Дипломдық жұмыс: Журналистер құқығының қорғалуындағы шетелдік тәжірибе

ЖОСПАР

Кіріспе

І тарау. «Әділ сөз» қорының қызметі мен қоғамда алатын орны

1.1. «Әділ сөз» қорының мақсаты мен міндеті

1.2. Қазақстандағы сөз бостандығы мен журналистер құқығының қорғалуы

ІІ тарау. Журналистер құқығының қорғалуындағы шетелдік тәжірибе

2.1. Ресейдегі журналистер құқығының қорғалуы

2.2. Ақпараттық соғыс. Теке тірес аймағындағы журналистер құқығының қорғалуы

Қорытынды

Қосымша

Сілтемелер тізімі

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Журналист мамандығы дүние жүзіндегі ең қауіпті мамандықтың бірі ретінде белгілі. Қоғамның жоғын жоқтайтын, түсін түстейтін, қоғамдық пікір қалыптастыратын журналистер. Елге араша түсіп, халықтың жан ашыры болатын да журналистер. Бірақ күнделікті осы жан ашырлардың құқықтары белден басылып, өмірлері мен шығармашылықтарына түрлі қауіп-қатер төніп тұрады. Осыған орай «Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қордың жұмысын қарай келе, Қазақстандағы рөлі мен қызметіне тоқталып өттім. «Әділ сөздің» негізгі мақсаты мен міндеті қандай, журналистердің құқығын қалай қорғайды, сондай-ақ, өзге елдердегі баспасөз өкілдерінің құқығы қалай қорғалатыны сияқты тақырыптарды көтердім.

«Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қоры өз жұмысын 1999 жылдың 12 сәуір күні бастады. Аталған қордың басты мақсаты – елімізде еркін, объективті, прогрессивті журналистиканы қалыптастыру. Ал жұмысының негізгі бағыты – заңымызды одан әрі жетілдіріп, БАҚ және журналистердің құқығын қорғау мен бұқаралық ақпарат құралдары өкілдерін заң жағынан сауаттандыру. Өйткені мемлекеттік пен жекеменшік баспасөз журналистерінің заң саласынан сауаты жеткіліксіз болғандықтан, олар сан алуан қиыншылықтар мен өмірдегі түрлі жағдайларға ұрынып жатады. Аталған қордың негізгі артықшылығы – бұқаралық ақпарат құралдарының мүддесін қорғап, журналистерге заң тұрғысынан кеңес беру, ал керек кезде сот ісіне араласып, БАҚ мүддесін қорғау болып табылады.

Журналистер құқығын қорғаудағы «Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қордың алатын орны ерекше. Бүгінгі таңда сөз бостандығын бұзу, бұқаралық ақпарат құралдары өкілдерінің құқығы мен ар-намысының аяққа тапталуы жиілеп барады. Сондай-ақ, еліміздегі сөз бостандығы күннен-күнге тарылып бара жатқан сияқты. Сондықтан дипломдық жұмысымның мақсаты бүгінгі таңда журналистердің құқығын кімдер және қалай қорғап отырғанын анықтап, олардың жұмысымен танысу.

Журналистерді құғындау, соққыға жығу, сотқа сүйреу оқиғалары Қазақстанға таңсық емес. Бұл көбіне-көп сөз бостандғына берілген кепілдіктің декларативті сипаттан ары аса алмауының жемісі екенін журналистер жақсы біледі. Біле тұра лаулап тұрған ойға қойып кетеді. Журналист қызметінің қызығы да осы шығар. Ал ақиқатында, еркін баспасөз ешқашан мемлекеттің жауы болған емес. Ақпарат үшін жан тапсырғандардың қай-қайсысы болмасын өзі өмір сүрген қоғамның алға жылжуын қалағаны анық. Егер осы міндетін өмірінің құнымен өтейтін болса, шындықты айтудың қажеті бар ма деген сауал туады.

Бүгінгі күні Қазақстандағы журналистердің құқығын қорғайтын орталықтардың кемшіліктері болса да, олар Қазақстанның журналистерін қорғап, оларға қолдау көрсетіп жүр.

І тарау. «Әділ сөз» қорының қызметі мен қоғамда алатын орны

«Әділ сөз» қорының мақсаты мен міндеті

«Репортерлер шекарасыз» халықаралық ұйымы жыл басталмай жатып жорналшылардың қатарын үйреншікті дәстүр бойынша түгендеп шықты. Нәтижесінде өткен жылы 63 журналистің өз кәсібін атқару барысында мерт болғаны анықталды. Ең қызығы, осы қаралы тізімнен бір орын қазақстандық журналистке беріліпті. Халықаралық ұйым жерлес журналисіміздің атын атап, түсін түстемеген. Осыдан келіп Қазақстандағы журналистер қауымы осы сауал төңірегінде бас қатырып, өз беттерінше жорамал жасауға мәжбүр болып отыр.

Дуалы ауыздар өз қызметі жолында шейіт болған қазақстандық журналист туралы алғашқы болжамын жариялап үлгерді. Әзірге бұл жорамалдар «мен білсем, пәленшенің баласы» деген көшедегі құмалақшының тұспалы дәрежесінен асып кете алмады. Сөйтіп, әркім өзінше болжам жасап, сан-саққа жүгірді.

Соның біріне құлақ түрсек, «Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қорының президенті Тамара Калеева былай дейді: «Мүмкін ол бұзақылардың жанжалы кезінде өз үйінің қасында мерт болған журналист шығар. Бірақ бұл оқиға қызмет барысында емес, кездейсоқ орын алды ғой» /1/. Шынында өткен жылы «Рахат» телеарнасының тілшісі Алуа Әбенова өз ауласында қаңғыған оқ тиіп мерт болған. Бірақ бұл оқиғаны журналистің қызметімен байланыстырудың ешбір қисыны жоқ. Бұл жерде Калеева ханым оқиғаны кездейсоқ орын алды деп дұрыс бағалаған. Солай дей тұра, «тисе терекке, тимесе бұтаққа» деп, кәсібилікпен жымдаспайтын мінез көрсетті. Оқыс өлімдерді тізе берсек, бір Қазақстаннан ондаған журналистің есімін атауға болады.

Қалай болғанда беделді халықаралық ұйым келтірген қаза болған қазақстандық журналистің есімі «икс» күйінде қалатын түрі бар. Халықаралық ұйымның санақ кезінде қателесу мүмкіндігін жоққа шығаруға да болмайды. Енді келіп жарияланған жұмбақ сан «Ойлан. Тап.» деген балалар ойынына айналып отыр.

Уақыт өткен сайын журналистер саяси ойын алаңындағы кикілжіңдер мен экономикалық ықпал ету тетіктерін уысына шоғырландырған алпауыттардың мүдделі әрекеттеріне шырмалуда. Бұл екі түйенің сүйкеніп, ортасындағы шыбынның жан тәсілім болатын міскін халін еске түсіреді. Журналистердің белгілі бір топтың қарымта соққы беретін қолшоқпары қызметін атқаруы бүгін пайда болған құбылыс емес. Тек ақпараттық соғыстың заң шеңберінен шығып, басбұзарлардың қодыраңбай әрекетіне ұқсап кетуі қоғамның бет-пердесін сыпырып, анық келбетін әйгілеуде.

Соңғы он жылда кәсіби қызметтерін атқару кезінде әлемде 339 журналист көз жұмған. Бір қызығы, журналистерге соғыс жағдайынан гөрі, бейбіт өмір қауіптірек. Жоғарыдағы 339 журналистің 67-сі ғана қарулы қақтығыста мерт болған. Қалғандары билік пен байлықты бөлісе алмағандар мен кеудемсоқтардың құрбандары /2/.

Ал ақиқатында, еркін баспасөз ешқашан мемлекеттің жауы болған емес. Ақпарат үшін жан тапсырғандардың қай-қайсысы болмасын өзі өмір сүрген қоғамның алға жылжуын қалағаны анық. Егер осы міндетін өмірінің құнымен өтейтін болса, шындықты айтудың қажеті бар ма деген сауал туады. Жауабы күрделі сұрақ осы.

«Репортерлер шекарасыз» халықаралық ұйымы жыл сайын өз кәсібін атқару барысында мерт болған журналистер туралы берген дерегінен қанша БАҚ өкілі белгілі бір топтың немесе адамның құрбаны болғанын көреміз. Қуантатыны, басқа мемлекеттермен салыстырғанда біздің елімізде мерт болған журналистердің саны өте аз. Алайда мемлекеттімізде ондай бұқаралық ақпарат құралдары өкілдерінің саны жыл өткен сайын артуда. Тағы бір назар аударатын жайт, «Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қоры үстіміздегі жылдың басында жариялаған статистика бойынша жыл сайын қайтыс болатын немесе белгілі бір адамдардың қудалаушылығына түсетін журналистердің басым көпшілігі Алматы тұрғындары екен. Қазақстанның басқа қалаларымен салыстырғанда журналистерді өлтіру, олардың жұмысына кедергі жасау сияқты қылмыстық істер оңтүстік астанамызда жиі орын алады. «Репортерлер шекарасыз» халықаралық ұйымы іспеттес елімізде баспасөз өкілдерінің құқығын қорғайтын бізде «Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қоры бар. Аталған қор жеті жыл қатарынан Қазақстандағы журналистердің құқығын, сөз бостандығының жағдайын зерттеп, 12 айда бір рет қорытындысын жариялап отырады екен.

Сондай-ақ, «Әділ сөз» қорының жұмысына Ресейдегі әріптестері қол ұшын беріп, тәжірибесімен бөлісуде. Мәселен, Қазақстандағы сөз бостандығын бұзу бойынша мониторигті жүргізуге «Әділ сөз» қорына Ресейде Жариялылықты қорғау қорының президенті Алексей Кириллович Симонов батасын берді. Ресейдегі Жариялылықты қорғау қоры (ЖҚҚ) мұндай жұмыспен көптен бері айналысады. Ал одан басқа Мәскеуде журналистердің құқығын қорғайтын өзге де қоғамдық қорлар мен ұйымдар бар. «Әділ сөз» қоры өз жұмысын бастаған кезде Қазақстанның БАҚ жүйесіндегі құқық қорғау саласы шынында игерілмеген тың болып шықты. Осы және басқа көптеген себептермен «Әділ сөз» қорына мониторингтің құрылымы мен формасын көп жағдайда еліміздегі БАҚ-тың жағдайы мен талап-қажеттілігінен шыға отырып дербес жасап шығаруға тура келді, — дейді қордың президенті Тамара Калеева. Ал сөз бостандығының жағдайын әрдайым бақылау үшін аталған қор өзінің тұрақты өкілдері бар 9 облысты қамтып, олармен тығыз жұмыс істеуде. Олар – Батыс Қазақстан, Атырау, Ақтөбе, Оңтүстік Қазақстан, Ақмола, Шығыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан, Қарағанды облысы мен Алматы қаласы. Ал «Әділ сөз» қоры өз жұмысын бастағаннан кейін, көп ұзамай-ақ, қордың қатарына өз еркімен қосылған журналистер қордың жұмысына араласып, ақпарат таратып отырды. Дегенмен олар үшін ақпарат алу оңайға түскен жоқ – журналистер өздеріне көрсетілген қысым мен қудалаушылық туралы ашық айтуға тәуекелге бара алмады. Сондықтан, көптеген ақпарат баспасөздің, электрондық бұқаралық ақпарат құралдарының беттерінде жарық көрді /3/.

«Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қорының тіркелген күні 1999 жыл 12 сәуір. Аталған қордың басты мақсаты – елімізде еркін, объективті, прогрессивті журналистиканы қалыптастыру. Ал жұмысының негізгі бағыты – заңымызды одан әрі жетілдіріп, БАҚ және журналистердің құқығын қорғау мен бұқаралық ақпарат құралдары өкілдерін заң жағынан сауаттандыру. Өйткені мемлекеттік пен жекеменшік баспасөз журналистерінің заң саласынан сауаты жеткіліксіз болғандықтан, олар сан алуан қиыншылықтар мен өмірдегі түрлі жағдайларға ұрынып жатады. Аталған қордың негізгі артықшылығы – бұқаралық ақпарат құралдарының мүддесін қорғап, журналистерге заң тұрғысынан кеңес беру, ал керек кезінде сот ісіне араласып, БАҚ мүддесін қорғау болып табылады.

Журналистердің құқығын қорғайтын қор елімізде әзірше біреу. Өз жұмысын 7 жыл бұрын бастаған «Әділ сөз» халықаралық қоры бүгінгі күні өз міндетін атына кір келтірмей атқаруда. Ал «Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қордың президенті Калеева Тамара Мисхадқызы. Бүгінгі күні Тамара Калееваны барлығы құқық қорғаушы ретінде таниды. Өйткені соңғы жеті жыл қатарынан Тамара Мисхадқызы журналистердің құқығы мен бостандығын қорғаумен айналысып келеді. Сондай-ақ, «Әділ сөз» қоры БАҚ жұмысына байланысты заң жобаларын шығаруға көмектеседі. Бұрын Тамара Калеева Қазақ радиосының алдыңғы қатардағы журналистердің бірі болғанын, сондай-ақ, «Казахстанская правда» басылымында құқық тақырыбына жазғанын көпшілік біле бермейді. Сондықтан республикалық БАҚ-тағы жұмысын тастаған соң Тамара Калеева журналистердің құқығын қорғаумен айналыса бастады. Өйткені бүгінгі күні төртінші билік өкілін кез келген адам ренжіте алады. Ал жазаға тартатын да, жазаға тартылатын да ешкім жоқ.

Қордың негізгі жұмысы — республикада сөз бостандығын бұзу жайында мониторинг жүргізу. Ал мониторинг дегеніміз –деректерді тек жүйелі түрде жазып, оны тіркеп отыру. Бірақ «Әділ сөз» қорының алдына қойған басты мақсаты журналистерге көмек көрсету болып табылады. Өйткені аталған қор өзін БАҚ өкілдеріне жәрдем беруге міндетті деп санайды. Оның басты себебі қазіргі кезде көптеген бұқаралық ақпарат құралдарында заңгерлік көмек беретін қызмет жоқ. Журналистер өздеріне қатысты қандай да бір құқықтық (әсіресе, бейқұқықтық) қимыл-қарекеттерді қалай қабылдауды, оған сауатты түрде қалай жауап қайтаруды білмейді.

«Әділ сөз» халықаралық қор мониторингті 1999 жылдан бастап жасап келеді. Онда ай сайын цензура, журналистерге қысым көрсету, БАҚ өкілдеріне ақпарат беруден бас тарту сияқты оқиғалар туралы мәліметтер жиналады. Ал бұл заң бұзушылықты Қазақстан Республикасының қазіргі заңы мен халықаралық құқық нормаларына сәйкес топтастыру мекеменің негізгі жұмысы болып табылады. Қордың 2000 жылы жасаған мониторингін толыққанды, жан-жақты деуге болмайды. Өйткені ол «Әділ сөз» қорының алғашқы жылдары жасаған бірінші тәжірибесі. Ал сөз бостандығы мен бұқаралық ақпарат құралдарының құқық латентін бұзу сияқты оқиғалар «Әділ сөз» қорының тәжірибесінде жиі кездеседі. Алайда ондай кемшіліктерді аталған қордың президенті Тамара Калеева жасырмайды. Дей тұрсақ та, мониторингтің көмегімен Қазақстандағы сөз бостандығын бұзу туралы, бұқаралық ақпарат құралдары өмірінің толық болмаса да, шынайы жағдайын көруге болады /4/.

Қазақстандағы сөз бостандығын бұзу жайлы мониторингті «Әділ сөз» қоры 2000 жылдан бастап ай сайын жүргізуде. Мониторинг «Әділ сөз» қорының тілшілері мен өз еркімен жұмыс істеушілердің ақпаратынан және бұқаралық ақпарат құралдарында жарық көретін мақалалардан жиналып, қорытынды жасалады. Жиналған мағлұматтардың заңдық дәрежесі Қазақстан Республикасының қазіргі заңнамасы мен халықаралық құқыққа сәйкес топтастырылады. Сондықтан мониторинг жұмысы тарауға, бөлімдер мен тармақтарға бөлінеді екен. Мәселен, І-ші тарауда бұқаралық ақпарат құралдарындағы дәйектілікті анықтайтын еліміздегі саяси, әлеуметтік, әкімшілік пен құқықтық жағдайдың ерекшелігі жайлы жазылады. Бұл жерде мемлекет немесе белгілі бір облыс, аймақ басшылығының сөз бостандығына тікелей ықпал ететін іс-әрекеті, арыздары, бұйрықтары мен өтініштері жайлы сөз қозғалады. Сондай-ақ, тараудың бөліміне журналистер мен БАҚ құқығын тікелей немесе жанама түрде анықтайтын жаңа заңнамалық актілер енгізілген. Сонымен қатар, мониторингтің бірінші тарауында шетел мен жергілікті беделді сарапшылардың Қазақстандағы сөз бостандығына берген объективті бағалары көрсетілген. Басқа БАҚ өкілдерінің тәжірибесімен танысу мақсатында, олар алған сабақтан бір түйін жасап шығару ниетінде, елімізде журналистер өз құқықтарын қалай қорғайды екен, олардың іс-әрекеттерінің дұрыс-бұрыстығы жайлы аталған тарауда баяндалады.

