкес нақты ақшалай бағаға ие болады, ал жеке табыс салығының ставкалары жердің ақшалай базасының өсуінің %ретінде есептелінеді.

Жеке табыс салығының экономикалық табиғи, кез-келген басқа салықтардың түрлері сияқты, қосымша өнім болып табылады.

Осыған байланысты жеке табыс салығын ауыл шаруашылық тауар өндірушілерден дифференциалдық рента алудың механизмі ретінде қарастыру қажет.

Республика территориясында алдағы ауыл шаруашылық дақылдарын өндіретін зоналар бойынша ауыл шаруашылық тауар өндірушілерді топтарға бөлу негізінде жер-салықты зоналарды анықтау.

Қазіргі таңдағы жеке табыс салығының негізіне жердің биологиялық бағасы оның құнды бағасының нәтижелері алынған. Алдағы уақытта барлық мемлекеттерді қолданылатындай жеке табыс салығын оның нормативті немесе нарықтық құлынан пайыз есебінде ашуға қажеттілік пайда болады.

Жеке табыс кадастры, жердің экономикалық бағасы секілді жеке табыс салығының нақты ғылыми ставкаларын анықтау үшін соңына дейін объективті базасын жасау қажет.Бұл мәліметтер әр жыл сайын түзетілуі тиіс, ал жеке табыс бекіту органдарына жеке табыс учаскелерін бөлу барысында ұсыныстарды беріп отыру қажет. Ол жерге не егу керек, қашан егу керек.Бұл есептік көрсеткіштерді жеке табыс учаскелерінің шынайы, нақты бағасын анықтау үшін пайдалануға болады.

Суармалы жерлерді дамытуда маңызды өрттің бірі су қолданудың төлемді бөлу жүйесі болып табылады.Қазіргі кезде әрекет етуші ставкаларды қайта қарау қажет, себебі олар сәйкес құралдарды қолдану, суды жеткізу, мал шаруашылығын дамыту базасын құруға байланысты шығындарға негізделген.Сол себепті бір ауыл шаруашылық зонасында немесе аймақтарында суға төлемнің ауытқулары болуына әкелді.Суғаруға қажет судың ставкасын анықтауға әлеуметтік, экономикалық, биологиялық,географиялық шарттарды, аймақтардың мамандандырылуын, су көздерінің аймақтығын, егу сапасын, тұрғын жерлердің алыстығын, жолының қауіпсіздігін,өңделетін өнімдердің биологиялық ерекшеліктерін, республикада арнайы ауыл шаруашылық салаларда құру қажеттілігін ескеру қажет. Агро өндірісте суды қолдануға төлем ғылыми негізделуі тиіс.

Бұл заңда экономикалық, әлеуметтік қатынастардың барлық жақтары көрсетілген.

Жерге төлемдер құнарлығын көтеру үшін іс-шараларды жүргізуге, бюджет қалыптасуы мен экономикалық әдістерді тиімді және үнемді қолдануды қамтамасыз етуге бағытталған.

Ауыл шаруашылықтан тыс мақсатқа құнарлы жерлерді қолданбау мақсатында бұл шартты бұзуды жауапкершілікті күшейту қажет.Ауыл шаруашылық жерлерді жеке табыс иеленуші ауыл шаруашылық мақсаттан тыс қолданса жергілікті бюджетке айыппұл немесе белгілі бір мөлшерде салық төлеуі тиіс.

Нарық жағдайында ауыл шаруашылық кәсіпорындар құрылу кезеңінде қиын қаржылық жағдайдан шығу үшін келесі талаптар ұсынылады:

5 га суармалы жері және 100 га суармалы емесе жерлері бар
шаруашылықтарды салық төлеуден босату;
20 бонитет балға дейін бағаланған жерлерді толық салық
салудан босату. Бұл шаралар ұзақ мерзімге (кемінде 10 жылға)
жасалынуы қажет.

Жоғарыда көрсетілген қағидаларға сәйкес салық салу жүйесін құру үшін мына келесі талаптар қажет:

— Салық шарты толық анықталуы қажет. Бұл салық төлеушіге өз
іс-әрекетін жоспарлауға, қаржы нәтижесін болжамдауға мүмкіндік
береді.Бұл талап жаңа коммерциялық құрылымды немесе агро бизнес
кәсіпорындардың жаңадан құрылуына зор маңызын тигізеді.Салықтың
толықсыздығы немесе анық еместігі кәсіпкерлік қызметтің тәуекелін
күшейтеді және кәсіпкердің іскерлік белсенділігін кері әсер етеді;

— Салық салу мерзімдері салық төлеушінің қажеттілігін
максималды қанағатгандыру қажет.Бұл талап олардың қаржы
мүмкіндігінен шығады.Бұл әсіресе ауыл шаруашылық өндіріс үшін аса маңызды,себебі оның жыл суандығына байланысты ақша қағидалары тұрақты түрде түспейді.

Салық салу әдісімен төлем сомасы салық төлеушіге түсінікті, айқын болуы тиіс.Бұл жағдайда бұзған жағдайда салық органдарына ауырпашылық көбейеді, салық төлеуші мен олардың арасындағы қайшылық көбейе түседі.Қазақстанның салық заңдылығының кейбір жағдайының схема түрінде болуы салық қызметінің көптеген заң актілері мен миструкцияларын туындатады;

— Салықты жинау шығындары минималды болуы тиіс.Бұл талап кез-келген жүйеге әмбебап болып келеді және оның тиімділігін анықтайды.

Қазақстан Республикасында әрекет етуші жеке табыс салығы жүйесі болашақта жетілдіруді қажет етеді.

Дамыған нарық жағдайында мемлекеттік жерді қолға алған кезде барлық ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілер біріңғай және барлық шаруашылықтарға бірдей жеке табыс салығын төлеу керек.Бұл жеке табыс салығының негізіне «Жеке табыс салығы» деген 1991 жылғы 19 желтоқсан айындағы Қазақстан Республикасының Заңындағы ставкалары алынуы қажет, олар 1991 жылдың орта біолігінің 2006 жылдағы теңгеге қатынасты қайта есептелу арқылы жүргізілуі тиіс.1991 жылғы ставкалар халықпен қатал талқыланып барлық құрылымдармен тегіс құралған болатын.Бұл ставкалар ауыл шаруашылық бірліктердің қайта қаржыландыруын қамтамасыз ете алады.

