ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС Тіршілік әрекетінің қаупсіздігі пәні бойынша «Азаматтық қорғаныс ғимараттары. Қорғаныс ғимараттарында жасырыну»

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Минстрлігі

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

 

 

Тіршілік әрекетінің қаупсіздігі пәні бойынша «Азаматтық қорғаныс ғимараттары. Қорғаныс ғимараттарында жасырыну»

 

 

 

Мамандық 5В010400 – «Бастапқы әскери дайындық»

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мазмұны

 

Кіріспе………………………………………………………………………………….

 

1. Арнайы пәнді оқыту әдістемесі …………………………………………….

1.1 Жалпы білім беретін мектептің мақсаты……………………………

1.2.Арнайы білім беру жүйесі……………………………………………….

1.3.Тіршілік әрекетінің қаупсыздігін оқыту әдістері

 

2. Азаматтық қорғаныс ғимараттары

2.1 Кәзіргі заманның жаппай қыру, қирату қарулары

2.2 Азаматтық қорғаныс ғимараттары. Қорғаныс ғимараттарында жасырыну

2.3 Қорғаныс ғимараттарының турлері, оларға қойылатын талаптар

2.4 Жеке қорғаныс құралдары және пайдалану тәртіптері……………..

     

3. Берілген тақырыпқа байланысты сабақты өткізу әдістемесі…

      

Қорытынды……………………………………………………………………..

Қолданылған әдебиеттердің тізімі …………………………………….

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Бейбіт және соғыс уақытындағы төтенше жағдайлардың зардабын жою шараларын, адамның денсаулығы мен қауіпсіздігін сақтайтын ұғым — өмір-тіршілік әрекетінің кауіпсіздігі. Өмір-тіршілік әрекетінің кауіпсіздігі адамның төтенше жағдай кезіндегі өмір сүру ортасымен қауіпсіз қарым-катысының, шаруашылық нысандарының түракты жұмыс істеу әдістерін, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларды ескерту мен салдарын жою және осы заманғы зақымдау кұралдарының қолдануда пайда болатын апат ошақтарының зардабын зерттеп қүтқару шараларың қарастырады.

Тіршілік әрекетінің қаупсіздігі пәнін студенттерге оқытудың басты мақсаты, бейбіт және соғыс кезіндегі төтенше жағдайларда халық шаруашылық  нысандарын қорғауда, бүл ұйымның әскери емес жасақтарының іс-жүзінде атқаратын жұмыстарын үйрету.

Бейбіт және соғыс кездерінде төтенше жағдайлар пайда болады.

Төтенше жағдай (ТЖ) – адамдардың қаза табуына әкеліп соққан немесе әкеліп соғуы мүмкін, олардың денсаулығына, қоршаған ортаға және шаруашылық жүргізетін нысандарға нұқсан келтірген немесе келтіруі мүмкін, халықты едәуір дәрежеде материалдық шығындарға ұшыратып, тіршілік жағдайын бұзған немесе бұзу мүмкін, авария, зілзала немесе апат салдарынан бір аумақта туындаған жағдайды айтады.

Халықты, аумақтарды және ұйымдарды төтенше жағдайлардан қорғау жөніндегі шаралар төтенше жағдайлардың алдын-алу және оны жоюдың Мемлекеттік жүйелердің (ТЖМЖ) талаптарына сәйкес алдын ала өткізіледі.

ТЖМЖ аумақтық, функционалдық, салалық және нысандық жүйелері кіреді және оның: жергілікті және республикалық екі дәрежесі бар.

Қазіргі кездегі түсінік бойынша жүзден астам жай, күрделі және аралас кауіпті жағдайлар кездеседі: жер сілкінісі, кұрғақшылық, ауру, су тасқыны, жарылыс, радиация, дауыл, электр тоғы, электрмагниттік өріс, улы заттар, т.б.

Бейбіт және соғыс уақытында пайда болған төтенше жағдайлардың зардаптарын жоюға жедел шаралар ұйымдастырылуы керек.

Барлық оқушы категорияларына АҚ-шараларының өндірістік жаттығу, төтенше жағдайларға дайындық жұмыстарын толығымен таныстыру.

Атомдық зақымдану ошағы, химиялық, биологиялық және күшті әсер ететін улы заттармен улану ошақтарының адам организіміне әсер ету ерекшеліктерімен таныстыру. Құтқару және т.б. шұғыл атқарылатын жұмыстарды ұйымдастыру мен өткізуді үйрету.

Қорғаныс ғимараттары және зақымдану аймақтарына радиациялық барлау жасау құралдары мен таныстырып түсінік беру. Жекелей қорғаныс заттарының классификациясымен таныстырып, пайдалану ерекшеліктерін үйрету.

 

 

 

 

1. АРНАЙЫ ПӘНДЕРДІ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ

 

1.1 Жалпы білім беретін мектептің мақсаты

 

          Кәсіптік мәнін ашып, өмірге, қоғамға қажеттілігін үнемі сабақта айтып, дәлелмен нақтылап түсіндірсе, әрине, сол кәсіпке бейім оқушылардың бейімділігін дамытуға болады. Оқушылардың қандай кәсіп түріне бейім екенін анықтау үшін диагностикалық сауалнамалар, ынта-ықыласын анықтау карталарын   қолдануға болады.

          Қазіргі таңда оқушының жалпы білімін көтеру кең ауқымды мәселе болып отыр. Олардың біліктілігін, дағдыларын қалыптастыру қажеттігі еліміздің ғылыми техникалық және әлеуметтік мәдени жетістіктерінің қарыштап дамуынан туындауында.

          Жастарды оқытуға, оларға кәсіби білім беруде мамандарды жан-жақты даярлауға қоғам мен мемлекеттің бүгінгі таңда барынша назар аударуы сондықтан.

          «Он екі» жылдық білім беру үш сатыда іске асырылатын болады. Әрбір сатының білім бағдарламаларын меңгеру сыртқа бақылаумен аяқталады.

          І саты — бастауыш білім беру, 1-4 сыныптар.

          ІІ саты — негізгі білім беру, 5-10 сыныптар.

          ІІІ саты — орта білім беру, 11-12 сыныптар.

          Осы саты іске асырылатын болса, кәсіптік бағдар беру жүйесі де нақтылай жолға қойылатын болады. Мұнда әрбір сатыға кәсіби бағдар жүйесі тұрғысынан қарайтын болсақ:

І сатының өзінен бастап-ақ оқушыларды мамандық әлемімен таныстыра бастаймыз, қазіргі уақыттағы мамандықтар туралы әңгімелер жүргізіліп, яғни кәсіптік ағарту жұмыстары орындалуы тиіс.

ІІ сатыда сынып жетекшілері, мектеп оқытушылары, психолог мамандар ата-аналармен бірге отырып, әрбір оқушымен тікелей жұмыс атқарып, оларды нақтылай мамандық таңдауға даярлайды. Біздің кәсіптік іріктеуіміз осы жерде жүзеге асырылуы керек. Ол үшін өзіміздің пайдаланып жүрген психо-диагностикалық тестілер, сауалнамалар, сұхбат және басқа да әдістерді кеңінен пайдаланымз.

ІІІ сатыда оқушыларға нақты таңдаған мамандығы бойынша білім беру көзделеді. Осы жерде кәсіптік бағдар жұмыстарын тоқтатпай, үздіксіз мамандық әлемімен байланысты ақпараттармен, сол уақыттағы мамандыққа қойылатын талаптармен, жаңалықтармен қаруландырып отыру. Қорытындысында кәсіптік кеңес беру, қазіргі уақытта мемлекетке қажетті мамандықтар туралы он екі жылдық білім беру жүйесіне көшу туралы кең ауқымды мәселе көтерілуде.

          Бұл мәселенің шешімін табу үшін біздер мұғалімдер қауымы ат салысуымыз керек. Яғни, әрбір мұғалім үшін кәсіптік бағдар беру, он екі жылдық білім беру жүйесіне көшу басты мақсатына айналу керек. Ал, бұдан көкейімізде мынадай мәселе туындайды:

1. Мамандардың сапасыздығы.
2. Жастардың білім ордасынан келген уақытында ол дұрыс жолды таңдамауы.
3. Мамандығын бар ынтасымен беріліп атқармауы.
4. Кейде мұғалімдердің жаңалыққа көңіл бөлмей, немқұрайлы қарауы.
5. Жастардың білімсіз маман болып шығуына кімдер жауапты?

Міне, осындай келеңсіздіктердің алдын-алу үшін  әрбір оқушыға мамандық таңдау жауапты міндет екені, оған немқұрайлы қарамау қажеттігін түсіндіру өте маңызды.  Оны әрбір оқушыға жеткізу сіз бен біздің міндетіміз. Мамандық әлеміне қадам басу адам өмірінде шешуші рөл атқарады. Оқушылардың ең қиын сәттерінің бірі болып саналатын бұл уақыт, олар үшін тез ауытқитын құбылмалы кезең. Бітірушілермен сұхбат жүргізген уақытта олар әлі нақты мамандық таңдамағаны, не таңдауға қиналып жатқанын, оларға әртүрлі ықпалдардың кездесіп жататыны белгілі. Мінекей, осындай уақытты оқушы бізден көмек сұраған жағдайда, біз оларға ешбір қиналмастан, қолдан келгенше көмегімізді аямауымыз қажет.

Ол үшін оқушылармен жүргізілетін кәсіптік бағдар жұмысының әдістерін меңгеру қажеттігі туады. Кәсіптік бағдар беруге негізінен төмендегі әдістер қамтылады: бақылау, зерттеу, болжау, айқындау. Сонымен бірге мамандық таңдауда ата-аналардың алатын орны ерекше. Ал енді оқушыға мұғалім көмегі көп қажет болып жатса, онда мұғалімдер беделінің бір сатыға болса да жоғарылағаны. Оқушылардың ата-аналармен ақылдаса отырып, мамандық таңдаудағы шешуші рөлді мұғалім атқаруы керек. Мамандық қажет ететін талаптарды оқушы мұғаліммен біліп отырса, кәсіптік бағдарды мұғалімнен алып отырса оның болашақтағы жетістігі мұғалімнің жетістігі деп саналады.

Қазақстан Республикасының 2007-2012 жылдарға арналған білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасында орта білім берудің мақсаты-алған білімнің кәсіби дағдыларының негізінде өзгермелі өмір жағдайында еркін бағдарлай алатын, өзінің білімін іске асыруға, адамгершілік тұрғыдан өз бетінше шешім қабылдауға қабілетті тұлға тәрбиелеп шығару көрсетілген.

Жалпы білім беретін мектептің мақсаты — жас ұрпақты ұлттық игіліктермен азам мұрасына сабақтастығын сақтай отырып, тәрбиелеу және әрбір шәкіртті тұлға деп санап, оның жан-жақты дамуына мүмкіндік жасау болып табылады. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін технология сабағында оқушы санасына туған халқына деген құрмет пен мақтаныш сезімін ұялатып, ұлттық рухты енгізу және  туған халқының мәдениетін құрметтеуге тәрбиелеу мүмкіншілігі мол. Қазіргі кезде оқушылар үшін ақпарат көздері көп: олар теледидар, баспа сөз материалдары, бейнефильмдер, компьютерлік ойындар және т.б. Осындай алуан түрлі ағынына төтеп беру үшін мұғалімнің әр сабағы қызықты мәліметтерге, түрлі ойындар сияқты тартымды әдіс-тәсілдерге құрылуы, сабақтың әртүрлі формаларын қолданылуы керек. Қазіргі таңда жаңа үрдісінде оқыту түрлерінің тиімділігі дәлелденуде.

Қазақстан Республикасының ғылымын дамытудың 2007-2012 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында: Қазақстан әлемдегі бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына, экономикада білімді қолдану индексі бойынша кіруін, ұлттық ғылыми орталықтар жұмыстың практикасына ғылыми-зерттеу қызметін басқарудың халықаралық стандарттарын енгізуге назар аударған. Осы орайда сапалы білім беру арқылы ғылым негіздерін меңгерген доғары мамандарды кәсіби  даярлауды қажет етеді.

Кәсіптік бағдар жұмысының нәтижелі орындалуы, он екі жылдық білім беру жүйесіне көшу қазіргі экономиканың дамуы негізінде керек. Қазіргі кезеңде ғылыми-техникалық прогрестің қарқынды дамыған кезінде заман талабына сай мамандықты сапалы меңгерген, еңбек нарығындағы сұранысты қамти алатын сұраныспен бірге ондағы талаптарға сай болуы, мамандығын өзі таңдауы, кәсіптік бағдар жұмыстарын өз деңгейінде атқаруға бейім жастар болуы шарт.

 

• Арнайы білім беру жүйесі.

 

          Кәсіптік білім  беру — шешімі табылуға тиісті өте күрделі кешенді мәселе. Өзінің әдістемесі және мазмұны жағынан оның психологиялық, дәрігерлік-физиологиялық, ал әрекеттік аумағы жағынан әлеуметтік сипатта болады. Нәтижесі қоғамның экономикалық өміріне әсер етеді. Осымен қатар кәсіптік білім беру қоғамның жұмыс күшін қайта өндірудің маңызды құралы болып табылады. Педагогика ғылымының өкілдері кәсіптік білім беруді қоғамның әлеуметтік-экономикалық қажеттігіне, оқушылардың кәсіптік мұратына, бейімділігіне, қабілеттеріне, психикалық және күш-қуатына сай мамандықты дұрыс таңдап алудағы мектептің педагогикалық ұжымыдар, жұртшылықтың іс-әрекеттері деп түсінуге болады. Педагогикалық әдебиеттерде кәсіптік білім беру –жас ұрпаққа мамандық таңдап алуға көмек берудегі мақсатты іс-әрекет деп қарастырған.

          Кәсіптік білім беру-бұл әр түрлі мамандықтар және сол мамандықтардың адамға қоятын талаптары жөнінде оқушыларды біліммен қаруландыру. Кәсіптік білім берудің негізгі принципі оны өмірмен байланыстыру, басқаша айтқанда, халық шаруашылығы, оның салалары, мамандықтар туралы оқушылардың түсінігін еңбек тәрбиесі, политехникалық білім беру негізінде қалыптастыру. Кәсіптік білім беру барысында жастардың қызығушылығын, бейімділігін, қабілетін, психофизиологиялық қасиеттерін ескеру қажет.

Орта мектеп бітірген жастардың кейбіреулері жұмысшы мамандығын таңдап ала алмағандығының себебін мектептегі теориялық білім мен мамандықты талап ететін практикалық білімнің алшақтығынан, яғни үйлесімсіздігінен деп түсінеді. Оқушылардың жеке қасиеттері мамандық талаптарына сәйкес келуі тиіс. Сондықтан кәсіптік білім беру –бұл кәсіптік өз тағдырының шешудегі оқушылардың бойындағы жеке қасиеттерін, қабілетін, мүмкіншілігін дамыту. Осы тұрғыдан алғанда оқушылардың ынтасының, бейімділігінің, жалпы және арнайы қабілеттерінің динамикасына көңіл аударылуы қажет.

          Кәсіптік бағдар беру жұмысы жұйесінің басты элементтерінің бірі-кәсіптік консультация. Қазіргі кезеңде ауыл шаруашылығының, өнеркәсіптің жаңа салалары және мамандықтар пайда бола бастады. Осындай жағдайда өскелең ұрпақты өмірге, әртүрлі еңбекке, мамандықты саналылықпен таңдап алуға даярлау негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Әрбір оқушыны өзінің мамандығын анықтауда жан-жақты зерттеп, оған консультация беру арқылы тиісті көмек көрсетілуі тиіс. Оқушы мамандық талаптарына сәйкес өзінің дербес бейімділігін, психофизиологиялық мүмкіншіліктерін анықтайды, сол мамандыққа жарамдылығы жөнінде шешім қабылдайды. Жұмыстың мұндай түрін кәсіптік консультация деп атайды. Кәсіптік консультациясы-бұл бүкіл мектеп жылдары ішінде оқу-тәрбие жұмысының барысында оқушыларға үнемі дұрыс кәсіптік бағыт-бағдар беріп отыруды қажет етеді. Бұл жерде оқушылардың мамандықты таңдауға бейімділігінің, психофизиологиялық қабілетінің сәйкестігі еске алынады. Кәсіптік анықтау консультациясы кәсіптік-техникалық училищелерде, жоғары оқу орындарында, техникумдарда, кәсіпорындарда өткізіледі. Кәсіптік консультацияның екінші кезеңінде медициналық, психологиялық-педагогикалық және анықтамалық консультациялар өткізіледі. Бұл консультациялардың негізгі мақсаттары:біріншіден, таңдаған мамандыққа жеке адамның денсаулығының сәйкестігін анықтау;екіншіден, жеке адамның таңдаған мамандықты игерудегі психофизиологиялық дайындығын білу; үшіншіден, еңбектің мазмұны және жұмысқа орналастыру жөнінде анықтамалық ақпарат алу.