Ал екінші тарауда журналистер мен БАҚ құқығын бұзу туралы мол ақпарат пен тәжірибе топтастырылған. Бұл тарауды қарап отырып мемлекетімізде орын алған заң бұзушылықтардың қаншалықты сан алуан екенін көруге болады. Мәселен, қоғамдық маңызы бар ақпаратты беруден бас тарту, цензура, қорқыту, қысым көрсету, жалақы төлемеу, журналистің кәсіби жұмысына кедергі жасау және т.б. проблемалар осы тарауда мысалымен көрсетілген. Ал заң бұзушылықтың барлығы заңнамаға сәйкес бөлімдерге топтастырылған. Сондықтан заң қызметкерлері өз ақыл-кеңесімен бөлісіп, мүмкін болғанша, әр заң бұзушылықтың себеп-салдарын талдап беруге тырысады. Сондай-ақ, кез келген БАҚ өкілінің басына іспеттес жағдай түскен кезде, тарауда жазылған кеңестердің пайдасы мол. Ал соңғы, яғни үшінші тарауда дау-жанжал, БАҚ пен журналистерге айып тағу сияқты проблемалар қарастырылған. Аталған бөлімде журналистердің жарық көрген мақалалары үшін айып тағу сияқты мысалдар келтірілген. Қылмыстық пен әкімшілік іске байланысты барлық заң бұзушылық пен айып түрлері қарастырылған. Мәселен, бұл тарауда өсек-жала, жәбірлеу, ұлтаралық шағыстыру және т.б. мәселелер көтеріледі. Сондай-ақ, журналистерге қойылатын талаптар, БАҚ, журналистер мен мақала авторларының ісіне қатысты жүргізілген сот ісі туралы ақпарат енгізілген. Бұл тараудың әр бөлімінде де заң қызметкерлерінің ақыл-кеңесі жазылады /5/.

Қазіргі кезде біз әрбір қордың, ұйымның, мекеменің соңғы жаңалықтарын олардың жеке сайтынан оқып, өзімізге керек мағлұматты ала аламыз. Сол сияқты «Әділ сөз» қорының да ең маңызды әрі соңғы жаңалықтары оның жеке сайтында топтастырылған. «Соңғы жаңалықтар» деп аталатын айдардың жұмысы соған арналады. Бірақ, қор сайтының жұмысы тек орыс және ағылшын тілдерінде жүргізіледі. Ал қазақ тілі жетім баланың күйін кешіп қалды.

Нарық заманында бір мамандықпен шектеліп қалуға болмайды. Өйткені тек журналистер емес, осы кезеңде өзін білімді санайтын әрбір адамның көзқарасы жан-жақты, білімі терең болу керек. Ал БАҚ өкілдері үшін заң саласынан хабардар болу ауадай қажет. Себебі олар күнделікті өмірінде өз құқықтарын жетік білмеген соң заң немесе құқық бұзушылықпен жиі кездеседі. Ал «Әділ сөз» қоры журналистердің құқығын қорғайтын халықаралық қор болғандықтан, заң саласына өте көп көңіл бөлуі шарт. Аталған қордың заң қызметінің жетекшісі Кальсин Иллиодор мен мекеме заңгері Красильникова Ганна қаламы ұшқыр адамдардың алдынан шығатын қиыншылықтарды шешуге көмектеседі. Алайда олардың жұмысы тек кеңес берумен шектелмей, сот ісіне қатысты құжаттарды дайындау, БАҚ пен журналист құқығы мен мүддесін қорғау сияқты міндеттері де бар.

2003 жылдың басында «Әділ сөз» қорының қарамағында ақпараттық дауды шешетін тәуелсіз қоғамдық сараптама Орталығы ашылды. Бүгінгі күні Орталық жұмысына филология, өнертану, психология, философия, теософия мамандығының 20-дан астам кандидат пен ғылым докторлары өз үлесін қосуда. Бұлардың басым көпшілігі қазақстандық жоғары оқу орындарында дәріс береді. Ал қордың тәуелсіз сараптама Орталығын басқаратын Аженова Ғалия Хакимқызы.

Сондай-ақ, өз білімін заң жағынан толықтырып, жетілдіремін деушілерге «Әділ сөз» қоры ай сайын «Қазақстанның бұқаралық ақпарат құралдарының заңнамасы мен тәжірибесі» деген ақпарат бюллетенін шығарады. Мұнда БАҚ жұмысына тиісті жаңа заңдар, нормативті мен ведомстволық актілер және заң жобалары жарияланады. Сонымен қатар, заң мамандарының түсініктемесі, жергілікті бұқаралық ақпарат құралдарының проблемалары, шетел әріптестерінің тәжірибесі туралы мақалалар жазылады. Сан алуан жаңалықтар мен тәжірибені бір басылымға топтастыратын бюллетень редакторы – Степенко Людмила. Ал «Әділ сөз» қоры жұмысының қорытындысы кітап пен кітапша түрінде басылып шығарылады. Аталған басылымдармен де қор сайтының «Біздің басылымдар» атты айдарынан танысып шығуға болады /5/.

«Әділ сөз» қоры бірқатар саяси партиялармен, қоғамдық бірлестіктермен, мәжіліс депутаттарымен, Бас прокуратурамен, Қазақстан Республикасының Жоғарғы сотымен тұрақты түрде жұмыс істейді. Сондай-ақ, қор мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдар өткізетін ресми форумдарға, бейресми шаралар мен баспасөз маслихаттарына қатысады. Ал кездесу кезінде екі жақ ақпарат алмасып, кейін оны дерек пен дәйек үшін пайдаланады. Мәселен, «Әділ сөз» қоры мониторинг жасаған кезде баспасөз маслихатынан алынған мағлұматтың көмегі мол тиеді.

2003 жылы «Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қоры Тәжікстан тәуелсіз БАҚ-ң Ұлттық Қауымдастығымен, Өзбекстан-Интерньюсімен және Қырғыз Республикасының «Журналистер» Қоғамдық бірлестігімен бірлесе отырып, «Орталық Азия мемлекеттерінде сөз бостандығының демократиялық қағидаларын қорғау» атты жобаны іске асырды /6/.

Ал осыдан екі жыл бұрын «Әділ сөз» қоры Астана, Ақмола, Жамбыл, Павлодар, Қостанай облыстарында тілші орындарын ашты. Енді қор жаңалықтарды дер кезінде, тікелей өз журналистеріне хабарласып алады. Бұл да аталған қордың жетістігі. Өйткені осыған дейін аймақтардағы журналистерге қысым көрсету, түрлі жағдайларда олардың құқықтарын сақтамау сияқты заң бұзушылықтар назардан тыс қалатын. Ал енді «Әділ сөз» халықаралық қоры алыс жерлердегі төртінші билік өкілдерінің жақсылығы мен жамандығы, жетістіктері мен кемшіліктері жайлы уақтылы құлағдар болып отырады.

«Әділ сөз» қорының жұмысын қолдап, жобаларына көмегін аямай көрсетіп жатқан ұйымдар мен мекемелердің саны аз емес. Аталған қордың жобаларын Ашық қоғам мен Сорос-Қазақстан Ұйымы, халықаралық даму Американдық агенттігі (ЮСАИД), ЕуроОдақ, Еуропадағы Қауіпсіздік және Ынтымақтастық Ұйымы мен IFEX халықаралық ақпарат жүйесі сияқты ұйымдар демеу болып, қолдау көрсетуде /7/. Ал аталған ұйымдардың «Әділ сөз» қорына деген оң көзқарасы Қазақстандағы журналистердің құқығын қорғайтын жалғыз қордың дұрыс бағыт ұстанғанының айқын дәлелі екені сөзсіз.

«Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қорының жұмысы заң саласымен, журналистер мен БАҚ-ң құқығын қорғаумен тікелей байланысты болғандықтан, төртінші билік өкілдері қандай заңды білу керек, шатасқан кезде қандай құқықтық актілерді негізге алу керек сияқты мағлұматты да аталған қор назарсыз қалдырмады.

Мәселен, Қазақстандағы бұқаралық ақпарат құралдары қызметінің құқықтық негіздерін мыналар құрайды:

Қазақстан Республикасы Конституциясының еліміздегі демократия мен сөз бостандығының негіздерін салған және оған тікелей де тура әсер ететін тиісті нормалары (демек, ешбір заң, ешбір заңға қосымша акт бұған қарама-қайшы болмауы керек және мемлекеттік, заң шығарушы, атқарушы һәм сот органдарының барлығы да осы нормаларды тікелей басшылыққа алуы тиіс). Бұл ретте Қазақстан Республикасы Президентінің күнделікті өмірде онша ескерілмейтін және Конституцияның көлеңкесінде қалғандай көрінетін «Қазақстан Республикасындағы Конституция туралы» Жарлығын да атап айту керек. Дей тұрғанмен, бұл құқықтық акт шын мәнісінде еліміздегі билік келісім-шартының негізінде дүниеге келген және оның өкілеттілік ауқымын заң жүзінде бекітті.

Халықаралық, оның ішінде ТМД және Кедендік Одақ аясында жасалған көп жақты және екі жақты конвенциялар, келісім-шарттар және келісімдер. Оның ішінде, «Әділ сөз» қорының ойынша, отандық БАҚ үшін импортталған баспа өнімдерінің айналымға түсу режимі туралы, Қазақстан 1997 жылы бекіткен және бізде күні бүгінге дейін беймәлімдеу 1950 жылғы Флоренция келісімінің, сондай-ақ ақпараттық саладағы қызметтестік туралы Минск, Бішкек және Алматы (1998 жылы) келісімдердің ерекше маңызы бар. Бұл келісім- шарттармен «Әділ сөз» қоры, ең болмағанда, Кедендік Одақ аясында жалпы ақпараттық кеңістік жасауға, ал Флоренция келісімі бойынша импортталған газет-журнал өнімдерінің салықтық режимі отандық БАҚ-тың салықтық режимінен нашар болмайтынына кепілдік береді;

Қазақстан Республикасының 1999 жылдың 23 шілдесіндегі «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Заңы. Бұл Заң Қазақстан Республикасының Конституция белгілеген және кепілдік берген азаматтар мен бұқаралық ақпарат құралдарының сөз бостандығын, ақпарат алу мен таратуды, олардың құқықтары мен мүдделерін қорғау жөніндегі біртұтас мемлекеттік саясатты қамтамасыз етуді іске асыруға бағытталған және онымен байланысты қоғамдық қатынастарды реттейді /8/.Алайда, аталған Заң, «Әділ сөз» қорындағылардың ойынша, кейбір кемшіліктері, күмілжіңкі және толық емес тұстарына қарамастан тұтастай алғанда Конституция кепілдік беретін құқықтар мен бостандықтар арнасында жасалған;

Қазақстан Республикасының 1995 жылдың 17 сәуіріндегі, кейіннен өзгерістер мен толықтырулар жасалған, радио және телехабар таратудың лицензиялық тәртібін бекіткен «Лицензиялау туралы» Заңы; Яғни, жеке және заңды тұлғаның теледидар және радио хабарларын тарату саласында радиожиілік спектрін пайдалана отырып және пайдаланбай да қызмет етуі лицензия негізінде жүзеге асырылады. Теледидар және/немесе радио хабарларын таратуды ұйымдастыру жөніндегі қызметті лицензиялауды уәкілетті орган іске асырады.

Қылмыстық Кодекстің тыйым салатын және шектейтін тиісті ережелері. Оның ішінде сөз бостандығын бұзуды шектеуге бағытталған да ережелер Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 154-ші бабы (азаматқа ақпарат беруден бас тарту) және 155-бап (журналистің заңды түрде кәсіби қызметін жүргізуге кедергі жасау);

Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің заңды және жеке тұлғалардың абырой, қадір-қасиет және іскерлік беделіне нұқсан келтіретін күмәнді ақпараттарды таратқаны үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілікті анықтайтын 9, 141-145 және 951 баптары;

Әкімшілік құқық бұзушылық кодексінің ұлтаралық араздықты қоздатуға бағытталған, материалдарды жариялауға және осындай сипаттағы материалдарды республикаға әкелуге рұқсат бергені, сондай-ақ баспасөз және басқа да бұқаралық ақпарат құралдары заңдарын бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілікті анықтайтын 188-6, 188-7, 188-8 баптары;

Қазақстан Республикасының 1998 жылы 26 маусымдағы, Қазақстан Республикасы бұқаралық ақпарат құралдарындағы шетелдік тұлғаның тікелей немесе жанама қатыстылығы 20 пайыздан аспауын бекіткен, сондай-ақ республика аумағында ұлттық қауіпсіздігімізге зиянды баспа өнімдері, теле және радио хабарларының таралуына тыйым салатын «Ұлттық қауіпсіздік туралы» Заңы;

Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Заңы, атап айтқанда, осы заңның газеттік және журналдық өнімдерінің өндірістік айналымы мен таратылуына салынатын қосымша құн салығынан босататын 57-бабының 17-тармағы;

Қазақстан Республикасының сырттан әкелінетін газет-журнал өнімдерін мерзім-мерзіммен толығымен көрсетпеуге, сондай-ақ оларды уақытша сақтау қоймаларын айналып өтуге мүмкіндік беретін «ҚР кеден ісі туралы»Заңы;

Үкіметтің 1996 жылдың 25 қарашасындағы, телекоммуникация саласындағы кәсіпкерлік пен радиожиілік спектрді пайдалануды лицензиялау тәртібі туралы Ережені бекіткен №1443, 1999 жылдың 13 қыркүйегіндегі радиожиілік ресурстарды пайдалану үшін қаржы төлеуді бекіткен №1387 қаулылары;

Үкіметтің 1997 жылдың 29 маусымындағы «Қазақстан Республикасы аумағында шетел мемлекеттері бұқаралық ақпарат құралдарының тілшілерін тіркеу және тілшілік бөлімдерін ашу туралы» №903 қаулысы;

Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының нормативтік қаулылары, оның ішінде 1992 жылдың 18 желтоқсанындағы «Азаматтар мен ұйымдарды» ар-намысы мен қадір-қасиетін қорғау туралы №6 және 1995 жылдың 22 желтоқсанындағы «Моральдық зиянды өтеу туралы» №10 қаулы;

Қазақстан Республикасы министрлігі мен ведомстволарының өз құзыры аясында қабылданатын нормативті құқықтық актілері (егер олар белгіленген тәртіп бойынша Әділет министрлігінде тіркелген болса); Оның ішінде:

Мәдениет және ақпарат министрлігінің 1999 жылдың 24 желтоқсанындағы №228 және 2000 жылдың 5 қаңтарындағы №4 бұйрықтарымен бекітілген бұқаралық ақпарат құралдары мен ақпараттық агенттіктерді есепке алу туралы Ережесі, мемлекеттік органдар мен өзге де ұйымдардың жанында журналистерді тіркеу Ережесі;
Қазақстан Республикасындағы Денсаулық сақтау, білім және спорт министрлігінің 1999 жылғы 9 қыркүйектегі №338 бұйрығымен бекітілген дәрілік заттарды жарнамалауға рұқсат беру және жарнама берушінің тиісті рұқсат қағазын көрсетпеген жағдайда БАҚ-тың мұндай жарнамаларды жариялауына тыйым салатын Ережелер:

а) Электронды бұқаралық ақпарат құралдарына берілетін лицензияға нормативті-құқықтық акт еместігінен де өзінің құқықтық табиғатында жекелік-нақтылық сипаты болуы тиіс қосымшалар. Осыған қарамастан олардан шектеу және тыйым салу сипатындағы азаматтық-құқықтық нормалар бар.

б) Қазақстан Республикасы Кеден Комитетінің нормативтік-құқықтық актілері /9/.

Келтірілген заңдар мен құқықтық актілер тізімінен көрініп тұрғандай, БАҚ қызметін реттеу үшін шығарылған заңдар аумағы көлемді, сонымен қатар кей тұстарда қарама-қайшы, мұның өзі оны түсінуде және тәжірибе жүзінде дұрыс қолдануда елеулі қиындықтар тудырады.