Жаңа жеке табыс салығының қолайлы жиналуы үшін оның ақшалай формасы мен өнімнің кейбір түрлеріне натуральды формада жүргізуінің қажеттілігі пайда болды.Өйткені мемлекетке, армияға, медициналық мекемелерге және т.б. ұйымдарға натуральды өнімдер қажет.Мемлекет бұл мақсаттар үшін үнемі керекті өнімдерін әртүрлі пенделер арқылы, оның делдалдық қызметін қаржыландыру ақылы сатып алуға мәжбүр болады.

Мемлекетке салықтың натуральды формасында бюджетке түсуі арзанға түседі және тауар өндірушілерге де қолайлы жағдай туғызады.

1991 жылы «Жеке табыс туралы» Заңның шығарылуы барысында бұл идея қозғалған болатын, бірақ ол жүзеге асырыла алмады, өйткені аграрлық сұрақтар туралы комитет мұндай салық жаңа экономикалық қатынастарға жатпайтындығы туралы шешімге келді.Сонда да қазіргі кезде салық салудың мұндай әдістері қайта қаралуы тиіс.

Жеке табыс салығының материалды түрде төленуі ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілердің жағдайын жеңілдетеді.Қазіргі кезде әртүрлі делдалдық мекемелердің ауыл өнімдерін нарық бағасының жартысына дейін құнын алып қоятыны ешкімге құпия емес.

Осыған байланысты қазіргі жағдайда барлық ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілер үшін олардың құқықтық және ұйымды-шаруашылық құрылымына қарамастан жеке табыс салығының ставкасын, оларды төлеу мәселелерін қайта қарауына қажеттілік пайда болды.

Ауыл шаруашылық сокторы қай жерде де экономикалық ең осал тұсы болып табылады.Мемлекеттік бюджеттің үлкен бір бөлігі осы секторда дотациялауға кетеді.Сонымен бірге, ауыл шаруашылығы еліміздің экономикасының стратегия оның жеке меншікке берілуі терең ойластыруды талап етеді.Елдің азық-түлік қауіпсіздігі бұл секторға тікелей байланысты.Мемлекеттік басқарудың тиімді болуымен ауыл өндірісіне мемлекет тік қолдану шараларының көбірек бағытталуына ерекше көңіл бөлінуге тиіс.

Агроөндірістік кешенді дамытудағы маңызды басым салалар:

Жеке табыс қатынастары, су пайдалану,мол шаруашылығы, өсімдік шаруашылығы, егін алқаптарын тиімді пайдалану, ауыл шаруашылық машиналарын жасау,несие беру, салық саясат,ақпараттық-маркетинг жүйелері.Салалық шаруашылықтарды қордаланған мәселелерді кешенді шешу жолдары мемлекеттің «Ауылды қолдау» бағдарламасында көтерілді.

Қазақстанның барлық аймақтарының ерекшеліктерін ескере отырып, агроөндірістік кешеннің тиімді дамуына қол жеткізуге болады.Агроөндірістік кешеннің негізгі мақсаты- тұтынушыларды сапасы және арзан өнімдермен қамтамасыз ету.

Агроөндірістік кешенді құру төмендегідей қажеттіліктерге байланысты туындайды:

¥сақ шаруашылықтарды ірі — шаруашылықтаға біріктіру;
Аймақтарда қайта өңдеу өнеркәсіптерін ұйымдастыру;
Тұтынушыларға дайын өнімдерді сату жүйесін қалыптастыру;
Сонымен қатар аталмыш сектордың ауыл шаруашылық

тұрғындарын жұмыспен қамтамасыз ету мүмкіншіліктерін де ұмыспау керек.Ауыл адамдарының еңбек етуге құштарлығы жетіліп артылады, сол сбепті мемлекеттің міндеті — осы қажеттілікті қанағаттандыру үшін барлық мүмкіндік жасап,оның негізін қалау.

Жерге жеке меншік ауылдағы нарықтық қатынастарды қалыптастырудың ең бір өзекті мәселесі.Қазақстан өзіне ыңғайлытәсілде қалады, яғни жерді сатып алуға немесе жалға алуға болады.Жердің құлын өлшеу әдісі мен коффициенті жасалынды.

Жеке табыс тек қана жерде жұмыс істейтіндерге берілуі керек.Үстіміздегі жылдың 27-тамызында Парламент қарауына Жеке табыс кодексінің жобасы талқылауға ұсынылды.Оның мәнісі мына факторлармен айқындалған:

біріншіден, жерді пайдалануға 49 жылға құқық берілді.Шетел
азаматтары жерді жалға 10 жылға пайдалануға мүмкіндік алады;
екіншіден, ауыл шаруашылығына арналған жерлер жалға ақылы
түрде беріледі және аманат есебінде оның сатып алу бағасының 50%
төленгеннен кейін ғана пайдаланылады;

— үшіншіден, жеке табыс төлемдерінің бір ғана пайдаланушының қолында
ғана шоғырланып қалмауы үшін, бір адамға берілер жеке табыс телімінің шегін
ұлғайту жоспарланып отыр.

— Оралмандар үшін жеке табыс мимиграциялық жеке табыс қоры мен әкімнің
арнайы қорынан бөлінеді.Жеке меншікке алу немесе жалға пайдалану
мүмкіндігі ұлғайған соң, аул өз тұрғылықты өнерінен кету немесе
кетпеу жайлы жылдап ойлай бастайды.Екінші жағынан, жерді сатып
алу барысында теңгермелік принципке сақталына ма?

Қазақстандағы жердің 67 % пайызы мол, жартылай шөлейт сор болып табылады.Біздегі олигархтың әлі бөліске салмаған бір ғана нысан болса, ол жеке табыс болып табылады.

Суды пайдалану мәселесі жермен тығыз байлансыты. Село тұрғындары үшін бүгінгі тарифтер тым жоғары, соның нәтижесі ретінде су беруді ұйымдастырушы ұйымдар каналдар мен су құрылыстарын жұмыс қалпында ұстап, гидромелиморитивтік кешендері жөндеуден өткізуді дұрыс жолға қоя алмай отыр.Ол үшін қаржы тартудың мемлекеттің бағдарламасын жасап, бұл іске шетелдің мұнай компаниялары мен отандық инвесторларды тарту қажет.