Кәсіптік іріктеу  мәселесімен арнайы орта және жоғары оқу орындары, түрлі мекемелер, кәсіпорындар айналысады. Оқу орындары оқуға түсетін жастарға нақты талаптар қояды. Кәсіпорындар жұмысқа қабыланатын жастарды іріктеп алады.

           Кәсіптік ірітеудің мақсаты – жастардың белгілі бір мамандыққа жарамдығын немесе жарамсызыдғын анықтау. Ол үшін жеке адамның кейбір ерекшіліктерін, жағымды, жағымсыз жақтарын біліп қана қоймай, оған мамандық қоятын талаптарды да жете білген жөн. Осыған байланысты  күні бұрын профессиограмма жасалады.

          Профессиограмма –бұл белгілі бір мамандықтың ерекшіліктерін жеткілікті бейнелеу (жазу).

          Барлық мәліметтер профессиограммамен салыстырылып, жеке адамның белгілі мамандыққа  жарамдылығы психолог, физиолог  және медиктердің көмегімен анықталады. Мысалы, мұғалім мамандығына жеке адамның жарамдылығын анықтау үшін оның  басқа қабілеттерін бірге көру, есту мүшелерін және сөйлеу қабілеттерін есепке алу басты талаптардың бірі болып саналады.

           Кәсіптік адаптация – бұл әр түрлі оқу орындарында оқитын және кәсіпорындарда жұмыс істейтін жастардың кәсіби еңбек ету жағдайына бейімделу жүйесі. Оқу және кәсіпорындар жастарға бір қалыпты жағдай туғызады. Мектепте мұғалімдер ұжымы кәсіптік бағдар беру ісінде негізгі күштерді біріктіру бағытында жұмыс істейді, тәрбиенің осы сияқты кейбір күрделі мәселелерін педагогикалық теорема деп атайды. Мұндай теореманың қатарында «үш күш одағы» -мектепті, үйелменді, жұртшылықты жатқызуға болады. Мектеп оқушыларға кәсіптік бағдар беру жұмысын ұйымдастырушы және үйлестіруші  орталық. Мектепте кәсіптік  бағдар беру жұмысын негізінен іске асыратын мұғалім, сынып жетекшісі, еңбек сабағының оқытушысы сыныптан және мектептен тыс тәрбие жұмысын ұйымдастырушы, яғни бүкіл педагогикалық ұжым. Мұғалім оқушыларға терең білімді береді, оны кәсіптік бағдар беру жұмысымен байланыстырады, мамандықты таңдауда оларға көмектеседі, әрбір мектеп бітіруші оқушының тағдырына жауап береді, сынып жетекшілеріне, ата-аналарға көмек көрсетеді.

           Еңбек пәнінің оқытушысы –еңбек тәрбиесі, оқыту және кәсіптік бағдар беру жұмысының  негізгі тұлғасы. Ол оқушыларды  еңбектің әр түрімен таныстырады. Еңбек сабақтарында алған білімдерін практикада қолдана білуге үйретеді, мамандықты таңдауға  бағыт береді. 

          Кәсіптік бағдар беру жұмысына әрбір ата-ана баларына өздерінің мамандықтарымен таныстырудан бастауы керек. Мамандықты игеру үшін білімнің қажеттігін балаларына айтуы керек. Оларды өздері жұмыс жасайтын кәсіпорындардағы еңбектің мазмұны мен және механизмдерімен, өндірістің принциптерімен және технологиялық процестерімен таныстырады. Тәрбие жұмысының мұндай түрлері ата-аналардың еңбек іс-әрекеттеріне балалардың ынтасын көтереді. Балалардың ынтасын дамыту үшін ата-аналар әр түрлі мамандықтар жөнінде олармен әңгіме өткізеді. Әңгіме сенімді  болуы үшін ата-ана әрбір мамандыққа байланысты өздері қажетті мәліметтерді жете білуі тиіс. Сонымен бірге балалардың еңбектің әр түріне ынтасын, бейімділігін, қабілетін жан-жақты зерттейді.  Үйелменде әр түрлі мамандыққа байланысты кинофильмдерді теледидар көру де балалардың кәсіби ынтасын дамытады, оларды ойландырады. Кәсіптік бағдар беру жүйесінде диагностика кәсіптік білім беру, кәсіптік консультация, кәсіптік іріктеу, кәсіптік адаптация кіреді.  Кәсіптік адаптация   кәсіптік бағдар беру мақсатына байланысты әрбір оқушыны зерттейді. Осының нәтижесінде мамандықты таңдауға оған баланың дайындығын, ынтасын және қабілетін анықтайды.

 

1.3  Тіршілік әрекетінің қаупсыздігін оқыту әдістері және формалары

 

Тіршілік әрекетінің қаупсіздігі негіздерің оқыту әдістерін мүғалім мен шәкірттің оқып-үйрену кезіндегі қызмет, әрекет айырмашылықтарына қарай екі түрге бөлуге болады:

• оқыту әдістері (мүғалім әрекеті). Бүған ақпараттық және окушының қызметін басқару әдістері жатады;
• оқу әдістері (шәкірт әрекеті). Бүған оқу материалын танып — білу әдістері жатады.

Бүл жіктеуде екінші топтағы әдістерге баса көңіл бөлінеді, өйткені олар аркылы оқу процесінің мақсаты болып табылатын оқу материалдарын игеру қамтамасыз етіледі. Пәнді оқып үйренудің әдістері деп оқушылардың өздерінің белсенді, дербес тану әрекетін іске асыру, үйымдастыру тәсілдерін айтады. Бүл әдістер үйренудің ғылыми және оқу әдістері болып екіге бөлінеді.

Үйрену мен үйрету, оқу мен оқыту егіз жүретін үрдістер. Оқыту әдістері деп оқушыларға білім, білік және дағдылардың белгілі бір жүйесін беру тәсілдерін айтады.

Оқушыларды белгілі бір үлгі бойынша әрекетке үйрету немесе оларға өте күрделі, өздігінше меңгеруге қиын түсетін оқу материалын өту кезінде оқыту өдістерінің көмегі зор болады.

Оқыту әдістеріне мүғалімнің кеңесі, әңгімесі, дәрістері, түсіндіру, жаттығу ретіндегі өзіндік жүмысты басқару, шәкірттің оқу әдебиеті мен жүмысына әсер етуі т.б. жатады.

Оқыту формасы деп оқу процесін үйымдастыру тәсілдері түсіндіріледі. Олар — ең әуелі сынып — сабақ, сынып — топ, зертханалық және практикалық сияқты жалпы формалар. Басқа формалар ішінен оқытудың проблемалық формасын, оқытудың дараланған формасын, техникалық құрал-жабдыкты кеңінен қолдану жағдайында өтетін оқу формасын т.б. бөліп айтуға болады.

Педагогиканың aca маңызды қағидаларының бірі мынадай: әрбір үйрету әдісіне белгілі бір үйрену әдісі сәйкес келуі қажет. Былайша айтқанда әрбір оқыту және оқу әдістері арасында белгілі бір арақатынас сақталуы тиіс. Алайда практика жүзінде оқыту әдісін үйрену жөне үйрету әдістерінен ажырату мүмкін бола бермейді және оларды бөлудің керегі жоқ.

Тіршілік әрекетінің қаупсіздігі негіздерің оқыту процесінде белгілі бір әдісті (немесе белгілі бір оқыту формасын) жемісті түрде пайдалану үшін мұғалім осы әдісті жетік білуі қажет. Мүның мәнісі мынада: a) бүл әдістің мәнін түсініп, оны окытудың әр түрлі нақты жағдайларында қолдана білу қажет; ә) окыту процесінде әрбір әдістің жиі кездесетін формаларын білу керек; б) бүл әдістің байқалатын, кездесетін жақсы және теріс жақтарын білу керек; в) оқу материалын үйрену процесінде оқушыларды осы әдіспен жүмыс істеуге үйрете білу қажет.

Оқытудың дәстүрлі әдістері қазіргі кезде үнемі жетілдіріп отырылады. Алайда дәстүрлі әдістердің үлкен кемшіліктерімен қатар олардың тиімді жақтары да бар. Сондықтан бүл әдістер күні бүгінге дейін әдістемелік тәжірибеде қолданыс табуда.

Дәстүрлі әдістерге ең алдымен сөзбен баяндаудың және дайын білімді түсіндірудің догматикалық әдістері жатады (мүғалімнің әңгімесі мен дәрісі). Бүл әдістерде белсенді ролді мүғалім атқарады да, оқушыларға ұйып тындаушы міндеті қалады. Арнайы пәнді оқыту әдістеріне қойылатын қазіргі талаптар оқытушы мен оқушының әңгіме, дәріс үстінде қарым-қатынастарын маңызды өзгерістер, жаңалықтар енгізу міңдетін қойып отыр. Мүндағы басты мақсат, оқушыларды әрекетсіз тындаушы, айтқанды кабылдаушы, жай орындаушы ғана емес белсенді ой әрекетін атқарушы дәрежесіне көтеру болып табылады, сондықтан да мүғалімнің оқу әңгімесі мен дәрісі шәкірттерді бейтарап қалдырмай, оларды айтылып отырған мағлүматтарға, деректерге, жаңалықтарға тартып отыру қажет.

Әңгіме немесе дәріс кезінде оқытушы ағынан жарыла сөйлей отырып, шәкірттерге өзінің біліктілігің көрсете білуі тиіс. Оқулықтың қүрғақ мәтінінен мүғалімнің жанды сөзінің үстем болуының себебінің өзі осында. Осы талапқа сай оқу материалын баяндау барысында мүғалім өзіне «Неге?», «Қандай негіз бар?», «Бүл деректі тағайындау үшін нені білу қажет?», «Бүл қалай істеледі?» деген тәріздес көп сауалдар қойып, оларға қолма-қол жауап келтіреді. Окытушы өзімен-өзі ақылдасқандай, ауызекі әңгіме жүргізгендей халде болады.

Мүғалімнің әңгімесі дәріске қарағанда анағүрлым шағындау болып келеді, мәселен, келтірілген мағлүматтардың барлығы жақсы дайындалған, қызықты да қысқаша әңгіме түрінде беріледі. Әңгіменің үзақтығы әр түрлі болып келуі мүмкін, алайда ол сабақтың белгілі бір бөлігін ғана алып, оқытудың басқа формаларына да орын қалатындай етіп жүргізілуі тиіс.

Оқу дәрістерінің әңгімеден айырмашылығы, онда келтірілетін, айтылатын материалдың мазмүнына байланысты болып келеді. Кез келген бағдарламалық материал бойынша берілетін кішігірім мағлүматтан әңгіме түрінде беріледі. Оның үстіне оқытушының айтқандарын шәкірттер қысқа да, нүсқа етіп жазып алуға үлгерулері тиіс. Бүл түрғыда тағы бір ескеретін жай, жоғарғы сыныптарда белгілі бір пәнді оқытуда дәрістік әдісті қолдану белгілі дәрежеде оқушьшарды жоғары оқу орындарында оқуына дайындау болып табылады. Өйткені оларда дәріс оқу окытудың ең негізгі әдістерінің бірі екені белгілі.

Азаматтық қорғаныс негізі, сабағын өтудін орны ерекше.

Негізгі мақсат: оқушыларды АҚ саласында аткарылатын жұмыстар мен әдіс-тәсілдермен таныстырып, сонымен бірге төтенше жағдайларда қорғаныс ғимараттарына жасырынуға үйретіп және дағдыландырып, практика жүзінде іске асыруға үйрету. Оқушылардың оқу барысында өздеріне сенімін арттырып, бейбіт және соғыс кезіндегі төтенше жағдайларда іскерлікпен іс-әрекет етуге, аса жауаптылықпен қорғаныс шараларын атқаруға дағдыландыру.

Көп жылдық педагогикалык тәжірибе көрсеткендей, ЖОО студентерін тиімдіде, сапалы оқытуда сабақ өту тәсілдерінің дұрыс таңдалынып алынуының маңызы зор.

Сабақты өту түрлері — оқу процесін ұйымдастыруға жатады, бұл оқыту саласында белгілі структурада оқушыларды оқытып үйрету. Оқыту түріне оқушылардың саны, категориясы, оқу орны, сабақ оқу уақыты, оқу мерзімнің ұзақтылығы, оқушылармен окытушының арасындағы қарым-катынастың спецификалық қызыметі, материалды-техникалық жабдықталуы жатады. Бір ғана сабақ түрін өткізуге әртүрлі оқыту тәсілдерін қолдануға болады, ЖОО АҚ пәнін өткенде, кейіннен тараған оқыту түріне теориялық сабақ (ауызша түсіндіру, не әнгімелесу) және практикалық сабақ (арнайы оқу бөлмелері, оқыту қалашыктары) өту жатады. Кеңінен тараған оқыту түріне, сабақтан тыс откізілетін викториналар, олимпиадалық жарыстар және АҚ күндеріне арналған сабақтар жатады.

Теориялық сабақтарда негізінен оқыту процесінде өтетін тақырыптардың шамалы ғана бөлігін қамтиды, буған АҚ штабы жанында ұйымдастырылатын жұмыстар реті бейбіт және соғыс жағдайындағы ТЖ халықты қорғау шараларын оқытып, түсіндіру кіреді. Сабақты негізінен оқыту бөлмелерінде әр тақырыптағы кино, диафильмдерді және көрнекілік кұжаттарды корсетумен шектеледі. Оқыту сыныптарында өткізілетін сабактардан басқа экскурсия жасау және соғыс ардагерлерімен кездесу жатады.

Практикалык сабақтарда оқушылардың білімін ұштап тереңдетіп, бейбіт немесе соғыс жағдайындағы дабылдар кезінде қорғаныс әрекетіне дағдыландыру, сондай-ақ жекелей қорғаныс заттарын пайдалануды, санитарлық тазарту жұмыстарын жасау, киім-кешектерді және техниканы тазарту, дезактивация газсыздандыру т.б. жұмыстарды үйрету. Бүл жұмыстар үйреншікті түрде жасалу үшін арнайы жаттығулар жасалуы керек.

Оқыту тәсілдері оның көмегімен терең теориялық білім беріліп, іс жүзінде әдістеме тәсілдерге дағдыландырып, білімгерлерге жоғарғы материалды психологиялық төзімділіктің калыптасуына себеп болады.

Оқыту тәсілі мұғалімнің білімгерлермен тікелей араласуы болып табылады. Сабақтын максатына және сабақ түріне байланысты оқыту тәсілі таңдалынып алынады. Егер, теориялық сабақта оқытушының басты мақсаты білімгерлерге жаңа тақырып түсіндіру не өткен сабақты терең үғындыру керек болған жағдайда, ауызша түсіндіру, әнгімелесу, көрнекілік кұжаттарын көрсетудің ал егер сабақта әдіс-әрекеітерді қалыптастыру керек болған жағдайда, әртүрлі жаттығуларды бірнеше рет қайталатып көрсету, түсіндірілген сабақ есте қалу үшін окушыларды қажет қүрал-жабдықтармен т.б. сабақ барысында керекті материалдармен қамтамассыз ету, сабақ мазмұнын ауызша айтудың окыту барысында орыны ерекше. Бейбіт немесе соғыс жағдайындағы болатын ТЖ кезінде көніл-күйдің тұрактылығын қалыптастырады. Ауызша айту кезінде, оқулыктарға әлі енбеген күнделікті басылымда шығатын жаңа деректерді айтуға болады. Сонымен бірге ауызша айту кезінде көрнекілік материалдар кенінең колданылуы керек. Мысалы: жекелей қорғаныс заттары тақырыбын өткенде міндетті түрде, жекелей қорғаныс заттары оқушыларға көрсетілуі тиіс. Білімгерлердің сабақка ынталылығын арттыру үшін тақтаға әр түрлі түсті борлармен схема, суреттер салынылуы тиіс. Ауызша түсіндіру кезінде салыстырудың да маңызы зор. Мысалы: Арменияда болған 8 — 10 балл жер сілкінісімен, онда болған ғимараттар бұзылуын, ядролық жарылыстар кезіндегі зақымдармен салыстыру. Сабақты әңгіме түрінде өткізудің оқыту процесінде алатын орны ерекше, бұл диалог сұрақ-жауап түрінде өтеді. Білімгерлерде жаңа ой-пікірлер калыптасады. Әнгімелесу кезінде өткен материалдардын қаншалықты түсінгендігі тексеріледі. Әңгімелесу эвристикалық түрде өтіп оқытушы білімгерлерге сұрақтар қою нәтижесінде олардың өздігінен ізденуіне және өткен сабақтарды талдауға ат салыса катысуына жағдай жасайды.