Бұқаралық ақпарат құралдарының қызметін қандай да бір деңгейде реттеп отыратын ведомстволық нормативті актілерге келсек, олардың саны көбейіп отырғанын және іс жүзінде заңдардың өзінен де асып кеткенін айту керек. Және бұл ретте мұндай актілер тиісті заң актілерінің құқықтық аясынан шығып кететін, яғни кейде заңды толықтыратын, ал кейде оған мүлдем қарама-қарсы болатын жағдайлар аз емес.

«Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қоры журналистер мен БАҚ-тың құқығын қорғап қана қоймай, оларға көмекші құрал болатын жыл сайын басылымдар да шығарады. Төменде келтірілген басылымдардың журналист үшін пайдасы мол. Өйткені онда кең ауқымды тақырыптар қозғалған. Әрине, журналистің құқығы жайлы сөз қозғаған кезде, ең бірінші оның еңбек құқығынан бастау керек. Осы тақырыпқа арналған «Әділ сөз» халықаралық қорының «Сенің еңбек құқығың» атты журналистерге арналған оқу құралы бар. Кітап авторы Тамара Симахина. Жас маман жұмысқа тұрған кезде, әрине, бірінші күннен бастап оған оның құқығын түсіндіріп отыратын, анасындай жаманшылық пен өмірдің қиыншылығынан қорғайтын пана бірден табыла қоймас. Өйткені кез келген адам жұмыс істей бастаған күннен бастап жеке өзі шешім қабылдап, алдынан шыққан қиыншылықтарға тозады. Өйткені тек қателіктердің арқасында журналист өзі үшін пайдалы түйін жасайды. Алайда қателесу бір бөлек те, еңбек құқығыңды білмеу, ол бір бөлек. Журналист өз құқығын білмегендіктен, осыны пайдаланып алатын адамдар заңды жиі бұзады. Мәселен, заңсыз жасалған келісім-шарт немесежурналистің келісім-шартсыз жұмыс істеуі, қалыпты жұмыс күнінің болмауы, ең төмен жалақы, әлеуметтік және медициналық сақтандыру және т.б. Журналистер басынан бастап оңы мен солын ажырата білу үшін, өз құқығы мен міндеттерін біліп қана қоймай, алдынан шыққан қиыншылықтарға қарсы тұра алатындай дәрежеге жету үшін аталған көмекші оқу құралы шығарылып отыр.

Қызметінде қателіктер жіберетін журналистердің саны аз емес. Кейбіреуі өз міндеттерін түсініп отырса да, «болады» және «болмайды» деген екі сөздің мағынасы мен шекарасын ажырата алмайды. Сондықтан «Әділ сөз» халықаралық қоры ЕҚЫҰ-ң көмегімен «Болмайды. Керек. Болады.» атты қалталы кітапша басып шығарды. Аталған басылым авторы Ганна Красильникова. Бұл қалталы кітапша журналистерге арналған тәжірибелі оқу құралы болып табылады. Кітапшаның бірінші «Болмайды» атты тарауы –журналистердің не үшін жауапқа тартылатыны туралы, заң бойынша рұқсат етілмеген ережелер жайлы жазылған. «Керек» деген тарауы келеңсіз жағдайларға түсіп қалмау үшін өз құқығыңды қалай пайдалану керектігін, қалай сақтану керек екендігі жайлы хабардар етеді. Ал қорытынды тарауы, «Болады» — БАҚ өкілінің кәсіби құқығы туралы айтып береді /10/.

Сондай-ақ, заңгер Ганна Красильникованың тағы бір шығарған кітабы «Ақпарат таратсаң!» деп аталады. Елімізде сөз бостандығын бұзуда жиі кездесетіне жайт, ол ақпарат беруден бас тарту. Алайда Қазақстанның «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» заңы бойынша мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер, лауазымды тұлғалар және бұқаралық ақпарат құралдары әрбір азаматқа оның құқықтары мен мүдделеріне қатысты құжаттармен, шешімдермен және ақпарат көздерімен танысуына мүмкіндік беруді қамтамасыз етуге міндетті. Автор ақпарат алуға тиісті қазақстандық заңның барлық заң актілерін топтастырып, тізімдеп шықты. Оқу құралына қосымша ретінде журналистерге тәжірибе жүзінде көмектесетін сұрақ қоюдың, шағым түсірудің және т.б. құжаттардың үлгісі, сондай-ақ, ақпарат алу мен оны таратуға қатысты заң актілердің тізімі берілген.

Журналистер өз құқықтарын білмегендіктен қызмет барысында түрлі жағдайларға ұрынып жатады. Кейбірде сол білмеушіліктің салдарынан сот табалдырығын аттауға тура келеді. «Журналист соттық тосқауылдың іргесінде» атты басылым 1996-2000ж.ж. еліміздің журналистері мен бұқаралық ақпарат құралдарына қатысты болған соттық істер жайлы шығарылған жинақ. Аталған жинақты «Әділ сөз» қоры Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотымен бірлесе құрастырды. Сондай-ақ, кітап соттың «Демократия мен Адам құқығы саласында Еуропалық бастау» бағдарламасының гранты бойынша жарық көрді. Жинақтың осы уақытқа дейін 2 кітабы басылып шығарылды.

«Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қоры өз жұмысын бастаған жылдан бастап мониторинг жасауда. Ал оның қорытындысы жыл сайын «Қазақстандағы масс-медиа. Заңдар, даулар, құқық бұзушылық» атты кітап болып басылып шығарылады. Жинақта әр жыл бойынша БАҚ пен журналистердің құқығын бұзу мониторингінің нәтижесінен алынған ақпарат жинақталған. Сараптамалық есепте журналистер мен БАҚ құқығын бұзу мен ақпараттық дау-жанжалдың пайда болуына әкеп соқтыратын объективті және субъективті факторлар көрсетілген. Сондай-ақ, жинақта бұқаралық ақпарат құралдарының жұмысына қажетті нормативті актілердің толық тізімі берілген.

Халықаралық қордың жарық көрген тағы бір кітабы «Қазақстан журналистері: автосуреттеу мүмкіндігі. Әлеуметтік зерттеу» деп аталады. Аталған басылымда мемлекеттік БАҚ журналистері мен жекеменшік баспасөз өкілдері қоғамда өз маңыздылығын қаншалықты бағалайды, олардың сөз бостандығына әсер ету қаншалықты жоғары екені, қоршаған ортамен қарым-қатынасы жайлы әлеуметтік зерттеу жүргізіліп, қорытындысы салыстырмалы кесте түрінде берілген.

«Әділ сөз» халықаралық қоры сөз бостандығын бұзбауын қадағалайтын, журналистердің құқығын қорғайтын қор болғандықтан, аталған басылымдарда журналист пен БАҚ-ң құқығы, олардың алдынан шығатын проблемалары жайлы толық баяндалған. Ал заңды жете білмейтін журналистер үшін көмекші оқу құралдарының күнделікті қызмет барысында әкелетін пайдасы мол. Сондағы мысалдарды оқи отырып, журналистер іспеттес жағдайға түсіп қалса одан қалай қорғану керектігінен хабардар болады. Сондай-ақ, алғашқы кәсіби қадамын жасаған жас мамандар үшін, олардың еңбек құқығының бұзылмауын қадағалайтын, көмекші оқу құралы болмақ. Аталған басылымдар журналистің кәсіби өсуіне, жұмыс барысында көмектесіп, заң жағынан білімдерін толықтырады.

Қазақстандағы журналистердің құқығын қорғау

«Азаттық» радиосы жүргізген журналистік зерттеуге сүйенсек, Қазақстан сөз бостандығы жөнінен 167 мемлекеттің ішінде 119-ші орында тұр. Ал «Freedom house» үкіметтік емес ұйымы 2005 жылды қорытындылап, сөз бостандығы бойынша сап түзеген 194 мемлекеттің ішінде Қазақстанға 165-орын бұйырыпты деп мәлімдеді. Халықаралық ұйымның Қазақстандағы өкілі Антонио Стангоның айтуынша, «2005жылы Қазақстан сөз бостандығы мәселесінде бір қадам да ілгері жылжымаған». Есесіне, «кері кетудің белгілері байқалған».

Сөз бостандығының деңгейі құқықтық реттеу, саяси бақылау және экономикалық реттеу секілді үш бағытта анықталады екен. Көрсеткіш неғұрлым жоғары болса, сол елдегі сөз бостандығының халі соғұрлым мүшкіл деген сөз. Мысалы, 0-ден 30 ұпайға дейін жинаған елдер – «еркін» елдер екен. 31 мен 60-тың арасы жартылай еркінге жатады. Ал 61-ден 100-ге дейін жетсе, ол елде сөз бостандығына кепілдік жоқ. Қазақстан осы соңғы қатарда екен. Посткеңестік кеңістіктегі елдердің арасында Беларусь, Түркіменстан және Өзбекстан елдерінде сөз бостандығына қауіп төніп тұр екен. Тәжікстан да Қазақстанмен қатарлас. Ал Қырғызстан бізден 28 саты жоғары тұр /11/.

Ал үстіміздегі жылдың 17 қаңтар күні «Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қоры 2005 жылы орын алған қазақстандық журналистер мен БАҚ-тың құқығын бұзу жайында жария еткен дерекке көз жүгіртсек.

Елімізде сол жылы қайтыс болған журналистер саны – 9 (2004 жылы – 2): Рустам Қатқадамов («Ирбис ТВ», Павлодар), Жанар Әбдилдина («Хабар» агенттігі, Алматы), Батырхан Дәрімбет («Азат», Алматы), Алуа Әбенова («Рахат» телеарнасы, Алматы), Гүлбану Тілеубаева («31-арна», Алматы), Сергей Иванов («Авангард», Жітіқара), Арай Алпысбаева, Айгүл Нұрсұлтанова («ТДК-6», Семей), Андрей Прокопьев («31-арна», Алматы).

Келтірілген статистика бойынша 9 журналистің ішінде жартысынан көбі, дәлірек айтатын болсақ 5 журналист, Алматыда қайтыс болған. Ал қалған төртеуі Павлодардың, Жітіқараның, Семейдің журналистері екен.

БАҚ өкілдері мен редакцияға түрлі қастандық жасау – 20 (2004 жылы – 14): Дмитрий Пыхтин («Хабар» арнасының тілшісі, Өскемен), Сергей Константинов («Отырар» телекомпаниясы, Шымкент), Александра Алехова («Литер», Жетіген қаласы, Іле ауданы), Александр Бранов («Час пик», Павлодар), Жукел Хамай («Алатау», Талдықорған), Виталий Югай («Қазақстан», Астана), Андрей Лысенко («Вести Сарыарқа», Қарағанды), Ардабек Солдатбай («Хабар» агенттігі, Павлодар), Есенбек Санатұлы («Азаттық» радиосы, Павлодар), Бекжігіт Мауленов («Отырар телекомпаниясы», Шымкент),Людмила Павлова («Голос Экибастуза», Екібастұз), Нина Цысь (ІІД-нің баспасөз-хатшысы, Павлодар), Қажымұрат Әбілкалиев, Азамат Доспанов («Алтын ғасыр», Атырау), Михаил Мысиков, Владимир Таран («Новый регион», «Регион плюс», Қапшағай), Әсет Құндақбаев («Рейдер», Алматы), Гүлнұр Оразымбетова («Страна и мир», Алматы).

Ал бұл дерекке сүйенсек, журналистерге ең көп қастандық Павлодарда жасалынған екен (4), екінші орында Алматы – 2, Қапшағай — 2, Шымкент — 2, Атырау — 2, ал соңғы орынды Өскемен – 1, Жетіген -1, Талдықорған – 1, Астана — 1, Қарағанды – 1 және Екібастұз -1 қалалары бөлісті.

Журналистерді қорқыту – 9.

Журналистердің кәсіби жұмысына кедергі жасау – 53

Басылымдар данасын тауып алып, көзден таса қылу – 69 (2004 жылы – 3): «Сеть kz», «Сөз», «ДВК Дауысы», «Жұма Таймс» (Алматы), «Республика. Деловое обозрение», «Жұма таймс – DAT», «Азат», «Финансовое обозрение» (Екібастұз), «Искра», «Аssandi Times» «Лад», «Наша газета» (Қостанай), «Казачий вестник», «Эпоха», «Нағыз Ақ жол» (Орал), «Анау-Мынау», «ДАТа недели», «Правда Казахстана» (Павлодар), «Эпоха», «Свобода слова», «Азат», «Правда», «Апта kz», «Жұма таймс» (Ақтөбе), «Горд 326» (Тараз), «Республика. Аналитический еженедельник», «Пятое измерение», «Ауыл» (Астана), «Эпоха», «Азат», «Жұма таймс», «Діл», «Свобода слова» (Шымкент), «Эпоха», «Свобода слова», «Правда Казахстана», «Жұма таймс», «Апта.kz», «Азат» (Қарағанды облысы).

Басылымдарды тауып алып, көзден таса қылу 2004 жылмен салыстырғанда 23 есеге өсті. Бұл елімізде оппозиялық басылымдар біреулер үшін үрей тудыратынының айқын дәлелі. Өйткені тізімде келтірілген газет аттарына назар салатын болсақ, басым көпшілігі мемлекеттік емес газеттер болып табылады. Сонымен статистика бойынша: Ақтөбе – 6, Қарағанды – 6, Шымкент – 5, Алматы – 4, Екібастұз – 4, Қостанай – 4, Орал – 3, Павлодар – 3, Астана – 3, Тараз – 1 рет сондай жағдайға тап болғанын айтады. Сондай –ақ, «Республика. Аналитический еженедельник», «Республика. Деловое обозрение», «Сеть. Kz» (Алматы), «Замечательная газета» (Петропавловск) сияқты газеттердің есепке қою құжаттарының тіркеу нөмірлері заңсыз деп танылды.

Қылмыстық қудаланушылық – 14 (2001 жылы – 21): өтірік жала жабу – 9, Қазақстан Республикасы Президентінің ар-намысына қол сұғушылық деген айыппен – 3, сот шешімін орындамау – 1.

Қоғамдық маңызы бар ақпаратты таратудан бас тарту – 426 (2004 жылы – 435) /12/.

Әзірше қолда бар мәлімет осындай. Бірақ бір өкініштісі, өз кәсібін атқару барысында мерт болатын журналистердің саны жыл сайын артуда. Ал қылмыстың жартысынан көбі ашылмай, «жабық қазан» күйінде қалуда. Мәселен, «Азаттық» радиосы жүргізген журналистік зерттеуге сүйенсек, Қазақстан сөз бостандығы жөнінен 167 мемлекеттің ішінде 119-ші орында. «Қазақстанда да ондаған журналист әртүрлі жағдайда қаза болып жатыр. Бірақ әдетте оларды кездейсоқ оқиғаның құрбаны деп қарайды. Мысалы, жол апатының. Осыдан төрт жыл бұрын оппозициялық журналист Алексей Пугаевты көлік қағып кетті. Алексей тілге келмеді. 2002 жылдың 16 қарашасында Нұри Муфтахты да көлік қағып кетті. 2004 жылдың шілдесінде «көліктің астына түсіп» «Навигатор» интернет газетінің редакторы Асхат Шәріпжанов қаза тапты. Өткен жазда оппозициялық «Азат» газетінің бас редакторы Батырхан Дәрімбеттің ажалы қара жолдан болды», — дейді «Азаттық» радиосының тілшісі.

Кездейсоқ оқиға демекші, «Хабар» агенттігінің бас директоры Жанар Әбілдина да жол апатынан қаза тапты. «Рахат» арнасының журналисі Алуа Әбенова қаңғыған оқтың құрбаны болды. Ал қызмет барысында қаза болған қазақстандық жалғыз журналист кім?

«Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қорының президенті Тамара Калеева оның кім екенін тап басып айта алмағанымен, еліміздегі сөз бостандығының күннен-күнге тарылып бара жатқанын жасырмайды. Мәселен, «Жұма-таймс» газетінің үнін біржола өшіруге бағытталған әрекетті, бір арнадан бір мезгілде 14 журналистің қызметтен кетуін алға тартады.

Қызмет бабында қаза болған журналист кім болуы мүмкін? Бұл сұраққа өзгелерден гөрі журналистермен етене араласатын Қазақстан Журналистер одағының төрағасы Сейітқазы Матаев жауап берді.

— Шынымды айтайын, тап басып айта алмай тұрмын. Менің топшылауымша, Батырхан Дәрімбет болуы мүмкін. Өйткені Батырхан жұмыс барысында қаза болды ғой. Әлде «31-арнаның» тілшісі Гүлбану Тілеубаева ма екен… Батырхан шығар…» /13/.

Өткен жылы Алматыда бес БАҚ өкілі қайтыс болды. Алайда олардың ішінен өз жұмысын атқару барысында мерт болған журналистің есімі әлі күнге дейін белгісіз. Ал «Әділ сөз» халықаралық қоры жыл сайын сөз бостандығын бұзу мониторингін, журналистер құқығын шектеу, оларға қысым көрсету жайлы деректер жинайды. «Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қорының президенті Тамара Калееваның 2005 жылы өз жұмысын орындау барысында қайтыс болған журналистің есімін атай алмады. Алайда көз жұмған БАҚ өкілдері жайлы ақпарат жинау аталған қор үшін бірінші орында тұру керек сияқты. Егер Қазақстанда журналистер құқығын қорғайтын қор ондай дерек бере алмаса, «Репортерлер шекарасыз» халықаралық ұйымы қандай дерекке сүйеніп, өткен жылы елімізде өз қызметін орындау барысында мерт болған журналист саны біреу деп алға тартады екен. Сондай-ақ, ол журналистің есімі кім?..

«Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қорының президенті Тамара Калеева айтқандай, аталған қор жұмысын бастаған кезде ол журналистер құқығының аяққа тапталуы, ар-намысы қорғалмауы соншалықты төмен дәрежеде екенін білмепті. Шынымен де, қазіргі таңда төртінші билік өкілінің құқығын екінің бірі бұза алады. Оған мысал ретінде, алысқа бармай-ақ, жас маман жұмысқа тұрғанда жасалатын заң бұзушылықтарды айтуға болады. Мәселен, келісім-шарттың болмауы, жалақының толықтай төленбеуі, бір қалыпты жұмыс күннің болмауы, т.б. Әрине, мұндай жағдайға журналистер өз құқығын білмегендіктен ұшырайды. Осы себептен «Әділ сөз» қоры БАҚ өкілдерінің жиі қателеспеуі үшін, өз міндеттері мен құқықтарын білу үшін арнайы оқу құралдарын шығарып, өмірде жиі кездесетін мысалдарды баспасөз бетінде жариялайды.

«Әділ сөз» қоры журналистердің еңбек құқығының бұзылуын қадағалап, орын алған заң бұзушылықты әрдайым тіркеп отырады. Мәселен, 2003 жылдың ақпан айында Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша Еңбек және қоғамды әлеуметтік қорғау Министрлігінің жүргізген тексеру жұмыстарының қорытындысы бойынша БАҚ иелері мен басшылықтың тарапынан жиі орын алатын заң бұзушылықтың тізімі жасалынды: жұмыс күнін ұзарту, үстеме жұмыс үшін жалақының 1,5 мөлшерде төлемеу, мейрам және демалыс күндері жұмыс істегені үшін ақының, заңда жазылғандай, 2 есе мөлшерде төлеуден бас тарту, себебі мен қажеттілігі көрсетілген демалыс күндері жұмысқа шығу керектігі туралы арнайы жазылған жарлықтың болмауы, және т.б. Бұл тізімде орын алған құқық бұзушылықтың аз-мазы ғана. Ал 2000 жылдың 1-ші қаңтар күні қабылданған «Қазақстан Республикасының еңбек туралы» заңы, бұл жұмыс беруші мен жұмысшының арасындағы қарым-қатынасты реттейтін негізгі нормативті акт болып табылатынын естен шығармаған жөн /14/.

Ал 2003 жылы «Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қоры мен Алматыдағы Еуропаның қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымының орталығы, Эберт қорының қаржылық көмегімен, қазақстандық журналистика тарихында алғашқы рет әлеуметтік зерттеу жүргізді. Зерттеу Қазақстан Республикасы бұқаралық ақпарат құралдары өкілдерінің проблемаларына арналды. Ал істелген жұмыстың басты мақсаты, қазақстандық БАҚ өкілдерінің жағдайын көрсету болды. Мәселен, журналистердің өздері жергілікті БАҚ-қа қандай баға береді, Қазақстандағы сөз бостандығының жағдайы қандай дәрежеде, төртінші билік өкілдері кәсіби жұмысында қандай қиыншылықтарға тап болады, оны қандай жолмен шешеді, өз әріптестерін қалай бағалайды және т.б. проблемалар көтеріліп, әлеуметтік зерттеудің негізгі тақырыбы болды.

Зерттеу сауалнама түрінде жүргізіліп, сауалнама парақтары бүкіл Қазақстан бойынша таратылды. Басты БАҚ редакциялары (теледидар, радио, газет, жорнал) орналасқан мемлекетіміздің 13 қаласында әлеуметтік зерттеу жүргізілді. Сол жылы барлығы 1100 сауалнама парағы таратылған болатын. Оның 68 пайызы, яғни 753 данасы толтырылған күйінде қайтарылды. Мәліметтер бүкіл Қазақстан бойынша алынған. Сауалнама жүргізілген қалалар мен оған жауап берген адамдардың санын №1 қосымшадан көруге болады. Респонденттердің негізгі бөлігі жекеменшік теледидар мен газетте жұмыс істейді екен. Алайда, ең қызығы, сұралған адамдардың 8 пайызы өздері жұмыс істейтін БАҚ-тың меншік түрін білмейді. Сұралғандардың әлеуметтік статусы – жалдамалы жұмысшылар. Қызметтік статусы – көбісі тілшілер. Респонденттердің басым көпшілігі жоғары білімді. Алайда жартысынан астамы өз мамандықтары бойынша жұмыс істемейді. Отандық БАҚ өкілдерінің негізгі бөлігі Қазақстан мен Ресейде білім алғандар. Негізгі жұмыс тілі: респонденттердің көбісі қазақ және орыс тілінде жазады. Ал сұралғандардың 0,3 пайызы негізгі жұмыс тілін өзбек тілін атады. Қосымша жұмыс тілі: неміс — 3,9%, корей — 0,4%, украин — 0,4%, итальян — 0,1%, армян — 0,1%, болгар — 0,1%, араб — 0,1% және жапон тілінде журналистердің 0,1 пайыз жазады екен.

Ал Қазақстандағы БАҚ жағдайына баға беру үшін, журналистер өздері жұмыс істейтін баспасөздің жағдайы оларды қанағаттандыра ма, соны біліп алған дұрыс шығар. Ал бұл сұраққа жауапты «Қазақстандағы БАҚ-ң жағдайы Сіздің көңіліңізден шыға ма?» деген сауалға берілген жауаптан қорытындылауға болады.

Қолда бар мәліметтерге сүйене отырып, Қазақстандағы бұқаралық ақпарат құралдары жайлы түрлі қорытынды жасауға болады. Егер «иә-жоқ» позиция тұрғысынан қарастыратын болсақ, жалпы санының 65,1% отандық БАҚ-қа көңілі толмайды екен. Алайда теріс пікірдің басымдылығына қарамастан журналистердің 79,8 пайызы БАҚ-тың қазіргі жағдайына шүкіршілік білдіреді. Тек мемлекеттік пен жекеменшік ақпарат құралдары өкілдерінің көзқарасы өзгеше болып табылады. Мәселен, екіншілерінде сыни көзқарас басым. Мүмкін ол, жекеменшік бұқаралық ақпарат құралдарының оппозиялық бағытты ұстануымен байланысты шығар.

Ал Қазақстанда сөз бостандығы барын факт ретінде айтуға бола ма? Бұл сұраққа журналистердің басым көпшілігі бір ауыздан «Иә» деп жауап берді. Ал нақты санын айтатын болсақ, 72,8 пайыз Қазақстанда сөз бостандығы бар деген пікір білдірді. Алайда отандық баспасөз өкілдерінің төрттен бір бөлігі елімізде сөз бостандығының бар екенін жоққа шығарады. Олардың ойынша, сөз бостандығы Ата заңымыздағы әдемі жазу ретінде қалды.

Қазіргі кезде қарулы соғыстан гөрі ақпараттық соғысты жүргізу тиімді сияқты. Өйткені адамдарды өлтіруден гөрі, олардың санасын улау, пікірін өзгерту көбірек пайда әкеледі. Сондай-ақ, белгілі топтардың, ұйымдардың елдегі сөз бостандығына әсер етуі де жиілеп барады. Ал Қазақстандағы сөз бостандығына халықаралық ұйымдардың қызметі мен үлгі ретінде ықпалы қандай дәрежеде екенін білу үшін, «Әділ сөз» қоры бұл сұрақты әлеуметтік зерттеуге қосты. Зерттеудің қорытындысына қарап, оң мен бейтарап бағаның алда, ал теріс бағаның аз екенін көруге болады.

Жауаптар нұсқасы: 1-мемлекеттік БАҚ, 2-жекеменшік БАҚ	Оң баға (%)		Теріс баға (%)		Бейтарап (%)
Жауаптар нұсқасы: 1-мемлекеттік БАҚ, 2-жекеменшік БАҚ	1	2	1	2	1	2
Халықаралық ұйымның қызметі	49,2	48,2	9,2	3	41,5	48,8
Халықаралық ұйым үлгі ретінде	43,5	39,6	11,5	3,2	45	57,1

Халықаралық ұйымдардың жұмысы мен ұстанатын саясатын үлгі тұтатын журналистердің саны 48-49 пайызды құрайды. Алайда ұйымдарға бейтарап көзқарасты ұстанатын респонденттердің саны да 48 пайыздан кем түспейді. Тіпті, жекеменшік БАҚ өкілдері берген жауапқа қарап, бейтарап жақты ұстанушылардың саны басым түсетінін көреміз. Сондай-ақ, олар халықаралық ұйымдарға үлгі ретінде қарамайды. Ал жалпы баға беретін болсақ, халықаралық ұйымдар жұмысына деген журналистердің көзқарасы оңды-бейтарап деп айтуға болады. Өйткені респонденттердің басым көпшілігі халықаралық ұйымдар республикадағы сөз бостандығына әсер етпейді деген пікір білдірді.

Ал біздің елімізде қай халықаралық ұйымның рейтингісі жоғары? Бұл сұрақтың қорытындысы төмендегідей: әрине, көш басында – ЕҚЫҰ, ал қалған халықаралық ұйымдар Қазақстандағы сөз бостандығына тең дәрежеде ықпал етеді. Ондай ұйымдардың ішінде: «Интерньюс-Қазақстан» — 1,6%, «Сорос-Қазақстан» — 0,7%, ЕуроОдақ — 0,7%, «Еуразия Қоры» — 0,3%, ЮСИС — 0,3%, «Репортерлер шекарасыз» халықаралық ұйымы 0,1% құрайды. Тек респонденттердің 7,3% «білмеймін» деген жауап қайтарды. Ал аталған ұйымдардың ішінен біреуінің ғана алға шығуы, қалғандарына деген сенімсіздіктің басым болуынан, немесе олардың жұмысы мен беделінің төмендігінен деген ой келеді. Бірақ жалпы қарасақ, халықаралық ұйымдардың жұмысы жайлы БАҚ өкілдері оң пікірде екенін көруге болады /15/.

Соңғы кездері мемлекеттік пен оппозиялық көзқарасты ұстанатын баспасөз саны жағынан теңесіп келеді. Алайда мемлекеттік газеттер саны мен таралымы жағынан әлі алда деп айтуға болады. Оппозиялық — мемлекетке қарсы шығу дегенді білдірмейді. Ол — өз ойыңды еркін, ашық жеткізу, сондай-ақ, елімізде сөз бостандығы бар екенін көрсету. Қазақстан Республикасы Конституцияның 20-бабы, 2-ші тармағына сәйкес, әркімнің заң жүзінде тыйым салынбаған кез келген тәсілмен еркін ақпарат алуға және таратуға құқығы бар. Ал журналистердің кәсіби деңгейі артқан сайын олар екі жақтың да пікірін негізге алып, оны саралап, салыстырмалы көзқарас беруге тырысады. Мәселен, «Жас Алаш» басылымы сияқты. Бірақ қазақстандық газеттердің басым көпшілігі әлі күнге дейін мемлекетке, әсіресе басшыларға, қатысты ақпаратты жақсы жағынан беріп, пікірдің екінші нұсқасын назардан тыс қалдыруда. Ал халықта оппозиялық басылымдар «мемлекеттің жауы» деген көзқарас қалыптасқан. Бірақ бұл ұстанымды бұзып, оппозиялық басылымдар сөз бостандығы бар екенін көрсетудің бір амалы ретінде қарауға тырысу керек. Ал отандық баспасөз өкілдерінің пікірінше, журналистердің кәсіби деңгейі Қазақстандағы сөз бостандығына оң әсер етеді. Мұндай қорытындыны респонденттердің жартысына жуығы алға тартты. Сондай-ақ, мемлекеттік пен жекеменшік БАҚ өкілдері бұл сұраққа қатысты бір пікір ұстанады екен.

Нарық заманында әрбір жұмыс істейтін адам, бірінші кезекке, қалтаның қалыңдығын қояды. Сондықтан БАҚ-ң материалдық жағдайы еліміздегі сөз бостандығына ықпалын тигізбей қоймайды. Мәселен, сауалнаманы толтырған журналистер бұл сұраққа қалай жауап бергенін және одан қандай қорытынды жасауға болатынын №2 қосымшадан көруге болады. Яғни, мемлекеттік пен жекеменшік БАҚ өкілдері бұл сұраққа БАҚ пен журналистердің экономикалық жағдайы сөз бостандығына кері әсерін тигізеді дейді. Тағы бір назар аударатын жайт, бейтарап жақты ұстанатын респонденттердің саны «БАҚ-ң экономикалық жағдайы сол басылымға оң әсерін тигізеді» деген пікірді білдірген журналистердің санынан екі есе көп. Алайда мемлекеттік бұқаралық ақпарат құралдарында жұмыс істейтін журналистер өз басылымның экономикалық жағдайына селсоқтықпен қарайды екен. Оның себебі де түсінікті. Қаржыландырудың негізгі көзі мемлекет тарапынан болған соң, жалақы тұрақты беріліп тұрады. Олар жекеменшік баспасөзде еңбектенетін әріптестері сияқты жарнаманың көмегімен қаражат таппайды. Алайда, қазіргі кезде журналистердің жағдайы жаман емес сияқты. Ал кейбіреуі үшін қалтаның қалыңдығынан гөрі, сөз бостандығы мен өз міндеттері бірінші орында тұр. Мысал үшін алысқа бармай-ақ, кеше ғана «Қазақстан» телеарнасының басшысы, күтпеген жерден, жұмыстан босатылған кезде, журналистер де өз еркімен жұмыстан кетті. Ал неге деген сұраққа жауап ізделік. Мәселен, «Жас Алаш» басылымы «Қазақстан» дауынан қоғам не ұқты?» деген мақаласында былай деп жазады: «Олар, жұмыстан өз еркімен кеткен журналистер, өздерінің мал еместігін дәлелдеді», — деді бір сөзінде Дариға Назарбаева мәжіліске келген министр Ермұхамет Ертісбаевқа.

Министр тағайындаған жаңа төрағаға журналистер қарсы емес, бірақ олар «Қазақстан» телеарнасының Еуразиялық өнеркәсіптік қауымдастық секілді қаржылық алпауыттардың қолына өтіп кететініне қатты алаңдаулы.

Жаңа басшылық «Қазақстан» телеарнасының қалыптасқан ұлттық болмысын өзгертіп жіберуі мүмкін. Қазір, телеарнаны айтпағанда, Қазақстан мемлекетінің ұлттық болмысы да өзгеріп кетуі әбден мүмкін ғой.

Министрдің іс-әрекетіне қатты наразы болып, «Қазақстан» телеарнасынан кетіп қалған журналистерде өткен ғасыр басындағы Алаш азаматтарына деген сағыныш бар еді. Реті келген сәтте сол тұлғаларымыз арманда кеткен Алашорда арыстарының ақыл-ойын көпшілікке насихаттап та жүрді. Ұлттың бірлігін арттыру мақсатында, сана-сезімін ояту жолында болар, әрине. Алайда, олар негізгі керекті қорытындыны түсінбеген секілді. Алаштың ардақтылары кезінде неге құрбан болды? Олардың айтқан ойын, бағыт-бағдарын көпшілік қолдады. Дұрыстығын мойындады. Бірақ сын сағатында, тізе біріктірер сәтте, айналасы үнсіз қалды. Көрсе де көрмеген, білсе де білмеген, түсінсе де түсінбеген болды. Ұлттың ұпайы түгенделер жерде жаны ашиды, жүрекке жүрек, білекке білек, тізеге тізе қосады дегендер қара басының қу тірлігін күйттеп кетті. Нәтижесінде арыстарын шибөрілерге талатты. Кейіннен өздері таланды. Өткен ғасырдың ақиқаты осы.

Әділеттілік болсын. Әркім өз жұмысына өзі жауап берсін. Тәртіп орнасын. Сыбайластық жоғалсын. Басшылар халыққа жақын болсын. Билік басындағы жасырын ойын доғарылсын. Өзімбілермендік шексіз билік шектелсін. Қазақ байлығы қазаққа қалсын. Алпауыт-олигархтардың өңешіне кетпесін. Өз байлығының қызығын қазақ өзі көрсе, жыртық туырлығы бүтінделер еді. Туырлығы бүтінделсе, қазақтың керегесі бекіп, шаңырағы биіктейді. Біз осы үшін күреске түстік деп, ел сыйлаған арыстар додаға түсті. Ал оларға белгісіз біреулер тас атқызды. Белгісіз біреулер оларды аяқтарынан шалды. Белгісіз біреулер соққыға жықтырды. Белгісіз біреулер үгіт материалдарын өртеткізді. Белгісіз біреулер кейіннен олардың қанын төкті, ұлтым деген адал жанын қиды. Бас көтергенін қапасқа қаматты.

Дәл осы сәтте Алаштың арыстарын құрметтейтіндей көрінетін журналистер үнсіз қалған еді! Көрсе де көрмегендей, білсе де білмегендей кейіп танытқан. Бәлкім олар «үштағанның» мәңгілік екеніне сенімді болған болар. Сол «үштағанның» бір бұтында аяғынан сыз өтпесіне, бетін аяз қарымасына дәмелі болған болар. Күндердің күні «үштаған» бірін-бірі талайтынына нанбаған шығар. Өздері қолдау көрсеткен әкімшіліктің бұлбұлы өздерін шоқитынын түсінбеген болар. Кім білсін?

Әлгі жүзге жуық журналист сол кезде: «Қоғамда осындай келеңсіз жағдайлар болып жатыр. Халық шектен тыс қысым көруде. Халықты бұлай қорлауға болмайды. Біз бұған бей-жай қарай алмаймыз», — деген жоқ. Ал уақытында белсенділік көрсете алмағандар, өздері үнсіз қостаған, өздері үнсіз қолдаған жүйенің құрбаны бола берді. Бола береді. Қоғамға, өсіп келе жатқан жаңа толқынға осы сабақ болуы тиіс /16/.

Сондай-ақ, өткен аптада «Время» республикалық басылымның да бас редакторы ауысты. Бұл жағдайда да жүздеген журналист өз еркімен жұмыстан кетті. Алайда жаңа тағайындалған басшылық Бикелді Ғабдуллин журналистердің жалақысын төрт есе көтерсе де, енді «Время» басылымының бұрынғы журналистері жұмыстан босатылған редактор Игорь Мельцердің артынан еріп, жаңа газет ашпақшы. Бір айдың ішінде екі бұқаралық ақпарат құралдары басшылығының ауысуы жайдан-жай емес. Мұның астарында не жатқанын білмесек те, бір топтың немесе адамның саяси ойыны басталғанын жоққа шығара алмаймыз. Ал мәжілістің үстіміздегі жылдың 4 мамыр күнгі жалпы отырысына Мәдениет және ақпарат министрі Ермұхамет Ертісбаев қатысып, «Хабар» агенттігін мемлекеттік бақылауға алу мәселесінің ары кеткенде 100 күн ішінде шешілетінін мәлімдеді. Министр «Хабар» толықтай мемлекеттік болуы керек деп есептейді. «Тазалық» жұмыстарын «Қазақстан» корпорациясынан бастаған Ертісбаев «лицензиясын тартып алатынын» айтып, КТК-ға да қыр көрсетті. Ал ертеңгі күні аталған екі арна да «Қазақстандықтардың» көргенін бастан кешірмейтініне кім кепіл?!

Осы ретте, төртінші билік өкілдерінің ойынша Мәдениет және ақпарат министрлігінің сөз бостандығына деген әсері қандай дәрежеде екенін айта кеткім келеді. Мәдениет және ақпарат министрлігі бұқаралық ақпарат құралдары жұмысын реттеуге тікелей қатысты болғандықтан, әлеуметтік зерттеуде журналистердің проблемалаларын шешудегі министрдің ықпалын бағалау ұсынылып, одан төмендегідей қорытынды шықты.

Жауаптар нұсқасы	(%)
Елеулі оң әсер	4,9
Елеусіз оң әсер	19,3
Әсері байқалмайды	34,7
Теріс әсер	13,8
Ақпарат министрлігі мүлдем керек емес	17,3
Жауап беруге қиналамын	10,1

Жауап бергендердің жартысынан астамы, яғни журналистердің 52 пайызы Мәдениет және ақпарат министрлігінің БАҚ жұмысына қатысты әсерін не байқамайды, не аталған министрліктің мүлдем керегі жоқ деп есептейді. Егер осы пікірге ақпарат министрлігінің әсері зиянды деп жауап бергендерді қосатын болсақ, онда басыңқы ойдың оң еместігін бірден көруге болады.

Ал мемлекеттік пен жекеменшік БАҚ өкілдері берген жауапқа көз салатын болсақ, жекеменшік баспасөз журналистері аталған министрліктің қажеті жоқ, ал ол баспасөз жұмысына араласқан күннің өзінде оның әсері мүлдем байқалмайды деп есептейді. Алайда мемлекеттік БАҚ-ғы әріптестері олармен келіспейді. Бірақ, олардың да басым көпшілігі Мәдениет және ақпарат министрлігінің әсері байқалмайды деп ойлайды. Бұл не деген сөз, министр БАҚ-тың жұмысына бей-жай қарамайды. Бірақ министрліктің тарапынан баспасөздің жағдайын жақсартуда жасалып жатқан шаралар елеусіз оң әсер беруде. №3 қосымшада көрсетілген тағы бір мәліметке көз қырын салсақ, онда жекеменшік БАҚ өкілдерінің 21 пайызынан астамы аталған министрліктің мүлдем қажеті жоқ деп есептейді, ал олармен мемлекеттік баспасөздегі әріптестерінің тек 10 пайызы келіседі. Бір сөзбен айтқанда, мемлекеттік БАҚ журналистерінің аталған министрлікке деген көзқарасын позитивті-бейтарап деп бағаласақ, ал олардың жекеменшік бұқаралық ақпарат құралдарындағы әріптестерінің Мәдениет және ақпарат министрлігіне деген көзқарасы теріс-бейтарап деуге болады.

Қорытындылай келе, Қазақстандағы бұқаралық ақпарат құралдарының жағдайына біркелкі баға берілді. Мемлекеттік БАҚ өкілдерінің пікірі бірқалыпты-оптимистік («көңілімізден шықпайда дегеннен, көңілімізден шығатын жақтары басым»), ал олардың мемлекеттік емес сектордағы әріптестерінде бірқалыпты-скептикалық («көңілімізден шығады дегеннен, көңілімізден шықпайтын жақтары басым») пікір қалыптасқан.

Отандық БАҚ өкілдерінің басым көпшілігі сөз бостандығының бар екенін мойындайды. Ал оның іс жүзінде қолдануына келетін болсақ, мұнда реалисті-оптимистік баға («Сөз бостандығының кейбір ақталмаған шектеушілік жақтары бар») мен реалисті-скептистік («Сөз бостандығы минимумға дейін шектелген») деген пікір басым болып табылады. Максималистердің арасында («Сөз бостандығы толық көлемде істе қолданылуда», «Сөз бостандығы Ата заңымызда тек әдемі жазу ретінде қалды») нигилистер тым басым («Сөз бостандығы Ата заңымыздағы тек әдемі жазу ретінде қалды»), ал сынамайтын позитивистер («Сөз бостандығы толық көлемде істе қолданылуда») – аздау. Сондай-ақ, жекеменшік бұқаралық ақпарат құралдары өкілдерінің сыни бағытты ұстануы тым жоғары.

Әлеуметтік зерттеу барысында, журналистердің өз кәсіби жұмысында нені бағалайтынын білу үшін бірқатар сұрақтар қойылды: БАҚ-ң міндеті, олар таңдаған мамандықтың ең маңызды жағы, сондай-ақ, кәсіби әрі мәртебелі мамандық дегенді журналистердің өздері қалай түсінеді сияқты сауалдар. Қойылған сауалдарға жауап №4 қосымшада көрсетілген. Әрине, БАҚ-ң басты міндетін бір сөйлеммен анықтап беру қиын шығар. Сондықтан сұралғандардың басым көпшілігі түрлі пікірді ұстанатынын көреміз. Мәселен, олардың ойынша, бұқаралық ақпарат құралдарының басты міндеті қоғамға шынайы ақпарат алу мен тарату құқығын қамтамасыз ету мен қоғам пікірін білдіру болып табылады. Аталған міндеттерге жекеменшік БАҚ өкілдері көбірек көңіл бөледі екен. Тағы бір айта кететін жайт, журналистер өз мамандығына шынайы көзқараспен қарайды: БАҚ-ң маңыздылығы неде дегенде, екінші орында тұрған жауап – қоғам пікірін қалыптастыру мен қоғамның көзін ашу болып табылады. Жекеменшік баспасөз өкілдері өз назарын қоғамды хабардар етуге салса, ал олардың мемлекеттік ақпарат құралдарында істейтін әріптестері қоғам пікірін қалыптастыруға көп көңіл бөледі. Сондай-ақ, баспасөз өкілдеріне қоғам қамқоршысының рөлі, яғни оппозициялық бағыт та жат емес. Мәселен, «қорланған мен кемсітілгендерді» қорғау мен билікті сынау аталған топтың басты міндеті екен. Ал қорланған мен кемсітілгендерді қорғау БАҚ-ң екі түріне де тән нәрсе болса, билікті сынауда жекеменшік БАҚ өкілдері басымдылық танытуда.

Ал ең соңғы орынға журналистер көңіл көтеру міндетін қояды. Алайда жекеменшік баспасөз өкілдері аталған міндетке оң-бейтарап қарайды екен.

Журналистік қоғамдастықты қызықтырмайтын жақ, ол — мемлекет саясатын насихаттау. Бірақ мемлекеттік БАҚ өкілдері аталған міндетті «қорланған мен кемсітілгендердің» құқығын қорғаумен бір деңгейге қояды екен.

Журналистерді біреулер жақтырмаса, екіншілері қоғамдағы ашық ақпарат, сөз бостандығы солардың арқасында дейді. Ал баспасөз өкілдері өз мамандықтары жайлы не ойлайды екен. Жүргізілген сауалнаманың қорытындысы сүйенсек, олар өз жұмысында халыққа шынайы ақпарат таратуды бірінші орынға қояды. Қоғамды соңғы жаңалықтармен қамтамасыз ету міндетін журналистер еңбекақыларынан да жоғары бағалайды екен. Алайда нарық заманында мамандықтың мәртебесі, сол жұмыс үшін төленетін жалақының мөлшерімен бағаланады ғой. Бірақ сұралғандардың басым көпшілігіне журналистика сізді несімен қызықтырады дегенде мынадай жауаптар ұсынды: «өзімді жетілдіру» — 3,6 пайыз, «жұмыстан алатын рақат» — 2,6%, «адамдармен араласу» — 1,4%, «ашық ақпарат» — 0,9%, «білмеймін» — 0,7%, «өз ойымды білдіру» — 0,6%, «шығармашылық» — 0,6%, «жағдайды бағалау мүмкіндігі» — 0,3%, «оқиға арасында болу» — 0,3%, «өмірді көру мүмкіндігі» — 0,3%, «сұранысы жоғары» — 0,3%, «халыққа көмектесу» — 0,3%, «түрлі саланың қамтылуы» — 0,3%, «жай жұмыс» — 0,3%, «жүйкемді тоздыру» — 0,1%, «барлығын бәрінен бұрын білу» — 0,1%, «шындықты жазу» — 0,1%, «халықтың көз алдында болу мүмкіндігі» — 0,1%, «мамандықтың ерекшелігі» — 0,1%, «ақпаратты дайындау барысы» — 0,1% екен. Бір қызығы, журналист мамандығын ерекше деп ойлайтын адамдар 0,1 пайызды құрайды. Алайда аталған кәсіптің басқаға ұқсамайтын жағы, ол әрдайым халықтың көз алдында болу, солардың ықыласына бөлену, ақпаратты бәрінен бұрын білу және қоғамның көзін ашу болып табылады. Ал журналистика факультетіне түсетіндердің басым көпшілігі болашақта жергілікті БАҚ-ң «жұлдызы» боламыз деген ниетпен келеді. Респонденттердің көбісі «өз-өзімді жетілдіру» деп жауап берді. Бұл БАҚ өкілдері әрдайым білімдерін жетілдіріп, кәсіби өсуге талпынады деген сөз. Ал №5 қосымшада көрсетілгендей, жекеменшік БАҚ өкілдерінің 68 пайыздан астамы журналистика мамандығын мәртебелі мамандық деп санайды. Олармен мемлекеттік баспасөзде жұмыс істейтін әріптестері де келіседі. Сондай-ақ, екеуі де жалақыны үшінші орынға қояды. Бір қуантатыны, нарық жағдайы болса да, журналистер қалтасының қалыңдығын әрі сырып, адамның ішкі дүние байлығын бірінші орынға шығарады. Журналистика мамандығын таңдайтын адамдардың басым көпшілігі танымал болғысы келеді. Алайда деректерге сүйенсек, аталған шарт та төртінші билік өкілдері үшін соншалықты маңызды емес екен /17/.

Қорытындылай келе журналистер үшін бірінші орында:

— өз-өзін жетілдіру мүмкіндігі;

— шығармашылық еңбек тұрғанын көреміз.

Одан кейін – жалақы, сондай-ақ, журналистердің мансап пен танымал болуға ұмтылуы. Ал «Басқаларды басқару мүмкіндігі» сұралған адамдар үшін маңызды емес. Сондай-ақ, мемлекеттік баспасөз өкілдеріне қарағанда жекеменшік БАҚ журналистерінің жеке, шығармашылық, мансаптық жағынан өсуге талпынатыны бірден көзге түседі. Ал бүгінгі күні жалақы маңызды шарт болса да, журналистер үшін шығармашылық мамандықтың «мәңгілік құндылықтары» бір сатыға жоғары тұр.

«Өзге жауап» бағамын қарайтын болсақ, журналистер үшін маңызды шарттар мыналар болып табылады: «халықтың сенімділігін ақтау мен құрметіне бөлену» — 1,0%, «мамандыққа деген сұраныстың жоғары болуы» — 1,0%, «қоғамның жоғары бағасы» — 0,6%, «оқиғаға ықпал ету мүмкіндігі» — 0,4%, «халыққа көмектесу мүмкіндігі» — 0,3%, «қоғамға қызмет ету мүмкіндігі» — 0,3%, «біліміңді тереңдетіп, жан-жақты болу» — 0,1%, «тәуелсіз болу» — 0,1%, «жауап беруге қиналамын»деп жауап бергендер 0,1пайызды құрайды.

Егер журналистер олардың құқығы қорғалып, ар-намысы аяққа тапталмасын десе, оған бір «Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қорының жұмысы аздық етеді. Мұнда журналистердің де еңбектенгені жөн. Мәселен, тек өз еңбек құқықтарын біліп қоймай, отандық заң мен халықаралық құжаттарды оқып жүрсе артық етпес еді. Ал қазақстандық журналистер заң мен халықаралық құжаттарды қандай дәрежеде білетіні №6 қосымшада көрсетілген. Мемлекеттік пен жекеменшік БАҚ өкілдерінің басым көпшілігі Қазақстан Республикасы «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» заңы мен Конституциясын білмейді екен. Қосымшада келтірілген 7 құжаттың ішінен БАҚ өкілдері тек екеуін оқыған екен. Сондай-ақ, жекеменшік бұқаралық ақпарат құраладары журналистерінің заң саласынан сауаты әріптестерімен салыстырғанда жоғары екенін көреміз.

Сонымен, бұқаралық ақпарат құралдары қызметінің негізгі принциптері сөз бостандығы, Қазақстан Республикасының заңнамасымен тыйым салынбаған кез келген тәсілмен ақпарат алу мен тарату бостандығы, таратылатын ақпараттың шынайылығы, заңдылықтың сақталуы, жалпы көпшілік мойындаған мораль және қоғамдық имандылық нормаларын сақтау болып табылады. Ал мемлекет қоғамға пайдалы мақсаттарды діттеп жүрген тұлға ретінде журналистің кәсіби міндетін іске асыруына байланысты оның ар-намысын, абыройын, денсаулығын, өмірін және мүлкін қорғауға кепілдік береді.

ІІ тарау. Журналист құқығының қорғалуындағы шетелдік тәжірибе

2.1. Ресейдегі журналистер құқығының қорғалуы

Бүгінгі таңда журналистердің құқығын соғыс қимылдары болып жатқан жерлерді айтпағанда, бейбіт уақытта бұзып, ар-намысын аяққа таптайды. Сондықтан әрбір мемлекетте баспасөз өкілінің құқығын қорғайтын ұйымдар мен мекемелер бар. Мәселен, бізде «Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қоры болса, Ресейде ондай жұмыспен Жариялылықты қорғау қоры айналысады. Аталған қордың тәжірибесі мол болғандықтан, ол «Әділ сөз» қорымен тығыз жұмыс істеп, өзара ақпаратпен алмасып отырады. Ал қордың президенті Алексей Кириллович Симонов. Сөз бостандығын бұзу, журналистер құқығын аяққа таптау, баспасөз өкілдерін белгілі бір топтар мен адамдардың ақпараттық соғыста пайдалану сияқты заң бұзушылықтар қор тәжірибесінде жиі кездеседі.

Мәскеуде журналистердің құқығын қорғайтын басқа да қоғамдық қорлар мен ұйымдар бар. Мәселен, Мәскеу Мемлекеттік Университетінің журналистика факультеті әлемдегі сөз бостандығына, журналистердің жұмысы мен құқықтарына қатысты өткір әрі өзекті мәселерге арнап өзге елдердегі әріптестерімен жыл сайын кездесу өткізеді. «Журналист» жорналында жарық көрген мақалада қазіргі кездегі журналистердің басты проблемасы көтеріліп, ол кездесу барысында талқыланды. «Журналист және трагедия» мақаласының авторы Руслан Гусарев былай деп жазады. Іс-сапармен қауіпті жерлерге баратын ресейлік журналистер мен репортерлерге қолдау көрсететін арнайы қолдау қызметін ұйымдастыру идеясы баяғыдан бері туған. Сондықтан Мәскеу Мемлекеттік Университетінің журналистика факультетінде жыл сайын өтетін кездесудің биылғы тақырыбы «Экстремалды жағдайдағы журналистика» болды. «Дөңгелек үстелге» Ресейден басқа АҚШ, Австрия, Швеция сияқты елдердің өкілдері қатысты /18/.

Жыл сайын түрлі мемлекеттерде журналистика проблемаларына байланысты кездесулер, «дөңгелек үстел» өткізіліп отырады. Олардың кейбірі оң нәтиже берсе, қалғандары «жабық қазан» күйінде қалады. Өкінішті-ақ. Ал ММУ журналистика факультетінде өткен кездесуде соңғы кездері төртінші билік өкілдері мен БАҚ-ты «ақпараттық соғыс» пен соғыс қимылдарына араластыру, белгілі бір топтардың немесе адамдардың көздеген мақсатына баспасөз өкілдері арқылы қол жеткізу бүгінгі күні барлығын алаңдатып отырған жайт. Өйткені журналист драмалық оқиғаны суреттеу барысында, байқамастан, «шекараны» аттап өтіп, қарапайым ақпарат тасушыдан қылмыскерлердің сыбайласына айналып кетуі мүмкін. Мәселен, 1977 жылы Магадишоға бағыт алған германдық «Люфтганза» әуекомпаниясының лайнерін лаңкестік топ жаулап алды. Лайнер ернеуінде жүрген лаңкестер ұшақ ішіндегі жағдайдың жердегі қызметкерлерге хабарлануын радиорепортаждан естіп, сол үшін лаңкестер бір ұшқышты атып өлтірді. Ал 1996 жылы Перу астанасы Лимада лаңкестер жапондық елшіліктегі адамдарды тұтқындады. Онда да бірінші мысалда сияқты, лаңкестік топ тұтқындалғандардың арасында мемлекет президентінің туған інісі бар екенін бұқаралық ақпарат құралдары арқылы білді. Бұл жерде баспасөз өкілдері бір адамның өміріне қауіп келтіріп, лаңкестік топқа осы жағдайды тиімді пайдаланып қалуға мүмкіндік берді. Сонда журналистер ерікті және еріксіз лаңкестердің сыбайласы болмауы үшін не істеу керек. Тығырықтан қалай шығу керек. Мәселен, Ресей Федерациясының кейбір заңдарында журналистер үшін ақпарат алу мен тарату, сөз бостандығын кеңінен пайдалануда шектеулер қойылған. Ресей Федерациясы «Бұқаралық ақпарат құралдары» туралы заңның 4-бабы «мемлекеттік сырды құрайтын мәліметтерді немесе заңмен қорғалатын басқа да құпияларға жататын мәліметтерді жария етуге, соғысты, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-таптық және рулық артықшылықты насихаттауға, мемлекет қауіпсіздігін бұзуға, лаңкестік пен экстремизмді насихаттау мен ақтауға, қылмыстық іспен жазаланатын әрекеттерде БАҚ-ты пайдалануға» тыйым салады. Алайда журналист заңда жазылған ережелерді негізге ала отырып, бірінші орынға өзінің ар-намысын, мінез-құлқын, азаматтық ұстанымын, қоғам алдындағы жауапкершілігін қою керек сияқты. Өйткені, ресейлік лауазымды адамдардың барлығы ескермейтін, аталған қасиеттер арқылы баспасөз өкілі жақсы дәрежеге қол жеткізе алады. Қазіргі заман өз заңын жүктеуде, ал кейбірде ол адамдық қасиетке қарама-қарсы құралады. Сондықтан лаңкестік топтарға қарсы шығып, өз ұстанымыңды сақтап қалу қиынның қиыны.

Бүгінгі таңда лаңкестік жаулап алған мемлекеттердің алдында ауқымды, қиын әрі уақыт көрсетіп отырғандай ұзаққа созылатын проблема тұр. Мұндай жағдайда журналистердің де құқығы бұзылады, баспасөз өкілдері өздері де қателіктер жасайды. Ал лаңкестік ұйымдарға қарсы шығу үшін, алпауытты елдер бар күшін бір ортаға бағыттасса, отандық бұқаралық ақпарат құралдарының көмегімен оң нәтижеге жете алады.

Көп жағдайда журналистер заң саласынан сауатсыз болғандықтан, түрлі қиыншылықтарға тап болып жатады. Ал олардың құқығын қорғайтын қор мен ұйымдар әр мемлекетте бар. Ресейде Жариялықты қорғау қорынан өзге «Журналистердің құқығы мен сөз бостандығын қорғайтын комитет» жұмыс істейді. Ал оның төрағасы Гутионтов Павел болып табылады. Аталған комитеттің жұмысы БАҚ өкілдерін заң жағынан сауаттандырып, журналистердің құқығын қорғау болып табылады. Ал заң мамандары ақыл-кеңесімен бөлісіп, әр жағдайды саралап, бағасын беріп отырады. Енді журналистердің құқығы мен сөз бостандығын қорғайтын комитет телефон арқылы да төртінші билік өкілдеріне ақыл-кеңес беріп, өздерінің жұмыс ауқымын ұлғайтпақ /19/.

Ресейдегі «Журналистердің құқығы мен сөз бостандығын қорғайтын комитеттің» басты мақсаты – мемлекетте еркін, объективті, прогрессивті журналистиканы қалыптастыру. Ал комитет жұмысының негізгі бағыты – заңды одан әрі жетілдіріп, БАҚ және журналистердің құқығын қорғау мен БАҚ өкілдерін заң жағынан сауаттандыру. Өйткені мемлекеттік және жекеменшік БАҚ өкілдерінің заң тұрғысынан сауаты жеткіліксіз болғандықтан сан алуан қиыншылықтар мен өмірдегі түрлі жағдайларға ұрынып жатады.

Ал Ресейдегі өз міндетін орындау барысында қайтыс болған журналистердің саны жыл сайын артуда. Мәселен, осыдан 11 жыл бұрын белгілі журналист Влад Листьевтің өлімі сол жылы Ресейде талай шу шығарды. Ресейліктердің пікірінше, бұл біреудің тапсырмасымен жасалған іс еді. Елдің бас прокуратурасындағылардың айтуынша, тергеу жұмыстары әлі күнге дейін жүргізілуде. Тәжірибелі тергеушілер журналист өлімінің барлық себептерін білуге тырысуда. Алайда тергеу материалдарының саны 200 томнан асса да, Листьевті өлтірген адам әлі күнге дейін табылған жоқ.

Ал осыдан бір жыл бұрын бас прокурор 10 жыл өтсе де, тергеу жұмыстарының аяқталмайтынын алға тартқан еді. Алайда сол кезде ол «Өкінішке орай, қылмыстық істердің басым көпшілігі ашылмаған күйінде қалады. Олардың ізі суымай тұрған кезде тексеру мен іздеу жұмыстарын жүргізу керек. Тергеушілер журналисті өлтіруге тапсырыс берген адамдарды табу үшін қолдан келгенін істеуде. Алайда нәтижесі оңды болатынын, болмайтынын мен дөп басып айта алмаймын» деп айтқан болатын.

Осы уақыт аралығында «журналисті өлтірген» деген айып тағылғандардың арасында 10 адам кінәсін мойындап, бірақ кейін тергеушілер олардың айтқаны шындыққа жанаспайды деген қорытынды шығарды.

Басында тергеушілер өлімнің төрт себебін қарастырған болатын. Алайда қазір олардың саны азайып, соңғы шешім Влад Листьевтің өлімі жұмыс бабымен байланысты болды дегенге тоқталуда. Осыдан 11 жыл бұрын журналист ОРТ телеарнасының бас директоры қызметінде болатын.

Естеріңізге сала кетейін, журналист 1995 жылдың 1 наурыз күні өз үйінің кіреберісінде «қаңғыған оқтан» қайтыс болды. Белгісіз біреу Листьевтің арқасына екі рет оқ атты. Бұл оқиға журналист ОРТ-ң бас директоры қызметіне тағайындалғанына 1 ай өтер-өтпестен кейін орын алды /20/.

Влад Листьевтің өлімінен соң Александр Мень, Дмитрий Холодов, Лариса Юдина, Галина Старовойтова сияқты журналистер де белгісіз біреудің қолынан көз жұмды. Аталған баспасөз өкілдерінің қылмыстық ісі «жабық қазан» күйінде қалды. Тергеушілер қолын қанға бояғандарды табуға тырысса да, тергеу жұмыстары ешқандай нәтиже берген жоқ. Ал Ресейде журналистердің өліміне қатысты ашылмай қалған істер жыл сайын көбейіп, мұрағатты толтыруда.

Ресейде белгілі журналистің қылмыстық ісі 11 жыл бойына қаралып келсе, кейбір елдерде БАҚ өкілінің өліміне байланысты тергеу жұмыстарын жүргізу үшін 15 жыл аздық етті. Мәселен, Тәжікстанда 1992 жылдан бері әртүрлі жағдайда 70-тен астам журналист қайтыс болды. Сондай-ақ, бұрынғы Кеңес Одағына кірген мемлекеттердің ішінен қызмет бабымен өлім тапқан журналистердің саны жағынан аталған ел көш бастап келеді деп айтуға болады.

IWPR халықаралық агенттіктің мәліметіне сүйенсек, ең қауіпті деген мемлекеттер тізімінің екінші орнында Украина тұр. Ал 2003 жыл бойынша ТМД мемлекеттерінің арасында біріншілікті Армения алса, келесі кезекте Өзбекстан мемлекеті төбе көрсетуде. Арменияда сол жылы президент сайлауы болып, 5 журналистке қастандық жасалса, Өзбекстанда «Свобода» мен «Голос Америки» радиостанцияларының 2 журналисі соққыға жығылған. Ал Женева конвенциясына сәйкес, соғыс қимылдарында жүрген журналистердің құқығы «ыстық нүктелерде» жүргендер үшін негіз бола алды. Сондай жерлерде ақпарат тарататын БАҚ өкілдерінің құқығы сол елдің азаматына теңестіріліп, сол жердің қауіпсіздік органдары басқа елдің журналистерін қорғауды өз қол астына алуы керек /21/.

Өз қызметін орындау барысында қайтыс болған, жұмысы үшін жанын қиған журналистерді Ресей Федерациясы жыл сайын 15 желтоқсан күні еске алады. Бұл күнді әдейі өз міндеттерін орындау кезінде мерт болған журналистердің құрметіне белгіледі. Мемлекеттік думаның вице-спикері Олег Морозовтың айтуынша, мен бұл күнді өзім бес жыл қатарынан журналист болып жұмыс істегенім үшін атап өтпеймін. Менің ойымша, қоғам үшін барын аямай, жанпида еткен журналистерді еске алу біздің парызымыз. Вице-спикер журналистика — ол тәуекел мамандығы деп ойлайды. Ресей журналистер Одағының статистикасы бойынша, 1991 жылдан бері әлемде 700 жуық журналист қайтыс болып, кейбіреулері ізсіз жоғалып кетті. Ал олардың жартысына жуығы, яғни 300 адам ресейлік журналистер екен. Журналистика – мамандық емес, ол өмір сүру қалпы. Әрине, кенеттен қатерлі аурудан, не жарақаттан қайтыс болатын журналистердің саны аз емес. Бірақ олардың көбісін қызметтерін тоқтату үшін, халыққа «қауіпті» ақпарат тарап кетпес үшін өлтіреді, дейді спикер. Журналистерді тәуекелден сақтап қалу мүмкін емес. Өйткені соғыс қимылдарында жұмыс істеуге оларға ешкім тыйым сала алмайды. Алайда журналистер тыныш өмірде де қауіпті ақпарат алып, сол үшін кейін зардап шегеді. Ал егер қоғам азаматтық болса, ол қайтыс болған әрбір журналистің оқиғасына көңіл бөлу керек. Сондай-ақ, жылына бір рет – тек 15 желтоқсан күні – емес, әрқашан оларды еске алып, отбасыларына қол ұшын беру тиіс», — деп сөзін аяқтады вице-спикер /22/.

Ресейде желтоқсанның 15-і қайтыс болған журналистерді еске алу күні болса, Бүкілдүниежүзілік баспасөз бостандығы күні ЮНЕСКО-ның мақұлдауымен Африка елдері тәуелсіз баспасөз өкілдерінің бастамашылығы бойынша 1992 жылдан бастап жыл сайын тойланып келеді. Мамырдың 3-і кездейсоқ таңдалмаған. 1991 жылы дәл осы күні Намибия Республикасының астанасында Африка елдері тәуелсіз баспасөз өкілдері барлық елдің үкіметін баспасөз бостандығы мен оның жариялылығын қамтамасыз етуге шақырған «Виндхук декларациясын» қабылдаған болатын. Ал, 1993 жылғы желтоқсанның 21-інде БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы мамырдың 3-ін Бүкілдүниежүзілік баспасөз бостандығы күні деп жариялау туралы шешім қабылдаған.

Ал бұл күннің басты шарасы ол – баспасөз бостандығына енгізген жаңалығы үшін Гильермо Кано атындағы ЮНЕСКО-ң Бүкіләлемдік сыйлығын табыс ету. Гильермо Кано 1986 жылы қайтыс болған колумбиялық журналист. Аталған сыйлық жеке тұлғаларға, мекемелер мен кәсіпорындарға 1997 жылдан бері беріліп келеді.

Сондай-ақ, бұл күні өздерінің кәсіби міндеттерін атқару барысында қаза болған журналистерді еске алады. Баспасөз бостандығы үшін жанын қиған Ресей жорналшылардың құрметіне олар істеген түрлі БАҚ редакцияларына сыйлық беріледі. Мәселен, «Қызыл жұлдыз» басылымы жыл сайын редакция ішінде Владимир Житаренко атындағы сыйлықты табыстайды. Ал 2001 жылдан бері ең үздік журналистік зерттеу үшін Артем Боровик атындағы сыйлық беріле бастады.

Іспеттес сыйлықтар шетелде де бар. Мәселен, 2001 жылы итальяндық журналист пен жазушы Фурио Коломбоның бастамасымен әскери тілшілер үшін, 2000 жылдың аяғында Грузияда өлтірілген журналист Антонио Руссо атындағы халықаралық сыйлық. Ал 2002 жылдан бастап Колумбия университеті журналистика кафедрасының аспирантурасы Курт Шорт атындағы сыйлықты береді. Аталған құрмет халықаралық журналистика аясында тәуелсіз әрі кәсіби репортаждар үшін беріледі.

Журналистика мамандығының қызықты жақтары басым болса да, оның қауіпті жақтары одан кем түспейді. Бұрын журналистика факультетіне түсетін студенттердің басым көпшілігі жігіттер болса, бүгінгі таңда қауіпті мамандықтардың тізімінде алдыңғы орында тұрған журналистиканы оқып, осы сала бойынша жұмыс істейтін қыздардың да саны аз емес. Аталған мамандық қауіпті болса да, оның қызықты жақтары басып түсетін сияқты. Журналистердің соғыс қимылдары болып жатқан жерлерге немесе «ыстық нүктелерге» өз еркімен баруы да сондықтан шығар. Бірақ өкініштісі, қорықпай, өз мамандықтары үшін жанын қиюға дайын журналистердің құқығы көп жағдайда қорғалмайды. Екінің бірі баспасөз өкілінің құқығын бұзып, сол үшін жазықсыз қалады. Енді журналист құқығын сөз жүзінде емес, іс жүзінде қорғайтын ұйымдар мен қорлар көбее берсін деп тілейміз. Ал Қазақстанда бұқаралық ақпарат құралдары құқығын бұзған адамдар мен топтар Қазақстан Республикасының заң актілермен белгіленген жауапкершілікке тартылады. Ресейде де сол елдің заңына сәйкес жауапкершілкке тартылады.

2.2. Ақпараттық соғыс. Теке тірес аймақтарындағы журналистер құқығының қорғалуы

Саясаттанушылардың пікірінше, ақпараттық технологияның дамуы ХІХ ғасырдың басында соғыс жүргізу қимылдары мен қарулы күштер түрінің өзгеруіне әкеп соқтырды. Өйткені кейбір мемлекеттердің бюджетінде ақпараттық қауіпсіздікке бөлінетін шығын қарулы соғыстан сақталуға бөлінетін қаржымен бір қатарға қойылған.

Технологиялық революция «ақпараттық кезең» деген терминін, ақпарттық жүйе біздің өміріміздің бөлшегі болып, оны өзгеріске ұшыратқан кезде әкелді. Сондай-ақ, ақпараттық кезең соғыс қимылдарын жүргізу әрекетін де өзгеріске ұшыратты. Өйткені ауқымды әрі сапалы ақпарат, басшылыққа соғыс қимылдарын бақылауға, оқиғаларды саралауға және ақпаратты жеткізуге мүмкіндік берді. Бірақ ақпараттық кезең соғысы мен ақпараттық соғысты айыра білу жөн. Ақпараттық кезең соғысы ақпараттық технологияны соғыс қимылдарын сәтті аяқтау үшін пайдаланады. Ал ақпараттық соғыс керісінше ақпаратты объект, соғыстың мақсаты ретінде қарастырады. Бірақ ақпараттық кезең технологиясы қарсыластың ақпараттына тікелей ықпал ету мүмкіндігін жүзеге асырды.

Ақпарат – қандай формада берілгеніне байланыссыз адамдар, заттар, фактілер, оқиғалар, құбылыстар, процестер туралы мәліметтер және олар туралы пікірлер. Ақпарат қоршаған әлемде болып жатқан оқиғалар негізінде туындайды. Ал ақпарат функциясы – бұл ақпаратты алумен, таратумен, сақтаумен және өзгертумен байланысты кез-келген әрекет болып табылады. Ақпарат сапалығы – соғыс жүргізу қиындығының көрсеткіші. Командир сапалы, тиімді ақпаратты біліп, түсінген сайын, қарсылас алдында үстемділік жоғарылай түседі. Мәселен, ВВС АҚШ-та ауа райын болжап, оны бақылаумен айналысады. Ал нәтижесінің сараптамасы ұшу жоспарын құрып, тапсырмаларды беруге негіз болып табылады. Навигацияға берілген дәлме-дәл ақпарат тапсырманың нақты, дұрыс, жоғары дәрежеде орындалуын қамтамасыз етеді. Ал бұл жиынтықтар әскери ақпараттың функциясы болады екен. Егер әскери ақпарат функциясы дегенге анықтама беретін болсақ, ол — әскери бөлімнің өз соғыс міндеттерінің орындалуын жақсартатын кез-келген ақпараттық функция дер едік. Ал ақпараттық соғыс дегенге келетін болсақ, мемлекет ақпараттың көмегімен өзінің мақсатына қол жеткізетін, оны керек кезде пайдаланып қалуға болатын және мемлекетті қорғайтын ақпаратты алуға тырысады. Ақпараттың пайдалану мен қорғау міндеттері экономикалық, саяси және әскери салада жүзеге асырылады. Қарсылас қолындағы ақпаратты білу, ол мемлекеттің күшін арттыратын, қарсыласты әлсіздететін не болмаса одан қорғайтын, сондай-ақ, негізгі құндылықтарымызды сақтап, оны қорғауға беретін мүмкіндік. Ақпараттық қару жау қолындағы ақпарат пен оның фукцияларын әлсіздетеді. Бұл ретте біздің ақпараттық міндеттелеріміз қорғалып, қарсыластың соғысты жалғастыруға деген мүмкіндіктерін шектейді. Бір сөзбен айтқанда жаудың қолы жіпсіз байланады. Ақпараттық соғыс дегенге түсініктеме беретін болсақ, ол – қарсылас ақпараты мен оның функцияларын пайдалану, бұрмалау, жою үшін істелетін кез келген әрекет. Сондай-ақ, екінші жақтың ақпаратын қорғап, онымен пайдалануға жол бермеу.

Ал ақпараттық салада даулардың пайда болуына ықпал ететін объективті және субъективті факторлар ретінде, шамасы, мыналарды айтуға болады: экономикадағы тоқыраудың қандай да бір шектен асып кетуі және оның қоғам мен мемлекет өмірінің барық саласына кері әсері; Президенттің, Парламент пен мәслихаттардың сайланатынын есепке алмағанда, демократиялық институттардың жоқтығы, атқарушы биліктің жоғарғыдан бастап төменгісіне дейін тағайындалатыны, олардың халыққа есеп бермейтіні және тағайындаған адамға бейімділгіштігі. Осының салдары ретінде жүйенің өз мәртебесін сақтауға ұмтылысы, оның қоғам үшін, оның ішінде журналистер үшін жабықтығы; қаржылық және шаруашылық институттардың ашық дамымауы және осыдан келіп ол рынокта үстемдік танытып отырған белгілі бір топтардың қалыптасқан жағдайды сақтауға ұмтылысы, кәсіпкерліктің жабықтығы; өкімет пен бизнесті басқаруда әкімшілік таптаурындар мен әдістердің басым түсуі, ашықтық пен қоғамдық диалогқа дайын еместік; құқықты жүзеге асыру мен басқару тәжірибесінде ведомстволық нормативтік актілер мен әкімшілік нұсқаулардың басымдығы дер едік. Сонымен қатар бұқаралық, оның ішінде мемлекеттік те ақпарат құралдарының, өзінің ең ақырғы тұтынушысы – қаржының жалғыз көзі болып табылатын оқырманға объективті түрде бейімделуі, және осыған байланысты жедел, бүгінгі күнге қажетті, оның ішінде жабық тақырыптарға да материалдар беріп отыруға ұмтылысы бар.

Даулар мен құқық бұзулардың пайда болуына ықпал ететін факторларға сондай-ақ жарияланған материалдардың жеткілікті зерттелмеуін және негізделмеуін жатқызуға, ал оның себептері деп: ақпараттық-талдау, экономикалық, заң қызметтерін ұстауға қажет қаржыны үнемдеуді; жұмыс істеп жүрген журналистер кәсібилігінің жеткіліксіздігін атауға болады. Ал мұндай факторлар қатарына, шамасы, қоғамда ескі таптаурындардың басымдығын, кез-келген басқаша көзқарас жала жабу, намысқа тию, абырой мен қадір-қасиетке тіл тигізу немесе кемсіту болып қабылданатынын, ақпараттық дауларды шешетін қалыптасқан тәжірибенің жоқтығын жатқызуға болады /24/.

Ақпараттық соғыс қарсы мемлекет халығының санасын улау, адамдардың пікірлерін өзгерту, сол арқылы ел азаматтарын өз мемлекетінің саясатына қарсы шығуды қаматамасыз ету, мемлекетті өзіне қаратып алу мақсатында жүргізіледі. Ақпараттық соғысты жүргізудің түрлі тәсілдері бар. Мәселен, жалған ақпарат тарату, шенеуніктерге пара беріп, керек ақпаратты алу, мемлекеттегі сенімді адам арқылы заң бұзу, экономиканы мен саясат жақтарын қадағалау арқылы екінші мемлекетті жаулап алу мүмкіндігі пайда болады. Ақпараттық соғыстың негізгі құралы ақпарат болғандықтан журналистердің басым көпшілігі «қауіпті» ақпарат таратуға қорқады. Өйткені соғыс болмаса да, сондай жаңалық үшін өмірмен қоштасуы әбден мүмкін.

Қазақстанда жүргізілген әлеуметтік зерттеу барысында «қауіпті» деп саналатын тақырыптардың тізімі шығарылды. Респонденттердің 84,7 пайызы олар жазуға қорқатын тақырыптар бар деп ойлайды, тіпті журналистердің басым көпшілігі бірден «иә» деп жауап берді. №7 қосымшада көрсетілген деректерге сүйенсек, мемлекеттік пен жекеменшік БАҚ өкілдері үшін ең қауіптісі үлкен саясат пен қаржы олигархтарының жұмысына араласу екен. Алайда баспасөздегілердің ойынша, «үлкен саясатқа» мұрныңды сұғу қаупі бірінші орында тұр. Бұл статистикалық көрсеткіш «ескі» мен «жаңа» демократиялық мемлекеттердің бәріне тән нәрсе. Ал жергілікті мен орталық атқарушы биліктен қорқу 20-30 пайыз арасында. Назар аударатын жайт, сот билігі жорналшылар арасында үрей тудырмайды. Сондай-ақ, қызықты дерек—жорналшылардың тек 8,5% БАҚ әкімшілігінің көзқарасына қарсы шығу қауіпті деп есептейді.

Ал ең «қауіпсіз» тұлғалар – шетелдіктер екен. Мүмкін «теке тірес аймағында» олармен сирек кездескендіктен шығар. Сондай-ақ, жаңалық дайындау барысында да журналистерге жиі қысым көрсетіледі екен. Бір топ немесе адам туралы көңілдерінен шықпайтын мақала жарық көрсе, біреулер соттап жіберумен қорқытады. Тағы біреулер күш көрсетеді, ал егер бас редакторының немесе БАҚ иегерінің танысы болса, жұмыс беруші адам журналисті жұмыстан шығарып жіберумен қорқытады. Бірақ соған қарамастан, баспасөз өкілдерінің басым көпшілігі бар қиыншылықты айналып өтіп, мақаланы эфирге не болмаса газет беттерінде жариялайды екен.

1950 жылдары қанды оқиғаларға қатысты «салқын соғыс» деген термин пайдаланса, енді заман ағымының өзгерісіне орай теке тірес деген термин қалыптасты. Түсіндірме сөздігінде аталған сөзге берілген анықтама: теке тірес аймағы дегеніміз – бір аймақта қатты ерегесіп, екі жақтың бірін-бірі жеңе алмауы деп жазылған. Ал соғыс – мемлекеттердің және бір-біріне қайшы таптардың арасындағы болатын қарулы күрес, ұрыс. Сонда екі сөздің бір-бірінен айырмашылығы: теке тірес аймағында қару пайдаланбай, екі жақ ерегесіп, бір-бірімен ақпараттық соғыс жүргізеді. Онда адам өлімі болмайды. Соғыста, керісінше, қару-жарақ пайдалану арқылы, нәтижесінде кісі өліміне әкеп соқтыру. Соғыс жағдайы кезеңінде бұқаралық ақпарат құралдары қызметін ұйымдастыру мемлекеттің заңдарына сәйкес мемлекеттің Үкіметі айқындайтын тізбе бойынша мемлекеттік органдармен өзара іс-әрекетте іске асырылады. Сондай-ақ, бұқаралық ақпарат құралдарының редакциясы мемлекеттегі қорғаныс, қауіпсіздік және тәртіпті қорғау салаларында жедел іс-шаралар өткізу, теңізде, жерде, ауада, ғарыштық кеңістікте адам өмірі қауіпсіздігіне қатысты төтенше жағдайлар туралы барлық хабарламаларға басым бағыт беруге тиіс. Ал текетірес аймақтағы журналистердің құқығы соғысқа қатысатын бұқаралық ақпарат құралдары өкілдерінің құқығына теңестірілуі керек. Олардың құқығы халықаралық гуманитарлық құқық негізінде қорғалады.

Халықаралық гуманитарлық құқық екі ауқымды бөлімнен тұрады. Біріншісі, ол Женева құқығы болса, екіншісі – Гаага құқығы.

Гаага құқығы (соғыс құқығы): әскерлердің құқығы мен міндеттерін реттейді. Қарсыласқа зиян келтірудің амалы мен тәсілін шектейді. Сондай-ақ, соғыстық қажеттілігі жоқ қысым көрсетушілікті шектеу аталған құқықтың негізгі ұстанатын принциптері. Ал Женева құқы (гуманитарлық құқықтың негізі), соғыста жарақат алған мен ауру адамдардың, теңізде кеме апатынан зардап шеккен азаматтардың, әскерлер мен мемлекет азаматтардың, соғысқа қатыспаған медициналық қызмет көрсететін адамдардың, имамдардың, журналистердің құқығын қорғайды.

Сөйтіп, соғыс пен теке тірес аймақта жұмыс істейтін БАҚ өкілдерінің өмірі мен құқықтары Женева конвенциясына сәйкес қорғалу керек. Сондай жерлерге жол жүретін журналистердің тек санаулысы туған жерлеріне оралады. Мәселен, Reuters халықаралық редакциясы американдық әскерлерге Ирактағы журналистердің құқығын бұзды деген айып тағып отыр. Америка әскерлерінің Ирактағы іс-әрекеті төртінші билік өкілдеріне өз жұмысын атқаруға кедергі келтірді. Соның салдарынан американдықтар теке тірес аймақтан жалған ақпарат алған болатын. Бұл туралы Reuters халықаралық редакция директоры Дэвид Шлезингер қарулы күштердің сенаттық комитетін басқаратын сенат Джон Уорнерге жолдаған хатында хабарлады.

Аталған хатта Шлезингер американдық әскерлерді тәуелсіз журналистердің еркіндігі мен құқығына шектеу, қысым көрсететінін айтып, айып тағуда. Медиа-менеджер бұл сұрақты АҚШ қорғаныс министрінің алдында көтеруді өтінуде. Сондай-ақ, құжатта кәсіби журналистерге американдық әскерлер тарапынан көрсетілген қысым, құқықтарын шектеу туралы, қатеден өлтірілгендері жайлы баяндалады. Шлезингердің талабы, аталған жайттардың әрбіреуін тек әскери кезең заңымен талқылап қоймай, оған «ыстық нүктелердегі» журналистердің қызметін бақылайтын халықаралық заң тарапынан да көңіл бөлу. Ирактағы соғыс басталғалы бері бір жыл ішінде кем дегенде 66 журналист қаза болды. Олардың басым көпшілігі сол мемлекеттің баспасөз өкілдері екен. Reuters халықаралық редакциясының үш журналисінің өлімі үшін жауапкершілікті американдық әскерлер өз мойындарына алды. Сондай-ақ, аталған ақпарат агенттігінің өкілдері өткен жылы Reuters-те жұмыс істеген тілшінің Рамадта қайтыс болғаны үшін американдық әскерлер кінәлі деп есептейді /25/.

Ал жақында ғана әлем журналистері ең қауіпті мемлекеттердің тізімін жасап шығарды. Мәселен, 2004 жылы әлемнің түрлі мемлекеттерінде 500-ден астам журналист түрмеге қамалды. Сеул қаласында өткен 58-ші Бүкіләлемдік газет форумында сөз алған аталған форум президенті Джордж Брок сөз бостандығы мен журналистердің қауіпсіздігі сияқты проблемаларды ортаға салды.

Форум президенті дөңгелек үстелге жиналған қатысушылардың пікірін қолдап, әлемнің барлық бұрышында сөз бостандығы проблемасы бірінші орында тұрғанын айтты. Брок 2004 жылдың қарашасынан 2005 жылдың мамыр айы аралығында 38 журналист қылмыскерлердің қолынан қаза тапқанын журналистердің өмірі мен құқығы қорғалмайтынына мысал ретінде айтқан болатын. Ал сөз бостандығына үлкен қауіп төніп тұрған мемлекеттердің қатарында ең бірінші кезекте Брок Кубаны атады. Сондай-ақ, Орталық пен Оңтүстік Американың бірқатар мемлекеттерін, Ирак, Өзбекстан, Белоруссия, Түркмен, Филиппин, Непал және Қытайды назардан тыс қалдырмады. Ал Ресей баспасөз өкілдері үшін қауіпті мемлекет ретінде тек бір рет аталынып өтті. Мәселен, 2004 жылдың шілде айында журналист Пол Хлебников өз қызмет міндеттерін орындау барысында қайтыс болған кезде, Ресей қауіпті елдердің тізімінен төбе көрсетті. Алайда Бүкіләлемдік баспасөз форумында сөз сөйлеген форум президенті Ресейдегі баспасөздің дамып жатқанын айтты. Таралымның азаюы, оқырмандардың көрермендер, радиотыңдаушылар аудиториясына ауысуы, интернетке кіретін адамдар санының көбеюіне қарамастан, Ресейдегі таралымы мол газеттер статистика бойынша алдыңғы қатарда көрінуде. Соңғы рет 58-ші Бүкіләлемдік форум мен онымен бір уақытта өтетін 12-ші Бүкіләлемдік бас редакторлардың форумы 82 мемлекеттен 1 500 делегат жинады.

Жыл сайын соғыс пен теке тірес аймақтарда жүздеген журналист мерт болады. Мәселен, АҚШ Иракқа соғыс ашқан жылы бірнеше айдың ішінде 63 журналист қайтыс болды. Ал бұл өлімдердің себеп-салдарын зерттеп жүрген ешкім жоқ. Міне, сөз бостандығы мен бұқаралық ақпарат құралдары өкілдерінің құқығын қорғайтын ұйымдар мен қорлардың кемшілігі осы. Істі аяғына дейін жеткізбеу. Ал соғыс пен теке тірес аймағынан ақпарат тарататын журналистердің өмірі мен құқығы Женева мен Гаага құқығымен қорғалады.

Қорытынды

Журналистердің құқығын қорғаудағы «Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қорының рөлі үлкен, маңызы зор. Өйткені елімізде журналистердің құқығын қорғайтын қор әзірше біреу. Аталған қордың құрылғанына жеті жыл болса да, осы уақыт аралығында ол басқа елдердегі сөз бостандығы мен журналистер құқығын қорғайтын халықаралық ұйымдар мен қорлар арасында танылып, олармен әріптестік қарым-қатынас орнатуда. Ал Ресейдегі Жариялылықты қорғау қорының президенті Алексей Симонов өз әріптесі Тамара Калееваға ізгі тілектерін білдіріп, жұмысына сәттілік тіледі.

«Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қорының жетістігіне тоқталатын болсақ, «Әділ сөз» қоры 1999 жылы құрылып, осы уақытқа дейін талай іс атқарып, шынымен де журналистердің қорғаушысы бола білді. Жеті жыл ішінде аталған қор журналистердің жұмысында көмекші болатын көптеген оқу құралдарын шығарып та үлгерді. Басылымдарда журналистің еңбек құқығы, бұқаралық ақпарат құралдарының өкілі білуге тиісті заңдар мен актілер, ақпарат таратқанда қандай принциптерді ұстану керектігі, 1999 жылдан бастап елімізде сөз бостандығын бұзу бойынша жасалынған мониторинг сияқты мол мағлұмат жинақталған. Сондай-ақ, қор Қазақстанның 9 қаласында тілші орталықтарын ашты. Енді журналистердің жұмысы мен құқығына байланысты бар ақпаратты дер кезінде тікелей өз тілшілерінен алып отырады. Бұл аймақтағы баспасөз өкілдері назардан тыс қалмайды деген сөз. Ал соңғы жаңалықтар, заңдар мен актілер тізімі, басылымдар мен «Әділ сөз» қорының жұмысы жайлы бар ақпарат қордың жеке сайтында жинақталған. Бірақ аталған қор өзінің жеке сайтында бар мағлұматты, бар ақпарат пен бар заңдарды орыс және ағылшын тілінде береді екен. Осыдан ресми тілді мемлекеттік тілмен тең дәрежеге қойдық, енді ағылшын тілін ресми тілмен теңістіретін дәрежеге ұмтылудамыз деген ой туады. Ақпараттың ағылшын тілінде жариялануы түсінікті. Қор халықаралық болғандықтан оны шетелдегілер де оқиды. Алайда Қазақстаннан шығып, мемлекеттік тілді аттап кеткендері қалай?! Ал журналистер үшін пайдасы мол қор басылымдарының жартысынан көбі тек орыс тілінде басылып шығарылған.

Сондай-ақ, Қазақстандағы сөз бостандығы мен журналистердің құқығын қорғаумен айналысатын қор өткен жылы өз кәсібін атқару барысында мерт болған журналистің есімін айта алмады. Мәселен, 2005 жылы 9 журналист қайтыс болса, оның бесеуі Алматыдағы бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері екен. Ал олардың ісі «жабық қазан» күйінде қалды. Ресейде Влад Листьевтің өлімі 11 жыл бойынан зерттеліп келеді. Журналистің өліміне қатысты құжаттың саны 200 томнан асса да, тергеу жұмыстары әлі күнге дейін жалғасуда. Ал алматылық бес журналистің өлім себебі белгілі болса, неге ешкім өз қызметін орындау барысында қайтыс болған журналистің есімін айта алмауда. Сондай-ақ, «Репортерлер шекарасыз» халықаралық ұйымы 2005 жылы Қазақстанда өз кәсібін орындау барысында қайтыс болған журналист біреу деген деректі алға тартты. Сонда ол БАҚ өкілінің есімі кім екен, ондай мәліметті аталған қор қайдан алды деген сауал туады.

«Әділ сөз» сөз бостандығын қорғау халықаралық қоры еліміздегі сөз бостандығы мен журналистердің құқығын қорғайтын жалғыз қор болғандықтан, әрбір қылмыстық іс, әсіресе журналистердің өліміне қатысты, тереңнен зерттелу керек деп ойлаймын. Менің ойымша, қор ұсынатын соңғы жаңалықтарда сараптама жетіспейді. Ал ең бастысы, бізде сөз бостандығы мен журналистердің құқығын қорғайтын қордың бар екенін басым көпшіліктің білмеуі. Білсе де, «Әділ сөз» қорының жұмысынан хабарсыз. Сондықтан халықаралық ортаға шықпастан бұрын, өз елімізде танылып алғаны дұрыс шығар?!

№1 қосымша

Сауалнама жүргізілген қалалар мен сұралған адамдар саны:

Қалалар	Сұралғандар (адамдар саны)	Пайыздық көрсеткіш %
Барлығы	753	100,0
Астана	58	7,7
Қараганды	86	11,4
Қостанай	44	5,8
Петропавл	44	5,8
Орал	48	6,4
Атырау	27	3,6
Павлодар	15	2,0
Ақтөбе	43	5,7
Өскемен	30	4,0
Тараз	22	2,9
Қызылорда	29	3,9
Шымкент	50	6,6
Алматы	257	34,1

№2 қосымша

Журналистер проблемаларын шешудегі Мәдениет және ақпарат министрлігінің рөлі

Жауаптар нұсқасы

1-мемлекеттік БАҚ,

2-жекеменшік БАҚ

Оң (%)

Теріс (%)

Бейтарап (%)

БАҚ-ң экономикалық жағдайы

20,4

19,6

46,9

53,9

32,7

26,5

Журналистер еңбегі мен материалдық жағдайы

18,5

20,5

45,4

45,9

36,2

33,6

№3 қосымша

Мемлекеттік пен жекеменшік бұқаралық ақпарат құралдарының Мәдениет және ақпарат министрлігіне берген салыстырмалы бағасы

Жауаптар нұсқасы	Мемлекеттік БАҚ (%)	Жеке БАҚ (%)
Елеулі оң әсер	7,3	3,7
Елеусіз оң әсер	29,6	13,1
Әсер байқалмайды	35,0	33,6
Теріс әсер	6,2	19,1
Ақпарат министрлігі мүлдем керек емес	10,4	21,4
Жауап беруге қиналамын	11,5	9,0

№4 қосымша

Бұқаралық ақпарат құралдарының міндеті

Жауаптар нұсқасы	Барлығы	Мемлекеттік БАҚ	Жекеменшік БАҚ
Жауаптар нұсқасы	(%)	(%)	(%)
Қоғамға шынайы ақпарат алу мен тарату құқығын қамтамасыз ету	60,3	50,0	67,7
Қоғам пікірін білдіру	45,3	42,3	45,9
Қоғам пікірін қалыптастыру	38,9	44,2	37,3
Қоғамның көзін ашу	35,9	33,5	38,7
«қорланған мен кемсітілгендерді» қорғау	20,8	20,4	22,6
Билікті сынау	16,9	13,1	19,4
Көңіл көтеру	15,7	13,5	18,0
Мемлекет саясатын насихаттау	12,2	20,8	8,1
Өзге жауап	2,9	1,9	3,7

№5 қосымша

«Мәртебелі мамандық» дегеннің мағынасын түсіну

Жауаптар нұсқасы	Барлығы	Мемлекеттік БАҚ	Жекеменшік БАҚ
Жауаптар нұсқасы	(%)	(%)	(%)
Өзімді жетілдіру мүмкіндігі	63,5	56,9	68,9
Шығармашылық еңбек	53,4	49,2	58,1
Жалақы мөлшері	38,4	35,8	40,8
Мансап жасау мүмкіндігі	22,4	20,0	24,2
Танымалдық, атақ	20,8	18,5	22,1
Басқаларды басқару мүмкіндігі	3,6	1,9	3,7
Өзге жауап	3,6	1,9	5,3

№6 қосымша

Бұқаралық ақпарат құралдары жұмысын анықтайтын отандық заң мен халықаралық құжаттармен танысу

Жауаптар нұсқасы	Барлығы	Мемлекеттік БАҚ	Жекеменшік БАҚ
Жауаптар нұсқасы	(%)	(%)	(%)
Қазақстан Республикасының «БАҚ туралы» Заңы	53,1	46,5	58,1
Жауап бермегендер	35,7	41,2	31,3
Қазақстан Республикасының Конституциясы	11,4	7,7	14,5
«Білмеймін»	4,5	5,8	3,5
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі	3,9	0,8	5,5
Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі	3,5	2,0	4,6
Адам құқығының декларациясы	2,5	1,9	3,2
Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік құпиялар туралы» заңы	1,2	0,0	2,1
Қазақстан Республикасының «Авторлық құқық туралы» заңы	1,1	1,5	0,9
Вена конвенциясы	0,9	0,4	1,4
Қазақстан Республикасының «Тіл туралы» заңы	0,9	0,0	1,6
Қазақстан Республикасының «Ұлттық қауіпсіздік туралы» заңы	0,4	0,0	0,7
Қазақстан Республикасының «Байланыс туралы» заңы	0,5	0,8	0,2
Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік қызмет туралы» заңы	0,3	0,0	0,5

№7 қосымша

Журналистердің үрейін тудыратын тақырыптар тізімі:

Мақалада кімнің пікірі көрсетілген:	Барлығы	Мемлекеттік БАҚ	Жекеменшік БАҚ
Мақалада кімнің пікірі көрсетілген:	(%)	(%)	(%)
Саясаттың	53,8	45,0	59,2
Қаржы олигархтарының	36,7	33,5	40,3
Жергілікті атқарушы мен заңды биліктің	30,9	30,0	31,0
Қылмыскерлердің	28,4	20,8	33,4
Орталық атқарушы мен заңды биліктің	28,0	23,5	30,6
Сот билігінің	21,8	21,2	22,4
БАҚ иегерлерінің	17,8	15,0	19,8
Жергілікті кәсіпкерлердің	13,5	14,6	11,5
БАҚ әкімшілігінің	8,5	10,8	7,1
Шетел кәсіпкерлердің	7,0	5,0	7,8
Өзге жауап	3,6	0,8	5,5

Сілтемелер тізімі:

А.Серимова, «Журналист», №1 (38), қаңтар 2006 жыл
reporter.ru
Т.Калеева, «Қазақстандағы масс-медиа. Заңдар, даулар, құқық бұзушылық. 2000 жылдың қорытындысы»
Т.Калеева, «Қазақстандағы масс-медиа. Заңдар, даулар, құқық бұзушылық. 2001 жылдың қорытындысы»
adilsoz.kz
Т.Калеева, «Қазақстандағы масс-медиа. Заңдар, даулар, құқық бұзушылық. 2000 жылдың қорытындысы»
adilsoz.kz
«Заң» газеті, «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Қазақстан Республикасының заңы, 2003жыл, 3 қыркүйек
М.Пульман, «О праве – правильно», Алматы, 2001 жыл
Г.Красильникова, «Можно.Нужно.Нельзя», Алматы
Ж.Әбділда, «Жас Алаш» газеті, №35 (15074), 2006 жыл,

4 мамыр

12. adilsoz.kz
Ж.Әбділда, «Жас Алаш» 10.01.2006ж., «Жалғыз қазақстандық журналист кім?»
Т.Симахина, «Твои трудовые права», Алматы
«Журналисты Казахстана: попытка автопортрета», Алматы, 2003 год
Р.Ерболұлы, «Жас Алаш», 2006 жыл, 23 мамыр №41(15080)
«Журналисты Казахстана: попытка автопортрета», Алматы, 2003 год
www.journalist-virt.ru
www.ruj.ru
Yтро.ru
www.gazeta.ru
www.polit-nn.ru
www.inform.kz
Т.Калеева, «Қазақстандағы масс-медиа. Заңдар, даулар, құқық бұзушылық. 2000 жылдың қорытындысы»
www.Lenta.Ru

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

Аспенский институт гуманитарных исследований http://www.aspeninst.org/c&s/index_nx.html
Балтабай М., Кальсин И., Монахов В. «Журналист у судебного барьера»// Сборник судебных решений Республики Казахстан по делам с участием СМИ и журналистов за 1996-2000г.г.
Бекниязов Т. «Халықаралық журналистиканың дамуы», Алматы, 2003 жыл
Всемирный комитет за свободу слова http://www.wpfc.org
Гассер Г.П. «Защита журналистов в опасных командировках», Алматы, 1994 год
Гусарев Г., «Журналистика и трагедия»// «Журналист», Алматы, 2006 год
Журналисты Казахстана: попытка автопортрета, Алматы, 2003 год
Ибраева Г.Ж. «Mass Media в политической структуре общества», Алматы, 2000 год
Ибраева Г.Ж. «Региональные конфликты и СМИ», Алматы, 2001 год
Комитет по защите журналистов http://www.cpj.org/
Комитет репортеров в поддержку свободы прессы http://www.rcfp.org/
Красильникова Г. «Даешь информацию!», Пособие для журналиста, Алматы, 2003 год
ҚР «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» заңы, Алматы, 1999 жыл
Қазақстан Республикасының Конституциясы, Алматы, 1995 жыл
Масс-медиа в Казахстане: итоги 2002 года Анализ. Конфликты.Правонарушения. Алматы, 2003 год
«Международная свобода обмена журналистов» http://www.ifex.org/
Международный институт прессы http://www.freemedia.at/index1.html
Моду А. «Международное гуманитарное право и деятельность журналистов», Алматы, 1994 год
Назарбаев Н.Ә. БАҚ туралы// «Егемен Қазақстан», 2001 жыл, 20 наурыз
«Ситуация со свободой слова в Казахстане в 2003 году» Доклад Международного фонда свободы слова «Адил соз»
Омашев Н.О., Бегімтаева Р.Ш. «Қазіргі шетел журналистикасы», Алматы, 2000 жыл

22.Общество профессиональных журналистов http://www.spg.org

23.Под редакцией Т.Калеевой

«2000 год. Законы, конфликты, правонарушения»

Алматы, 2001 год

24.Пульман М. «О праве – правильно»// В помощь журналистам

Алматы, 2001 год

«Репортеры без границ» http://www.rsf.fr/content.php3

26.Симахина Т. «Твои трудовые права»// Пособие для журналистов

«Адил соз», Алматы

27.Стандарты международной журналистики. Опыт IWPR./Казахстанское представительство Британского Института по освещению войны и мира Алматы, 2002 год

В Иране будут перевоспитывать женщин, снимающих хиджабы

Мировые цены на нефть продолжают падать

Нурила Асанкызы стала первой в истории казахстанской…

Казахстанские спортсмены продолжают радовать победами на международной…

Москву массово атаковали беспилотники

Число беженцев в мире перевалило за 123…

Елена Рыбакина обыграла первую ракетку мира

Кто победил на выборах США, согласно мнению…

ВЫБИРАЕМ ПЫЛЕСОС LG ДЛЯ ДОМА: НАДЕЖНЫЙ ПОМОЩНИК…

В сторону земли движется мощная магнитная буря

Дипломдық жұмыс: Журналистер құқығының қорғалуындағы шетелдік тәжірибе

“Он не делает воздушных обещаний“. Политолог о выступлении Токаева на форуме в Астане

Полицейский выстрелил в коллегу в Жамбылской области

Экс-мэр Якутии о родстве с казахами: «Мы – тюрки, а казахи наши родственники»

“Пора остановиться“. Трамп выступил с заявлением по войне в Украине

Зеленский назвал звонок Шольца Путину «ящиком Пандоры»

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты