Атмосфераныѕ антропогендік ластануы.

Атмосфераныѕ антропогендік ластануы.

Атмосфера табиєи жолмен жјне адамныѕ іс-јрекеті нјтижесінде ластанады.Амосфераныѕ табиєи жолмен ластануы,тау жыныстарыныѕ їгітілуіне,шаѕды дауылдардыѕ тўруына,орман ґрттеріне,теѕіз тўздарыныѕ желмен  аспанєа кґтерілуі мен ауадаєы су ерітінді тамшыларыныѕ ќўрєауына, тірі организмдердіѕ іріп-шіру процестеріне байланысты. Ќоршаєан ортаєа еѕген немесе шектен тыс мґлшерде пайда болєан жјне ортаны ластайтын кез-келген физикалыќ агенттерді, химиялыќ зат тектерді жјне биологиялыќ микроорганизмдерді ластаєыштар деп атайды.Ластаєыштардыѕ атмосферада таралуын аныќтайтын еѕ негізгі параметрге олардыѕ атмосферада болатын уаќыты жатады. Осыєан байланысты ластаушы зат тектердіѕ ґзі немесе шыєарындылар їш тїрге бґлінеді:

— јлемдік кґлемде ластайтындар-ќай жерде шыєарылсада ќоршаєан ортада јлемдік аумаќта тарайтын ќабілеті барлар, атмосферада кґп уаќыт бойы саќталатын шыєарынды заттектер.

— аймаќтыќ кґлемде ластайтындар- їлкен аймаќты ластайтын, біраќта оныѕ мґлшері осы жердіѕ шекарасынан асќасын тез тґмендегіне ќарамай ластанудыѕ іздік мґлшерде жан-жаќќа  таралып, шектеулі уаќыт бойы атмосферада саќталатын шыєарынды заттектер.

— жергілікті кґлемде ластайтындар- атмосферада аз уаќыт ќана саќталатын заттектер.

 Атмосфераны табиєи жолмен ластайтындарєа аэропланктондар, яєни јїрлі аурулар ќоздыратын актериялар,саѕырауќўлаќ споралары,кейір ґсімдіктердіѕ тозаѕдары жатады.Сонымен ќатар атмосфераны ластайтындар ќатарына космос шаѕ-тозаѕын жатќызуєа болады.Космос шаѕы атмосферада жаѕєан метеориттер ќалдыќтарынан пайда болады.Секундына атмосфера арќылы орасан жылдамдыќпен 200 млн-єа жуыќ метеориттер ауа ќабатынан ґтіп отырады,60-70 км биіктікте кґбісі жанып їлгереді.Єалымдардыѕ болжамына сјйкес тјулігіне жер бетіне 10 кішігірім метеорит тїседі.Жерді атмсофера їлкен космостыќ жарќыншаќтардан да саќтайды.Табиєи шаѕ да Жермен жансасќан атмосфераныѕ ќўрамдыќ бґлігіне жатады.

Табиєи шаѕ бґлшектерініѕ тегі органикалыќ жјне анорганикалыќ,олар келесі процестер нјтижесінде тїзіледі:

-тау-кен жыныстарыныѕ жјне топыраќтыѕ бўзылуы мен желмен мїжілуі;

-жанар таудыѕ атќылауы;

-орман, дала жјне шымтезек ґрттері;

-теѕіз бетінен судыѕ булануы.

Амосфераныѕ тґменгі ќабаттарын шаѕмен ластайтын кґздердіѕ арасында шґлді дала мен басќа да сусыз даланы айырќша атап кетуге болады.

Атмосферадєы шаѕ буды суєа айналдырумен ќатар,кїн радиациясын тікелей сіѕіреді жјне тірі аєзаларды кїн сјулесінен ќорєайды.

 Амосфералыќ ластануєа табиєаттыѕ алапатты ќўбылыстарыныѕ ќосатын їлесі айтарлыќтай жоєары.Мысалы,орта есеппен жанар таулардыѕ  атќылау нјтижесінде жылына атмосферєа 30-150 млн.т газ жјне 30-300 млн.т ўсаќ дисперті кїл тасталып отырады,тек Пинатубо жанартауы атќылаєан кезде атмосфера ауасына 20 млн.т кїкірт диоксиді шєарылады.Жанартаулар атќылаєанда атмосфераєа бірќатар фитопатогендік активтілігі жоєары химиялыќ ластсєыштар-сынап,мышьяк,ќорєсын,селен тїседі. Ірі орман ґрттерініѕ салдарынан атмосфера кґп мґлшердегі шаѕмен ластанады. батыс Сібірде 1915 жылы болєан орман ґрті 1,5 млн. км. кв ауданды ќамтып, одан шыќќан тїтін 6 млн. км-ге жуыќ аумаќќа таралды.

         Атмосфералыќ ластанудыѕ антропогендік кґздеріне ґнеркјсіптік кјсіпорындар, кґлік, жылу энергетикасы, тўрєын їйлерді жылыту жїйелері, ауыл шаруашылыєы т.б жатады. Тек ґндірістік кјсіпорнындардыѕ єана ќоршаєан ортаєа јсер етіп ластауын мынадай негізгі тїрлерге бґлуге болады: шикізат, материалдар, ќўрал- жабдыќтар, отын, электр энергиясы, су, ќалдыќтар, ґнімдер, атмосфераєа таралатын шыєарындылар, энергетикалыќ шыєарындылар, шу, инфродыбыс, ультрадыбыс, діріл, электромагнитті ґріс, жарыќ, ультакїлгін, лазерлі сјулелер жјне т.б. Ауаны ластайтын компонанттердіѕ химиялыќ ќўрамы отын-энергетика ресурстарыныѕ тїріне, ґндірісте ќолданылатын шикізатќа, оларды ґндейтін технологияєа байланысты келеді. Атмосфераєа тасталатын 52 Гт јлемдік антропогендік шыєарындыныѕ 90% -ін кґмір ќышќыл газы мен су буы ќўрайды.  Техногенді шыєарынлылардыѕ ќўрамында бірнеше мыѕдаєан ќосылыстар кездеседі. Біраќта  олардыѕ ішінде еѕ кґп мґлшерде, яєни тонналап атмосфераєа шыєарылатындарєа ќатты бґлшектер кґміртек оксиді, кїкірт оксиді, азот оксидтері, јртїрлі ўшпа кґмір сутектері, фосфор ќосылыстары, кїкіртті сутек, аммияк, хлор, фторлы сутек жатады. Олардыѕ ішінде алєашќы бесеуі ауа бассейініне млн. тонналап тас салады, мына кестеде олардыѕ дїниежїзі бойынша мґлшері жјне Ресейге ќатысты мјліметтер келтірілген.

Негізгі ластаушы компоненттердіѕ атмосфераєа тасталатын мґлшері (млн.т) (Т.А. Акимова, А.П.Кузьмин, В.В. Хаскин, 2000)

Барлыќ ўйымдастырылєан кґздерден шыєатын ластаєыштардыѕ жалпы жылдыќ массасы осы бесеуінікін бірге ќосќанда орта шамамен 800 млн. т ќўрайды. Бўл кґлемге жел эрозиясыныѕ, орман ґрттерініѕ жјне жанар таулардыѕ атќылау салдарынан ауаєа бґлінетін ластаєыштар жјне јр тїрлі жолмен тазаланатын газдардаєы зиянды заттектер кірмейді.

        Атмосфераныѕ еѕ кґп ластанатын жері ґнеркјсіпті аймаќтар, атап айтќанда, ірі кјсіпорындар орналасќан жјне кґлік жїйесі дамыєан ќалалардыѕ ауа бассейні.

        Атмосфераєа антропогендік јсер тікелей немесе жанама тїрде болуы мїмкін. Жанама јсер- биосфераныѕ басќа компоненттерінде экологиялыќ тепе-теѕдіктіѕ бўзылу салдарынан атмосфераныѕ жаєдайына јсердіѕ тиюі. Бўєан ормандар, жойылєан алќаптар, жыртылєан егістік жерлер, ўйымдастырылєан їлкен су ќоймалары, ґзгертілген ґзен аєыстары, мелиоративтік жўмыстар, пайдалы кен ќазбаларын ашыќ јдіспен  жаппай алынуы жатады. Жер бетініѕ ќасиеті мен сипаттамасыныѕ ґзгеруі жер-атмосфера энергиялыќ жїйесіндегі алмасу процестеріне, альбедо шамасына, жер бетініѕ жылу сипаттамасына жјне осыєан сјйкес атмосфераєа берілетін жылу мґлшеріне, атмосфераєа ґтетін ылєалдылыќќа јсерін тигізеді. Ал тікелей јсерге мысал ретінде ґндірістерден шыєатын тастанды заттектерді: кїлді, металл оксидтері мен тўздарын, кїкірттіѕ газды ќосылыстарын, аммиякты, кґмір сутектерін, радиоактивті газдарды, шаѕдарды, озондарды, сутекті ќосылыстарды жјне тозаѕды келтіруге болады.

        Жалпы зиянды заттектердіѕ шыєарындыларында негізгі їлес автокґліктерге келеді, мысалы, Алматыда шамамен 80-90%,  Шымкентте-60-65%.  Жалпы соѕєы жылдары ауаєа автокґліктен шыєарылатын зиянды заттектердіѕ кґлемі 2 млн. тоннадан асып отыр.

        Ќазіргі кезде атмосфераєа ќолайсыз физикалыќ јсер тигізетін факторєа дыбыстар жатады. Техниканыѕ дамуына байланысты жылдан-жылєа јртїрлі кїшті дыбыстар шыєаратын кґздер кґбеюде.  Єалымдардыѕ єылыми зерреу арќылы алєан мјліметтері бойынша естілмейтін теѕселісі 20 Гц тґменгі дыбыстар да адам денсаулыєына ќолайсыз јсер етеді екен. Инфрадыбыстар жјне таєыда басќа жаєдайларда пайда болады. Јсіресе транспорттан жјне ґнеркјсіптен пайда болєан инфрадыбыс адам организіміне ќолайсыз јсер тигізеді. Инфрадыбыс толќындары компрессорлар, турбина, дизель ќозєалтќыштары, электровоздар, кондицилнеолік жїйелер, желдеткіштер т.б. їлкен кґлемді машина мен механизмдер жўмыс істегенде пайда болады. Мысалы, шулар їйде де, ґндіріс мекемелерінде де, кґшелерде де мазалайтын болады. Бўл шулар жўмыс істеуге , ойлауєа, дем алуєа ќолайсыз јсер етеді жјне адамдардыѕ денсаулыєына тигізетін зияны мол.

        Єылыми зерттеулерге сїйенсек шу таєы басќа да физикалыќ ластаєыштар адам мен ќатар ґсімдіктерге де, жануарларєа да јр тїрлі јсер етеді. Мысалы: реактивтік ўшаќтардыѕ шуынан аэродром аймаєындаєы ґсімдік тїрлерініѕ ґсіп-ґнуі тегжеліп, олардыѕ кейбір тїрлері жойылып кеткен жаєдайлар да кездеседі. 

                 Американдыќ музыкант јрі јнші Д.Ретолэк 1969 ж. музыканыѕ ґсімдіктерге тигізетін јсерін зерттеген, Бах музыкасыныѕ жјне Индия јндерініѕ кґптеген ґсімдіктерге ќолайлы јсер тигізетінін ашып кґрсеткен. Биомассаларыныѕ жоєарлауымен ќатар олар музыка шыєатын кґздерге ќарай кґлбей ґскен. Ал Рок-музыка оларєа керісінше ќолайсыз јсер тигізген, ґсімдіктер жапыраќтарыныѕ, тамырларыныѕ кґлемі кішірек, ќатты музыкадан ќашќандай теріс жаќќа ќарай ќисайып ґскен.

        Электр магниттік аспаптардыѕ маѕындаєы ауада оѕ зарядталєан иондар кґп болады. Осыныѕ јсерінен мидыѕ істеу ќабілеті тґмендейді, ўйќы келеді, басы айналады, ауырады.Магнит бораны болєан да біздіѕ абыржуымыз, ауыратынымыз да осы оѕ зарядты катиондардыѕ ауада кґбеюіне байланысты.Экологтардыѕ есебі бойынша ауаны ластайтын ластаєыш заттегініѕ саны 2000-єа жуыќ. Барлыќ ластаєыш заттектер агрегаттыќ кїйіне байланысты ќатты, сўйыќ жјне газ тјрізді болып бґлінеді. Газ тјрізді заттектер атмосфераєа шыєарылатын ластаєыштардыѕ шамамен 90 %-ін ќўрайды. Єалымдардыѕ есептеуі бойныша јлемде жыл сайын адамныѕ іс-јрекеті салдарынан атмосфераєа 25,5 млрд. т. кґміртек оксиді, 190 млн. т. кїкірт оксиді ,65 млн. т. азот оксиді. 1,4 млн. т. (хлорфторкґміртек), ќорєасынныѕ органикалыќ ќосылыстары, кґмірсїтектер, соныѕ ішінде канцерогенді ауру туєызатын кґміпсутектер таралады.

        Ластаєыштар табиєа жјне антропогендік бірінші реттік жјне трансформациялыќ екінші реттік болып бґлінеді. Ластаєыштардыѕ кґбі табиєа жаєдайда ґте баяу ыдырыайды, ао кейбір улы ќосылыстар мїлде залалсыздандырылмайды.

        Ластанєан аймаќтарда адамдардыѕ, јсіресе балалардыѕ ауруы, оныѕ ішінде тыныс алу органдары мен ќатар ќан аурулары, аллергия , бронх демікпесі, т.б. едјуір кґбейеді.

        Ауадаєы ќоспалардыѕ ішінде еѕ ќауіптісі радиоактивті заттектер. Олар жер бетіне жауын немесе ќар арќылы, немесе ќўрєаќ тїрде атмосферадан тїседі. Барынша ќарќынды радиоактивті шґгінділер Ќазаќстан жерінде 1950 жылдардыѕ басы мен соѕындаєы жјне 1960 жылдардыѕ басындаєы ауада жјне жер їстінде жїргізілген ядролыќ сынаќтар топтамасынан байќалады.

        1986 ж. 25 сјуірде Чернобыль АЭС-таєы апатынан кейін радиоактивті шґгінділердіѕ кґптеген жерлерде тїскені аныќталды. Бўл экологиялыќ апатта атмосфераєа 50 т. шамасында ядролыќ отын тасталып, ол 1 км-ден 11 км-ге дейін биіктікте желмен тарады.  Чернобыль апатыныѕ зардаптарын жоюєа ќатысќан 600 мыѕ адам орташа жјне кїшті мґлшердегі сјулеленуге ўшырады, ал апаттан зардап шеккендердіѕ жалпы саны 6 млн. асты.

        Атмосфералыќ ауаєа еѕ ќолайсыз јсер тигізетін автокґлік болып саналады. Ол кґптеген ќалаларда бірінші орындаєы ластаушы кґзге жатады.

        Жер бктіндегі барлыќ организмдердіѕ тіршілігіне ќауіпті ультракїлгін сјулелерін сіѕіріп отырытынына байланысты азон ќабатын «ќорєаныш ќабаты» немесе «озон ќалќасы» деп те атайды.    1980 жылдыѕ басында Антарктитадаєы єылыми жўмыстарєа негізделген станцияларда жїргізілген зертеулерден атмосферадаєы озон ќўрамыныѕ тґмендегені байќалєан. Осы ќўбылыс «озон тесігі» деген атауды алєан, 1987 жылы кґктемде Антарктиданыѕ їстіндегі озон тесігі  барысынша їлкейіп, оныѕ ауданы шамамен 7 млн. км –ді ќўрады. 1992 жылы Оѕтїстік Америка материгі жјне оєан жанасќан кеѕістіктер їстінде озон ќўрамыныѕ айтарлыќтай тґмендеуі тіркелді. 1995 жылдыѕ кґктемінде Арктиканыѕ озонды ќабаты  шамамен 40 пайызєа дейін азайєан. Сонымен бірге Канаданыѕ солтїстік аудандарында жјне Скандинавия тїбегініѕ, Шотландия аралдарыныѕ їстінде «мини-тесіткер» ќалыптасќаны тіркелген. Соѕєы кездері озон ќабатыныѕ бўзылуы яєни озон «тесігініѕ» пайда болуы биосферада елеулі ґзгерістер туєызуы мїмкін. Сондыќтан бўл жаєдай кїрделі эколоиялыќ мјселеніѕ бір бґлігі.

        Жердіѕ озон  ќабатыныѕ тозуы барлыќ тіршілікке ќауіп тудырады. Бїкіл дїниежїзілік денсаулыќ саќтау ўыймыныѕ мјліметтері бойынша атмосферадаєы озон ќўрылымыныѕ 1 пайызєа тґмендеуі ультракїлгін сјуле мґлгерініѕ 2 пайызєа дейін ґсуіне, осыєан  байланысты адамдардыѕ ќатерлі ісік, кґз катарактасыныѕ жјне т.б. аурулардыѕ кґбеуіне, адамныѕ жїйке жїйесініѕ јлсіреуіне, жўќпалы ауруларєа ќарсы екпе тиімділігіѕ тґмендеуіне себепші болып отыр.