Жаттығу тәсілі дегеніміз білімгерлердің өздігінен киындатылған әдіс- тәсілдері бірнеше рет кайталауы арқылы қалыптастырылады. Тіршілік қауіпсіздігі сабағын дайындау тәсіліне: Окытушының сабаққа алдын ала дайындалуына, өтетін тақырыпты талдауы, керекті әдебиетті таңдап алуы мен оқып танысуы, сабақтың мақсатын анықтауы, жоспар жасауі, оны бекітуі, практикалық әдіс тәсілдерді қайталау, оқыту орнын дұрыс таңдап алу, жасалатын жаттығулардың дұрыс жасалу әдістерін карастыру жатады.

Тіршілік әрекеті қауіпсіздігі дәрісін жүргізгенде оқытушы оку жоспарымен танысып оны меңгеріп, тақырып түсіндіргенде оның өткен тақырыппен қаншалыкты байланысты екенін және білімгерлерге қаншалықты таныс екенін анықтауы керек.

Сабаққа кажетті әдебиеттерді дайындағанда методикалық нүскаулармен мерзімдік басылымдағы материалдарды кеңінен қолданудың мәні зор, себебі жаңа деректер білімгерлердің білімін арттырады. Оқу сағаттарын беру, тақырыптың маңыздылығына және жалпы бөлінген уақытқа байланысты болады. Практикалық сабақтарда, оқытушы алдын-ала жаттығуларды өзі кайталап жасауы керек. Қажет болған жағдайда сабақ барысында өзіне көмектесу үшін, бірнеше оқушыны таңдап алып оларға жатгығу жұмыстарды алдын алу керек. Сабақ алдында өтетін тақырыпты жақсы түсіну үшін, оқытушы әр-түрлі сабаққа қатысты аспаптарды, қорғаныс заттарын және оқыту фильмдерін, диафильмдерді, көрнекі материалдар плакаттарды дайындауы керек. Жоғарыда айтылғандай сабақ өту орның дұрыс таңдап алудың маңызы зор оқытушы сабаққа дайындалғанда міндетті түрде жоспар — конспектісін дайындауы керек.

Жоспар конспектісі жұмыс құжатың пайдалану арқылы окытушы сабақ өткізеді. Тақырыпты толық түсіндіруге, өткен тақырыпты қайталауға, сабақ уақытын дұрыс пайдалануға, техникалық және көрнекілік оқыту құралдарын пайдалануда қателеспеуге, практикалық сабақтарда жаттығу жұмыстарын дүрыс жасауға белгіленген қалыптан шыкпауға  қажет. Бүл қысқа, әрі мазмұны және көрнекті болуы керек.

Жоспар конспектісінің бірінші бөлігінде практикалық немесе жаттығу сабағының ретті, сабақтың мақсаты, сабақты өткізу тәсілі және өту орны. Сабақта талданатын сұрақтар, оларға бөлінетін уақыт, сабақтың тақырыбының материалдық қамтамассыз етілуі, дайындалуға ұсынылған әдебиет.

Қысқаша сабақта қаралатын сұрақтар оларды түсіндіру тәсілі, қорытынды талдау және тақырыпка байланысты схема, суреттер немесе сабақ барысында білімгерлерге түсіндіру үшін тактаға жазып, сызу сондай-ак техниканың көмегімен диафильмдер көрсету. Окушылардың қаншалықты өткен тақырыпты түсінгендігін, көрсетілген жаттығуларды қаншалықты үғынғандығы және үйге тапсырма беріледі.

Сабақ өткізуде оқытушының шеберлігін арттыру үшін, міндетті түрде ТӘҚ пәнінің оқытушысына ауыл шаруашылық объектілеріне және АҚ орындарынын жұмыстарымен танысу, көпшілік қорғаныс «Жер асты баспаналарында » болудын мәні зор.

Студентерді ТӘҚ оқытумен тәрбиелеуде, ЖОО тек өздерінің оқу орынындағы ғана құрал жабдық, аудиторияларын пайдаланып қана коймай халық шаруашылығы қорғаныс объектілеріндегі, ЖОО бекітілген, ТЖ штабы жанындағы объектілерде практикалық сабақ өткізу, студентердің өз білімдеріне сенімін арттырып, моральды-психологиялық дайындауда пайдаланылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. АЗАМАТТЫҚ ҚОРҒАНЫС ҒИМАРАТТАРЫ. ҚОРҒАНЫС ҒИМАРАТТАРЫНДА ЖАСЫРЫНУ.

 

2.1 Қазіргі заманның жаппай қыру, қирату қарулары.

 

Қазіргі замандағы жаппай қирату қыру қаруларына — ядролық, химиялық, бактериялық және фугастык, кассеталық карулары жатады.

Ядролық қарулар максатына орай ауада жер бетінде, жер астында, судың бетінде, астында жарылады (12 сурет).

Жер бетіндегі жарылыс кезінде бір сәт көз қаратпайтын жаркыл пайда болады, күннің күркірегеніне ұқсас қатты дыбыс естіледі. Әуеде жарылса жарқылдың іле артынан отты шар пайда болады, ал жер бетінде жарылган кезде — от шашкан жарты шар, бірнеше секундтан кейін ғайып боп кетеді. Отты шардың (жарты шардын) орнына будақтаган бұлт пайда болады. Барлық жарылыстарда атом ядросы екіге бөлініп өте көп мөлшердегі энергия пайда болады.

Ядролық жарылыс екпінді толкын немесе ауа толқынының соғуы, жарық сәуле (сәуле шалу), енуші сәуле, радиоактивті улану, электромагниттік импульс (найзағай) факторлары аркылы зақым келтіреді.

Ядролық жарылыстың зақымдау факторларындагы энергияның бөлінісі жарылыстың қандай жағдайда, қалай өтетіндігіне байланысты. Жарылыс кезінде энергиянын атмосферага шамамен 50% екпінді толқындар жасауга, 30-40% жарық сәулелеріне, 5% радиация және электромагниттік импульсіне, 15%-ға дейін радиоактивті закымдауларға жұмсалады.

Оқ-дәрі ядросының күштілігі былайша да бөлінеді: аса кішкентай (1 кт), аз (1-10 кт), орташа (10-100 кт), ірі (100 кт-1 мт), аса ірі (Імт көп).

 

Ядролық жарылыс кезіндегі жарақаттану факторлар

Екпінді толкындар аса жоғары дыбыстың жылдамдыгындай тарайды. Екпінді толқындардың орасан зор зақымдаушы касиеті бар. Ол екі түрлі зонадан түрады. 1 — сығылдалған зона, мүнда қысым атмосферадан жоғары болады. 2 — сиретілген зона, мұнда қысым атмосферадан төмен болады. Ауадағы екпінді толқындардың алдыңғы легі екпінді толкындар майданы деп аталады. Екпінді толқындар ерекше қатты дыбыспен козғалады, сондықтан мыңдаған километр қашықтықтан естіледі.

Екпінді толкындар адамдарды түрлі жарақаттайды, көбінесе адамдар өледі. 1945 жылы АҚШ Жапонияның Хиросима қаласына шабуыл жасағанда екпінді толкындардан адамдардың 20% өлді, 40% жаракат алды. Оның тікелей әсерінің нәтижесінде зақымданған адамдарда кан қысымы, дене кызуы артады, ал жанама әсерінен үйлер, гимараттар кұлайды, кұнды заттар, ағаштар баска да заттар қирайды.

Ауа массасы адамды белгілі бір қашықтыққа дейін лақтырып тастайды. Адамдарды зақымдаудың ауырлығы мен сипаты екпінді толқындардың шамасына, жарылыс сәтіндегі адамдардың жағдайына, олардың қорғану дәрежесіне байланысты, мысалы 1945 жылғы атом бомбасының жарылысы кезінде Нагасаки мен Хиросима тұрғындарының зардап көргендердің 70-80% механикалық, 52% — жабық, 37% — соғылған, кесілген, 11% — сүйек сыну жаракаттарын алған.

Екпінді толкындардың жоғарғы кысымының шамасы жаракат сипатын аныктайды. Екпінді толкындар адамдарды жеңіл, орташа, ауыр, өте ауыр түрде жарақаттайды.

 

Егер қорғаныссыз адамға 10-20 кПа аралығындағы жоғарғы қысыммен әсер етсе, адам өзін жайсыз сезінгенімен еңбекке қабілетін жоғалтпайды.

20-30 кПа кысым жағдайында, адам жеңіл дережелі контузия алады, құлағының барабан жарғагы жарылады, кейбір адамдар еңбекке кабілеттілігін жоғалтады.

50кПа қысымы жағдайында адамдар ауыр жарақат алады, құлағынан қан кетеді, жұткыншақ ауруларына ұшырайды, қысқа мерзімде есін жоғалтады, кейде сүйегі сынады.

50 — 80кПа кысымы жағдайында адамдар ауыр жарақат алады, органдар зақымданады, ұзак уақыт есін жинай алмайды, ішіне қан кетеді және т.б. жағдайдар болады.

80 — 100 кПа кысымы жағдайында адамдар өте ауыр жарақат алып өледі.

 Жарық сәулелері

Ядролык жарылыс кезіндегі жарық сәулелері ультракүлгін, инфрақызыл және көрінетін сәулелер түрінде болады

 

 

Жарық сәулелерінің қайнар көзі жарқырау нүктесі, ауа жарылысының кыздырылған заттарынан тұрады. Жарқырау нүктесіндегі ауа температурасы орасан үлкен болады. Жарқырау нүктелеріндегі температураны күн температурасымен салыстыруға болады (шамамен 6000° — 8000°С).

Жарық сәулелері өте шапшаң 300 мың км/сек жылдамдыкпен тарайды. Ядролық жарылыс кезіндегі жарық сәулелері бірнеше секунд ішінде ғана таралады. Адамдарды түрлі дәрежеде күйдіреді, жерде барлығын өртпен өртеп жібереді. Хиросима мен Нагасакиді ядролық бомбалаулардан кейін шамамен адам өлімі 50% болған жағдайда, оның 20-30% жарык сәулелеріне тура келеді, ал қалғандары болса өрттен көз жұмған.

Жарық сәулелерінің зақымдауы жарық импульсының әсер ету уақытына және шамасына байланысты анықталады.

Жарық сәулелері адам денесінің ашық жерлерін, көзін, киімдерін, денесін күйдіреді.

Жарылыс болған нүкте қашықтығының алыстауына байланысты жарық сәулелерінің күйдіру дәрежесі төртке бөлінеді.

Жарык импульсы 2-4 кал/см болганда 1-ші дәрежелі күйік пайда болады. Ол кезде адам денесі ауырады, терісі қызарады. Бүл дәреже айығумен аяқталады.

Жарык импульстары 4-10 кал/см² болғанда адам 2-ші дәрежелі күйікке ұшырайды. Мүндай жағдайда күлдіреуіктер пайда болады.

Жарық импульстары 10-15кал/см² болғанда 3-ші дәрежелі күйік пайда болады: адам денесінде жаралар пайда болады және тері жансызданады. 3-ші дәрежелі күйік ұзақ емделуді қажет етеді.

Жарық импульстары 15 кал/см’ — ден жоғары болса дененің ашық жерлері қара қошқылданып қатты зақымдалады да өлімге душар болады.

Өтуші сәуле

Өткіш радиация гамма — сәулелер мен нейтрондар ағыны болып табылады. Олар қопарылыс болған жерден жан-жакка жүздеген метр жерге таралып, көзге көрінбей тірі ағзалар үшін өте қауіпті болады.

Радиоактивті закымдану

Жердің радиоактивті закымдануы ядролық жарылыс нәтижесінде пайда болған бүлттан біртіндеп орасан мол радиоактивті заттардың жерге кайта жауының нәтижесінде пайда болады. Радиоактивті заттар (РЗ) жерге өте тез шапшаңдықпен құлап түседі.

 

 

 

 

Ұсақ тозаңдар бұлт түрінде ауадағы жел бағытымен қозғалады да бүлттың жүрген жолында біртіндеп жер үстіне немесе суға қона отырып, радиоактивті іздер деп аталатын уланған учаскелер жасайды.

Радиоактивті зақымдану

 

 

Бүл учаскелер улану дәрежесіне қарай шартты түрде шамалы катты, өте қатты, қауіпті болып төртке бөлінеді.

Радиоактивті заттар үш түрлі сәуле шығарады: а, р, ү. Гамма сәулелер бірнеше тәулік, апта, ай бойы әсер етеді. Иондаушы сәулелер адамға іштен де, сырттан да зиян келтіруі мүмкін. Ішкі органдарының сәуледен зақымдануы радиоактивті заттармен тыныс алғанда, ауа арқылы, зақымдалған су немесе тамақ пен ілесіп ағзаға енуінен болады.

Сыртқы жақтын сәуледен зақымдануы адамдар зақымдалған жерде болғанда радиоактивті заттар теріге және адамның киім кешегіне тигеніне байланысты.

Халықтың радиоактивті заттармен зақымдануы нәтижесінде сәуле ауруы пайда болады.

Бірінші кезекте ДНК қүрылысы зақымдалады. Сәулелену ДНК қүрылымын бүзып, молекулаларды бүлдіреді. Адам организміңде сырткы гамма сәулелену төмендегідей өзгерістер туғызады:

а) клеткалардың өсуін, көбею процесін бүзады, закымданған ткандердің регенерация процесін (қалпына келуін) нашарлатады.

Сондыктан, сәулеленуден болған зақымданулар, жаралар басқа зақымдануларға карағанда өте баяу жазылады;

ә) зат алмасудың барлык түрлері бүзылады.

Организмнің түрлі жүкпалы ауруларға карсы түруы нашарлайды, иммунитет жоғалады. Дененің сәулемен зақымданған жерлері көбінесе ауыр жүқпалы, созылмалы ауруларға ұшырайды — өкпенің кабынуы байқалады және т.б.;

б) қан клеткаларының жойылуы организмнің улануына алып келеді;

в) орталық нерв жүйесінің закымдануы алғашкыда қозу фазасын, содан соң жасырын фазасын туғызады.

Сәуле ауруларының ауырлық дәрежесіне мынадай факторлар әсер етеді

а) сәулелену дозасы;

 ә) уақыт. Адам сәулелену дозасын неғүрлым үзак, баяу қабылдаса, соғүрлым сәуле аурулары ауыр өтеді.

 

Электромагниттік импульстер

Электромагниттік импульс бүл қысқа мерзімді электромагниттік доза. Ол жарылыс кезінде гамма — сәулелер және нейтронның өзара әсерінен пайда  болады. Электромагниттік импульс электраспаптарын жұмыстан шығарады.

Химиялык қару

Химиялық кару — уландырғыш заттармен, қорғаныссыз адамдарды, жануарларды, ауаны, азық-түлікті, жемді, суды зақымдандырады және солармен бірге түрған заттар мен жерлерге зиянын тигізеді. Химиялық қару жаудың адам күшін қырып-жоюға арналған. Сондай-ақ белгілі бір жерлерде, қару жарақты, әскери техниканы, әртүрлі нысандарды уландыру үшін де қолданылады. Химиялық улы заттар адам организімне көз, тыныс алу, ас корыту мүшелері, тері арқылы енеді.

Қазіргі уландырғыш заттар адам организміне әсер ету куші бойынша былай бөлінеді:

• жүйке жүйесіне әсер етуші (зарин, зоман. Ви-газдары);
• теріге әсер етуші (иприт, люизит);
• жалпы уландырушы (синил қышқылы, хлорциан);
• түншыктырушы (фосген, дифосген);
• жындандырғыш (би-зет).

 

             Улы заттармен зақымдану дәрежесі ауыр, орташа, әлсіз болуы мүмкін. Зақымданушылардын өмірін сактап калу үшін арнаулы емдік дәрі-дәрмектер және мынадай шаралар қолданылады: — зақымданушыға ең алдымен газқағар кигізеді, антидот жіберу керек, содан кейін таза ауаға шығару қажет.

Бактериалық қару

Бактериялық қару аса жұқпалы ауырулар туғызатын микробтарға және олардың токсиндеріне негізделінген. Бактериялық қарудың қоздырғыштары оба, холера, қанды безгек және т.б. ауыруларын туғызады.

Бактериялық микробтар ол кәдімгі көзге корінбейді және ешқандай иісіде болмайды. Микроб клеткалары қүрылысына байланысты ауру тудырушы микробтардын биологиялық қасиеті әртүрлі болады. Олар микроплазма, вирустар, спирохеттер, бактериялар, микробтар болып бөлінеді.

Ядролық зақымдау факторларынан қорғайтын қорғаныс ғимараттарын жабдықтау, тиімді пайдалану тәртіптері

Бұқара халықты көпшілік шығынға ұшырататын қарулардан, қазіргі ядролық зымырандар қолданылатын соғыстарда қорғаудың ең тиімеді тәсілі жер асты баспаналарына жасыру.

Қорганыс шараларының ауқымы және атқарылатын жұмыстардың көлемі, дұшпан ядролык, химиялық және бактериологиялық қарулар қолдануына сондай-ақ нақтылы сол сәттегі жағдайларға байланысты.

Негізінен өзара тығыз байланысты үщ түрлі қорғаныс жоспары белгіленеді:

• бұқара халықты қорғаныс ғимараттарына жасыру;
• өндіріс нысандары жұмысшылары мен кызметкерлерін қаладан тыс жерге жинау және көшіру;
• халыктың жекелей қорғаныс заттарын пайдалануы.

Қорганыс ғимараттары — ядролық, химиялық және биологиялық жаппай шығынға ұшырату қаруларының зақымдаушы факторларынан қорғау орыны. Беріктік қасиетіне байланысты қорғаныс ғимараттары, жер асты баспанасына және радиациядан қорғайтын көпшілік қорғаныс орыны болып жіктеледі. Бұларға қосымша қарапайым түрде дайындалған ашық және жабық шұңкырлар дайындалады.

Жерасты баспаналары-дұшпан көпшілік қорғаныс қаруларын қолданған жағдайда, зақымдаушы факторларынан қоргайтын негізгі жасырыну орыны. Сонымен қатар өрт көздері, қирап бүліну сияқты т.б. қосымша қауыптардан қорғайды. Жер асты баспаналарында адамдардың бірнеше тәулік бойы қаупсіздігін қамтассыз етеді. Жер асты баспаналарының беріктігі, зақымдаушы факторлардан қорғау мүмкіндігі ғимараттың салынуында пайдаланылатын құрлыс материалдарына және адамдардың қалыпты тіршілгін қамтассыз етуде санитарлы-гигиеналық жағдайлардың жасалуы. Жер асты баспаналарының сыйымдылығы отыратын және жататын орындарға сәйкес келеді, өз алдына жеке арнайы салынған немесе коп қабатты ғимараттардың төменгі жағынан салынған жер асты баспаналары көбіне өндіріс нысандарымен пәтер-жайлардың төменгі қабатынан салынады.

Жеке арнайы жерасты баспаналары беріктігі жоғары болып төбесі мен кабырғасы қиыршық тас, топырақпен көміледі. Жерасты баспаналары адамдардың тез арада жасырынуына ынғайлы болуы үшін халықтың шоғырланған жерлеріне салынады.

Негізгі және қосалкы бөліктерден тұрады. Негізгі бөлікке адамдардың орналасу орыны, тамбур кіреді, ал қосалқы бөлікке желдеткіш камералары орналасқан бөлме, тазалық торабы, қосымша жарық беру дизельдері орналастырылған бөлме, баспанаға өту дәлізі, дәргер бөлмесі, азық-түлік қоймасы кіреді.

Адамдардың орналасу бөлмесінің жер көлемі белгілі адамдар санына шағындалып, бір адамға 0,5 м² аумақты аралық шақ келуі тиіс. Жер асты баспанасының қабырға биіктігі, бейбіт өмірде басқадай мақсаттарға қолдануға ыңғайлы болуы үшін, талапка сәйкес 2,2м болуы тиіс. Ірі жерасты баспаналары 50-75 адам сиатын болып, бірнеше бөлмелерге бөлінеді. Әр бөлмеде екі-үш қабатты отырып-жагуға бейімделген нарлар орналастырылады және кірігі-шығатын екі есігі болуы тиіс. Жерасты баспанасында қосалкы авариялық есік болуы қажет, кең шахта люктеріндей етіп жасалып кірпіш сынықтары және.т.б, заттарға басылып қалмайтындай ашык алаңқайдан шығарылады. Желдеткіштер үнемі жұмыс істеп уланған ауаның тазарып отыруына жағдай жасауы тиіс. Электр тоғы орталық жүйеден беріледі, бірақ апат салдарынан электростанциялар істен шыққан жағдайда автономды жер асты баспанасында орналасқан дизельдер іске қосылады. Жер асты баспанысында телефон т.б. байланыс көздері болуы қажет. Су құбыры және тазалық торабы жұмысы қалалык жүйеге байланыстырылады. Апат нәтижесінде қала қоммуникациялары істен шыққан жағдайда, баспанадағы су кұбырылары мен тазалық тораптары іске қосылады. Ең аз мөлшердегі баспанадағы ас суы қоры бір адам үшін -6 л, санатарлы-гигиеналык қажеітілікке -4л. бөлінуі қажет.

Жер асты баспанасы жалпы қалалык жылту жүйесінен беріледі, зақымдану нәтижесінде істен шыққан жағдайда автономды жылу көздері іске қосылады.

Радиациядан корғау баспаналары. Ядролык қару қолданылуы кезінде радиациядан қорғану баспасы гамма сәуленуден, киім-кешек, сыртқы жамылғы тері қабаттарын және жоғарғы тыныс жолдарын радиоактивті шаң- тозаңнан корғайды. Сонымен қатар салыну беріктігіне байланысты жарык сәулесінен, жартылай ауа соққысынан және ғимараттар қирауы кезіндегі кірпіш т.б. құрлыс материалдары сыныктарынан қорғайды. Химиялық және бактериологиялық қарулар қолданылған жағдайларда киім және денені улы заттар тамшылары мен бактериологиялық аэрозольдардан қорғайды, сыйымдылығы 300 адамдық және ауа алмастыруы төмен дәрежедегі радиациядан қорғау баспаналары адамарды ғана орналастырумен шектеледі. Беріктігін жоғарлату мақсатында қосымша кабырғаларын, төбесін, әйнек және есік т.б. жерлері бітеледі. Залалданған киім-кешек, жекелей қорганыс заттарын сақтау үшін арнайы жекеленген бөлме тағайындалады. Ол бөлме отқа төзімді, жоғарғы температурада I сағатқа дейін өртене бермейтін материалдардан жасалады. Қарапайым шұңқырлар — қазіргі соғыс талабына аса сай келмегеніменен, Ұлы Отан соғысында бір ден — бір көпшіліктін қорғаныс орыны болып табылды. Қазіргі заманғы және ядролық кару қолданылған жағдайда жабық және ашық шұңқырлар ауа соққысының, жарық сәулесінің және өткіш радиацияны, ашык алаңкайда қалғанмен салыстырғанда зақымдаушы күштерін 1,5-2 есеге төмендетеді. Сондай — ак ашық және жабык шұңқырларға жасырынған адамдардың сәулеленуіде 2-3 есеге төмендейді. Жабық шұңқыр сәулеленуден толық корғап, ал ауа соққысынан ашық жерде калғаннан 2,5 — 3 есе жоғары деңгейде қорғайды. Сонымен қатар жабық шұңқырлар адамның киім-кешегі мен денесіне радиоакіивті, химиялық заттар және бактериологиялык ауру қоздырғыштарының тікелей тимеуіне, ғимараттар сынықтары бөлшектерінің зақымдамауына жағдай жасайды. Ашық және жабық шұңқырлар химиялық және бактериологиялық залалдаушы заттардан толық қорғай алмайтын болғандықтан, міндетті түрде жекелей қорғаныс заттары пайдаланылуы тиіс.

Қарапайым шұңқырлар өндіріс нысандары, оқу орындары және т.б. халық шарушалығы объектелері аулаларымен халықтың көп шоғырланатын жерлеріне салынады.

Қөшіру (эвакуация) жұмыстары бұқара халықты жаппай шығынғы ұшырату қаруларынан қорғау тәсілдерінің бірі. Халықты ұйымдастырылған түрде белгілі жерге жинақгап, елді мекендермен қауіп аймағындағы қалалардан көшіру. Мемлекеттік және қорғаныс маңызы бар нысандар жұмысшылары, белгіленген жерге шоғырландырылып қала сыртына жұмыс кезегі бойынша арнайы көліктермен тасмалдап отырады.

Эвакуация қала және т.б. елді мекендерден бұқара халықты ұйымдасқан түрде көшіру. Шоғыландыру мен салыстырғанда. эвакуация кезінде көшірілген халық қала сыртында белгілеген жерде арнайы қосымша бұйрық болғанша мекен етеді. Қала сыртындағы халық көшірілген халықты орналастыру орны, қауіп ошақтарынан тыс жерлерден белгіленеді.

Өндіріс жұмысшылары мен қызметкерлері орналасқан аудандар, қаладан белгілі қауіпсіз аралыққа орналасып және жұмыс орнына кысқа мерзімде оралуға мүмкіндік жасайтын болуы тиіс. Шоғырландырып көшірілген жұмысшылар мен халық шаруашылык нысандарының жұмысшылары темір және тас жолдар тоғысқан аудандарға орналастырылады. Басты мақсат өндіріс орны үздіксіз жұмыс жасап және жұмысшылар медициналық т.б. тіршілікке қажетті көмектерді уақытылы алуы тиіс.

Шоғырландыру және көшіру жұмыстарын ұйымдасқан, қыска мерзімде жүргізу адамдар шығынын азайтады. Өндіріс орындарымен халық шаруашылығында жұмыс жасамайтын адамдар, аймақтық қағида бойынша шоғырландырылып көшіріледі. Бұл жұмысты ұй басқармалары басшылары әкімшілікпен бірлесе отырып жүзеге асырады.

Шоғырландыру және көшіру жұмыстарын тікелей азаматтык қорғаныс штабы басшыларымен арнайы құрылған эвакуациялық комиссия мүшелері атқарады. Қауіпты аймақтардан халықты көшіруде адам тасмалдайтын темір жол, су көліктері пайдаланылады, егер оларға симаған жағдайларда жүк поездары мен жүк кемелері косымша пайдаланылады. Апат қауыпы жоғары болған жағдайда, көшіру жұмыстарына қолдағы бар барлық көлік түрі, сондай-ақ жаяу — жалпы көшіруде жүргізіледі. Барлық көшіру жұмыстарын ұйымдастыру және жүргізуге, белгіленген жоспар бойынша нысандар бастықтары басшылық жасайды. Ірі объектілерді халықты жинап шоғырландыру және көшіру жұмыстарын атқару үшін арнайы эвакуациялық комиссия құрылады. Адамдарды орналастыру орыны қаладан алыс болмаған жағдайда автокөліктер пайдаланылады. Егер халық шаруашылық нысандары жұмысшылар мен қызметкерлерінің жан — ұясын белгілі бір жерге көшіру мүмкіндігі болмаса, оларды қаладан алыс қауіпсыз аудандарға көшіреді. Көшіру барысында жиналу бөлімдеріне шоғарландырылған адамдар арнайы тіркеуден өтіп, белгілі топтарға бөлініп темір жол көліктері вагондарына отырғызылады. Әрбір темір жол эшолоны, су көлігі немесе автокөлік колонналарының бастығы сайланады. Темір жол және автокөліктер колоннасы бастықтары жүру кестесіне сәйкес әрбір белгіленген ауданға уақытылы жетуді қадағалап жаяу — жалпы көшірлуі, алдын — ала жоспарланып, жүрер жол белгіленіп орналасу орнына бір тәулікте жету ойластырылады. Тәулігіне 10-12 сағат жүріліп, жаяу колонналарда адам саны 500 ден 1000 дейін жетеді. Колонна бастықтары бөтен адамдардың қосылып кетпеуін қадағалап және ешкімнің қалып қоймауына жауапты. Колононалар арасы-500м болып, қозғалыс жылдамдығы сағатына 4-5 шақырым. Коллоналык жүру барысында әрбір 1- 5,5сағаттан кейін 10-15 минутке демалынады және түсауа немесе тәуліктің екінші жартысында зақымдану ошағынан тыс аудандарда 1- 2 сағат тынығу жасалады. Кішігірім дем алу кездерінде, қажетті адамдарға дәргерлік көмек көрсетіледі, адамдар саны түгелденеді.

Жаяу коллоналардың жүруі барысында «Әуе дабылы» қағылатын болса, адамдар жан — жаққа бытырап ой — шұққырларға тығылады. Қала сыртындағы қауіпсіз аймақтарға көшу барысында, жолда радиоактивтік, химиялық және бактериологиялық залалдану ошақтары кездесетін болса жел жақтан айналып өтеді, егер ондай мүмкіншілік болмаған жағдайда жекелей қорғаныс заттарын пайдаланып шапшаң жүріп өту қажет. Көшірілген халықты орналастыру үшін, қажетті материалды — мүліктік қажеттіліктермен толық қамтамсыз етілген аудан, ауылдарында қабылдау бөлімдері ұйымдастырылады. Аудандық, ауылдык эвакуациялық қабылдау комиссиясы жергілікті жердің атқару басшылық орындармен құрылып АҚ штабы және қызметімен тығыз байланысты жұмыс атқарады. Эвакуациялық қабылдау комиссиясының басты міндеттері көшіп келген бұқара халықты қарсы алу, қабылдау, барлық қажетті құрал-жабдықтармен қамтамассыз ету. Халықты азық — түлік қорымен қамтамассыз ету ауылдық сауда қызмет орындарымен қамтамассыз етіледі. Зақымданушы және жарақаттанушыларға медициналық көмек ауылдық емдеу мекемелері арқылы көрсетіледі. Көшіп келген халық ауылдық жерлерде шаруашылыққа атсалыса қатынасады.

Төтенше жағдайларда халықты қорғау принциптері мен әдістері

ТЖ-да халықты қорғау-мемлекетік шаралар комплексін құрайды және ТЖ-ң жағымсыз зардаптардың әсерін болдырмау немесе олардың әсер ету дәрежесін әлсіретуді мақсат етеді. ТЖ-ң қауіпсіздігін қамтамасыз ету және барлық тәсілдерді, құралдарды жақсы қолдана білу принципін есеке алған кезде ғана ТЖ-да халықты қорғау эффектілігіне жетуге болады.

Қауіпсіздікті қамтамасыз ету белгірі бойынша 3 топқа бөлінеді.

Алдынала ойластырылған дайындық қауіпті және зиянды факторлардан қорғану құралдарынын жиналуы және оларды дайындауға қолдану көрсету, сонымен бірге халықты каупті ошақтардан тасмалдау шараларын ұйымдастыруға дайындық жасау. Дифференциаланған тәсіл қорғаныс шараларының көлемі мен сипатының қауіпті және зиянды факторының шығу түріне және жергілікті жағдайға байланысты белгіленуінен көрінеді.

Іс шаралардың жинақтылғы төтенше жағдайдың бүгінгі таңдағы техно-әлеуметтік ортаның өмір сүру қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі барлық іс-шаралардың іске асудың және әдіс-тәсілдер мен құралдарды эффектті колдану болып табылады.

Халықты төтенше жағдайдан қорғаудың негізгі тәсілдері мыналар: жергілікті халықтың қонысын аудару орнын қорғаныс кешендерін дайындау, жеке қорғаныс құралдарын және медициналык сақтандыруды қолдану.

Радиоактивті және химиялық заттарды тандау

Жасалатын ТЖ және бүгінгі таңда қолданылатын әскери-саяси жағдайында қолданылатын зақымдау тәсілдерінен халықтың қорғаныс кешендерін паналауы қорғаныстың ең берік тәсілі болып табылады.

Қорғаныс кешендері — бұл халықты физикалық, биологиялық қауіпті және зиянды факторлардан қорғауға арнайы жасалған инженерлік кешендері.

Жеке қорғаныс құралдары халықты радиоактивті заттар мен бактериалық құралдардың организм ішіне, тері қабаты және киімге өтуінен қорғауға арналған.

Медициналық жеке қорғаныс тәсілдері ТЖ болған жердегі халықка медициналық көмек көрсетуге және сақтандыруға арналған. Олардың көмегімен адам ағзасындағы қорғаныс факторлары әрекетінің қарсы тұруды жоғарылату, адамдарды зақымдау дәрежесінің дамудың төмендету немесе ескерту, тіпті адам омірін сақтау шаралары кіреді. Оларға: радиопротекторлар (мысалы, тонизирленген сәулеллену әрекетінің дәрежесін төмендетілеген гистамин/, антидоттар /улағыш заттарының әсерін төмендету немесе белгі беретін заттар/, бактерияға қарсы құралдар /антибиотиктер, интерферондар, вакциналар, анатоксиндер және т.б./, және жартылай санитарлық еңдеу тәсілдері /жеке тану пакеті, жеке антихимиялык пакет/ жатады.

ТЖ-ғы халықтың өмір сұру қауіпсіздігін камтамасыз ету үшін бірқатар шараларды алдын ала жүзеге асыру өте маңызды: халықты ТЖ әрекетіне оқыту; ТЖ болатын қауіптің алдын-ала алатын дәрежесінде ұйымдастыру; радиациялық, химиялық, биологиялық, сонымен қатар дозиметрлік, лабораториялық барлауды ұйымдастыру және өткізу; өртке карсы, эпидемияға қарсы сақтандыру және санитарлық — гигиеналық шараларды өткізу; кейінге қалдыратын және құтқару жұмыстарын өткізуге арналған материалдық құралдар қорын құру.

 

ТЖ-да тіршілік әрекеті қауіпсіздігін қамтамасыз ету

ТЖ-да тіршілік әрекеті қауіпсіздігін қамтамасыз ету-адамдардың барлық әрекетіне денсаулығына және өмірін сақтауға бағытталғып ұйымдастырылған инженерлік техникалық шаралар мен тәсілдері комплексі.

ТӘҚ-н қамтамасыз етудін негізгі бағыттары қауп мәселелерін шешуде мыналар қарастыралады;

-ТЖ -да болатын зақымдауды бағалау және болжау;

-ТЖ -да болдырмау немесе болу қауіпін азайту шараларын жоспарлау;

-ТЖ-да халық шаруашылығының тұрақты жұмыс объектілерін қамтамасыз ету;

-халықты ТЖ-р әрекетіне оқыту;

-ТЖ-р салдарын болдырмау;

ТЖ-да болатын салдарын бағалау және болжау.

ТЖ-ды болжау — бұл бағдар таба білу және жағдайды бағалау әдісі, ол стихиялық апаттарда, авариялар нәтижесінде болады. ТӘҚ-де болжау мағынасы жағдайды шамалау үшін алынған мәліметтерді қолдану дәрежесімен анықталады.

Қазіргі кезде сейсмикалық аудандар болатын сел тасқыны, опырылып құлау жерлері мен аудандары жақсы меңгеріліп анықталған, Плотиналар бұзылған жағадайда болатын су басуларға тосқауылдар орнатылған, су тасқыны жағдайда өндірістік объектілер анықталған, авариялар үлкен қопарылуларға, адамдардың закымдалуына, территориялардың улануына әкеліп соғуы мүмкін. Бұл көп мерзімді болжау.

ТӘҚ аймағындағы міндетке ТЖ басталу уақытын шамалап анықтау жатады. Осылар бойынша барлық іс-әрекет аймағында адамдарды қауіпсіздікпен қамтамасыз ету бойынша оперативті шешімдер қабылданылады. Қазіргі таңда ТЖ басталу және қалыптасу процесін болжаудың берік тәсілдеріне іздеу жұмыстары жүргізіліп жатыр. Кейбір стихиялық апаттардың басталуын болжайтын нақтылы мүмкіндіктер белгіленуде. Осыған орай күн белсенділігінің циклділігінен, жердің жасанда серіктерінен, метеориологиялық, сесмикалық, жанар таудың, селге қарсы, тасқынға қарсы және басқа да станциялардан алынған мәліметтер қолданылады. Мысалы: дауылдар, тайфундар, жанартаудың аталуы, сел тасқындары жердің метериологиялық серіктерінің көмегімен болжау жасайды.

Жер сілкіністерінің сейсмикалық аудандарда судың химиялық құрамын жүйелі түрде талдау, жердің қатылық, элеткрлік және магниттік сипаттарын өлшеу және құдықта таза судың деңгейін өлшеуді бақылау жолымен болжауға болады. Статистикалық, табиғи, географиялық, температуралық жағдайды ескере отырып, орман, шым тезек және басқада ландшафттік өрттерді коэфициентерін жинақтау негізінде болжау кең қолданылады. Жасырын өрттер ошағын /щымтезек, жер асты/ табу үшін және орман өрттерінің қауіпін болжауға ұшақтан жер серіктерін түсіру инфро-қызыл апаратурасы қолданылады. ТЖ-ң шығуымен қаупті жағдайды болжау математикалық әдістермен іске асады. Заттардың немесе энергиялардың қоры потенциалды қауіпті объектілерді /координаты/ болжау жағдайлары үшін бастапқы мәліметтері болып табылады; халықтың саны оның тығыздығы, салымдардың (ғимараттардың) сипаты, қорғаныс кешендірінің түрі және саны, олардың сиымдылығы және т.б. мәліметтер /метео жағдайлар және жер сипаты/,болып табылады. Кейінгіге қалдырылмайтын және құтқару жұмысынын жүргізілуінің ұйымдастырулымен зақымдау ошақтарында болған жағдайды болжау жан-жақты қарастырылып, талданып және бір шешім қабылданады.

Өкінішке орай ТӘҚ-де және нақты емес болжаулар қолданылады. ТЖ-ң зиянын болдырмау үшін қажетті шараларды төмендегідей топтастыруға болады.

Ұзақ мерзімді болжауға негізделген фондық /үнемі жүргізілетін/ шаралар, құрлыстық және монтаждық жұмыстарды орындау, қауіп болу тұралы халыққа хабардар ететін берік жүйелер құру, қорғаныс кешендірі қорының жиналуы және халықты жеке қорғаныс құралдары мен қамтамасыз ету; лабораториялық бақылау және барлау радиациялық, химиялық және бактериологиялық бақылау ұйымдастыру; ТЖ-ң ережелері және әрекеттеріне халықты жалпы және міндетті түрде оқыту; үнемі санитарлық — гигиеналық және эпидемияға қарсы шаралар өткізу: АЭС құрылысынан бас тарту.

ТЖ болатын кезде қажетті қорғаныс шаралары: болжамның дәлдігін қажет ететін барлау, бақылау жүйесін күшейту; ТЖ туралы хабардар ету жүйесін дайындау;

Экономика мен қоғамдык өмірін жұмыс істеуін арнайы ережелерін іске келтіру; ТЖ-ғы жоғарғы қауіптің басталуын бейтараптандыру; авариялық құтқару қызметін дайындау; халықты бөлшектеп көшіру.

Қазіргі кезде ғалымдар мен мамандар жоғарғы дәрежелі мағлұматтар арқылы ТЖ болатын орынын, уақытын және зардабын алдын ала көрсете алмайды.

ТЖ тірішілік әрекеті қауіпсіздігі мен қамтамасыз ету шараларын жоспарлау ТӘҚ-де басты қызмет және негізгі бөлімі болып табылады. Бұл уақытта ресурсы және орындаушылары бойынша мақсат міндеттерге жетуді нақтылауға мүмкінідік тудырады. Болжаудың қортындысы жоспар құру болып табылады. Ол жоспар келесі элементерді камтуы тиіс; жұмыс және шаралар түрлерін ресурс жұмыстарының жоспарын орындау үшін. Осы жұмыстарды орындау уақыты, жоспардың әр бөлігін орындауға міндетті адамдарға нұскау жасау; жоспарды орынудағы бақылау тәсілдері.

ТЖ-да халық шаруашылығы объектілерінің тұрақты жұмысын қамтамасыз ету.

Халық шаруашылығы объектілерінің жұмыс тұрақтылығын ТЖ-ң зақымдау факторының қирату әрекетіне қарсы тұра білу қабілеті деп түсіндіру, өнімді жоспарланған көлем мен номенклатурада шығару /өндіру/, жұмыскерлер мен қызметкерлердің тіршілік әрекетін қамтамасыз ету.

ТЖ-объектісінің тұрақты жұмысы ұйымдастырылған кешенді, инженерлік-техникалық және басқа шараларды өткізу мен іске асырылады. Бұл шаралар ең алдымен ТЖ зақымдау факторларынан жұмысшылар мен қызметкерлерді қорғауға бағытталуы керек. ТЖ объектісінің жұмысынын тұрақтылығын көтеру екітүрлі шара ТЖ-да тіршілік әрекетін қамтамасыз ету мәселесімен тығыз байланысты, соның ішінде қызметкерлер мен жұмысшыларды қорғау және зақымдау факторларының кайталануын болдырмау немесе шек қою.

Қызметкерлер мен жұмысшыларды қорғау

Жұмыс объектілерінің тұрақтылығын көтеруге негізгі назар мыналарға аударылады: жарылғыш, улы және радиоактивті заттар қолданылып технологиялық процестерде, өндірістерде паналарды алдын ала құру; зиянды заттармен улану жағдайларда қызметкерлер мен жұмысшының жұмыс тәртібін жоспарлау; улану ошақтарын болдырмауда нақты жұмыстар жүргізуге объекттегі адамдарды оқыту.

Авария кездерінде зақымдау факторының қайталануын шектеу немесе болдырмау.

Қайталану факторына өрттер, жарылыстар, кешендердің күйреуі, улы радиоактивті және басқа да зиянды заттардың азаюы жатады. Объектіде өндірістің жақсы жағдайда кауіпсіз жұмысты қамтамасыз ететін шаралар жүргізіледі.

Бірақ, бұл шаралар ТЖ-да жеткіліксіз, сондықтан авария жағдайында болатын қайталынатын факторларының әрекетін шектеуге бағытталған қосымша шаралар жүргізілу керек.

Оларға: жарылығыш және өрт тудыратын заттардың қорлары жиналған қоймаларда сақтау, улы жанғыш және агрессивті сұйықтар, отын қоймалары, улы химикат, өрт сөндіру заттарын жабдықтар және өрт сөндіру заттары қорын кұру.

 

 

2.2 АҚ қорғаныс ғимараттары. Қорганыс ғимараттарында жасырыну.

 

Осы заманғы қырып-жою құралдарынан халықты қорғау — Азаматтық қорғаныстың (АҚ) басты міндеті. Бүл міндет адамдардың ядролық, химиялық және бактериялық қарулардан зақымданбауын немесе олардың ықпалын мейлінше төмендетуге арналған шаралар комплексін қамтиды. Халықтың жаппай кырып-жою қаруынан тиімді пайдалануы барлык қүралдар мен әдістерді дүрыс пайдалану арқасында қол жеткізіледі.

Қазіргі кездегі корғанудың негізгі әдістері корғаныс құрылыстарында жасырыну: немесе халықты ірі қалалардың ішінен қала сыртындағы зонаға орналастыру болып есеп телінеді.

Қорғаныс кұрылысында паналау ядролық, химиялык және биологиялық карулардың, сонымсн қатар, жай карапайым жою құралдарын пайдаланудан пайда болатын зақымдаушы факторлардан түрлі қорғану дәрежесін қамтамасыз етеді. Қорғаныс қүрылыстарында корғану тәсілі тек тұтқиылдан шабуыл жасау және жаппай қырып-жою қаруын пайдаланғанда ғана қолданылады.

Қорғаныс касиеттері бойынша қорғаныс кұрылыстарына: паналайтын орын, радиациядан қорғайтын баспана, карапайым қорғанатын орын болып бөлінеді.

Қауіп-катер төнгенде аталған құрылыстар халык паналау үшін мүмкіндігінше әртүрлі артық заттардан босатылады. Қорғаныс қүрылыстарың дайындыққа келтіруге байланысты осы қүрылыстарды бейбіт уақытта пайдаланған ұйымдарға жүктеледі. Сиымдылығы 50 адамнан аз РҚБ-ларда және карапайым қорғану орындарында тәртіпті сақтау үшін паналаушылардың ішінен басқарушылар тағайындалады. Тиісті жұмыстар АҚ штабының бақылауымен және жетекшілігімен жүргізіледі. Объектінің АҚ штабы жасырыну орындарында халықтың іс-әрекетін, кіру- шығу тәртібін бақылайды. Соғыс уақытында бұзылған РҚБ-ларды және қарапайым қорғану орындарын қалпына келтіреді, сонымен қатар, қираған және істен шыққандардыц орнына жаңа қорғаныс құрылыстарын тұрғызады.

Бұл күрылыстар онда жасырынушы адамдарды ядролық жарылыстың, уландырушы заттардын бактериалдық құралдардың, жогары тсмпературалардың барлық зақымдаушы факторларынан қорганысты қамтамасыз етеді. Паналайтын орындар қорғаныс қасиеттері, сиымдылығы, орналасқан жері, сүзгі-желдеткіштік қүрал-жабдықпен қамтамасыз етілгендігіне байланысты жіктеледі.

Қорғаныс қасиеттері бойынша. (соққы толқынының әсерінен) паналайтын орындарды кластарга бөледі.

Сиымдылығы бойынша (паналаушылардың санына байланысты) паналайтын орындарды кіші (150 адамга дейін), орташа (150- дең 450 адамга дейін), үлкен (450 адамнан астам) деп бөлінеді. Орналасқан жері бойынша паналайтын орындар гимараттың өзімен бірге немесе бөлектеніп соғылған болып бөлінеді. Ғимараттың өзімен бірге соғылғанға — подвалдарды жатқызамыз, ал бөлектеніп соғылғанға — ғимараттан тыс согылған паналайтын орындарды жатқызамыз. Сүзгі — желдеткіш құрал- жабдықпен қамтамасыз етілгендігі бойынша паналайтын орындар арнайы өндірісте жасалған құрал-жабдықпен қамтамасыз етілген болып бөлінеді. Соғылған уақыты бойынша паналайтын орындар алдын-ала бейбітшілік уақытында соғылған және қауіп төнген кезде согылған тез арада түрғызылатын паналайтын орын болып бөлінеді.

 

2.3 Паналайтын орындарға қойылатын талаптар

Паналайтын орындар су алып кетпейтін аймактарға соғылуы тиіс, онда кіретін және шығатын есіктер, ал есіктер көміліп қалған жағдайда авариялық есіктер болуы керек: паналайтын орындарда тез жанатын немесе бықситын заттар болмауы керек. Негізгі бөлмелердің биіктігі 2,2 метрден кем болмауы тиіс. Паналайтын орынның сүзгі желдеткіштік және желдеткіштік құрал — жабдығы белгіленген нормалардың шегінде таза ауа беріп, ауаның қоспалардан тазартылуын қамтамасыз етеді. Халык қорғануға арналған паналайтын орындарда ауа құрамы келесідей болуы керек: көмірқышқыл газы 1%, салыстырмалы ылғалдылығы 70% және температурасы 23 ° С градустан жоғары емес.

Паналайтын орын екі тәулік бойы адамдардың үздіксіз болуын камтамасыз етуі тиіс. Паналайтын орыннын схемасы  суретте көрсетілген.

Паналайтын орындардың бөлмелері негізгі және қосалқы болып бөлінеді. Негізгі бөлмелерге — бір адамға ауданы 0,5 кв. метр есебімен тамбур —  шлюздер, ал косалқы бөлмелерге шлюздік және сүзгі желдеткіштік камералар, санитарлық-түрмыстық тораптар, дизельдік электро станциялармен қамтылған бөлмелері, қорғалған кіретін және шығатын жерлер, медициналық бөлме, азық-түлікке арналған қоймалар жаткызылады.

Есіктерді тамбурлармен жабдықтайды. Тамбурлар паналайтын орынға радиоактивті және улы заттардын кірмеуін қамтамасыз етеді. Есіктер тығыз жабылуы үшін сына ысырмалары және резінке төсемдер қолданылады.

Авариялық есікті тіке шахта арқылы көміліп қалмайтын аймаққа шығатын 90×130 см. жер асты галереясы ретінде орнатады. Галереяға кіретін жерді қабырғаның ішкі және сыртқы жағынан қорғаныс және ауа кірмейтіи какпақтармсн жабдықтайды. Авариялық есікпен қоршаған ғимараттардың арақашыктығы 3 м болуы керек.

Паналайтын орындар сыртқы электрлік көзден, ал кажет болған жағдайда автономдык электрлік көз болып табылатын дизельдік электростанциядан электр тоғын алады. Паналайтын орында электрмен қамтамасыз ету бүзылған жағдайда тасымалдауға болатын электрлік фонарлардан және т.б. кезкелген авариялык жарык беру құралдармен камтылған. Паналайтын орындарды аудандык немесе жергілікті объсктілік радиостанциялық торапқа қосылған телефон байланысымен және репродуктормен жабдыктайды.

Паналайтын орындардың сумен қамтамасыз ету жүйесін және канализацияны сыртқы, жалпы сумен камтамасыз ету жүйеден және канализациядан жүргізіледі. Сонымен катар, паналайтын орындарда судың авария кезінде колданылатын қорын қүруды және фекалдық суларды кабылдағыштар жабдықтарды қарастырады. Бүлар сырткы тораптардан тәуелсіз болуы керек.

Судың корын 2 тәулік паналауға әрбір паналаушы үшін 6 литр ішуге және 4 литр санитарлық-гигиеналық қажеттіліктерге, ал адам сиымдылығы 600 және одан да көп паналайтын орындар үшін өрт сөндіру мақсаттарында 4,5 метр куб\ су косымша мөлшсрде алынады.

Паналайтын орында жылу беру ғимаратгың жылу беру жүйесінен қарастырылған. Температураны реттеу және жылу беруді тоқтату үшін тиекті арматура орнатылады.

Паналайтын орынның бөлмелерінде орындықтар мен сәкілер орнатылады. Отыруға арналған орындықтардың биіктігі 0,45 м., тік орындықтардан жатуға арналған екінші ярустың орындарына дейінгі аракашықтық 1,1 м. Паналайтын орынның жалпы сиымдылығына қатысты жатуға арналған орындар 20% болуы керек. Паналайтын орындарда дозиметрлік приборлар, химиялық барлау құралдары, қорғаныс киімі, өрт сондіру құралдары, инструменттердің авариялық қоры, авариялық жарык беру құралдары, азык- түлік пен су қоры, санитарлық мүлік, паналайтын орынның сипатын және жалпы ережелерін қамтитын қүжаттар, төл құжат, жоспар, табель және журнал болуы тиіс.

Соғыс кезінде паналайтын орындарды құруді үйымдастыру осындағы кәсіпорындардың жүмысшыларына жүктеледі. Әр паналайтын орынға комендант тағайындалады.

Сүзгі — желдеткіш жүйесі екі режимде жүмыс істей алады: желдеткіш және сүзгі желдеткіш. Бірінші режимде ауа (жел) ірі дисперсиялық радиоактивті шаңнан ( шаңнан қорғау сүзегінде ), ал екінші режимінде басқа радиоактивті заттардан, сонымен қатар, уландырушы заттармен бактериалдык заттардан (сүзгі жүткыштарда) тазартылады. Ауа желдеткіш көмегімен ауа беру жолдары арқылы беріледі. Таза желдеткіш режимі бойынша паналайтын орынға берілетін сыртқы ауаның мөлшері температурасына байланысты 7-20 метр куб/саг., ал сүзгі желдеткіш режимі бойынша әрбір паналаушыға 2-8 метр куб/сағ. болады.

Таза желдеткіш ауа беруінің тораптарын ақ түске, ал сүзгі желдеткіш рециркуляция қүбырлары қызыл түске боялады.

Егер паналайтын орын жақсы жабылган болса, онда есікті жауып, сүзгі желдеткіштік агрегаты іске қосқаннан соң паналайтын орындағы ауа кысымы атмосфералықтан жоғары болуы тиіс.

Әдетте, қалаларда паналайтын орындарды бейбітшілік кезінде қалық шаруашылығы қажеттіліктеріне, ал соғыс кезінде адамдарды паналатуға пайдаланады. Бүл корғаныс қүрылыстарына кететін эксплуатациялык шығындарды төмендетуге мүмкіндік береді.

Бейбітшілік уақытга паналайтын орынды шаруашылык қажеттіліктерге, яғни мәдени-тұрмыстық бөлмелер, түрлі конторлар, шеберханалар, АҚ оқу пункттары ретінде пайдалануға болады. Ірі кәсіпорындарда паналайтын орындарды койма болмелері, қоғамдық тамақтану орындары ретінде пайдалануга болады.

Паналайтын орындардың соғыс режиміне көшірілуі мүмкіндігінше қысқа мерзімде жүзеге асуы тиіс. Жер асты кеңістіктерін, тау-қазба үңгірлерін паналайтын орын ретінде пайдалануға болады.

Паналайтын орын ретінде адамдарды қорғауға түрлі тереңдетілген құрылыстар, соның ішінде                          ғимараттардың подвалдары, алуан түрлі жер асты жүріс жолы егетін жер мен галереялар, жер асты гараждар пайдалануы мүмкін. Бүлар арнайы соғылған паналайтын орындар сиякты сенімді қорғанысты қамтамасыз етіп жабдықталуы тиіс.

Паналайтындарға ең қолайлы сенімді корғанысты қамтамасыз ететін курылыс-метрополитен, ал тау-кен және көмір өндірістік аудандарында — шахталар, рудниктер, үңгір жерлер, сай мен тау үңгірлері және т.б.

Шахталар мен тау кендерінің корғаныс қасиеттері кәдімгі паналайтын орындар мен баспаналардан едәуір жоғары. Оларды баспанаға бейімдеу үшін алдын-ала дайындап қою қажет. Бейімдеуге негізделген жұмыстар: ауа кірмейтін қоршауда қорғаныс қүрылысын орналастыру, адамдар қорғану жеріне жылдам кіруін камтамасыз ету үшін кіретін жерлерді дайындау, тік сатылармен адамдарды авариялық жағдайларда көтеру күралдарын алдын — ала дайындау. Сонымен қатар, типтік паналайтын орындарда паналаушыларға таза ауаның келуін және сүзгі желдеткіштік қүрылғымен камтамасыз етеді. Сумен, азық-түлікпен, электрлік жарык беру және радиобайланыспен қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, онда басқару және медициналық пункт болуы тиіс.

Радиациядан қоргайтын баспана (РҚБ)

Радиациядан қорғайтын баспана (РҚБ) паналаушыларды иондаушы сәулені туғызатын және радиактивті шаңның, улангыш заттардың, тамшылы-сүйық түрдегі биологиялық қүралдардың және ядролық жарылыстың жарык сәулесінен қорғанысты қамтамасыз етеді. Тиісті РҚБ- ның кұрылысының төзімділігі адамдарды сокқы толқынының әсерінен және кирап жатқан ғимараттардың сынықтарынан да қорғайды. РКБ-лар онда адамдардың екі тәулік үздіксіз болуын қамтамасыз етуі тиіс.

Радиактивтік сәулеленуден РҚБ-ның қорганыс касиеттерін қорғаныс коэффициенті (Кқ) немесе баспана неше есе радиация өсерін, яғни сәулелену дозасын әлсірететінін көрсететін әлсірету козффиценті (Кө) арқылы бағалайды.

Подвалдың, жартылай подвалдың, сонымен бірге тұрғын және өндірістік бөлменің корғаныс коэффициенті қабырға мен қоршауға, бөлме параметріне ғимараттың биіктігі мен пішініне байланысты. Қорғаныс коэффиценті арнайы нүсқауларда көрсетілген ( құрылыс нормаларымен ережелерде ) эмпириялык формуламен есептеледі. Гамма- радиация дозаны әлсірету коэффициенті негізгі тереңдетілген бөлмелерде төмендегідей:

 

Ағаштан соғылған тұргын үйлері                                                       2

Бір қабатты өндірістік гимараттар                                                      7                

Бір қабатты (тастан соғылған) тұрғын үйлер                                       10

 Бір қабатты тастан соғылған үйдің жертобесі                                     40

Үш қабатты тастан соғылған үйлер                                                      20

Үш кабатты тастан соғылған үйдің жертөбесі                                   400

Ашық қуыс                                            ¹                                             3-4

 

РҚБ ретінде бірінші кезекте тереңдетілген тұрғын үйлер мен құрылыстар (подвалдар, жартылай подвалдар) бейімделеді.

Сондықтан бейбітшілік кезінде тұрғын және басқа құрылыстарды салғанда, ғимараттардың тереңдетілген бөліктерін РҚБ ретінде пайдалануды мүмкіндігінше жобаға енгізіп, құрылыс нормативтері мен ережелерде алдын-ала ескерілуі керек.

Бейбітшілік кезінде жергілікті биік органы мен АҚ-ға барлық жарайтын құрылыстарды, ауылдык жерлердегі погребтерде, азық-түлік сақтайтын сүрлем салатын траншеяларда тағы басқаларды есепке алу қажет.

РҚБ-ның сиымдылығы бөлмелердің ауданына байланысты 50 немесе одан астам болуы мүмкін. РҚБ-да негізгі және қосымша бөлмелері болады. Негізгіге паналайтындар бөлмесі жатады, ал қосымшаға санитарлық торап, желдеткіштік және басқалар жатады.

Бөлменің ауданы бір адамға 0,4-0.5 кв. м шамасымен есептелінеді. РҚБ-ның бөлмелерінің биіктігі еденнен төбеге дейін 1.9 м. Негізінен бөлмелерді отыруға арналған сәкі-орындықтармен және жатуға арналған сөрелермен жабдықтайды. Сиымдылығы 300-ден астам адам сиятын кезде желдеткіш бөлмесі алдын-ала ескеріледі. РҚБ-да Азаматтық Қорғаныс штабымен телефондык байланысы, сонымен бірге қалалық және жергілікті- радиотрансляциялық жүйеге қосылған динамик болуы керек.

 

 

Паналайтын орынның схемасы.

• саңылаусыз қорғаныс есіктері;

2- шлюзды камералар;

• санитарлык тұрмыстық бөлмелер;

4- негізгі бөлмелер;

• апаттық жағдайда сыртқа шығаратын жол;
• — сүзу камерасы;
• медицина бөлмесі;

       8 — азық — түлік сақтау бөлмесі.

 

 

 

 

РҚБ ретінде тұрғын үйдің подвалын /а/ және погреб /б/ икемдеу.

Тез арада тұрғызылатын РҚБ

РҚБ ретінде жабдыкталган бөлмелер жетіспеген кезде қысқа мерзімде косымша бөлектелініп тез арада тұрғызылған баспана құрылыстар қажет болуы мүмкін. Олар темір бетонды элементтерінің жинактарынан соғылады, ереже бойынша оларды тереңдетіп жасайды, үйдің төбесін жабу үшін материалдар болып плиталар, жіңішке бөренелер, сырықтар, таяқтардан, шилерден, қамыстан буып жасалған аркалар және тағы баскалар болып табылады.

Тез арада тұрғызылған РҚБ құрылысын соғу үшін ең бірінші кезекте шұңқыр қазылады, содан кейін соның ішіне баспананың сүйенішін орнатады, ол үшін әртүрлі қондырғылар: түтасты рама, блокты рама, қалкаша рама тағы басқалар қолданылады.

Қалдык талшықпен, ескі-кұсқы нәрсемен, кұрғақ шөппен сүйеніш біріккен жердегі барлык қабырғалардағы және жабындағы тесіктерді бітейді. Шұңкырдың қабырғасын сүйеніштің арасындағы бос қуыстарға топырақты төгеді. Ор 20-30 см сайын топырактың қабатын тегістейді. Баспананың барлық периметрі бойынша жерге бекітілген жабынға топырақты төгеді. Үйдің төбесінің үстінен гидроизоляция жасайды, ол үшін рубероид, толь, полиэтиленнен жасалған жұка қабықша немесе қалыңдығы 10 см саз балшықты төсейді. Гидроизоляция қабаты су ағып кетуі үшін дөңес болуы керек. Үйдің төбесінің гидроизоляциясына қалыңдығы 60-70 см топырақты төгеді.

 

Қарапайым баспана

Ең қарапайым баспанаға ашык және төбесі жабық қуыстар жатады. Ашық қуыс ашық жерде орналасқандармен салыстырғанда соққы толқынымен жарық сәулесінен 1,5-2 есеге дейін зақымға үшырауын азайтады.

Төбесі жабық қуыстар жарық сәулеленуден толық қорғайды, тербеліс толқынының әсерін 2-3 есеге дейін әлсіретеді, 200-300 есеге дейін радиоактивті сәулеленуден қорғайды.

Он адамға арналған қуыста отыру үшін 7 орын, жату үшін 3 орын ұсынуға болады. Бұндай қуыстың үзындығы 8-10 метр. Қуыстың норма бойынша сиымдылығы 10-15 адам, ең көбі 50 адам.

Ядролық жарылыстың соққы толқынының әсерінен әлсірету максатында паналайтындарға қуыстарды зигзаг түрде және бүрмаланған түрде жасайды. Тікелей учаскінің үзындығы 15 метрдей болуы керек. Ауылдық жерлерде куыстарды бау- бақшалар немесе құрғақ бос және жаксы желденетін учаскелерде соғуга болады. Қуыстарды жарылуы мүмкін болатын құрылыстардың маңына электрдің жоғары кернеу жолы, күшті әсер ететін уландыратын заттар сақталынатын үлкен қоймалардың, газ, жылу және су жүретін магистральдың маңына соғуға болмайды. Қуыстар үшін бедер мен шөгудің радиоактивті зардаптануы мүмкін аймактардың жерін ескеру керек: куыстарға топырақ, тасқын және нөсер сулары баспайтын жерлерді, түракты топырағы бұзылмайтын жерлерді тандап алу қажет. Қуыстардың арақашыктығы 10 метрден кем болмауы керек. Қуысты жабу үшін тақтайдың қалыңдығы 14-16 см, темір бетонды элементтер, металлопрокат т.б. калыңырақ материалдарды қолдану кажет.

Төбесі жабық қуыста жарыктану қүралдары болу кажет. Барлык қуыстардың үстін жауып түратын ағаш элементтері мүмкіндігінше отқа төзімді қоспамен — сылайтын затпен немесе ақ бояумен бояу керек.

 

 

Ашық қуыс. Қуыстың схемасы және оны қазу.

 

      Бейбіт және соғыс уақытында болып қалатын төтенше жағдайлардың нәтижесінде пайда болатын жаппай зақымдану ошақтарында жүргізілетін қүтқару және АШҚҚ азаматтық қорғаныстың (АҚ) негізгі мақсаттарының біреуі болып табылады.

Құтқару және шұғыл авариялық қалыпына келтіру жұмыстарын нысандарда жүргізу барысында, бірінші кезекте барлау жұмыстары жүргізіледі.

 

Барлау жүмыстарының міндеттері:

• зақымдану ошағында қирау-бүліну және авариялық қалпына келтіру жүмыстарының ауқымын анықтау;
• зақымданған нысандарға технологиялық жабдыктар барлығы және құрылыс материалдары ерекшелігін анықтау;

Барлау жүмыстары барысында, істен шықкан ғимарат конструкциялары анықталып және қандай техника қолдану мүмкіндіктері белгіленеді.

Барлау нәтижесі бойынша, Азаматтык қорғаныс штабы басшылары апат ошағында атқарылатын жүмыс көлемін және өткізілу түрін, орындау уақытын және түрін, жүмысқа қатынасатын күш құрамын, сондай-ақ ғимараттардың салыну ерекшелігін аныктайды. Апат ошағында қүтқару және шүғыл қалпына келтіру жұмыстарын жүргізуде, әрбір жауапты жұмыс бағытына арнайы басқарушылар тағайындалады. Құтқару және шұғыл авариялық қалпына келтіру жұмыстарын тыңғылықты және уақытылы орындалуы үшін, тамақтану және тынығу сияқты жағдайлар жасалады.

 

2.4  Жеке қорғаныс құралдары және пайдалану тәртіптері

 

Жекелей қорғаныс күралдары (ЖҚҚ) адамдардың жоғарғы тыныс жолдарынан ағзаға әртүрлі улы, радиоактивті шаң-тозаң және т.б. жаппай шығынға үшырайтың қарулардың зақымдаушы факторларынан, сондай-ақ тері қабаттарымен сырт киімдерді қорғайды.

 

 

Төтенше жағдайлар кезінде АҚ үйымы бүхара халықты ЖҚҚ қамтамасыз етуге тиісті. Жоғарғы зақымдану ошақтарында, ЖҚҚ типті жер асты баспаналарында да пайдалануы мүмкін. Пайдалануына байланысты ЖҚҚ тыныс жолдарын көздерін  және бет терісін сондай-ақ тері кабаттарын қорғайтын болып  бөлінеді. Зақымдаушы факторлардан қорғау қабілетіне байланысты сүзбелі және сыртқы ортадан түтас бөліп түратын болып бөлінеді.

Тыныс жолдарын қорғайтын ЖҚҚ. Сүзбелі противогаздар тыныс жолдарын бет және көздерді зақымдаушы факторлардан корғайды. АҚ үйымы жан-жақты улы заттар, радиоактивті және бактериялық қосылыстармен, КӘУЗ қорғау үшін ГП-5, ГП-5М, ГП-7 және балалар үшін ПДФ-Ш, ПДФ-Д противогаздарын пайдаланады. Азаматтық сүзбелі  противогаздың  негізгі қүрамдық бөлігі сүзбелі жүтқыш қобдишадан, бет бөлігінен және сондай-ақ комплекті сумка, буландырмайтын шыныдан тұрады. Бет бөлігі резеңкелі маскадан тұрып, ауа тартатын және шығаратын бөліктен тұрады.

 

ГП-5М противогазы ГП-5 противогазынан бет маскасының озгешелігімен айқындалады, себебі сөйлсуге ыңғайлы мембрана орналасқан.

ТЖ противогазды алысымен бірінші кезекте  жарамдылығы тексеріледі де, жиналып арнайы қабшығына салынады. Противогаз әркашанда оң жақ иықтан өткізіліп сол жақ бүйірге асылады. Шеру кезінде, яғни ешқандай кауіп жок кезде қапшыктың түймесі салынып сол жақ бұйірде ұсталса, ал «дайын күйі» противогазды дайында деген бұйрық кезінде жасалады, мұнда қапшык түймесі ағытылып дайын күйге келтіріледі, соғыс кезінде «газ қауыпы»  деген бұйрық берілісімен келтірілуі қажет. Мұнда көзді жүмып, тыныс алмай бас киімді шешіп жылдам маска киіліп, содан кейін тыныс алынады, противогазды дұрыс киілді деп саналады, егер көзілдірік шынылары көзге дәл келгенде, резеңке бетке тығыз тұрып және түтік майыспаған жағдайда айтылады.

Противогаз тікелей командирдің «ІІротивогазды шешіңдер» деген бұйрығынан кейін  шешіледі. Одан кейін противогаз кептіріліп содан кейін ғана қабшығына салынады.

Өндірістегі противогаздар жұмысшыларды ауа құрамындағы улы заттардан жоғарғы тыныс жолдарын, көздерді қорғау үшін противогаздар қолданылады. Бұл противогаздарда  қобдишасында бір немесе бірнеше шаң-тозанды жұтатын сүзбелері болады.

 

 

Респираторлар бірнеше түрде болып, негізінен тыныс жолдарын радиоактивтік және топырақ шаң- тозаңнан корғайды, ересек адамдар үшін негізінен Р-2 және ШБ-1 респираторлары қолданылады.

Р-2 респираторы сүзбелі жартылай маска екі клапаны ауа өткізетін және шығаратын сонымен бірге көзді қорғау үшін көзілдірік болады.

Тері қабаттарын қорғайтын ЖҚЗ қызмет ету ерекшеліктеріне байланысты сүзбелі және сырткы ортадан бөліп түратын болып болінеді. Сыртқы ортадан бөліп түратын сыртқы жамылғы тері кабаттарын қорғайтын ЖҚЗ резеңке ауа откізбейтін және төменгі температураға төзімді материалдан жасалады. Бүлар ауа өткізбейтін немесе ауа өткізетін созылмалы болады. Ауа өткізбейтін түрі барлық денені жауып тұрады да, улы тамшыларымен, будан қорғайды. Сонымен қатар сырт киімдерді де радиоактивті және бактериологиялық заттардан корғайды. Денені сырткы ортадан бөліп түратын тері қабаттарын қорғайтын ЖҚЗ жеңіл Л-1 және жалпы әскери қорғаныс комплектісі жатады. Кеудеше мен комбинезонның басты айырмашылығы: шалбар, күлпара және кеуде бөлігі жеке дайындалады, сонымен бірге бүған резеңке етіктер және қолғаптар кіреді. Адамның дене бітімі бойынша үш өлшемде жасалады. 1-165 см дейінгі бойы ұзындарга, 2-ші-165 см ден жогары, 3-172 см жогары.

Л-1 жеңіл қорғаныс кеудешесі күлпарасы бар көйлектен, шалбар шұлыкпен бірге тігілген және екі саусақты қолғаптан тұрады. Негізінен Л-1 АҚ жүйесінің барлау топтарындағы жасақтар жабдыкталады.

 

Сүзбелі противогаз

Жоғарғы тыныс жолдарын, көзбен бетті радиоактивті және бактериологиялық заттардың зардабынан сақтану үшін сүзбелі противогаз қолданылады. Противогаздың жұмыс істеу принципі, ішке жұтылған ауа алдын-ала әртүрлі улы косындылардан, сүзілуге (тазалануга) негізделген.

 

прогивогаз калтасы болады, онда 2 терлетпейтін пластиналар 4 немесе 5 противогаз көз әйнегін терлетпейтін арнайы карындаш кіреді.

Қыс мезгілінде қосымша жылытатын манжет болады.

 Противогазды «жорық» жағдайына келтіру үшін:

• оң жак ыйыктан противогаз бауы кигізіліп, сол жақ бүйірде болатындай болуы қажст;
• ұзартылып — кысқартылып отырылатын бауы арқылы, противогаз калтасынын жоғары шеті белбеуге тұспа-тұс деңгейде болуы кажет;
• противогаз клапаны ашылады;
• қалтадан шлем — маска алынып, шыныларынын бүтіндігі, ауа шыгару клапандарының бүтіндігі тексеріліп, көз әйнегі тазаланып, арнайы карандаш пен сүртіледі;

-сол жақ бүйрде, иыққа асылған прогивогаз жүру кезінде қолдың қозғалысына бөгет жасамау үшін артка қарай жылжытылып үсталады;

• противогазды «дайын күйіне» келтіру үшін, қалта аузы ашылып дайындалады;
• «газ қауыпы» бүйрығы берілсімен газқағар «соғыс» күйіне келтіріледі.

ІІротивогазды кию әдісі:

• ауаны іште үстап, көзді жұмып, қолындағы каруды иыққа асып немесе жерге қойып;
• бас киімін шешіп;

-.қалтадан шлем-масканы екі колмен алып бас саусақ сыртта, калғандары резеңке масканың ішінен үсталып созылады;

• сонан соң жылдам қимылмен басқа киеді және қыртыстар болмай көз әйнегі көздермен дәл келуі кажет;

-егер қыртыстар болып немесе дүрыс киілмесе, резеңке шлемді қолмен дүрыстап түзейді;                                                                                                                                             . . ,

• содан кейін бас киім киіледі.

 

Респираторлар

Респираторлар тыныс алу мүшелерін топырақ және радиоактивті шаң- гозаңнан қорғайды. Бөлімше жауынгерлері респираторды командирдің «Респираторды киіңдер» деген бүйрығы немесе арнайы белгіден кейін киеді.

 

 

Респиратор Р-2 сүзбелі. Жартылай маскадан түрады- 1,2 — ауа жұтатын клапанмен жабдықталған, 3-бөліп тұратын экраны бар, ауа сыртқа шығаратын клапаны, 4-басты қысып тұратын эластикалық бау, 5-мұрынды кысып тұратын тетік.

Арнайы шығыр арқылы жабылып полиэтилен пакетте сақталады. Респиратор үш размерде дайындалады.

Респиратордың размері жартылай масканың ішкі иек тұсына жазыладыда, пайдалану ережесі полиэтилен қалтада сакталады.

Жалпы әскери қорғаныс комплекті ЖӘҚК противогаздармен қатар бөлімше жауынгерлерін улы заттардан ауру тудырушы қоздырғыштардан, сыртқы жамылгы тері қабаттарын, аяқ киімді, сырт киімді радиоактивті шаң- тозаң т.б. зақымдаушы факторлардан қорғайды.

Радиациалық зақымдану жағдайындағы алғашқы медициналық көмек көрсетудің, ішінара санитарлық өңдеуден өткізудің ережелері.

  Халықты радиациядан корғауға: радиациялық қауіп туралы хабарлау, қорғанудың ұжымдық және жеке кұралдарын пайдалану, радиоактивтік заттармен зақымданған аумақта тұрғыңдардың тәртіп ережесін сақтау, радиоактивтік зақымданудан тамақ өнімдері мен суды қорғау, жеке қорғанудың медициналық кұралдарын пайдалану, аумақтың зақымдану деңгейін анықтау, халыктың сәулеленуін дозиметрлық бақылау және азық — түліктер мен судың радиоактивті заттармен зақымдануын сараптау жатады.

Хабарлау белгісі бойынша түрғындар қорғанатын қүрылыстарға тығылуы керек. Бүл өтетін радиацияның әсерін бірнеше есе әлсіретеді.

Радиациялык заттармен зақымданған аумақта тамақ, зақымданған су ішуге, жерге жатуға болмайды. Тұрғын халыктың тамақ пен азық дайындау тәртібін жердің радиоактивтік зақымдану деңгейін есепке алумен Азаматтық қорғаныс органдары анықтайды.

Ионданған сәулеленумен зақымданған жагдайдағы алғашқы көмек мүмкіндігінше тез арада керсетілуі керек. Ол үшін радияциялық затпен зақымданған аумакта зақымданғандар киімді ішінара залалсыздандырады және терінің ашық бөліктерін ішінара санитарлық өндеуден өткізеді, содан кейін закымданғандарды радиациялық заттар енбеген баспаналарға жеткізеді (радиацияға қарсы немесе қарапайым таса жер).

Радиоактивтік заттармен зақымданғанға ішіне сумен немесе тамақпен түсті деген күдік жағдайында оларды шығару шараларын колдану кажет. Ол үшін зақымданған адамға адсорбент (белсендірілген көмір 25-30 г, күкірт қышқыл барий — 50г) береді, оны сумен ішеді. Адсорбент радиациялық заттарды бақылауға және олардың қанға сіңуіне жол бермейді. Содан, 15 — 20 минут өткеннен кейін 2 — 3 литр су ішкізіп, құсық шақырып, ішті жуады. Бүдан кейін зақымданғанға адсорбент беруді кайталап, оған іш өткізер дәрі берген жөн, бүл асказан- ішек қуысынан радиоактивтік заттарды шығаруды шапшаңдатады. Радиациялық заттардың одан әрі ыкпалын болдырмау үшін тері мен сілекейлі қабатқа ішінара санитарлық өңдеу жүргізеді және ішінара киімді, аяқ киімді, қорғаныс қүралдарын тазартады.

Ядролык зақымдану (радиоактивтік зияндану аймағы) ошағынан шығысымен ішінара тазарту мен санитарлық өндеуді неғүрлым тез өткізу кажет, яғни радиоактивті шаңды тазалап: дезактивация жасауда киімнен, аяқ киімнен жеке қорғану күралдарынан дененің ашық жерінен және көздің, мүрынның, ауыздың сілекейлі қабынан аластау керек.

Тазалау кезінде киімді үқыпты түрде шешу керек, газқағарды шешпеу керек, желге арқанды беріп түр да, оны сілкіле, содан кейін киімді көлденең темірге немесе тартылған жіпке жайып қойып, таякпен кағуға болады. Содан аяқ киімді суланған шүберекпен, щеткемен сүртіп, сыпырғышпен тазалау керек, резеңке аяқ- киімді жууга болады.

 

 

Киімді, аяқкиімді, жеке корғаныс кұралдарын ішінара тазалау.

Жазда санитарлық өңдеуді өзенде немесе басқа ағынды су бойында ұйымдастыруға болады.

Дер кезінде жүргізілген ішінара белсенсіздіруден және санитарлық өңдеу адамдардың радиоактивтік заттармен зақымдану дәрежесін толық болдырмайды немесе едәуір төмендетеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. БЕРІЛГЕН ТАҚЫРЫПҚА БАЙЛАНЫСТЫ САБАҚТЫ ӨТКІЗУ ӘДІСТЕМЕСІ

 

Сабақтың тақырыбы: Азаматтық қорғаныс ғимараттары.

Сабақтың мақсаты:

а)   Білімділік: Отанды, елді қорғауда алатын орны мен тәуелсіздік ұғымы туралы тереңірек түсінік беру, оны бағалай білуге үйрету;

ә) Дамыту: білім мен тәрбие бере отырып; оқушының ой-өрісін, ойлау қабілетін дамыту, өз бетінше ізденуге дағдыландыру;

б)   Тәрбиелік: Отанды, туған елі мен жерін, халқын сүюге тәрбиелеу, оқушы бойында патриоттық сезім қалыптастыру, елін құрметтеуге, елінің болашығын ойлауға баулу.

Сабақтың уақыты: 45 минут.

Сабақ өтетін орын: Тіршілік әрекетінің қаупсіздігі пәнін өткізуге арналған кабинеті.

Көрнектілік құралдар: Тіршілік әрекетінің қаупсіздігі пәніне арналған оқулықтар, оқу құлардары.

Сабақ барысы:

Ұйымдастыру бөлімі: 5 минут, амандасу, түгелдеу, оқушылардың сырт көрінісін тексеру, сабаққа дайындығың анықтау.

Негізгі бөлім – 30 минут.

1) сабақтың әдісі: әңгімелесу, тусіндіру, сұрақ-жауап;

2) оқу сұрақтары:

а) төтенше жағдай дегеніміз не;

б) төтенше жағдайдың түрлері, пайда болу жолдары;

в) жаппай қорғаныс құралдары;

г) панаханаға қойлатың талап;

д) жеке қорғаныс құралдары.

 

Қорытынды бөлім – 10 минут

 

Төтенше жағдай дегеніміз не?

Төтенше жағдайлар деп кенеттен пайда болатын жағдайларды айтады. Ол халықтың түрмыс жағдайларына, процестің немесе қүбылыстың кенеттен бүзылуына, адам өліміне, табиғи ортаға, әлеуметтік сфераға, экономикаға теріс әсерлерін тигізеді.

Әрбір төтенше — жағдайдың өзінің мәні бар, сол жағдайға байланысты пайда болу себептері, дамуының ерекшеліктері болады.

Барлык төтенше жағдайлар пайда болу себептеріне, таралу кашықтығына, жиіліғіне және т.б. жағдайларға орай жіктелінеді.

Төтенше жағдайларды былай жіктеуге болады:

• геофизикалық қауіпті кұбылыстар (жер сілкінісі, тау жанар);
• геологиялық қауіпті күбылыстар (көшкіндер, сел, сыргыма, опырылма);
• метеорологиялык қауіпті құбылыстар (дауыл, қүйын, қүрғақшылық, аяз және т.б.);
• гидрологиялық қауіпті қүбылыстар (теңіз деңгейінің қатты қүбылуы, мүздар арыны, су басу, тасқындар, жер асты сулар деңгейінің көтерілуі);
• табиги өрттер (далалык, ормандық, шымтезектік);
• адамдардың жүқпалы ауруға шалдығуы (эпидемиялық)
• ауыл шаруашылық малдарының жүқпалы ауруға шалдығуы (эпизоотия);
• ауыл шаруашылық өсімдіктердің жүқпалы ауруға шалдығуы (эпифитатия).

 Жаппай қорғаныс құралдары

Осы заманғы қырып-жою құралдарынан халықты қорғау — Азаматтық корғаныстың басты міндеті. Бүл міндет адамдардың ядролық, химиялық және бактериялық қарулардан зақымданбауын немесе олардың ықпалын мейлінше төмендетуге арналған шаралар комплексін қамтиды. Халықтың жаппай кырып-жою қаруынан тиімді пайдалануы барлык қүралдар мен әдістерді дүрыс пайдалану арқасында қол жеткізіледі.                                                                                                                                            ^

Қазіргі кездегі корғанудың негізгі әдістері корганыс күрылыстарында жасырыну: (қорғаныстың инженерлік шаралары); халықты ірі қалалардың ішінен қала сыртындағы зонага орналастыру және эвакуациялау.

Қорғаныс кұрылысында паналау ядролық, химиялык және биологиялық карулардың, сонымен қатар, жай карапайым жою құралдарын пайдаланудан пайда болатын екінші реттік зақымдаушы факторлардан түрлі қорғану дәрежесін қамтамасыз етеді.

Қорғаныс касиеттері бойынша қорғаныс кұрылыстарына: паналайтын орын, радиациядан қорғайтын баспана, карапайым қорғанатын орын болып бөлінеді.

Қауіп-катер төнгенде аталған құрылыстар халык паналау үшін мүмкіндігінше әртүрлі артық заттардан босатылады. Қорғаныс қүрылыстарың дайындыққа келтіру осы қүрылыстарды бейбіт уақытта пайдаланған ұйымдарға жүктеледі.Сиымдылығы 50 адамнан аз РҚБ-ларда және карапайым қорғану орындарында тәртіпті сақтау үшін паналаушылардың ішінен басқарушылар тағайындалады. Тиісті жұмыстар АҚ штабының бақылауымен және жетекшілігімен жүргізіледі. Объектінің АҚ штабы жасырыну орындарында халықтың іс-әрекетін, кіру- шығу тәртібін бақылайды.

Паналайтын орындар су алып кетпейтін аймактарға соғылуы тиіс, онда кіретін және шығатын есіктер, ал есіктер көміліп қалған жағдайда авариялық есіктер болуы керек; паналайтын орындарда тез жанатын немесе бықситын заттар болмауы керек. Негізгі болмелердің биіктігі 2,2 метрден кем болмауы тиіс. Паналайтын орынның сүзгі желдеткіштік және желдеткіштік кұрал— жабдығы белгіленген нормалардың шегінде таза ауа беріп, ауаның коспалардан тазартылуын қамтамасыз етеді. Халык қорғануға арналған паналайтын орындарда ауа құрамы келесідей болуы керек: көмірқышқыл газы 1%, салыстырмалы ылғалдылығы 70% және температурасы 23 ° С градустан жоғары емес.

 

 Жеке қорғаныс құралдары

Жекелей қорғаныс күралдары (ЖҚҚ) адамдардың жоғарғы тыныс жолдарынан ағзаға әртүрлі улы, радиоактивті шаң-тозаң және т.б. жаппай шығынға үшырайтың қарулардың зақымдаушы факторларынан, сондай-ақ тері қабаттарымен сырт киімдерді қорғайды.

 

 

Төтенше жағдайлар кезінде АҚ үйымы бүхара халықты ЖҚҚ қамтамасыз етуге тиісті. Жоғарғы зақымдану ошақтарында, ЖҚҚ типті жер асты баспаналарында да пайдалануы мүмкін. Пайдалануына байланысты ЖҚҚ тыныс жолдарын көздерін  және бет терісін сондай-ақ тері кабаттарын қорғайтын болып  бөлінеді. Зақымдаушы факторлардан қорғау қабілетіне байланысты сүзбелі және сыртқы ортадан түтас бөліп түратын болып бөлінеді.

Тыныс жолдарын қорғайтын ЖҚҚ. Сүзбелі противогаздар тыныс жолдарын бет және көздерді зақымдаушы факторлардан корғайды. АҚ үйымы жан-жақты улы заттар, радиоактивті және бактериялық

қосылыстармен, КӘУЗ қорғау үшін- ГП-5, ГП- 5М, ГП-7 және балалар үшін ПДФ-Ш, ПДФ-Д противогаздарын пайдаланады. Азаматтық сүзбелі  противогаздың  негізгі қүрамдық бөлігі сүзбелі жүтқыш қобдишадан, бет бөлігінен және сондай-ақ комплекті сумка, буландырмайтын шыныдан тұрады. Бет бөлігі резеңкелі маскадан тұрып, ауа тартатын және шығаратын бөліктен тұрады.

ГП-5М противогазы ГП-5 противогазынан бет маскасының өзгешелігімен айқындалады, себебі сөйлесуге ыңғайлы мембрана орналаскан.

ТЖ противогазды алысымен бірінші кезекте  жарамдылығы тексеріледі де, жиналып арнайы қабшығына салынады. Противогаз әркашанда оң жақ иықтан өткізіліп сол жақ бүйірге асылады. Шеру кезінде, яғни ешкандай кауіп жок кезде қапшыктың түймесі салынып сол жақ бұйірде ұсталса, ал «дайын күйі» противогазды дайында деген бұйрық кезінде жасалады, мұнда қапшык түймесі ағытылып дайын күйге келтіріледі, соғыс кезінде «газ қауыпы»  деген бұйрық берілісімен келтірілуі қажет. Мұнда көзді жүмып, тыныс алмай бас киімді шешіп жылдам маска киіліп, содан кейін тыныс алынады, противогазды дұрыс киілді деп саналады, егер көзілдірік шынылары көзге дәл келгенде, резеңке бетке тығыз тұрып және түтік майыспаған жағдайда айтылады.

Противогаз тікелей командирдің «ІІротивогазды шешіңдер» деген бұйрығынан кейін  шешіледі. Одан кейін противогаз кептіріліп содан кейін ғана қабшығына салынады.

Өндірістегі противогаздар жұмысшыларды ауа құрамындағы улы заттардан жоғарғы тыныс жолдарын, көздерді қорғау үшін қолданылады. Бұл противогаздарда  қобдишасында бір немесе бірнеше шаң-тозанды жұтатын сүзбелері болады.

Респираторлар бірнеше түрде болып, негізінен тыныс жолдарын радиоактивтік және топырақ шаң- тозаңнан корғайды, ересек адамдар үшін негізінен Р-2 және ШБ-1 респираторлары  қолданылады.

 

 

 

Р-2 респираторы сүзбелі жартылай маска екі клапаны ауа өткізетін және шығаратын сонымен бірге көзді қорғау үшін көзілдірік болады.

Тері қабаттарын қорғайтын ЖҚЗ қызмет ету ерекшеліктеріне байланысты сүзбелі және сыртқы ортадан бөліп түратын болып болінеді. Сыртқы ортадан бөліп түратын сыртқы жамылғы тері кабаттарын қорғайтын ЖҚЗ резеңке ауа өткізбейтін және төменгі температураға төзімді материалдан жасалады. Бүлар ауа өткізбейтін немесе ауа откізетін созылмалы болады. Ауа өткізбейтін түрі барлық денені жауып тұрады да, улы тамшыларымен, будан қорғайды. Сонымен қатар сырт киімдерді де радиоактивті және бактериологиялық заттардан қорғайды. Денені сырткы ортадан бөліп түратын тері қабаттарын қорғайтын ЖҚЗ жеңіл Л-1 және жалпы әскери қорғаныс комплектісі жатады. Кеудеше мсн комбинезонның басты айырмашылығы: шалбар, күлпара және кеуде бөлігі жеке дайындалады, сонымен бірге бүған резеңке етіктер және қолғаптар кіреді. Адамның дене бітімі бойынша үш өлшемде жасалады. 1-165 см дейінгі бойы ұзындарга, 2-ші-165 см ден жогары, 3-172 см жоғары.

Л-1 жеңіл қорғаныс кеудешесі күлпарасы бар койлекпен, шалбар- шұлыкпен бірге тігілген және екі саусақты қолғаптан тұрады. Негізінен Л-1 АҚ жүйесінің барлау топтарындағы жасақтар жабдыкталады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Мектепте тәрбиелеудің басты міндеттері: біріншіден,  сүйіспеншілік пен еңбек адамдарына құрметпен қарау; екіншіден, оқушыларды халық шаруашылығының салаларындағы еңбектің түрлерімен таныстыру, олардың дағдысы мен іскерлігін қалыптастыру.

Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі Заң бойынша білім беру ұйымдарының оқыту бағдарламалары мен әр деңгейдегі мемлекеттік білім беру стандарттары, басқару орындары мен оларға бағынышты ұйымдардың өзара байланысы негізінде құрылады.

Білім беру жүйесіндегі міндеттері:

-Оқыту бағдарламасының жүзеге асыруына жағдай жасау.

-Жеке тұлғаның шығармашылық рухани мүмкіндіктерін дамыту, салауатты өмір салты мен адамгершіліктің берік негізін қалыптастыру, жеке даралық қасиетті дамытуға жағдай жасау арқылы ақыл-ойын дамыту.

-Отан сүйгіштік пен азаматтыққа өз Отаны Қазақстан Республикасына деген сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін сыйлауға, конституцияға, қоғамға қарсы жасалған кез- келген іс-әрекетті болдырмауға тәрбиелеу.

-Әлемдік және отандық мәдени жетістіктерге қатыстыру; Республика тарихын, қазақ және басқа да халықтардың салт-дәстүрлерін білу.

-Оқытудың жаңа технологиясын енгізу, білімді ақпараттандыру, халықаралық коммуникация жүйесіне шығу.

-Еңбек рыногында бәсекелесе алатын жоғары дәрежелі мамандарды даярлау және қайта даярлау.

Білім беру құрылымы мен мазмұнының түбегейлі жаңаруы еліміздің болашағына ие болар білікті жастардың жеке тұлға ретінде қалыптасуына игі ықпал ете отырып, Қазақстанның өркениетті ел ретінде да­мыған 50 елдің қатарынан орын алуына кепіл бола алады.

Дипломдық жұмыстың мақсаты бейбіт және соғыс кезінде болатың төтенше жағдайларда халықты қорғап қалу үшін жүргізілетің шаралармен құралдарды пайдалану тәсілдерің үйрету.

Төтенше жағдайлар деп кенеттен пайда болатын жағдайларды айтады. Ол халыктың түрмыс жағдайларына, процестің немесе қүбылыстың кенеттен бүзылуына, адам өліміне, табиғи ортаға, әлеуметтік сфераға, экономикаға теріс әсерлерін тигізеді.

Әрбір төтенше — жағдайдың өзінің мәні бар, сол жағдайға байланысты пайда болу себептері, дамуының ерекшеліктері болады.

Барлык төтенше жағдайлар пайда болу себептеріне, таралу кашықтығына, жиіліғіне және т.б. жағдайларға орай жіктелінеді.

Осы заманғы қырып-жою құралдарынан халықты қорғау — Азаматтық корғаныстың басты міндеті. Бүл міндет адамдардың ядролық, химиялық және бактериялық қарулардан зақымданбауын немесе олардың ықпалын мейлінше төмендетуге арналған шаралар комплексін қамтиды. Халықтың жаппай кырып-жою қаруынан тиімді пайдалануы барлык қүралдар мен әдістерді дүрыс пайдалану арқасында қол жеткізіледі.

Қазіргі кездегі корғанудың негізгі әдістері корганыс күрылыстарында жасырыну: немесе халықты ірі қалалардың ішінен қала сыртындағы зонаға орналастыру болып есептелінеді.

Қорғаныс кұрылысында паналау ядролық, химиялык жәнс биологиялық карулардың, сонымсн қатар, жай карапайым жою құралдарын пайдаланудан пайда болатын екінші реттік зақымдаушы факторлардан түрлі қорғану дәрсжесін қамтамасыз етеді.

Қорғаныс касиеттері бойынша қорғаныс кұрылыстарына: паналайтын орын, радиациядан қорғайтын баспана, карапайым қорғанатын орын болып бөлінеді.

Қорғаныс қүрылыстарың дайындыққа келтіруге байланысты осы қүрылыстарды бейбіт уақытта пайдаланған ұйымдарға жүктеледі.

Тиісті жұмыстар АҚ штабының бақылауымен және жетекшілігімен жүргізіледі. Объектінің АҚ штабы жасырыну орындарында халықтың іс-әрекетін, кіру- шығу тәртібін бақылайды.

Бұл күрылыстар онда жасырынушы адамдарды ядролық жарылыстың, уландырушы заттардын бактериалдық құралдардың, жогары тсмпературалардың барлық зақымдаушы факторларынан қорганысты қамтамасыз етеді. Паналайтын орындар қорғаныс қасиеттері, сиымдылығы, орналасқан жері, сүзгі-желдеткіштік қүрал-жабдықпен қамтамасыз етілгендігіне байланысты жіктеледі.

Паналайтын орындар су алып кетпейтін аймактарға соғылуы тиіс, онда кіретін және шығатын есіктер, ал есіктер көміліп қалған жағдайда авариялық есіктер болуы керек; паналайтын орындарда тез жанатын немссе бықситын заттар болмауы керек. Негізгі бөлмелердің биіктігі 2,2 метрден кем болмауы тиіс. Паналайтын орынның сүзгі желдеткіштік және желдеткіштік кұрал— жабдығы белгіленген нормалардын шегінде таза ауа беріп, ауаның коспалардан тазартылуын қамтамасыз етеді. Халык қорғануға арналған паналайтын орындарда ауа құрамы келесідей болуы керек: көмірқышқыл газы 1%, салыстырмалы ылғалдылығы 70% және температурасы 23 ° С градустан жоғары емес.

Паналайтын орындардың бөлмелері негізгі және қосалқы болып бөлінеді. Негізгі белмелерге — бір адамға ауданы 0,5 кв. метр есебімен тамбур —  шлюздер, ал косалқы бөлмелерге шлюздік және сүзгі желдеткіштік камералар, санитарлық-түрмыстық тораптар, дизельдік электро станциялармен қамтылған бөлмелері, қорғалған кіретін және шығатын жерлер, медициналық бөлме, азық-түлікке арналған қоймалар жаткызылады.

Паналайтын орынның бөлмелерінде орындықтар мен сәкілер орнатылады. Отыруға арналған орындықтардың биіктігі 0,45 м, тік орындықтардан жатуға арналған екінші ярустың орындарына дейінгі аракашықтық 1,1 м. Паналайтын орынның жалпы сиымдылығына қатысты жатуға арналған орындар 20% болуы керек.

Сонымен қатар, типтік паналайтын орындарда паналаушыларға таза ауаның келуін және сүзгі желдеткіштік қүрылғымен камтамасыз етеді. Сумен, азық-түлікпен, электрлік жарык беру және радиобайланыспен қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, онда басқару және медициналық пункт болуы тиіс.

Бұл күрылыстар онда жасырынушы адамдарды ядролық жарылыстың, уландырушы заттардын бактериалдық құралдардың, жоғары температуралардың барлық зақымдаушы факторларынан қорғанысты қамтамасыз етеді.

Жұмыс барысында жасалған іс-әрекеттер нәтіжесінде ұсынылған тақырып қойылған талаптарына лайық әзірленген.

Қорыта айтқанда жалпы дипломдық жұмыс көлемі, мазмұны, сапасы жөнінен қойылған мақсатына жетті деуге болады. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ӘДЕБИЕТТЕР

 

1.Закон РК от 05.07.96г. «О чрезвычайных ситуациях природного и техногенного характера».

2. Закон РК от 27.03.97г. «Об аварийно-спасательной службе и статусе спасателей».
3. Закон РК от 07.05.97г. «О гражданской обороне».
4. Постановление Правительства РК «Вопросы Республики Казахстан по чрезвычайным ситуациям № 1539 от 17.11.97г.
5. Постановление Кабинета Министров РК от 30.09.93г. № 969 «О мерах по созданию системы обучения населения и специалистов по предупреждению и действием ЧС».
6. Распоряжение председателя ГКЧС № 4/40 от 16.01.96г. «О всеобщем обучения населения мерах защиты и действиям в ЧС и повышения готовности аварийно-спасательной службы».
7. ГК ЧС № 43 от 18.09.97г. «О введении в действие Положения о формированиях ГО и примерные нормы оснащения их материально-техническими средствами».
8. ГК ЧС № 40 от 28.08.97г. «О введении в действие по организации и проведению эвакуационных мероприятии».
9. Гражданская оборона. Учебник для ВТУЗ-ов. М, 1986г.
10. Информационно-методический сборник материалов по

чрезвычайным ситуациям и гражданской обороне АЧС РК.

11. Лебедев Ю.А., Серебряков   В.П.   Бактериологическое   оружие иностранных армии и защита от него. М, 1983г.
12. Латчук В .Н. Основы безопасности жизнедеятельности М, 2002г.
13. Топоров Н.К. Учебное пособие «Основы безопасности жизнедеятельности», М. 1985г.
14. Шубина Е.П. Гражданская оборона. М. Просвещение, 1991г.
15. Справочник по поражающему действию ядерного оружия. М. Военное издательство, 1986г.
16. Алтунин А.Т. Формирования ГО в борьбе со стихийными бедствиями. М.: Стройиздат. – 1978г.
17. Каммерер Ю. Аварийные работы в очагах поражения. М.: Просвещение. -1980г.
18. Николаев Л.А. Оновы защиты населения от ОМП. — Минск.1988г.
19. Попов Г.А., Петров П.П., Турлыбеков Ж.Т. Научно- технический прогресс, окружающая среда и здоровье населения. Алма-Ата: Казахстан.-1984.
20. Мырзабеков М. Жазатайым жаракдг алсаныз. Алматы. — 1986.
21. Цивилев М.П. и др. Инженерные работы в очаге ядерного поражения. М. Военное издательство. 1978г.