Кенжелеп қалған селолар мемлекетіміздегі кезек күттірмес мәселесі.Мұндай селолардың тұрғындарын таза аудандағы орналасқан, құнарлы жері мол, тауар өткізу рыноктары бар, көлік-коммуникация жүйелермен байланысы жолға қойылған аудандардағыдай қамтамасыз етудің болашағы зор. Үкімет бірінші кезекте осындай аудандарды қаржыландырады.Сонымен қатар миграция процесін де реттеу қажет.Ең бастысы, село адамдарды тек қалаға емес, сонымен бірге көршілес отырған құнарлы жерлері бар елді мекендерге де қоныс аударуда.Бұл, заңды процесс, ауылдықта өздеріне жақсы әлеуметтік жағдай жасаған және жұмыс істеп,отбасын асырауға мүмкіншілік беретін аудандарға ұмтылмақ.Бүкіл Қазақстанның территориясы жеке табыс телімдеріне бөлінеді, сол арқылы депрессивті аудандар анықталады. Негізгі көрсеткіш есебінде ауданның экономикалық жағдайы мен оның қуаты алынады.

Өнімнің сапасы ауыл шаруашылығына ең қажет көрсеткіш, өйткені өміріміз, денсаулығымыздың қауіпсіздігі, болашағымыз ішіп-жеген тағамымызбен тікелей байланысты.Бүгінгі таңда елімізде тағамданудың қауіпсіздігі жөнінде мәселе өткір қойылып отыр.Осыған сай бұрынғы кездері жинақталған ветерианарлық және санитарлық бақылау, мол және өсімдік аурулары мен күресу саласындағы бүкіл тәжірибелі қайтадан бір жүйеге келтіріп пайдалану, стандарттар мен технологиялық шаралармен жұмыс жасау сапасын арттыру және жақын уақыттарда оны әлемдік стандарттарға сәйкестендіру керек.Осы бағытта қазір жұмыс жүргізіліп жатыр, жақында «Ветеринария туралы» Заң қабылданды. Бұл дегеніміз — әлемдік үндіске бағыт алу, тағамның қауіпсіздігі жайлы мәселе бүгінде әлемнің барлық елдерінде көтерілуде Қазіргі таңда ауыл шаруашылығы шығарған өнімнің санына есес, сапасына назар аударуда, сондықтан қайта өңдеу өндірісін жолға қою да керек күттірмес дүние.Ол үшін бөлек несие беру жүйесін халықтың қолы жететін дәрежеге сәйкестендіріп, техника мүшелігін одан арқылы өлімнің өз құнын арзандаттыруға қол жеткізуге болады.

Болашақта салық жүйесінің негізіне әр бір салықтың тауар және қызмет өндірушілерінің экономикалық іс- әрекетіне әсерін белгілеу принципін орнату тиіс. Сонымен бірге, салық салуда салықтардың екі тобын белгілеу тиіс:

тікелей немесе шартты тұрақты ( мүлік салығы, бабиғи ресуртарын пайданғаны үшін салық, жекеше қызмет түрлеріне салынатын салықтар)- бұл салықтар өндіріс көлемінің ұлғауюына қарай салықтық басымды төмендетуге мүмкіндік береді;
шартты ауыспалы (жаңама) салықтар (табыс салығы, ҚҚС, акциз)- бұл салықтар прогрессивтік ставкаларын қолдана отырып тауар өндірушілердің экономикалық нәтижелерін теңдестіру керек.

Мемлекеттің аграрлық саладағы салық саясаты барлық тауар өндірушілеріне тең экономикалық жағдайларын қамтамасыз етуге бағытталуы тиіс, яғни шаруа қожалықтарының тиімді жұмыс істеуіне ынталандыру тиіс. Мемлекеттің агросекторындагі салық саясаты келесі функцияларды атқаруы тиіс:

әр түрлі құнарлы жермен және табиғи-экономикалық жағдайларында (рынокқа қарай орналасуы) қызмет ететін барлық а/ш тауарларын өндірушілері үшін бірдей экономикалық жағдай жасауы тиіс;
экономиканың аграрлық секторы жалпымемлекеттік шығындарының белсенді элементі болуын қамтамасыз ету тиіс;
агросектордың даму қарқынын реттеу және дамытуға жағдай жасау тиіс.

Жеке табыс салығы көмегімен а/ш өндірушілердің арасындағы тек айырмашылық реттелуі тиіс емес, сонымен бірге нашар, құнарлығы төмен жерлерді жақсартуға және басқа да мемлекеттік реттеу іс-шараларына кеткен шығындары а/ш саласы бойынша орташа пайданың бір бөлігі есебінен қаржыландырылуы тиіс.

Демек, а/ш секторында салық салудың объектілеріне жеке табыс ресурстары мен өндірушілердің табысы салынуы тиіс.

3.2. Нарық жағдайында жеке табыс саясатының жетілдірілуі

Қазіргі таңда бүкіл Қазақстан халқын толғандырып отырған мәселенің бірі — ол жерге жеке меншік институтын қалыптастыру жағдайы.Республика Президентінің 2006 жылғы сәуір айында Қазақстан халқына арнаған жолдарында ауылды түлету мен ауыл шаруашылығын өркендету бағытында көтерген мәселелері қалың жұртшылық көкейінен шығып, қоғамда серпіліс туғызғаны анық.

Ауылды өркендетудің басты факторы өнеркәсіп кешенін тұрлаулы, әрі серпінді дамытудың негізі- жеке табыс қатынастары реформасын байыбына жеткізуге тіреліп отыр.

Қазақстан Республикасы Жеке табыс кодексінде жерді иелену түрлері-ұзақ мерзімді (49 жыл) жалға беру немесе жеке меншікке бірден сатып алу және де жеке табыс құнын бірнеше жылда бірте-бірте сатып алу деп көрсетілген.

Жеке табыс қандай функциясын атқарса да табиғи объект болып қала береді.Жердің табиғи қасиеттері-оны пайдалану құқығына экологиялық пайдалану құқығына экологиялық сипат, мазмұн береді.Жердің ауыл шаруашылық өндірісінің мәңгілік құралы болуы да оның табиғи болмысынан туындайды.

Жеке табыс заңы әлеуметтік табиғи заңдылықтарын қоғам өміріндегі маңызын ескере отырып, жеке табыс қорын әртүрлі санаттарға бөледі.

Заңның экологиялық мәні бар жерлерді ерекше санатқа жатқызып, басқа жерлерден оқшаулап, тек мемлекет меншігі ретінде қарауы, оның экологиялық мазмұнын айқындай түседі.

Заңның жерге мемлекеттік меншікті табиғи кешендерді ажырамас бөлігі, жалпы ұлттық игілік ретінде шаруашылыққа пайдалануға жатпайтын жеке табыс санатарын ерекше қорғаумен байланыстырылуы кездейсоқ жағдай емес.Ерекше қозғалатын табиғи аумақтардың жері заттық құқықтардың объектісі түгілі, табиғи ресурстың өзіне де жатпайды.

Жердің табиғи ресурс ретіндегі функцияларды жеке табыс қорын санатарға бөлудің дербес мәні бар негіздерін жатады.Осыған орай, жеке табыс қоры ауыл шаруашылығының арналған жерге, елді мекендердің жеріне, өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс, өзге де ауыл шаруашылығына арналмаған жерге бөлінеді.сонымен, жеке табыс қоры жердің табиғи ресурс, заттсыз құқық ретіндегі жалпы объектісіне, ал жеке табыс санаттары топтық объектісіне жатады.Жеке табыс жөніндегі басқару, қорғау, мүліктік қатынастардың өзара байланыстылығы, үйлесімділігі, тұтастықтың шеңберіндегі ерекшеліктері жердің құқықтың режимінің мазмұнын құрайды.

Ғылыми әдебиетке жеке табыс режимінің жарты ғасыр бойы жердің құқық объектісі ретіндегі сипатын айқындайтын негізгі теориялық түсінігі ретінде қаралуы кездейсоқ емес.Жеке табыс қорын басқару,қорғау, жеке табыс қорының бөліктерінде заттсыз құқықтарды жердің құқықтық режимінің элементтері ретінде қарауға қазірде толық негіз бар.

Элементтердің бір-біріне күрделі әсерінің нәтижесінде, құқықтық режимнің құрамында олар жаңа сапалық сипатқа ие болады.Жердің меншік иелеріне жерді қорғау мақсатында әртүрлі міндеттер жүктеледі, жердің сапасына зиян келтіретін әрекеттерге тыйым салынады.Өз кезегіне оргай, жерді қорғау саласындағы міндеттер жерді пайдалану, билік ету құқығын шектейді.

Мұндай әдіс жерді пайдалану бағасын анықтауда қиыншылықтар туғызады.Қазіргі кездегі жеке табыс қатынастары нақты жеке табыс нарығын қалыптастыра алмайды.

Қазақстандағы қазіргі кездегі бал бонитет пен климаттың және орналасқан орнына байланысты жердің сапасымен анықтайтын жеке табыс салығы өндіріс факторы ретінде жердің бағасын көрсетпейді.нарық жағдайында жеке табыс құнына отек қана агроклиматтық шарттар емес, сонымен бірге экономикалық факторлар да әсер етеді, олар:

— Өндіріс құрылымы, бәсекелестің күрделі жағдайын да басқарушының қызмет ету қабілетідехникалық қамтамасыздық, өткізу және өндіріс нарықтарына жақындығы және басқа маңызыды факторлар.Олардың ауыл шаруашылық кәсіпорындарына жекеше пайдаланудың қажеттілігі пайда болады.

Осыған байланысты, әр нақты тауар өндіруші үшін жердің бағасы жеке түрде анықталуы қажет, жеке табыс салығын төлеу үшін оның заказы бойынша немесе кепілдемелік операцияларды жүргізетін биліктердің заказдары бойынша жүргізілуі керек.

Экономика математикалық үзлгі жүйелік талапатарды жүзеге асырады және ауыл шаруашылығында жоспарлау және талдау құралы ретінде жүреді.Үлгінің жүзеге асырылу нәтижесіне ауыл шаруашылық жерлерін екі жақты бағаны көрсететеін оптималды шешімдер жатады.

Жеке табыс құны анықталуының жалпы схемасын былай көрсетуге болады.Бағалау үшін белгілі бір математикалық үлгінің қолданылуы арқасында, оптимальды шешімдерді талдау нәтижесі арқылы кәсіпорын бағаланатын көрсеткіштер есептелінеді. Бұл есептің шешілу барысында жеке табыс салығын есептелу үшін жердің құнды бағасын анықтауға мүмкіндік жасайды.

Осыған байланысты жердің құнды бағасынан 0,1 % мөлшерінен көтерілмейтін нақты ставкасы бойынша жеке табыс салығын орнату ұсынысын жасауға болады.Бұл есеп қазіргі нарықты жағдайда жеке табыс салығының мөлшерін, жеке табыс бағасын анықтаудағы тәжірибелік есептерді жүргізуге қолайлы жағдай тудырады.

Бірақ та мынаны атап айту қажет: Қазақстанда өнімдердің барлық түрлері бойынша ауыл шаруашылық өндірісі пайдасыз бөліп келеді.Ауыл шаруашылығында қалыптасқан қаржы жүйесі жеке табыс пайдаланушылардың көп тобына жеке табыс салығын немесе жерге жарғы төлемін төлеуге мүмкіндік жасау алмайды.Осыған байланысты қазіргі жағдайда кәсіпорындардың салық салу ставкаларының мөлшерін анықтау барысында олардың мөлшерін анықтаған кезде ескеру қажеттілігі пайда болады.

Кәсіпорын жоғары сапалы өнімнің шығарылуын қаматамасыз етуіне дейінгі пайдасы мемлекеттік салықтардан босатылуы тиіс және оның пайдасы өндірістің қайта өрлеуі мен кеңейтілуіне пайдалаған жағдайда да салықтардан бас тарту мүмкіндігі туады.

Жеке реформа фермерлер мен ауыл шаруашылық кәсіпорындар жобалық күшке ме болашағынша жеке табыс салығының мөлшері, оның түсімі, жергілікті бюджеттің халық шаруашылық, денсаулық сақтау, әлеуметтік — мәдени және тұрмыс мекемелер қызметінің нақты шығындарын жабуға болатындай анықталуы қажет.Кәсіпорындардың негізгі тобының жобалық күшке біртіндеп шығуына байланысты оларға жеке табыс салығының барлық жағдайлары таралуы тиісті.Ауыл шаруаылық кәсіпорындарында басқа ешқандай салықтар болмауы қажет.

Қосымша салық жеке табыс немесе мүлік аукционында пайдалы сатудың нәтижесінен алынған қосымша пайда алатын жеке табыс иеленушілерінен, инвестициялық компаниялар және қозғалымсыздықты сатумен айналысатын компаниялардан түсуі қажет.

Объективті себептерге байланысты жеке табыс және мүлікті сатуға мәжбүр болған жеке табыс иеленушілер бұл салықты төлемеу керек.Оған себеп: негізгі қызметкердің қайтыс болуы немесе оның жұмыс істеу қабілеттілігінен айырылуы ,отбасының мәжбүрлік көшіп кетуі және т.б. Жаңа кәсіп орындар мен бұл кәсіпорындарға мемлекеттік қаржы,материалды және кадастрлық қолдау формаларының қалыптасу сатысында монополиялық кәсіпорындарға салықтың ауыртпашылығын көтеру арқылы бюджет дотацияларының берілуіне көп көңіл бөлінеді.

Шетел мемлекеттерінің барлығы қазіргі кездегі ауыл шаруашылық өндірісінің дамуын қамтамасыз ету мақсатымен кіші кәсіпорындарға көп мөлшерде дотациялар бөліп отырады.Осындай дотациялар мен инвестициялардың бөлінуін біздің қазіргі кездегі ауыл шаруашылық өндірісі, агроөнеркәсіп кешені, қайта өңдеу өнеркәсібі қажет етеді, өйткені, бұл жүйелердің дамуы дамыған елдерге қарағанда артта қалып отыр.

Агроөнеркәсіп кешенінің жаңа ауыл шаруашылық кәсіпорындары тиімді даму және қызмет ету үшін, еретерек тиімді және кең ақпараттық жүйелі қалыптастыру қажет.Бұл жүйе басқа сыртқы ақпараттық жүйелерге байланыстыру арқылы қазіргі кездегі компьютерлік жүйелерге негізделеді.

ҚР-ның агроөнеркәсіптік кешенінің ақпарат кеңістігіне қалыптастыру үшін, ақпарат кеңістігінің барлық компонентерін, қажетті ғылыми-әдістемелік және техникалық базаларын дамытуға бағыттанған. Мемлекеттік саясатты қалыптастыру қажет.

Ауыл шаруашылығы бүгінгі тығырықтан қалай алып шығарылады,ол үшін қандай шаралар қолдану керек деген сауалға сарапшылар мен меншік енгізген жағдайда ең бірінші кезекте жанар-жағар май өнімдерін арзандату (56,0) қажет деп жауап берген

Сурет 8. Тығырықтан шығү жолдары

1) 56.6- жанар май бағасын төмендету

2) 43.2 ¥зақ мерзімді несие беру бағдарламасын қабылдау

3) 42.8 Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілерге жеңілдігін беру

4) 38.4 ауыл шаруашылығы жерлерін алып қоюдың құқықтық
нормаларын енгізу

5) 35.9 шағын көлемді қымбат емес техникалармен қамтамасыз ету

6) 33.5 ауыл шаруашылығы өнімдерін сырттан әкелуге тыйым салу

7) 31,5 сумен қамтамасыз етуді жақсарту

8) 30,9 ауыл шаруашылық өнімдерін өткізуге көмектесу

9) 30,1 ауыл шаруашылық жерлеріне бақылау күшейту

10)22.3 ауыл шарушылық өнімдерін тасымалдау арзандату

11)20.3 аграрлық салаға инвестициялар әкелу

12)16.7 аграрлық салаға тәуекелділікті сақтандыру

13)10.4- ауылды жерлерге мамандардың келуін ынталандыру
шаралары.

Бұл шараның маңыздылығын шаруа қожалықтары басшыларының 72,2 %, ауылдық округтер әкімдерінің 62,8 % Парламент депуттарының 60,0 % фермерлер мен шаруалар бірлестіктері өкілдерінің 58,1 % -і атап көрсеткен.

Екінші орында ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілерге ұзақ мерзімді несие 43,2 % бөлу мәселесі. Ортаның атқару органдарының өкілдері 66,7 %, фермерлер мен шаруалар 58,1 % ,бұл мәселенің маңыздылығы жағынан бірінші орынға қойса, облыстық басқару органдыраының өкілдері 60,0 %, шаруа қажылықтарының басшылары 45,8 % екінші орынға қойған.

Үшінші орында ауыл шаруашылығы саласындағы салықты жетілдіру 43,8 % шарасы. Салықты жеңілдету маңызды шара ретінде республиканың батыс аймақтары белгіленген. Ал тікелей ауыл шаруашылығындағы еңбек ететіндер үшін бұл шара аса маңызды болып саналады.Шаруа қожалықтарының басшылары үшін маңызды шаралар бестігінің ішінде ол соңғы орынды иеленсе, фермерлер мен шаруалар бірлестігінің өкілдерінде ол сумен қамтамасыз ету шекарасымен қатар төртінші орынды иеленді.

Төртінші орында- өңделетін немесе өз мақсатында жұмсалмайтын ауыл шаруашылық жерлерін мемлекет шешіміне қайтарып алудың құқықтық нормаларын 38,4 % белгілеу шарасы.Әсіресе бұл шаруа шенеуніктер үшін өте маңызды болып отыр.Ауылды түлетудің басты факторы ретіндебұл шараның облыстық 62,2 %, ортамыз мемлекеттік органдар өкілдер -58,3 %, парламент депуттары-53,3 %, және аудандық округ әкімдері 46,5 % көрсеткен.

Бесінші орынды қымбат емес шағын ауыл шаруашылығы техникасымен қамтамасыз ету шарасы иеленді.Алматы-55,9 %, Маңғыстау-50,0 %, Ақтөбе-48,4 % және Қарағанда -46,9 % облыстарының сарапшылары бұл мәселенің өзектілігін атап өткен.

Кәсіптік тұрғыдан қарағанда, техникамен қамтамасыз ету мәселесінің ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілер үшін аса қажеттілігі рас. Үстіміздегі жылдың айында ҚР-ның Статистика Агентігінің 146 ауыл шаруашылығы кәсіпорындары мен 15 шаруа қожалықтары арасында өткізілген зертеулері кәсіпкерлік қызметті және белсенділікті шектеуші фактордың бірі ретінде материалдық -техникалық базаның тозуын көрсеткен.Өздерінің материалдық -техникалық жағдайларын өте төменгі дәрежеде деп бағалап отырып, зерттеуге қатысушылар ауыл шаруашылығы техникасының жетіспеушілігін атап өткен.

Атап айтқанда, оңтүстік аймақтар үшін сумен қамтамасыз ету мәселесін шешу шекара аймақтарындағы облыстар үшін, сырттан ауыл шаруашылығы өнімдерін тасымалдауды арзандату, солтүстік Қазақстан, Қостанай, Қарағанда облыстарындағы ауыл шаруашылығы жерлерін тиімді пайдалануды қадағалауды күшейту.

Бұл аталған шаралардың басым көпшілігі, 2006-2008 ж арналған еліміздің агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың үш жылдық бағдарламасына енгізілген.

Социологиялық зертету нәтижелері ауыл шаруашылық жерлеріне жеке меншік институтын қалыптастыру мәселесіне сарапшылардың негізінен оң көзқараспен қарайтындығының көрсетеді.Жерді жеке меншіке беру идеясын қолдай отыра, сарапшылар соны енгізудің сан тарап жолдары мен түрлерін ұсынады.Олардың пікірлерінің әртүрлілігі бүкіл Қазақстан халқының тағдырына қатысты болып отырған бұл мәселенің өткірлігін айқындайды.

Қорытынды

Нарық жағдайында жеке табыс қатынастарының даму процесі мен мемлекет тарапынан жүргізілетін жеке табыс реформалары негізінде жердің пайдалануына төлемдердің енгізілуін талап етеді.Осыған байланыты жеке табыс стөлемінің негізігі формасы жеке табыс салығы болып табылады.

Ең алдымен жеке табыс салығын объективті түрде үшін жердің экономикалық бағасын жетілдіру қажет.Жердің бағасы оның табиғи экономикалық жағдай және әртүрлі санатты жерлердің мақсатты пайдалыну ерекшеліктеріне байланыстырылады. Жеке табыс нарығының онша көп дамымағандықтан оның экономикалық бағасы әлі де дұрыс анықталмауда.

Жердің құнын анықтайтын базалық ставкалар негізінде 1998 жылы жүргізілген боните арқылы есептелуде.соңғы жылдары жеке табыс құнарлдығы және экономикалық жағдайлар өзгертіліп отыр.Жалпы айтқанда оның деңгейі жоғары деп есептеуге болады,сондықтан әр аудандарда жеке табыс учаскелерінің қайта есептеу қызметін жүргізу қажет.

Жердің ақшалы бағасын анықтау үшін келесі әдістері пайдалануға болады:

нарықтық- оның негізін сапысы бірдей учаскелердің сату,сатып
алу негізінде қалыптасатын нақты бағаның талдануы құрайды;
шығындық — жердің пайдалануындағы шығындардың есептелуі
жатады;

— пайдалық — жеке табыс учаскесінің пайдалануынан алынатын
болжамды табыстың мөлшеріне негізделеді.

Жердің нақты ақшалы құнын анықтау,оның нарық айналымына енгізілуін жеңілдетеді.

Жеке табыс реформасының дамуы жерге меншіктің қорғалуы мен бекітілуіне, жеке табыс нарығының одан әрі дамуына бағытталады.Бұл өз жағынан жердің объективті бағасының қалыптасуына әкеледі.

Жеке табыс қорының нашарлауына байланысты әр жеке табыс учаскесінің пайдаланылуына қатал бақылау орнатылуы қажет және жеке табыс пайдаланудың тәртібін бузушылық жауапкершілігін ұлғайту талап етіледі.Жердің нарықты айналымын шектейтін механизмдердің жүзеге асырылуы қажет.Бұл өз жағынан барлық жерлердің эконмикалық бағасын анықтау тәртібін орнатуға мүмкіндік етеді.Жердің бөліну кретериіне оның пайдалануы мен иелену жүйелерінің экологиялық қауіпсіздігі, оның әлеуметтік және экономикалық тиімділігі жатады.Осы бағыттардың пайдаланылуы арқасында оның тиімді және үнемді пайдалануы жүреді.

Жеке табыс қатынастарын реформалау жолдарын түзету кезінде ең алдымен жеке табыс төлемдерінің ролінің өркендеуіне көңіл бөлу қажет, өйткені олар бюджеттің кіріс бөлігінің қалыптасу көзі болып табылады

және бұл төлемдер құнды жерлерді қорғау және тиімді пайдалану үшін бағытталады.Жеке табыс төлемдерінің жаңа жүйесін қалыптастыру механизмі жердің қорғалу, өнім өнімділігін арттыру, кадастр мен монитарингті жүргізу және тағы басқа шараларға қаржыландыру мөлшерінің көбеюін қамтамасыз етеді.Сондықтан, жеке табыс қатынастарын реформалау кезінде ең алдымен жеке табыс салығының рөлін көтеру қажет.

Жеке табыс салығының мөлшері жердің сапасына, орналасу тиімділігіне, сумен, қамтамасыз етілгеніне және пайдалану бағытына байланысты нақты принциптерге негізделеді.Олар, біріншіден, салық мөлшері жердің сапасына қарай сараланады, екіншіден, салық мөлшері шаруашылық нәтижесіне байланысты емес, үшіншіден, жеке табыс салығы жердің бір өлшеміне жыл сайынғы тіркелген төмен ретінде белгіленеді.

Салықтың базалық үлгілік ставкасын Қазақстан Республикасы Үкіметі бекітеді.Ал нақты жеке табыс бөлімшелеріне және нақты жеке табыс пайдаланушыларға салықтың шамасын үлгіге сәйкес жергілікті өкілетті органдар белгіленеді.Олар салықтың нормативтін 20%-ке өсіруге немесе кемітуге құқығы бар.

Жеке табыс салығынан түскен қаржы жерді прайдалануды реттеуге, құнарлығын арттыруға, жерді қорғауға,жаңа жерді игеруге,жерді пайдалануға ынталандыруға және аймақтық дамуына жұмсалады.

Салықтан басқа топырақтың құнарлығы кемітілгенде және оның. беті бүлінгенде компенсациялық (орнын толтыру) және айып төлемдері алынады.Төлем шамасы жерді қалпына келтіру шығындарымен және топырақ құнарлығы өзгертілгенде арнайы әдістеме бойынша анықталады.

Қазіргі кезде жеке табыс нарығы,халықтың көзқарасы бойынша әлі дамымаған, сондықтан жеке табыс Кодесінің қабылдануы экономикалық тиімділікке әкеле алмайды.Бірақ та аталмыш заңның қабылданылуы нарық белсенділігін сөзсіз арттырады.Сонымен қатар, агроөнеркәсіп кешенінің кәсіпорындарына инвестициялардың тартылуын көбейтеді,өйткені жерге меншік құқықтары айқындала түседі.Айналымға жердің қосымша учаскелерінің түсуіне байланысты және жеке табыс салығының нақты ставкаларының көтерілуі нәтижесінде барлық деңгейдегі бюджет түсімдері көбейе береді.Жеке табыс соғымының ставкасының жоғары мөлшері құнына жанама түрде әсер етеді,сонымен қатар инфрақұрылымының дұрысталуы арқылы жеке табыс иеленушілер табысы да ұлғаяды.Сондықтан жеке табыс салығының жоғары мөлшері жеке табыс иеленуші үшін қосымша шығындарды туғызбайды. /20/

Нарық қатынастары жағдайында жеке табыс салығын жетілдіру мәселелеріне жүргізілген ғылыми зертеулер келесі қорытынды жасауға мүмкіндік береді. -Жердің тиімді пайдалануының экономикалық механизмін қалыптастыру күрделі,көп аспектілі мәселе болып табылады.Ол ең

алдымен, жеке табыс салығы, жерді жалға беру, жеке табыс нарығы оның бағасы, меншік формасы және т.б. қамтиды.

-Нарық экономикасы жағдайында жеке табыс қатынастарында жеке табыс салығынан тұратын жердің төлемді пайдаланылуы жүйесінің қызметіне байланысты мәселелер ерекше орын алады.Жерге төлемдер жеке табыс ресурстарының үнемі пайдалануын қамтамасыз ету үшін бағытталады және жердің құнарлығын көтеру шараларын жүргізу үшін бюджетті қалыптастырады.

-Қазіргі кезде жеке табыс реформасының негізігі мақстаы жеке табыс қатынастарын одан әрі дамыту,жеке табыс нарығын қалыптастыру үшін құқықтық, экономикалық және әлеуметтік жағдайларын орнату және жеке табыс ресурстарын тиімді және үнемді пайдалану болып табылады.

Оңтүстік Қазақстан жеке табыс ресуртарының қазіргі кездегі
пайдалануының талданылуы, жер ресурстарының

рациональдыпайдалану экономикалық негізін жасаудың қажеттілігіи туғызады.Сонымен бірге жеке табыс нарығының экономикалық реттеу қажеттілігі пайда болды, ол өз тарапынан жер, ресурстарының тиімді төлемді пайдалануына әсер етеді.

Нарық қатынастарының даму барысында жер-меншік объектісі, мүлік объектісі ретінде қаралады,сондықтан қазіргі кезде ғылым және техника күштері жердің құнды бағасын анықтауға бағытталуы тиіс, жердің объективті құнының анықталуы жеке табыс салығының тиімді мөлшерін белгілеуге мүмкіндік береді.

Қазіргі шаруашылық жағдайларға байланысты,салық мөлшері шаруашылықтың нәтижесінде байланыстырылуы қажет. Жеке табыс салығы жердің өнімді қабілеттілігне және шаруашылық қызметтің нәтижесінің алынатын пайдасына байланысты орнатылуы қажет.

Ауыл шаруашылығын қолдау үшін Елбасының жеке қадағалауымен Үкіметтің жасап жатқан бағдарламаларын нақтылады. Шитті мақта, егіншілік, су шаруашылығы туралы түйінді мәселелерді таратты. Қаржы бөлуде жергілікті мемлекеттік мекемелерге сенім білдіретіндігін қадап айтты.

– Ауыл шаруашылығына Үкіметтің беріп жатқан орасан көмегін әрбір шаруаның қалтасына басы бос ақша салып беру деп түсінбеу керек, – деді Ахметжан Смағұлұлы. – Өркениетті халықтарда “Балаңа балық берсең бір күндік азық, ал қалай балық ұстауды үйретсең – өмірлік азық” деген мәтел бар. Елбасының, Үкіметтің ұстап отырған бағыты осы.

Ауыл шаруашылығын сапа жағынан өркендетумен қатар өндірілген өнімді ұқсатудың тиімді жолына көшіп келеміз. Шетелдегідей алып зауыт, фабрикалар Қазақстанда да жұмыс істейтін болады. Сонда ғана біз дамыған 50 мемлекеттің қатарына еркін кіре аламыз.

Қолданылған әдебиеттер

Қазақстан Республикасының Конституциясы.-Алматы: Қазақстан,
2000-96 б.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Жолдауы // Оңтүстік Қазақстан №22-23 (18436) 9 ақпан, 2008 жыл
ҚР Презмденттінің «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Жолдауы. Егемен Қазақстан, 02.07.09ж.
«Бәсекелестік Қазақстан, бәсекелестік экономика, бәсекелестік хал үшін», ҚР Президенттінің Жолдауы, Егемен Қазақстан, 04.06.08.
Жеке табыс туралы: ҚР Заңы// Егемен Қазақстан. -2001-31 қаңтар
Худяков А.Н. Налоговая система РК.-Алматы, 1998-212 б
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы: Салық Кодексі.-Алматы: Юрист, 2002-230 б
Экономоикалық теория: оқулық құралы/ Я.Ә. Әубәкіров, Б.Б.
Байжұмаев, Ф.Н. Жақыпова.-Алматы:Қазақ университеті, 1999-280 б
Миронова Н.Жеке табыс қатынастары және құқық // АПК-экономика,
басқару -2000.-Ы 8 -14-20 б

Сейфуллин Ж. Қазақстан жеке табыс кадастры.-Алматы: Каз НИИ ЭО
АПК, 2000-227 б
Плотников В. Жеке табыс кодексі-жеке табыс құқығының негізі // АПК-
экономика, басқару -2000. N 5-64-69 б
Подольский Л.Қазақстан Республикасында жеке табыс қатынастары
дамуының ғылыми негіздері // Зерттеулер мен нәтижелер. -1999- №1. —
22-27 б

Берсаев А.Шетелдердегі жердің бағалану тенденциялары //
Саясат. -2000. -№ 12.-4-5 б
Ильясов К.К.Идрисова Е.К. Налоги развитых зарубежных
государств. -Алматы: Қаржы-қаражат, 1997.-35 с
Оңтүстік Қазақстан облыстық экономикасы сандарында:
Статистикалық анықтамалық. -Шымкент, 2000
Қосанов Ж. Жеке табыс құқығының даму кезеңдері,
тенденциялары, теориялық негіздері // Ақиқат.-2002. -№3.-38-40 б
Заңды тұлғаларға салық салудың оңайлатылған жүйесі
туралы нұсқау// Заң.- №3-16-19 б
Девяткию А. Біріңғай жеке табыс салығы: тәжірибе, мәселелері//
АПК — экономика, басқару. -2000. N 12. -16-19 б
Ерманова А.А. Налоговая система: оценочные критерии
развития и совершенствования. Караганда, 1999-133 с
Аттаханов Қ. Басты міндет-ел экономикасын сауықтыру //
Қаржы-қаражат -2002 -№ 7-3-9 б
Назарбаев Н. Қазақстан -2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әлеуметтік ауқатының артуы. Ел президентінің Қазақстан халқына Жолдауы.- Алматы, 1998.-32 б
Қазақстан Республикасында 2002-2006 жылдарға жерге
құқықты қамтамасыз ету бағдарламасы // Қазақстан жеке табыс ресурстары.
№ 2-26-29 б
Жеке табыс қатынастарын реттеудің жаңа өлшемдері // Заң -2001-
№4-14-19 б
Зинец Н. Ауыл шаруашылығындағы жеке табыс салығы -1997-№8-
127 6
Еркінбаева Л. Жеке табыс реформасы: міндеттері мен принциптері
// Заң -1999-№7-19 б
Дюсембеков З.Оспанов Б. Қазақстан Республикасындағы
жеке табыс реформасы// халықаралық ауылшаруашылық журналы-2000 №2-32
б
Дәулетбеков Б. Экономика-математикалық модельдеу
негізінде жеке табыс салығын анықтау // қаржы — қаражат -2000- №11-62-68 б
Қоңтарбеков Г. Жерді жекешелендіру механизмдері //
Саясат 2002- № 6-87-90 б
Буздалов И. Жерге жеке меншік-ауыл шаруашылық
тиімділігінің негізі// аграрлық ғылым -2000- №7-35 б
Сабирова А. Григорук В. Қазақстан Республикасындағы жер
қатынастары — Алматы 2001-299 б
Дүйсенбеков 3. Жеке табыс қорын пайдалану төлемдері // Халық
шаруашылық журналы -2000- №5-22-28 б
Гкачук С. Жеке табыс ресурстарының тиімді пайдалануы //
экономика 1998-77 б
Қазақстан Республикасының жеке табыс қоры// Қазақстан жер
ресурстары 2000-№ 1-27-28 б
Кложенко В. Жеке табыс ресустарын басқару // Халықаралық
ауылшаруашылық журналы.-1990-№3-17-19 б
Милосердова А. Жеке табыс өзгерістерінің моделі // экономика
2000-№3-29-32 б
Стамқұлов А. Қазақстан Республикасында экологиялық
құқық.Алматы: Жеті жарғы 1995-16 б
Бобров В.О. плотежах за землю прощводителей
селькохозяйственной продукции // Нологовый эксперт -2001 №6-с-15-17
Финансы РК : Ежегодный статический сборник 1990-2001
Муканова А.Д. Земля-основа жизнедеятельности народа и
государство // саясат 2002-№4- с 99
Қаражан С. Дамудың бір кепілі салық/заң және заман-2002
№4-47 б
Худяков А.И. Налоговое права РК.Алматы: Жеті жарғы 1998
-18 с
Ермекбаев Б.Ж. Жалпы мемлекеттік салықтар: Оқу құралы —
Алматы: Экономика 1997-134 б
Сигарев М.И. Финансово-кредитный механизм в аграрном производстве Казахстана // Проблемы агрорынка, 2007г. Алматы, С. 31-36
Сигарев М.И. Экономический механизм государственного регулирования в аграрном секторе Казахстана // Проблемы агрорынка, 2007г. Алматы, С. 16-19
Налоги в рыночной экономике. — М.: Знание, 1993.
Налоги: Учебное пособие /Под ред. Д.Г. Черника. — М.: Финансы и статистика, 1996.
.Рузавин Г.И. Основы рыночной экономики: Учебное пособие для вузов. — М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1996.

45..Экономика: Учебник/Под ред. доц. А.С. Булатова. 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Издательство БЕК, 1997.

46..Сейдахметова Ф.С.Налоги в Казахстане./ Учебное пособие- Алматы:»LEM»-2002г.

Интернет сайттары:

[1] Жуйриков К.К.. Налоговое регулирование агросектора. Банки Казахстана.2007, №9, 30-31 б.

В США заработал первый казахский детский сад

Шокирующая статистика! Война России против Украины унесла…

«Стыдно парню так осквернять священный головной убор»:…

Казахстанские хоккеисты обыграли чешских на юношеском чемпионате…

Станет ли Елена Рыбакина первой ракеткой мира?

Гордость страны! Казахстанские боксеры нокаутировали трех соперников…

Зеленский призывает мировое большинство «принудить Россию к…

На фоне принятия закона «об иноагентах» Грузию…

СМИ сообщают, что Америка тайно передала Украине…

Членам кабинета министров Кыргызстана запретили ходить по…

Дипломдық жұмыс.Жеке табыс салығының жағдайы және оны жетілдіру

БАЙДІБЕК АУДАНЫ БОЙЫНША МӘЛІМЕТТЕР

«Казахам надо перестать отдавать детей в русские школы» — писатель Санжар Керимбай

«Казахи никогда не откажутся от жуза, племени и семьи» — Максим Шевченко

«Почему Казахстан самая лучшая страна в мире?» Нурбулат Куанышев

Почему релоканты возвращаются в Россию?

Керимсал Жубатканов. Память о народном батыре Казахстана и всего бывшего СССР Бауыржане Момышулы!

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты