ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ Тақырыбы: «ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеу ерекшеліктері»

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

 

әл-Фараби атындағы қазақ ұлттық университеті

 

 

 

                                                                                                                                       «Қорғауға жіберілді»

                                                                                  «Экономикалық теория» кафедрасының меңгерушісі

                                                                                  э.ғ.д., профессор   

                                                                                   Ж.Я.Әубәкірова   _________

 

 

 

 

 

 

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

 

 

Тақырыбы: «ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеу ерекшеліктері»

 

 

050115- «Құқық және экономика негіздері» мамандығы

 

 

 

 

 

Орындаған                              _________                     Қайдар Шалқар

 

Ғылыми жетекші

Аға оқытушы                         _________                     Дауылбаев Қ.Б.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы 2011

 

Мазмұны

 

Кіріспе…………………………………………………………………………………3                                                                                                                        

 

1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің теориалық аспектелері

1.1 экономиканы мемлекеттік реттеу теориаларының эволюциясы …………….7

1.2 Қазақстан республикасының экономикалық саясатының негіздері……………………………………………………………………………………………………14

1.3  Экономиканы фискальдық реттеудің Қазақстандық ерекшеліктері ………………………………………………………………………………………………………….23                                                                                                                                    

 

2. Ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеу басымдықтары

2.1  Дағдарыстан кейін ұлттық экономиканы қалпына келтіру шараларын сараптау…………………………………………………………………………………………………….31                                     

2.2 Ұлттық экономиканы реттеуді жетілдіру бағыттары  …………………………….43                                                  

2.3  индустриалды-инновациялық үрдістерді мемлекеттік реттеу ерекшеліктері …………………………………..48

      

Қорытынды………………………………….………………………………………..57

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі……………..………………………………….59

Қосымшалар……..…………………………………………………………………61

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі туралы рыноктық «көрінбейтін қол»теориясының авторы А.Смиттің өзі де айтқан болатын.Ол өзінің атақты«Адамзат табиғатының табиғаты мен себептері туралы» еңбегінде  келесідей жазды: «мемлекеттің мейлінше маңызды үш міндеті бар:әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету,әділ сот жүргізу және пайдалылығы үлкен,қоғам үшін едәуір болғанымен жеке тұлғаның немесе шағын топ шығындарының орынын ешқашан толтыра алмайтын,сондықтан жеке тұлғалар немесе шағын топтар үшін оларды құрап,ұстаудың пайдасы жоқ белгілі бір қоғамдық мекемелерді құрып және ұстау міндеттері».[23.14б.]     Экономиканы мемлекеттік реттеудің мәні әкімшілік ресурстарды шамадан тыс қолдану және таңдап алынған кәсіпорындар мен рынокқа қатысушыларды қолдауда емес, жеке бастамашылық пен меншіктің барлық формаларын қорғауда болса керек. Биліктің міндеті — рынок субъектілері қызметін қамтамасыз ететін мемлекеттік институттардың жұмысын жолға қою болып табылады.[6.11б.]                                                                                           Бүгінде қазақстан Республикасындағы  шаруашылық жүргізу қызметтері мемлекеттік, өңірлік және жергілікті биліктер арқылы жүзеге асуда. Сондықтан біртұтас экономикалық және құқықтық кеңістік қамтамасыз етілмеген жағдайда ұлттық бағдарламалар өміршеңдігінің болашағы беймәлім күйінде қала береді.[1.3б.]                                                                                                                 Билік құрылымдарының реттеуші рөлінің күшеюі уақыт белгісі болып табылады. қазіргі қолда бар маңызды стратегиялық бағдарламаларды жүзеге асыру үшін елдегі әлеуметтік-экономикалық процестердің басқарылу деңгейін жоғарылата түсу оларды ойдағыдай атқарудың кепілі.                     Экономиканы мемлекеттік реттеу қоғам дамуының объективті экономикалық заңдары негізінде жүзеге асады. Рыноктық қатынастар жағдайында бұл, ең алдымен сұраныс және ұсыныс заңы, құн заңы Т.б. Мемлекеттік реттеудің мақсаты рыноктық жүйе қызметінің құқықтық базасын қамтамасыз ету, өнімді өндірушілер,жеткізушілер және тұтынушылар арасында заңды және тиімді өзара қатынастарды орнықтыру болып табылады. Мемлекеттік реттеу өркениетті бизнес әрекетін  қалыптастырудың негізгі құралы және халықтың әлеуметтік теңсіздігін салыстырмалы түзейтін жағдайларды орнықтыратын күш болып табылады.                                                Аралас экономиканы мемлекеттік реттеудің міндеттері мен мазмұнын рыноктық экономиканың мәні анықтайды. қазіргі рыноктың негізгі міндеті өндірістік және өндірістік емес тауарларға, қызмет көрсетулерге сұранысты қанағаттандырып тауар тапшылығын жоюға бағытталған әрекеттерді қалыптастыру.[8.48б.]                                                                                         Рынокты декретпен енгізуге де тоқтатуға да болмайды. Оның қалыптасуы белгілі бір өтпелі кезеңді талап ететін тарихи үдеріс. Бүгінде экономиканы мемлекеттік реттеу барлық елдерде, соның ішінде дамыған елдерде де жүзеге асырылып келеді. Мемлекеттің белсенді реттеуші рөлінсіз тиімді рыноктық экономика жасау мүмкін емес.                                                              Дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткеніндей әлеуметтік-экономикалық даму мәселелерін рыноктық стихияның шексіз еркіндігіне беріп қою өте терең дағдарыстарға итермелейді. Әсіресе, мұндай жағдайларда рыноктық инфрақұрылым объектілері өлшеусіз жапа шегеді.                                  Экономиканы мемлекеттік реттеудің тиімді жүйесін жасау үшін бірқатар шараларды жүзеге асыру қажет. Олардың негізгілері мыналар:                                    •  қаржы жүйесін сауықтыру, индикативтік әдістерге көшу, қаржылық тетіктерді пайдалану;                                                                                            • бірден жойылуы мүмкін болмайтын шығынды және тиімділігі төмен кәсіпорындар үшін бейімделу және содан кейінгі даму жағдайларын жасау; Оларды жеңілдіктер мен дотациялар көмегімен қолдап рынок жағдайына лайықтау қажет. Келесі кезеңі — мемлекет меншігінен алу және мемлекетке пайдалы шарттар негізінде жекешелендіру;                                                            • елдің бүкіл шаруашылық кешенін қажетті құрылымдық өзгерістерге ұшырату арқылы жаңа техника мен технологияларды енгізіп, ресурс сақтау шараларын жүзеге асыру. Құрылымдық өзгерістерді әдетті әдістермен, яғни капиталдарды шашырату арқылы қажетті қорлануды жасау — бұл өте ұзақ және ауыр жол. Мақсатты бағдарланған жоспарлау және сараптаумен астасқан тиімді реттеу, сондай-ақ құрылымдық өзгерістерді мемлекеттік тікелей және жанама әдістермен ынталандыру бұл процесті  едәуір жеңілдетеді.                                      • белсенді әлеуметтік саясат жүргізу арқылы рынокқа өтудің халық үшін теріс салдарын жеңілдету, әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету, халықты жұмыспен қамту үшін кешенді шаралар жүйесін жүзеге асыру.                                • айқын антимонополиялық саясат жүргізу, монополиялар қызметіне мемлекеттік бақылауды күшейту, ірі монополиялар меншігін акцияландыру кезінде ондағы мемлекеттің үлесін арттыру.[9.19б.]                                         Реттеудің басты тетіктеріне құндық пропорциялар жатады. Олардың көмегімен        экономика сфераларында  даму және ұдайы өндіру пропорцияларын қалыптастыруға болады.                                                                         Бағалар, салықтар, солар бойынша жеңілдіктер, қаржылық ресурстарды бөліп беру, кредиттік қойылымдар, ренталық төлемдер, еңбекті төлеу, зейнетақы, жәрдемақы мөлшері — мұның барлығы өндірістердің, өңірлердің экономикалық мүдделеріне әсер ететін экономикалық тетіктердің жиынтығы болып табылады. Мемлекеттік реттеудің маңызды элементіне бағаларға бақылау орнату мәселесі жатады. Әрине, рыноктық экономика жағдайында барлық өнімдердің бағасына бақылау орнату мүмкін емес. Дегенмен, шикізат бағасына бақылау қажет, себебі ол бағалардың барлық тізбегінің қалыптасуына әсер етеді. Сондай-ақ әлеуметтік маңызы зор негізгі тауарлар бағасына да бақылау орнату қажетті іс-әрекеттердің қатарына кіреді.                             Мемлекеттік реттеу жай ғана ұйымдастыру — басқару немесе экономикалық мәселе емес, ол әлеуметтік мәселе де болып табылады. қазіргі кезеңнің, яғни экономикалық өсуді тұрақтандыру жағдайындағы реттеу рыноктың құндық құралдарын пайдалану принциптеріне негізделуі керек.                                      Өтпелі кезеңде тауар-ақша қатынастарын пайдаланудың мәні мынада:                        1. құндық категориялардың сандық параметрлерін жоспарлы түрде реттеуді қамтамасыз ету және оны тауар өндірісі заңдарының шарттарына сәйкестендіру қажет, яғни қоғамдық еңбек шығыны тепе-теңдігі базасындағы эквиваленттік заңына және оған қоғамдық қажеттілік  шамасына сәйкестендіру абзал.                                                                                                                 2. Өнімге қоғамдық қажеттілік шамасының әсері арқылы құндық параметрлердіңң мәнін өзгерте отырып, өндірушілер мен тұтынушылардың шаруашылық мүдделеріне мақсатты әсер ету қажет. Бұл арада құндық категорияларды құрылым және өндіріс пен тұтынуды реттеу құралдары ретінде пайдалану керек.                                                                                                    3. тауар өндірушілерге құрылым және өндіріс көлемі, өнімді бөлу және өткізу туралы орталықтандыра орнықтырылған құндық параметрлер шектеріндегі шаруашылық шешім еркіндігін бере отырып, жалпы мемлекеттік жоспарлы көрсеткіштерді орындауға кәсіби ынталандыру.                                      4. қоғамға қажетті өнім өндіруді тауар өндіруші үшін де пайдалы ету бағытында олардың түпкі мақсаттарының жақындасуына және бір жерден шығуына қол жеткізу.                                                                                      Рыноктық шаруашылық жағдайындағы өндіргіш күштер дамуының жоғары деңгейі және осы деңгейдің объективті экономикалық заңдарға сәйкестігі экономикаға мемлекеттің араласуы арқылы ғана қол жеткізуге болатын мәселе.[5.78б.]                                                                            Сонымен, экономиканы мемлекеттік реттеу міндеттері келесідей:                      • Экономиканы мемлекеттік реттеу өтпелі кезеңнің бастапқы сатысында экономиканы ырықтандыру (либерализациялау) бағытындағы шараларды жүзеге асыру; екінші кезеңі — экономиканы тұрақтандыру бойынша шаралар жүйесін жүзеге асыру және қорытынды кезеңі -тиімділікті арттырып, тұрақты өсуді қамтамасыз ету.                                                                                          • Экономиканы мемлекеттік реттеу мүдделердің тепе-теңдігіне жеткізуі тиіс, яғни бір жағынан ол экономикалық реформалардың тиімді барысы~ қамтамасыз етуі тиіс, екінші жағынан табыстар мен ресурстарды әділ бөлуге қол жеткізуі қажет.                                                                                            • Рыноктық еркіндікті сақтай отырып табиғи, адам, қаржы ресурстарын ұтымды пайдалану арқылы бюджет түсімдерін көбейтуге, құрылымдық өзгерістерге, жалпы ұлттық экономиканың дамуына жол ашуы керек.                         • Реттеу арқылы әлеуметтік-экономикалық даму бағдарламасын, салалық, өңірлік, сондай-ақ мақсатты бағдарламаларды жасау, инвестициялық жобаларды, қысқа және ұзақ мерзімді болжамдарды түзу жұмыстары атқарылуы тиіс.                                                                                                • Мемлекеттік реттеу негізінде өңірлердің қаржылық дербестігін, олардың даму деңгейлерінің біркелкілігін және табиғи-экономикалық жағдайы төмен аймақтарды жан-жақты қолдау жүзеге асырылуы қажет.                                   Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті.                                                Диплом жұмысының мақсаты-экономиканы мемлекеттік реттеу теориалары аясында қазақстан республикасының экономикалық саясаты және экономиканы реттеудегі шетелдік тәжірибе негізіндегі ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеудің ерекшеліктерімен басымдылықтарын сараптау арқылы одан ары даму бағыттыраын анықтау болып табылады.                               Диплом жұмысының міндеттері:                                                               1) экономиканы мемлекеттік реттеу теориаларының эволюциасын ғылыми сараптау;                                                                                                                  2) қазақстан республикасының экономикалық саясатын тіктеп көрсету;             3) ұлттық экономиканы реттеуді жетілдіру бағыттарын анықтау;                         4) индустриалды- иновациалық үрдістерді мемлекеттік реттеу ерекшеліктерін ғылымын бағңалау.                                                                                          Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысын даярлау барысында отандық және шетелдік экономист- ғалымдардың еңбектері,жекелеген  мен ғылыми басылымдар,қазақстан республикасы статистикалық агенттігінің мәліметтері т.б.пайдаланылды.                                                           Диполом жұмысы екі бөлімнен, алты параграфтан төрт қосымшадан,пайдаланылған әдебиеттер тізбесінен тұады.                                 Диплом жұмысының кіріспесінде таңдалған таұырыптың өзектілігі,экономикалық қажеттілігі,практикалық пайдалылығы,зерттеу деңгейі,құрлымы мен мазмұны негізделеді.                                                 Бірінші бөлімде экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық аспектілері тұрғысынан реттеу теорияларының эволюциясы,Қазақстан республикасы экономикалық саясатының негіздері,экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызды бөлігі – фискаллдық реттеудің қазақстандық ерекшеліктері сарапталады.                                                                                                  Екінші бөлім ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеудің  басымдылықтрыына арналған.бұл бөлімде дағдарыстан кейінігі ұлттық экономиканы қалпына келтіру туралы ғылыми жіктелліп олардың тиімділігіне бағалау жүргізеді.сонымен бірге ұлтттық экономиканы жетілдіру бағыттары нақтыланып көрсетілу негізінде елімізде жүзеге асырылу үстіндегі идустриалды –инновациалдық үрдістерді мемлекеттік реттеу жан – жақты талданып ,нәтижелері ұсынылады.                                                        Қорытынды зеттеудің логикалық тұжырымдарын жинақтап көрсетеді.    Диплом жұмысы кіріспеден,екі бөлімнен алты тараудан төрт қосымшалардан жане пайдаланылған әлемдік және отандық экономикалық әдебиеттерден құралған.

 

 

 

 

 

 

 

1.Экономиканы мемлекеттік реттеудің теориалық аспектелері.                                                                                                                   1.1.Экономиканы мемлекеттік реттеу теориаларының эволюциясы

                                                                                                                    Экономиканы мемлекеттік реттеу қоғам мүддесіне нарықтық қатынастарды қалыптастыру кезінде тұрақты дамуды қалыптаструды қамтамасыз етуде экономикада әсер ететін әдістердлің жинтығын көрсетеді.Бұл жағдайдағы экономика деп өндірістік – экономикалық қатынастар субъектілерінің арасындағы байланыстар формасы ретінде өзінің нарығы мен өзінің меншіктік,басқару,ұйымдастыру және бөлу үлгілерімен елдің қоғамдық құрылымы түсіндіріледі.Экономиканың түрақты дамуы адамның өмірі мен денсаулығын сақтауға ,демографиалық мәселелерді шешуге,халық табысының арасындағы айрмашылықты төмендетуге, кедейлікті жоюға ,ұлттық табыстың өсуне бағытталған шаралар кешенін өткізуді көрсетеді.[1.13б.]                         Экономиканы реттеу үрдісінде мемлекеттің басшылық ететеін бағыттамаларына өмір сүру сапасы мен экономикалық даму деңгейін мінездейтін келесідей көрсеткіштер енгізіледі: адамның өмір сүру ұзақтығы,халық басына шаққандағы табыс (жалпы ішкі өнім),жұмыспен қамту деңгейі,адам құқығын өткізу дәрежесі,білім алу деңгейі,қоршаған орта жағдайы.        Экономиканы реттеуде мемлекеттік араласу дәрежесі оның тарихи даму кезеңіне байланысты және қоғам жағдайымен шартталған.Дағдарыстар,соғыстар мен экономиалық қайта құрылу уақыттарында мемлекеттің рөлі күшейеді.                                         Бірақ сол уақытта тұрақтандырлу кезеңдерінде мемлекеттің рөлі төмендемеген,бір қатар ғалымдардың сынаунша ,экономиканы мемлекеттік реттеу бойнша шаралар жалғастырлған және тұрақты мінезге ие болған.біздің көзқарасымыз бойнша ,елдің дамуы тұрақты болған кезеңдерде мемлекеттің араласудың екі бағыты ғана өзгерілген жаңа мемлекеттік экономиканың сапалы жақтары мен оның тиімділгін реттеуге көп көңл бөлген.                                             Дамудың мұндай кезеңдерде экономиканың ісіне мемлекеттің араласуы жабық торлық мінезге ие болды.мемлекеттік араласудың мұндай мінезі бейнелік түсініктің пайда болуына негіз берді.мемлекет «көрінбейтін қол»арқылы экономиканы керекті арнаға бағыттап отырады.                         Экономиканың тиімділгіне зерттушілердің пікірі бойынша тек құқықтық тәрптіпті сақтау ,үшінші жақтың мүдделерін қорғау,бірқатар нарықтарды тікелей реттеу мен нарықтық қатынастардың еркін ниеттілігін қамтамасыз ететін инфрақұрылым түріндегі басты атрибуттар түріндегі мемлекеттің құқықтық институттарының (заңдар,соттық жүйе атқару)санымен үлестірлген жұсысы кезінде нарықтық механизмдер(«көрінбейтін қол»деп аталатын)экономиканың жоғары жұмыс қаблеттілігін қамтамасыз ете алады».[10.69б.]                                                                                                          Соңғы уақыттарда экономиканың қызымет етуі,ұйымдастырлуы мен даму қағидалары туралы әр алуан көзқарастары қалыптасты.классикалық нарықтық позициадан бастап толығыменен қарама-қайшы маркетікке дейнгі.        Классикалық позицияның негізін қалыптастырушылардың бірі А.Смит экономикаға мемлекеттің араласуын жібермеумен нарықтық өзін-өзі реттеу жеткілікті аксиомасының рангісін жасады.ол«көрінбейтін қол»тұжырымдамасын негіздеді,ондағы негізгі элемент «экономикалық адам» болып таблады.[22.108б.]                                                                            А.Смиттің ойы бойынша,қоғамның игілік жағдайы мен басқа субъектлер, таварлар мен қызыметтерді еркін айырбастау натижесінде жекелеген индивидтердің негізінен кездейсоқ және жағымсыз іс- әрекеттерді қамтамасыз етеді.  Әрі қарай қайта өндірудің дағдарыстарын жоққа шығаратын және ұсыныс сәйкес келетін сұранысты тудыратындығын бекітетін Сэй теңдігі пайда болды.                                                                                         Капитализм дамуының ерте сатыларында мемлекеттің экономикаға араласуы негізінен екі қызметпен шектеледі деген пайымдаулар басымдық танытты. Олар: жеке меншік құқықтарын заңнамалық тұрғыдан қорғау және экономикалық таңдау еркіндігін қауіпсіздендіру. Мемлекеттің экономикалық рөлі аталған бастапқы құқықтарды жүзеге асыру болып табылады. Осыған байланысты ХУІІІ-ХІХ ғ.ғ. экономикалық әдебиеттерде «laisser-fire» (іс­әрекет еркіндігі констебль тезистері, яғни мемлекет – бұл жеке меншіктің түнгі күзетшісі» деген ұстаным кеңінен тараған болатын.[8.27б.]                                        Классикалық мектептің тағы бір өкілі Жан Батист Сэй өзін-өзі реттеу механизмін көрсету үшін келесі идеяны алға тартты. Тауар және қызмет көрсетулер өндірісі үдерісінің өзі өндірілген тауарлар құнына тең табыс жасайды. Бұл өндірістің өзі жасалған игіліктер мен қызмет көрсетулерді сатып алуға қажетті табысты автоматты түрде қамтамасыз етеді деген сөз. « Ұсыныс өзіне сәйкес сұранысты туындатады» дейтін Сэй заңы мәртебесін алған тұжырымның мәні осындай.                                                                                                қоғамдық тепе-теңдіктер пайыздық қойылым, баға, жалақы, бәсеке тәрізді рыноктық механизмдермен реттеледі. Жоғары немесе төмен жылжу арқылы бұл механизмдер рыноктық субъектілердің тиісті әрекетін қадағалап отырады және экономиканы теңдестірлген даму мен толық жұмыспен қамту жолымен жетелейді. Еңбек рыногындағы бәсеке мәжбүрлі жұмыссыздыққа қарсылық білдіреді.      Классикалық мектептің ендігі бір өкілі Д.С. Милль өзінің еңбектерінде «laisser-fire» жалпы практикалық принцип болуы тиіс және одан кез-келген ауытқу, ақылдан озған бірдеңе болмаса, зиянның нағыз өзі болып табылады» деп жазған еді.  Классиктердің идеясы, атап айтқанда Сэйдің өндіріс өзіне жеткілікті сұранысты өзі туындатады деген идеясы ғасыр бойы экономикалық теориядағы ақиқаттың дәл өзі деп саналып келді.Белгілі Американдық ғалым-экономист Дж.Гэлбрейттің айтуынша ХХ ғасырдың 30-шы жылдарына дейін адамдардың Сэй теориясын қабылдауы немесе қабылдамауы экономисті ақымақтан ажыратудың негізгі белгісі болып келген. Мемлекетті «түнгі күзетші» ретінде тану ХУІІІ-ХХ ғ. бас кезеңдедері де  капитал туындауы мен еркін кәсіпкерліктің дамуы заманына тура келген еді. Ол кезеңнің әлеуметтік-экономикалық негізін өндіріс ресурстарына шағын меншік пен экономикалық байланыстардың еркін бәсекелі рынок арқылы жүзеге асырылуы сипаттаған болатын. Мұндай жағдайларда рынок шын мәнінде реттеуші қызметтерді ойдағыдай атқарып келді, сондықтан мемлекеттің рөлі рыноктың гүлденуіне ешкімнің де ешнәрсенің де кесірін тигізбеуді қадағалаумен шектелгені тарихи шындық болатын.[7.11б.]                   Англиядағы 1825 жылғы экономикалық дағдарыстан бастап әрбір 10-12 жылда көптеген елдерде қайталанып отырған экономикалық дағдарыстар өзін-өзі реттейтін рыноктық механизмдердің кейбір жағдайларда «істен шығып қалуын» көрсетті. Еңбек өнімділігінің жедел артуы, сондай-ақ экономикалық өсу қарқынының серпінділігі салдарынан құн заңы сұраныс пен ұсынысты еркін реттеуші рөлін атқара алмайтын жағдайға душар болды. ХІХ ғасырдың екінші жартысында ұлттық өндірістер орасан зор масштабтарға жетті. ХІХ ғасырдың соңы ғылыми-техникалық прогресс қарқынының жеделде және жаңа салалардың туындауы әсері қоғамдық еңбек бөлінісінің тереңдей түсуіне әкелді. Жеке меншік капиталдар қызметін қалыпты ұйымдастыруды қамтамасыз ету үшін үйлестіру және антикризистік реттеу қажеттілігі туындады.                                                                                                     1929-33 ж.ж. әлемдік дағдарыс және «Үлы күйзеліс» мемлекеттің рыноктық экономикадағы рөлі туралы классикалық теорияны қайта қарауды талап етті. Практикaның талаптарына жауап ретінде ағылшын экономисі және қоғам қайраткері Дж.М.Кейнс мемлекеттің рыноктық экономикаға араласуының объективті қажеттілігі туралы жан-жақты негізделген теорияны талдап жасады. Дж. Кейнс негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер арасындағы өзара байланыс бар екендігін дәлелдеп, оларды мемлекеттік шешімдер арқылы жүзеге асыру жөнінде практикалық шараларды қолға алды. Осылайша Дж. Кейнс макроэкономикалық немесе ұлттық шаруашылықтың мемлекеттік қызмет өрісінің теориялық негіздерін қалады.                              Дж. Кейн с теориясының негізгі нәтижесі капитализм өзін-өзі реттейтін жүйе емес, онда тепе-теңдіктің ішкі механизмдері жоқ деген тұжырым, сондықтан да Дж. Кейн с капиталистік экономиканы мемлекеттік реттеу теориясының негізін қалаушы болып есептеледі. Оның теориясы және экономиканы мемлекеттік-монополистік реттеу бағдарламасы өзінің басты еңбегі «Жұмыспен қамту пайыз және ақшаның жалпы теориясы» (1936ж) еңбегінде баяндалған. Өзінің зерттеулерінде Дж. Кейнс жинақталған көрсеткіштерді пайдаланады.: жиынтық сұраныс, жиынтық ұсыныс, жиынтық инвестициялар т.с.с. Оның пайымдауларындағы бастапқы нүкте жиынтық сұраныс болып табылады. Дж. Кейнстің пікірінше мемлекеттің рынокқа әсері сұранысты ұлғайту мақсатындағы бюджеттік-қаржылық, кредиттік-ақшалай реттегіштерді қолдана отырып экономикалық конъюнктураны, циклдық тербеліс-ауытқуларды, экономиканың жоғары өсу қарқынын және жұмыспен қамту деңгейін қолдауды тұрақтандыруға бағытталуы тиіс.[8.25б.]                                     Тұтынушылық талғауды сипаттау үшін Дж. Кейнс «тұтынуға шекті бейімділік түсінігін енгізді. Инвестицияның өсімі және шығарылым (табыс) арасындағы тәуелділікті түсіндіру үшін ол мультипликатор (табыстың өсімімен осы өсімді мүмкін еткен инвестициялық сұраныстың арақатысы) түсінігін пайдаланды. Кейнстік теория құралдарын пайдалану соғыстан кейінгі кезеңде дамыған елдерде тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз етті.                               Дегенмен, өткен ғасырдың 70-жылдары ұдайы өндіріс жағдайы күрт нашарлап кетті. Стагфляция (күйзеліс жұмыссыздық және инфляцияның өсуімен бір уақытта орын алады) жағдайындағы ағылшын экономисі Филлипс ашқан тәуелділік бойынша жұмыссыздық және инфляция бір уақытта өсе алмайды (Филлипс қисығы). Дағдарыстан шығудың Кейнстік жолдары «инфляциялық серіппені (спиральді) одан әрі ширықтыра түседі». Аталған дағдарыстың әсерінен мемлекеттік реттеуде түбегейлі қайта құру орын алды да реттеудің жаңа моделін қалыптасты.                                                            Қазіргі кейнсиандық бір емес, бірнеше макроэкономикалық теориялардан құралып, макроэкономикалық саясаттың құралдарын таңдау мүмкіндіктері бар екендігін айқындайды. неоклассикалық теорияның классикалық теориядан аиырмашылығы — ол біртұтас концепция емес. Дегенмен, кейбір жалпы принциптері классикалық теория принциптерімен үндес болып келеді. Бұл теория бірнеше мектептердің өкілдерін біріктіреді. Неоклассикалық бағыт ағылшын, австриялық, американдық ғалым-экономистердің еңбектерінде көрініс тапты. Аталған бағыттағы толық және құнды мағлұматтарды ағылшын экономисі А. Маршаллдың (Кембридж мектебі) еңбектерінен табуға болады.    Неоклассиктер еркін бәсеке және рыноктық механизм жағдайларындағы шаруашылық жүргізу заңдылықтарын қалыптастырды және бұл жүйенің экономикалық тепе-теңдік принциптерін анықтады. Мұндағы басты идея рынокта жүріп жатқан үдерістерді анықтайтын сұраныс пен ұсыныстың өзара әрекеті болып табылады. Айталық, А.Маршалл өндірістік шығындар теориясы мен шекті пайдалылық туралы австриялық мектептің ұстанымдарын негізге ала отырып тепе-теңдікті баға концепциясын талдап жасады. Неоклассикалық теория бойынша бәсеке жағдайындағы бағалардың автоматты қозғалысы ұсыныс пен сұраныс және өндіріс пен тұтыну араларындағы тепе-теңдікті қамтамасыз етеді. Сондықтан, мемлекеттің қандай болмасын бағаны реттеуі тепе-теңдіктің бұзылуына әкеледі. Осылайша неоклассикалық теория мемлекеттің экономикалық болмысқа араласпауы принципін жариялайды.        Елдің ішкі және сыртқы қауіпсіздігі сұрақтарын,мемлекеттің позициясы жағынан тек жекелеген,маңызды шаруашылық субъектілеріне көмек көрсетуге байланысты сұрақтарды шешуге негізінен мемлекеттің араласуын шектеу көзқарастарын жаңа клкссикалық саяси экономика жақтаушылары,монетаристер қолдады.Олар нарықтың автономдылығы ойын қолдады.Бұл бағытқа қарама қарсы мемлекеттік реттеушілік рөлін белсендендіретін маркстік теория дамыды.        Бірақта пайда болатын өндірістік және әлеуметтік мәселелерді шешу жолдарын іздеу барысында нарықтық және мемлекеттік экономиканы реттеудің әр түрлі аспектлерін синтездейтін көптеген теориалармен ағымдар пайда болады,осылай мысалы сәйкестендірілген фискалды саясатты жүргізу мен жиынтық сүранысты мемлекеттің ынталандыруын қарастырытын Дж кейнстың нарықтарды макроэкономикалық реттеу теориасы [8.115б.]                                                 Уақыт көрсеткендей капитализымның нарықтық экономикасы да ,сондай –ақ социализымның жоспарлық экономикасы да өзінің артықшылығы туралы категориалық бекітілімнің жарамсыздығын көрсетті.                                  Кейнсшілдер- «үлкен үмітті» және мемлекеттік құрылымдармен нарықтық экономиканы белсенді реттеуді жақтаушылар.бұл салық салу мен салықтық жеңілдіктерді бөлу жүйесіне мемлекеттік шығындардың өсуі мен белгілі бір жағдайларда бюджеттік тапшылықтарды қолдауды көрсетеді.инвестициалық процестер мен баға белгілеуге мемлекеттің тікелей араласуын жоққа шығармайды.кейнстік саясат әлеуметтік жауапкершілік пен еңбекке жарамды халықты толық жұмыспен қамту саясатымен байланысты.                      Монетаристер-«шағын үкіметті» қолдайды. Яғни шағын бюджетті,үкімет қызыметіндегі тұрақты несие ақша және бюджеттк параметрлерді,максималды еркін нарық пен әрекет етуші тиімді бәсекені қолдайды.мемлекеттің басымдылықты мақсаты-қатаң несие-ақша саясатымен жететін ақша айналымының тұрақтылығы,сонымен қатар монополиаға қарсы шаралар көмегімен еркін баға белгілеуді қамтамасыз ету.Бірақта осы екі бағытты жақтаушылыр арасындағы идеялық күреске қарамастан,олардың арасында ешқашанда шешілместей қайшылықтар болған жоқ,екі бағытта нарықтық экономикаға деген бірдей сенімді ұстанады.екеуі де мемлекеттің маңызды экономикалық қызыметтерін моиындайды.олардың көзқарастары экономикалық үрдістерге мемлекеттің араласуын жалпы масштаптарын бағалауда,сонымен қатар нені реттеу керек,қандай әдістермен және қандай мақсаттармен түсініктеріне бөлінеді.[2.9б.]                                                               Дж.М.кейнстің теориасы қоғамдық ұдайды өндірістегі мемлекеттің орнының рөлі туралы сұрақтарға жаңа тәсілді қалыптастырды және экономикалық теориада әрекет ететін мемлекеттік қаржылыр туралы бұрынғы көзқарастармен үзілісті көрсетті.1929-1933 жылдағы экономикалық дағдарыс әсерінен пайда болған Дж.М.кейнстің теориасы өнеркәсіптік елдердің шаруашылық жүйесінің анықсыздылығының жоғары дәрежесінен,байлықтың дұрыс бөлінбеуі,қор жинау мен инвестициалау шарттарының сәйкессіздігі.бағаның қатаңдылығынан (әсресе еңбек нарығы мен ссудалық капитал нарығындағы) экономикалық тепе-теңдікке автоматты жетудің мүмкін еместігін мойындады. «біз өмір сүріп жүрген экономикалық қоғамның мәнді ауруы толық жұмыспен қамтудың мүмкін еместігіl, соныменен қатар табыстар мен байлықтың дұрыс бөлінбеуі болып табылады», — деп атап көрсетті Дж.М.Кейнс.[10.31б.]                                                                                                   Ал макроэкономикалық реттеудің кейнстік тұжырымдамасына тікелей келетін болсақ, онда оның  дамyы үш негізгі сәтті енгізді:                                    Үкіметтің қаржы саясатының басты бағыттаушысы ретінде бюджеттің тепе­теңдігі идеясынан бас тарту;                                                             өндіріс динамикасына тапшылықтың әсер ету териясын құру;                        қаржы министрлігінің іс-әрекетін қолдайтын құрал ретінде несие-акша саясатының рөлін жаңадан тусіну.                                                                                70- жылдардың екінші жартысында ксйнсшілдер, батыс экономикалық ой-пікірдің басты ағымы болып қала отырып, дағдарыс кезеңіне енді. Оның барлық құрылымында күрделі ауысулар болды, ол эқономикаға мемлекеттің араласпау керек либерализм идеологиясының кайта жаңғыруына мүмкіндік берді. Осы уақытта, бұл процестер 70-ші және 80-ші жылдарда жүріп  жатқан индустриалды дамыған елдердің шаруашылық  механизміндегі терең өзгертулерді бейнеледі.ғылыми-техңикалық төңкеріліс пен экономиканың интерүлттандырылуыньң жаңа кезеңнің  әсер етуімен, бір жағынан, трансұлттық корпорациялардың рөлі кушейді, ал басқа жагынан — икемді, тәуекелдікке дайын шағын және орта кәсіпкерлік қызметінің сферасы кеңейді. Нәтижесінде, нормативті реттеудің торапталған жуйесі мен бюджеттік жүйе арқылы ұлттық табысты оспелі қайта бөлуімен, материалдық өндіріс көптеген салаларында (Еуропада) кең таралған 50-70 жылдар бойы қальптасқан шаруашылық типі, экономикаға мемлекеттік араласудың консервативтік кағидаларына негізделген басқа типіне орнын берді. Экономикалық реттеудің мұндай формасы бәсеке, нарык, жеке-дара қызмет басымдықты алатындығын көрсетеді. Бұл жағдайда мемлекеттің салықтары мен шыгындары қысқарады, оларды және мемлекеттік бюджетті манипуляциялау жойылады, ал мемлекетке өз елдерінің бәсеке қабілеттілігін жоғарлату мен өсудің стратегиялық шарпарын қамтамасыз етуде дирижер рөлі ғана қалады. Осының барлығы монетаристік идеяға қайтып оралғандығын куәландырады.        Манетаристік теорияның неғұрлым көрңекті өқілі американдық галым М.Фридмен болып табылады. Монетаризмнің көсемі өзінің кейнстік теория мен саясатқа сынаушылық басқыншылығын 50-ші жылдарда бастаған болатын.                  Кейнстік теорияға қарсы ол және оның қол­даушылары экономикалық циклдің монетарлық теориясы мен ұлттық табыс деңгейін анықтаудың монетарлық теориясын ұсынды. Кейнстік үлгі­нің негізгі факторлары — инвестициялар мен тұ­тынуға — монетаристер қарама-карсы олардың ойы бойынша, ұлттық табыс динамикасындағы және оның циклді аутқуының қалыптасуындағы шешуші рөлді ойнайтын ақшалай факторды қойды. Осы кезде, маңызды мәнге ақшалай сұра­ныс пен оны ұсыну арасындағы айырмашылық ие. Нақты сұраныс пен ұсыныс арасындағы айырмашылықтан, ақшалай ұысыныстың тұрак­сыздығынан монетаристер экономиканың тұрак­сыздығы мен циклді ауытқуының себебін көреді.                                                              Монетаризмнің жарқын өкілдерінің бірі М.Фридмен болып табылды. Ол айтқандай, «экономикалық өсу қарқыны өзекті мәселе болып табылмайды, ұлт ушін маңызды мәселе екенін айтпағанда. Бұл жеке тұлға үшін өзекгі мәселе. Идеалды қоғамдағы үкімепің рөлі өздері үшін осы сұрақты адамдарға шешуге неғұрлым тиімді мүмкіндік беретін қүрылымды құруға әкеліп отыр. Егер де сіз жеткілікгі бай бола тұрып, өзіңнін ағымдағы табысыңды жинамай, тұтынуға жұмсауға талғамдылық берсеңіз және жоғары табысты кейінірек қамтамасыз еткіңіз келсе, ол сіздің еркіңіз. Егер де осы жеке шешімдердің жалпы сомасы нәтижесінде, бұл соңғы жүз жыл бойына журіп жатқан жиынтық табысты жоғарлатуға әкелсе, өте жақсы. Біракта, егер де жалпы табыс нәтижесінде тұрақты табыс әкелсе. Онда бұл да жақсы. қай уақытта үкімет экономикалық өсу қарқынын мемлекеттік мәселеге ауыстыруға шараларды қолданады, ал нәтижесінде пайда әкелудің орнына қауіпті тудырады, не жекелеген тұлғалардың шешіміне араласуын бастайды.Бұл жеке тұлғалардың ояну уәждерін деформациялайды және өздерінің мақсаттарына жету мүмкіндіктерінен айырады. Тек сол өсу қарқыны дұрыс деп табылады, жекелеген шешімдерден шығатын. Менің ойлауымша, өсу қаркыны жоғары болған сайын, үкіметтің бұл процеске араласуы азаяды».[6.25б.]                               Осылай, Милтон Фридмен экономикалық өсу мәселесі мемлекеттік денгейден жекелеген тұлғалардың деңгейіне ауысады деп көрсетеді. яғни, мемлекеттің араласу рөлі өздері үшін бұл сұрақты шешуге адамдарға неғұрлым тиімді мүмкіндік беретін күрылымды құруға әкеледі.                                           Тек жекелеген шешімдерден шығатын өсу қарқыны ғана дұрыс болып табылады. Ол бұл процеске үкімет араласуы аз болған жағдайда ғана өсу қарқыны жоғары болады деп есептейді. Біздің көзқарасымыз бойынша, бұл мәселе тек микроэкономикалық болып табылады, өйткені жекелеген тұлғалардың шешім;н қабылдау үшін жағдайды мемлекет ғана құра алады. Басқаша айтқанда, мемлекет жеке бөліктердің жалпы ұлттық өнім мен оның өсуін құру процесіндегі үесі туралы жеке тұлғалардың шешімдерін позитивті қабылдау үшін жағдай жасайды. Ал бұл макроэкономиканың мәселесі.[9.18б.]                                                                                       Қатаң монетарлық  бағамның жақтаушылары бола отырып кей экономистер бюджеттік экспансияны қолдау үшін несие ақша саясатын қолдануға қарсы тұрады және соңғысында жеке капитал салымының өсімін төмендетуде басты себепті көрді. Сондықтан да олар мемлекеттің салық -бюджеттік қызметін бірден шектеуді талап етеді.                                                      Осыменен қатар, монетаристер  реттеу қызметін жүзеге асыруға мемлекетке қарсылық келтірмейді. Олар акцентті неғұрлым жанама шараларды қолдану жағына ауыстырады. Ел экономикасының әлейметті -саяси тұрақтылығы мен даму мақсатын өткізудегі манызды рөлді рыктық күштерге береді.                                                                                                    Кейнстік және монетаризмнің теориялық негіздемелерінің қортындысын шығара отырып, келесідей сұраққа жауап беру керек: қарастырылған — монетаризм не кейнсшілдік — екі үлгінің бірі екіншісіне қарағанда прогрессивті, жақсы деп нық айтуға болады ма? Мемлекеттік реттеу теорияларының жаңа тәсілдерінің әдістемелік айырмашылығын схемамен кейнстік немесе монетаристік экономика үлгілеріне тартылу жағдайы ретінде көрсетуге белады, осы кезде  халықтың толык жұмыспен қамтылу деңгейіне жауап  беретін өндіріс мінездемесімен байланысты жиынтық сұраныс  пен  ұсыныс арасындағы тепе-теңдік нүктелерін табудың екі типтік нысандарын қарастыруға болады. Осындай түрдегі мемлекеттік бағдарламалардың типтік шаралары (оларды соныменен қатар ортодоксалды деп    атайды) болып табылады:                                                                                                бюджепік тапшылықты қысқарту (мемлеқеттік инвестицияларды, әлеуметтік шығындарды, субсидияларды қысқарту, мемлекеттік сектор тауарлары мен қызметтеріне бағаны өсіру, салықтарды жоғарлату);                   тұтынушылық сұранысты қысуға бағытталған жалақының өсуін шектеу,шектелген несие-ақша саясаты, Орталлық банктегі мемлекеттік займдарға және ақша эмиссиясына лимиттерді енгізу, банктік пайыз ставкаларын өсіру;                                                                    бағаларға және экспортты-импорттық,операцияларға бақылауды әлсіздендір, эконоыиканың экспортгық секторына  ресурстардың ағымын ынталандыру,төлемдік балансты сауықтыру үшін ұлттық ақша бірлігін девальвациялау.                                                                             П.Самуэльсонның неоклассикалық синтездеу теориясы(есоnomiсs) не монетаристік, не кейнстік ұсьныстарыңды экономиканың жағдайына байланысты қолдану мүмкіндігін зерттеді,атап көрсету керек, екеуі де несие-акща саясаты көмегімен ғана экономиканы реттеу түріне ие болады: монетаристер – ақшалай эмиссияны  реттеу жолымен, кейнсшілдер пайыздық ставкалар жолымен және ол туарлы біз толық айттық. Осындай екі жақтылықтың айқын мысалы — қандай да мәселенің тереңдеуімен байланысты, екі тәсіл арасындағы маятниктік ауытқуды тудыратын біруақыттағы инфляция мен дағдарыс парадоксы.Таза түрінде өтпелі экономикалы елдерде осы тәсілдердің бреуі де кездескен емес.                                                                    Макроэкономикалық саясаттың монетаристік және неокейнстік әдістерінің өзара үйлестірілуі жиі қалыптасады .                                             «Ұзақ жылдар, — деп атап көрсетілrен батыстық әйгілі бір әдебитте, — монетаристер мен кейнсшілдер арасындағы пікірталастар ақша теориясына- казіргі сандық теория, бір жағынан, және Дж.М.Кейнстің жалпы теориясының жаңа­ртылған түрі — баска жағынан, екі әртүрлі нақты тәсілдермен шартталған тусінбеушіліктерді атап көрсету мақсатымен туындаған».[10.48б.]                                 Сонымен, қазіргі мемлекеттік реттеу мен еркін нарық үйлесімділігі нарықтық механvзмдерге неғұрлым жетілдірілген тұрақтандырғыштарды іздеуге итермелейтін талаптарды ұсынады. Белсенді мемлекеттік реттеумен түзетілетін нарықтық зандардың әрекеті кезіңдегі «аралас экономиканың» әрекет етуі қоғамның теңестірілген мақсаттарына жетудегі неғұрлым тиімді өткізуші элементі болып табылады.                                                               Экономикалық шындықты қалыптастыратын нарықтың өзі екендігіне қарамастан (Парето бойынша), мемлекеттің әлеуметтік және экологиялық және бірқатар басқа да мәселелері нарықтық құралдар көмегімен шешілуі мүмкін емес.         Сондықтанда дамыған елдерде ұдайы өндірістің нарықтык және мемлекеттік факторларының үйлесуі әрекет етуші экономикалык үлгілермен көрсетілген арнайы сіңірілуінен табады. Үлгілердің типологиясы бірқатар белгілермен ерекшеленеді. соның ішінде:бюджеттік жүйе аркылы кайта бөлінетін ЖІӨ көлемі; салық салу мінезі; Әлеуметтік жеңілдіктер мен жәрдем ақылар жүйесі. Осы уақыттағы бір елдегі қандай да бір үлгінің сәтті болуы басқа жағдайларда оны қолдану кезінде сондай нәтиже беретіндігіне кепілдік бермейді. Бұл елдің әлеуметтік-­мәдени, экономикалық, тарихи дәстүрлерінің ерекшеліктеріне бaйланысты.                                                                           Өтпелі кезенде тұрған мемлекет үшін тиімді экономикалық тұжырымдама, тек нарықтық пайдалылық критериясына ғана емес, сондай-ақ құндық өлшеу бірліктері мен бағалануы мүмкін емес қызмет ету сфераларын қолдау үшін бағытталған болуы  керек. Оларға білім беруді, қондырмалық ғылымды, қоршаған ортаны қорғауды және баскаларын жаткызуға болады.                             Сондыктанда нарыктық механизмді жетілдіру маңыздылығы мен мемлекеттік құралдарға олардын әсер етуіне икемді реакциясы ел шаруашылығының сандық параметрлерін ғана меңзейтін«экономикалық күшті»дамыту талаптарына емес, мемлекеттің экономикалық жүйесін сапалык белгілеуін енгізетін «экономика­лық даму деңгейін» дамытуменн шартталған. Осылай, коғамның экономикалық өміріндегі мемлекеттің рөлі туралы эволюциялық ойлар­ды теориялык зерттеу мемлекеттік реттеу қажет­тілігіне көзқарастарды анықтау мен өзгерту нарықтың қалыптасуы мен дамуынын әртүрлі кезеңдерін куәландырады. Мемлекеттің әртүрлі типтері мен формаларының болуы шаруашылық сферада мемлекетгік және жеке үлестердің қатынасы тypалы жеке кәсіпкерлікке мемлекеттің араласуының заңдылығы туралы экономистердің ойларын алып тастаған жоқ.                                                        ХҮІІІ ғасырдан бастап алғы дамыған елдер өнеркәсіп пен сауданың дамуына бөлінетін мемлекеттің белсенді рөлін,меркантеристік ойлардың тарауына жағдай жасады.Содан кейін классикалық экономикалық теория негізін қалаушы А.Смит еркін бәсеке эфектісін қолданатын экономикалық жарылыс үшін мемлекеттің рөлі шектеулі қажеттілігін негіздейтін аргументтер жүйесін қалыптастырады.Буржуазиялық үкіметтердің бекітімі мемлекеттің        «түнгі күзет» рөлін ойнап қана қоймай,өз елінде және әлемдік деңгейде экономикалық және әлеуметтік катынастарға белсенді катысуына итермеледі. Соғыстар, дағдарыстар, экономикаға мемлекеттің тікелей бақылау жасауын тап ете отырып, теориялық қарсылыстарының пайда болуын тудырды. Сонымен, барлық елдерде протекuионизм өз жақтаушыларын тапты. Осы ойлардың жақтаушылары арасында таластың өзінде экономикаға мемлекеттік араласудың дәрежелері мен формаларын анықтады.                                                                     ХХ ғасырдың басы мен ортасындағы үрдістерді түсіндіретін экономикалық тұжырымдамалардың әрі қарай дамуының куәсі ретінде, бір-біріне тұрақты қарсылас болап келген кейнстік және монетаристік теориялары қарастырылды. Осы кезде, осы экономикалык тұжырымдамапардың теориялық көзқарастарының «қарама-қайшылығы» жойыла­ды, ол П.Самуэльсонның неоклaссикалық синтез­деу теориясы деп аталды. Ол экономикалық жағдайлардың параметрлеріне байланысты не кейнстік, не монетаристік ұсынстарды қолдануға болатындығына ненгізделген. Өтпелі кезеңде тұрған мемлкетгер үшін, бұл теория ертеректегі экономикалық тұжырымдамаларды біріктіруге қайшылық келтірмейді.                                                                            Мемлекет пен экономиканың өзара қатынастарының марксистік моделінде мемлекеттің экономикалық қызметі өндіріс пен тұтынуды қоғамдық ұйымдастырудың тарихи формасының мазмұны ретінде қарастырылады және қоғамдық меншік экономикалық жүйедегі бірден-бір үстем сектор болып танылады. Бұл жүйенің негізі болып табылатын өндірістің құрал-жабдықтарына мемлекеттік меншік экономикалық процестерді бір орталықтан реттеу қажеттілігін ұйғарады. Аталған жүйенің артықшылығына, теория жүзінде болса да, ресурстарды тұрақты түрде бақылау және басқару арқылы толық жұмыспен қамтуға қол жеткізу жатады.                                                                               Маркстік моделдің басты белгілері:

өндіріс құрал-жабдықтарына қоғамдық (мемлекеттік) меншік;

өндіріс және тұтыну арасындағы экономикалық байланыстар, салалар, өңірлер арасындағы пропорциялардың жоспарлы болуы. қоғамдық болмыс сфераларының барлығы жоспарға бағынады;

өндірілген өнім бағалары бір орталықтан, қатаң түрде белгіленеді, сондықтан сұраныс пен ұсыныс жағдайлары есепке алынбайды;

бәсеке экономикалық күрестің антогонистік формасы ретінде социалистік жарыспен алмастырылады, ал ол болса ешқандай материалдық ынталандыру көздері қарастырылмағандықтан формальді әрекет ретінде қала береді.              Мұндай жағдайларда мемлекет «түгел қамтитын» рөл атқарады. Ол, жоспар арқылы бүкіл экономикалық (және экономикалық емес те) үдерістерді реттеп отырады да рынокты жаншып, оның құралдарына тек қана формалды, тіпті жағымсыз сипат беруге ұмтылады. Ал, жоспар болса саяси мақсаттарға қызмет етуі тиіс. Сондықтан субъектілердің экономикалық талғауын реттеудің саяси механизмдері шаруашылық бастамашылдығын жасанды түрде алмастырады.                                                                                              Өмірдің өзі көрсеткеніндей мемлекет пен экономиканың өзара қатынастарын реттеудің марксистік моделі қолда бар шектеулі ресурстарды тиімді бөлу және пайдалану ісінде толық қабілетсіздігін танытты.

 

 

1.2 Қазақстан республикасының экономикалық саясатының негіздері

                                                                                                                    Экономиканы мемлекеттік реттеуде биліктің жүрпзіп отырған экономикалық саясаты маңызды рөл атқарады.                                                             Экономикалық саясатты қалыптастырып, қолдану арқылы мемлекет мақсатты бағдарламаларды, ұстамды және байыпты экономикалық іс­әрекеттерді жүзеге асырады.                                                                           Кез-келген елдің экономикасы ең алдымен объективті тарихи және экономикалық заңдылықтарға бағынышты. Бұл мағынада мемлекеттің бағыты белгілі және айқын деп айтуға негіз бар. Бірақ, ақиқатында экономика өткен тарихпен және келер болашақпен жарым-жартылай ғана байланысты. Көп жағдайларда оның козғалыс траекториясы басты әрекет етуші субъектілергеерге үиымдар мен азаматтардың ынтасы мен ерік-жігеріне тәуелді. Бұл субъектілердің әркайсысының экономикалық тағдырға әсер ету мүмкіндігі бар. Бұған қатысты едәуір мүмкіндіктер мемлекеттің құзырында екендігі даусыз.[7.155б.]                                                                                    Мемлекеттік биліктің субъектісі үкімет ел экономикасы дамуының бағытын таңдайды, таңдалған әлеуметтік-экономикалық стратегияны жүзеге асыру үшін белгілі бір бағытта іс-қимылдарды қолға алады, яғни мемлекеттік экономикалық саясатты жүрпзеді. Сонымен, экономикалық саясат — бұл мемлекет, ел үкіметі жүргізетін экономикалық іс-әрекеттердің басты желісі, экономикалық үдерістерге қажетті бағыт берудегі мемлекет қолданатын шаралар жиынтығы. Экономикалық саясатта үкімет жүзеге асырып жатқан курс (бағдар) өзінің тікелей көрінісін табады. Өзінің мәні бойынша экономикалық саясат елдің, мемлекеттің, халықтың мақсаттары мен міндеттерін айқындап, күнделікті тәжірибеде іске асыруы қажет. Сонымен бірге, мемлекеттің әлеуметтік­экономикалық ұстанымдарын практика жүзінде дәлелдейтін үкімет болғандықтан мемлекеттік экономикалық саясатта үкіметтің өзінің көзқарастары айқындалады. Азаматтардың экономикалық саясатқа әсері, олардың үкіметке әсері дәрежесімен шамалас келеді.[12.39б.]                                             Көп жағдайларда мемлекеттің экономикалық саясатына өткен шақтың мұрасы, елде қалыптасқан экономикалық болмыс, ертеде қабылданған шешімдер әсер етеді. Экономикалық саясатты едәуір дәрежеде ел ішіндегі және әлемдік конъюнктура (ағымдағы жағдай), яғни шаруашылық пен рыноктық жағдайы, экономикалық белсенділік деңгейі, өсу және құлдырау үрдістері, тауарлар мен қызмет көрсетулердің ұсынысы анықтайды.                            Әлемдік экономика циклды дамиды, онда тербеліс үдерістері, толқынды қозғалыстар орын алады. Сәйкесінше экономикалық циклдың бірін-бірі ауыстыратын фазаларын ерекшелеЙді. Олар: жандану (экономикалық өсу), жоғары экономикалық конъюнктура (өрлеу, экономикалық даму), тоқырау (рецессия, экономикалық дағдарыс), төмен экономикалық конъюнктура (күйзеліс).                                                                                                  Ұлттық экономиканың қандай фазада тұрғанына байланысты үкіметтін, мемлекеттің экономикалық саясатының типі қалыптасады. Мемлекеттік экономикалық саясатты жасаушылар назар аударатын индикаторлар қатарына жалпы ішкі өнімнің, жиынтық сұраныс пен ұсыныстың, габыстар мен тұтынудың, бағалардың, жұмыспен қамту мен жұмыссыздықтың көлемі мен динамикасы жатады.        Экономикалық саясат мемлекеттік ішкі және сыртқы саясатпен, мемлекеттік идеологиямен, әскери саясатпен тығыз байланыста мемлекеттің саяси доктринасын сипаттайды. Сонымен бірге ол мемлекеттік саясат жүргізудің экономикалық алғышарттарын, экономикалық базисін құруға мүмкіндіктер туындатуы тиіс. Елдегі саяси күштер, партиялар, қозғалыстар мемлекеттің экономикалық курсына, экономикалық саясатқа едәуір әсер ете алады.                                                                                          Экономикалық саясаттың әлеуметтік аспектілері үкімет қабылдаған экономикалық шешімдерден, бюджеттің қалыптасуынан, халықтың әртүрлі топтарының реакциясынан көрінеді. Ереуілдер, демонстрациялар және басқа да әлеуметтік қарсылық формалары мемлекеттік экономикалық саясат элементтеріне белгілі деңгейде әсер ете алады.                                                                           Жүргізілетін экономикалық саясат өз көрнісін жоспарланған мемлекеттік бюджет құрылымынан, мақсатты мемлекеттік бағдарламалардан, инвестициялық жобалардан, мемлекеттік заңдардан, әлеуметтік қорғау параметрлерінен, салық салу қойылымдары мен кредиттеу шарттарынан, жеңілдіктер беруден, экспорт пен импортқа мемлекеттік әсерден, мемлекеттің ішкі және сыртқы қарыз көлемінен табады. Сонымен бірге экономикалық саясат мемлекеттік бюджет пен бағдарламаларда көрсетілгендермен ғана сипатталмайды, ол ағымдағы үкіметтік шешімдермен, ірі оперативтік шаралармен де айқындалады.Жедел, оперативті іс-қимылдардың қажеттілігі, ең алдымен әлеуметтік­экономикалық, әскери-саяси, табиғи-экологиялық жағдайлармен шартталады.                                                                   Өткізілетін шаралардың уақыттық диапазонына, кезеңдік мерзіміне байланысты қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді экономикалық саясатты ажыратады. Ұзақ мерзімді саясат салыстырмалы тұрақтылық жағдайларында, кеплді ресурстық мүмкіндіктepдe қалыптасып, экономикалық әрекет желісін алдағы көп жылдарға белгілеуге мүмкіндік береді. Экономикалық үдерістердің тұрақсыздығы, ішкі және сыртқы жағдайлардың алдын ала болжанылмау себептеріқысқа мерзімді экономикалық саясатқа басымдық береді (бір жыл, тіпті бірнеше ай мерзімі).[14.27б.]                                                                        Мемлекет экономикалық саясатты өз құзырындағы құралдар мен тетіктерді қолдану арқылы экономикалық үдерістерге, шаруашылық жүргізуші субъектілерге әсер етеді.                                                                                                 Экономикалық саясат заңдар, президенттік жарлықтар, үкімет қаулылары және басқа да нормативтік актілер, мемлекеттік бағдарламалар, ағымдағы шешімдер арқылы жүзеге асады.                                                                             Мемлекеттік экономикалық саясат жүргізудің нақты құралдарына, ең алдымен салыктар, мемлекеттік шығындар, трансферттер сияқты фискалдық саясат тетіктері жатады. Фискалдық құралдар көмегімен мемлекет көздеген мақсатқа және оны атқару шараларына сәйкес ақша ағындарының көлемі мен бағытын өзгертуге мүмкіндік алады.                                                                               Фискалдық құралдармен қатар экономикалық саясаттың ақша­кредитгік құралдары да едәуір рөл атқарады. Олардың қатарында ақшаның жалпы массасы және оған қол жетімділік, қарыз пайызының қойылымдары (ұлтгық банктің есептік қойылымы, резервтеу нормасы, басқа да орталықтандырылған нормативтер) бар. Мемлекетгің белгілі бір тауар. түрлеріне шекті (минималды, максималды) бағалар деңгейін белгілеу, өндіріс көлемі шамасын анықтау, субсидиялар мен субвенциялар беру, экономикалық қызметгің жекелеген түрлеріне тыйым салу, шектеу сияқты экономикалық саясат тетіктерін пайдалануына мүмкіндіктері жеткілікті.                                                                        Сыртқы сауда және сыртқы экономикалық саясатга мемлекет экспортгық-импортгық тарифтерді, кедендік баждарды, тауарлар мен капиталды әкелу мен әкетуге квоталарды қолданады.Толықтай алғанда мемлекеттің экономикалық саясат түрлеріне фискалдық (қаржылық-бюджетгік), монетарлық (ақша-кредиттік), сыртқы экономикалық іc-әpeкeттep жатады.                                           Ал, әлеуметгік, құрылымдық, инвестициялық, институционалдық, аймақтық, аграрлық, ғылыми -техникалық, салықтық, банктік, бағалық, антимонополиялық, экологиялық, сыртқы экономикалық саясат мемлекетгік экономикалық саясатгың құрамдас бөліктері болып табылады.                      Қазіргі экономикалық ғылымда мемлекеттік экономикалық саясатгың  мaқcaтrapы мен міндeтrepiн белгілеу мейлінше утилитарлық (практикалық) сипат алғандықтан жалпы, ортақ Maқcaтrы қалыптастыруға емес, Maқcaтrapдың жиынтығын құрастыруға бейімделеді. Соның өзінде де мемлекетгік экономикалық саясатгы талдап. жасау және жүзеге асыру барысында Maқcaтrap жиынтығын мағыналық бірлікте көрсету мүмкін емес.        Мемлекетгің Maқcaтrapы елдің әлеуметгік-экономикалық дамуы деңгейіне, тарихи-ұлтгық дәстүрлерге тәуелді. Әрбір елдің, өзіне тән басымдықтары, мемлекетгік даму талғамдары болады. Бұ.лар үкімeтriң ұстанымын, қоғамдық пікірді, үстемдік құрушы сана-сезімді айқындайды. Рыноктық қатынастар орнаған елдерде мeмлекеттік экономикалық саясатгың негізгі мақсаты рыноктың өзі шешуге қабілетсіз, ягни рыноктық механизмге «бағынбайтын» Miндeтrepдi атқару деп санайтын пікірлер баршылық. Мұндай ұстаным жағдайында мемлекетгік экономикалық саясаттың Maқcaтrapы мемлекетгік peтrey мақсаттарымен ұштасады.[8]                                   рагматикалық ұстанымға келетін болсақ, онда мемлекеттік экономикалық саясаттың .шқсаттары экономикалық болмысты тұрактылык, тепе-теңдік жағдайда ұстап тұруға саяды.                                                                           Мұндай ұстаным тұрақтандырушы, орнықтырушы саясат деген атауға ие болды. Мұндай саясат дағдарыс, құлдырау жағдайында стихиялық үдерістерді тоқтатып, объектінің басқарылуын қолдан шығармай, жағдайдың одан әрі ушығуына жол бермеу кезіне сипатты болып келеді. Тұрақтандыру мақсаттары жетістіктерді нығайтуға, тепе-теңдікті орнықтыруға, экономика параметрлерін шектен тыс жібермеуге қызмет етеді.                                                              Экономикасы жоғарылау үстіндегі немесе жоғарылау күтілетін жағдайда экономикалық саясат мақсаттары мақсаттарымен жалғасады.                   Әлеуметтік бағдарланған рыноктық экономикасы бар елдер үшін алдыңғы қатарға мемлекеттік экономикалық саясаттың әлеуметттік максаттары шығады. Мұндай мақсаттар көбінесе экономикалық мақсаттармен қиюласады. Мемлекеттік саясаттың әлеуметтік мақсаттарының аІІға шығуы және олардың экономикалық мақсаттармен байланыста болуы АҚШ,Германия,Швеция сияқты елдерге тән. [22.3б.]                                                                             Мемлекеттік экономикалық саясаттың ең көп тараған әлеуметтік мақсаттарына экономикалық  еркіндік пен экономикалық әдлеттілік жатады. Экономикалық  еркіндікті, экономикалық кәсіпкерлік қызметтің формалары мен түрлерін таңдау еркіндігі, өз қаражатыңды бөлу мен пайдалану тәуелсіздігі деп түсінген абзал. экономикалық  еркіндікті мемлекеттік экономикалық  саясаттың мақсаты ретінде қарастыра отырып, оны анархияға ұқсайтын шектен шыққан еркіндік емес, шаруашылық жүйесінің тиімді қызметін қамтамасыздандыру үшін қажетті еркіндік деңгейі деп қабылдаған жөн. Экономикалық әдлеттілік мақсаты барша халыққа адалдық, мейірімділік тұрғысынан қарау, олардың мүдделері мен мүмкіндіктерін ескеру, олардың тіршілкте өздерінің құқықтары мен мүмкіндіктерін толық пайдалануына бірдей жағдай жасау деп қарастырған ләзім. Әділеттілік тек қана экономикалық емес, сонымен бірге моральдық-этикалық түсінік болып табылады. Әрбір адамның санасында әділеттілік туралы түсінік бар. Ол көбінесе жеке мүддені, дербес пайданы көздейді, сондықтан олардың ойынша мемлекет табысты теңдестіруге игіліктерді бірдей бөлуге бағытталған саясат жүргізуі тиіс. Дегенмен әділеттілік табыс алу мүмкіндіктерін теңдестіру арқылы әркім өзінің қабілетіне сай жетістіктерге жетуі саясатын ойластыру әлдеқайда жемісті болмақ. Әрқашан мүмкіндіктер теңдігі мен нәтижелер теңдігін ажырата білу қажет.[21.56б.]              Мемлекеттік экономикалық  саясаттың анығырақ және нақты мақсатына халықты әлеуметтік қорғау мәселесі жатады. Әлеуметтік қорғау ­бұл мемлекеттің азаматтарды экономикалық тәуекелдерден қорғап, әрбір адамды минималды игіліктермен қамтамасыз етуде болса керек. Мемлекет өз азаматтарын жұмыссыздықтан қорғауға, қарттарға, мүгедектерге, көпбалалы отбасыларына көмектесуге, бақытсыз оқиғалардың салдарын жеңшдетуге міндетті.                                                                                           Мемлекеттік экономикалық саясаттың әмбебап мақсаты бүкіл ұлттық шаруашылық көлемінде әлеуметтік-экономикалық тиімділіктің жоғары деңгейіне жету болып табылады. Түпкі есепте дәл әлеуметтік-экономикалық тиімділік, ел шаруашылығы қызметінің нәтижелілігі, олардың ресурстық әлеуетінің құрамдас бөліктерін ұтымды пайдалану мемлекеттік экономикалық саясаттың әлеуметтік мақсаттары кешенін атқару мүмкіндіктерін айғақтайды.   Мемлекеттік экономикалық саясаттың тағы бір жиынтық мақсаты, «жалпыэкономикалық тепе-теңдік деген атаумен белгілі. Жалпыэкономикалық тепе-теңдік — бұл сиқырлы тертбұрыш деп аталатын бағалар тұрақтылығы, жұмыспен қамтудың жоғары деңгейі, салыстырмалы экономикалық өсу, сыртқы сауда операцияларының теңгерімділігі (баланстылығы) болып табылады. Баға деңгейінің тұрақтылығы инфляция көрсеткіштерін жоғары нақты шектерінде ұстауды білдіреді. Экономикасы дамыған елдерде экономикалық саясаттың міндеті баға өсімін бір жылда 1 %- дан әрі жоғарылатпау болып табылады. Іс жүзінде, тіпті сондай елдердің өзінде өсімді бірнеше пайыздан жоғарылатпау үшін күреседі. Әрине, бұл арада бағалардың жалпы деңгейі, жиынтық бағалар туралы сөз болып отыр. Оның үстіне тауар сапасының жоғарылауымен байланысты баға өсімі инфляция болып есептелмейтінін ескеру қажет.         Жұмыспен қамтудың жоғары деңгейі, ең алдымен жұмыссыздық көрсеткішінің төмен деңгейі. Жұмыссыздық деңгейі 3 тен 7% шеңберінде болса, ол жұмыс күшінің табиғи тұрақсыздығы (текучесть), болмай қоймайтын «фрикциондық» (көші-қонға, жұмысты ауыстыруға, жаңа мамандық алуға қажетті уақыт) жұмыссыздық ретінде қарастырылады.   Экономикалық өсу жалпы ішкі өнім өсімінің жыл сайынғы қарқынымен өлшенеді. қазіргі көзқарастарға сәйкес жалпы ішкі өнімнің жылдық өсімі 3-4% болса, онда бұл мемлекеттік экономикалық саясаттың жетістігі болып саналады. Сыртқы сауда операциялары теңгерімділігін қамтамасыз етудің мақсаты сыртқы сауда балансының оңды сальдосына қол жеткізілгенде . орындалады. Әрине мемлекеттік экономикалық саясаттың мұндай мақсатын кез келген ел жүзеге асыра алмайды. қазақстанда бұл мақсатқа шикізат экспорты арқылы қол жеткізіліп отыр.[3.8б.]                                                                                     Мақсаттар кешенін (жүйесін) қалыптастыруда олардың өзара байланыста және өзара әрекетте болатындығын ескеру кажет. Кейбір мақсаттар және оларды сипаттайтын көрсеткіштер бір-біріне кедергі, бәсекелес болуы немесе, тіпті сыйыспаушылықта болуы мүмкін. Сондықтан ымыраға (компромиске) келу аса қажет.                                                                                              Фискалдық  саясаттың    қызметі       мемлекеттік         қазына        (фиска) элементтерін қамтиды Ол тікелей мемлекеттік бюджетпен, салықтармен, мемлекеттің ақшалай табыстары мен шығыстарына байланысты. рыноктық экономика жағдайында бұл мемлекеттік экономикалық саясаттың діңгегі болып табылады. Фискалдық саясат қаржылық саясаттың бюджеттік, салықтық, табыстар мен шығыстар сияқты ірі түрлері мен формаларын біріктіреді.            Толықтай алғанда фискалдық саясат мемлекеттің қаржылық ресурстарын басқаруды ұйымдастыру, оларды елдің әлеуметтік­экономикалық проблемаларын шешу үшін пайдалану бойынша мемлекеттік шаралар жиынтығын құрайды. Фискалдық саясат мемлеқетке қажетті ақша қаражаттарын жинақтау, бөлу, көзделген шараға жұмсау іс-әрекеттерін жүзеге асырады.                                                                                           Фискалдық саясаттың ең маңызды міндеттерінің бірі экономикалық саясат мақсаттарын атқаруды көздейтін орталықтандырылған мемлекеттік ақша қорларының бастауларын, оларды қалыптастыру тәсілдерін іздестіру болып табылады. қаржылық-бюджеттік саясат жүргізу арқылы мемлекет елдегі аса ірі экономикалық үдерістерді реттейді, қаржылық орнықтылықты қолдайды, өндірістік-экономикалық және ғылыми-техникалық әлеуетті тиімді пайдалануды қамтамасыздандырады. Фискалдық саясат құралдарын мемлекет жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсынысқа зсер ету үшін, дағдарысқа қарсы шаралар қолдану үшін пайдаланылады.[3.7б.]                                                                     Тауарлар мен қызметтер түрлерін сатып алуда мемлекеттік сектордың үлесі едәуір; мемлекет рыноктағы ең ірі сатып алушы болып табылады. Сатып алулар елдің ішкі рыногында, сондай-ақ сыртқы рыноктарда жүзеге асырылады. Нәтижесінде мемлекет жиынтық сұраныстың көлемі мен құрылымына әсер етудің едәуір мүмкіндіктеріне ие болады.           Макроэкономикалық қаржы-бюджеттік саясатты елдегі жалпы экономикалық жағдайға байланысты екі басты желіні ерекшелеуге болады. Оларға фискалдық саясаттың шектеулі және кеңейтілген сипаттары жатады.    Экономикалық дүмпу, жедел экономикалық өсу кезеңінде фискалдық саясат өсу параметрлерін белгілі бір шектерде ұстап тұру үшін шектеуші сипат алады. Ал, экономикалық дағдарыс, экономикалық белсенділіктің баяулауы кезеңінде фискалдық саясат кеңейтілген сипат алады, яғни экономиканы «қыздыруға», өндірісті кеңейтуге, құлдыраудан жоғарылауға бағыт ұстайды.    Экономикалық циклдың қарама-қарсы фазаларына сәйкес бұл екі курстың арасында тұрақтандырушы фискалдық саясат деп аталатын үшінші курс әрекет етеді. Тұрақтандыру саясаты — бұл жалпы ішкі өнім көлемін қалыптасқан жағдайға сәйкес деңгейге жақындату мақсатындағы мемлекеттің қаржы ағындары мен ақша айналымын реттеу іс-әрекеттері болып табылады. Тұрақтандыру саясаты — экономиканың азды-көпті орнықтылығы жағдайына сай келетін фискалдық саясаттың типтік формасының көрінісі. Ол, бір жағынан тұрақсыз дағдарыстык жағдайдың алдын алады және екінші жағынан макроэкономикалық көрсеткіштерді оңтайландыруға жақындатып, қалыптасқан экономикалық ситуацияны жақсартуға көмектеседі.[5.13б.]                            Тұрақтандырудың автоматты және реттелетін турлерін ажыратады. Автоматты (қалыптасқан) тұрақтандырғыштар бұл қабылданған, экономикада әрекет ететін ережелер мен нормалар; олар үкіметтің араласуынсыз, тұрақтылық жағдайынан ауытқуға автоматты түрде жауап қатады да шаруашылықты орнықтылық жағдайға келтіреді.                    Автоматты тұрақтандырғыштар алдын-ала ойластырылып, экономикалық қызметті реттейтін заңнамалық актілерге енгізіледі. Мысалы, табыстар кеміген кезде одан алынатын салықтар мөлшері төмендейді. Егер адамдар жұмыс пен жалақыдан айырылса, оларға үкімет жұмыссыздық бойынша жәрдемақы төлейді. Белгілі бір жасқа жеткенде зейнетақы алуға автоматты түрде құқық пайда болады. Директивті түрде белгіленетін жалақының минималды деңгейі белгіленеді. Осындай автоматты түрде қосылатын тұрақтандырғыштардың көптеген түрлерін келтіруге болады. Дегенмен экономикалық жүйеге кіріктірілген ішкі тұрақтандырғыштар экономикада мүмкін болар тербелістерді кеміткенімен тұрақтандырудың қажетті деңгейін қамтамасыз ете алмайды. Заңнамалық актілерге ықтимал тұрақсыздықтың алдын алатын нормативтерді түгелдей кіргізу қолдан келмейтін мәселе. Сондықтан көмекке мемлекеттік органдардың оперативті реттеуі, сәйкессіздіктерге ағымдағы жауап қатуы, дискрециялық (ерекше өкілеттік) саясат құралдары келуі қажет.            Дискрециялық фискалдық саясат — бұл қосымша қабылданатын немесе тұрақты қолданыстағы ережелер мен нормаларды өзгертетің мемлекеттік оперативті қаржылық шаралар жиынтығы. Автопилот ұшақты басқара алмаған кезде ұшқыштың штурвалды өз қолына алатыны сияқты, үкімет те бұрын қабылданған заңдардың тұрақтылықты ұстап тұруға күші жетпеген жағдайда дискрециялық саясатты қолға алады.                                                                          Дискрециялық фискалдық саясатты жүзеге асыру әдістеріне қоғамдық жұмыстар, материалдық жәрдем, салық қойылымдарын өзгерту сияқты әдістер жатады. Дискреттік фискалдық шаралар экономикалық шиеленістер ошақтарын басуға көмектеседі. Бірақ уақытша енгізілген босату ларды, жеңілдіктерді, қосымша жәрдемдерді доғару қиынға түседі. Кейбір жағдайларда дискреттік уақытша тұрақтандырғыштардың автоматты түрде, тұрақты стабилизаторға айналып кететіні де бар. қайталап айту керек олар өздерінің табиғаты бойынша тұрақты болмауы тиіс.   Фискалдық саясаттың құрамдас бөлігі ретіндегі мемлекеттің бюджеттік саясаты бүкіл бюджеттік кезең бойына мемлекеттік табыстар мен шығындардың теңгерімділігіне жетуді көздейді. Жоғары экономикалық конъюнктура жағдайында бюджеттің профициті (мемлекеттік кірістердің шығыстардан артуы) бұрыңғы қарыздарды өтеуге, резервтік қорлар жасауға, қосымша әлеуметтік шараларға бағытталуы мүмкін. Іскерлік белсенділік төмендеген кезде мемлекеттік билік органдары, тіпті бюджет тапшылығына қарамастан мемлекеттік сатып алуларды арттырып, құлдырауды тоқтату, сөйтіп экономикалық үдерістерді тұрақтандыру үшін жиынтық сұранысты көбейтеді. Мемлекеттің бюджеттік саясатының ең бірінші міндеті қауіпті деңгейге жеткен бюджет тапшылығын еңсеру болып табылады. Мемлекеттік бюджеттің жалпы көлемінің 5% шектеріндегі және жалпы ішкі өнімнің 1-2% деңгейіндегі тапшылық қауіпті деп саналмайды. Бірақ, егер бюджет тапшылығы оның көлемінің ондаған пайызын құрап, ЖІӨ-нің 5%-дан артып кетсе, онда бұл бюджеттік саясаттағы ірі ақаулықтарды көрсетеді.[2.12б.]  Мемлекеттің бюджет тапшылығын ақша эмиссиясымен жабуға ұмтылысы инфляцияға жетелейді, ал мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару және сату болашақ борыштарды туындатады, өйткені қағаздарды өтеу және олар бойынша пайыздар төлеуге тура келеді. Сондықтан, мемлекеттік бюджеттің теңгермелігіне қол жеткізу үшін бюджеттік саясат мемлекеттің кірісі мен шығысы саясатымен байланыстырыла жүргізілуі тиіс.                                     Мемлекеттік шығындар саясаты ең алдымен мемлекеттік сектордың сұранысын қанағаттандыруы қажет, яғни бюджеттің шығысы баптарында көрсетшетін мемлекеттік зәру қажеттіліктерді қанағаттандыру ы тиіс.                                   Мемлекеттік кірістер саясаты мемлекеттік бюджетке ақша қаражаттарын келтіретін қолда бар және потенциалды көздерге сәйкес жүргізілуі керек. Мемлекеттік бюджет негізінен салықтық түсімдерден құралатынын ескерсек, онда мемлекеттік кірістер саясаты салықтық саясатпен тығыз байланыста болары даусыз.                                                                                                     Салықтық саясат — салық түрлерін, салық салу объектілерін, салықтык қойылымдарды, салық алу шарттарын, салықтық жеңілдіктерді тағайындаудан көрінетін фискалдық экономикалық саясаттың бір бөлігі. Бұл параметрлерді мемлекеттік реттеудің басты мақсаты салықтан түсетін ақша қаражаттары мемлекеттік бюджетті қаржыландыруға жеткілікті болуы тиіс. Бірақ, бұл арада салықтық және бүкіл фискалдық саясаттың басты қарама­қайшылығымен кездесуге тура келеді.                                                                                             Салықтық ауыртпалық жоғарылаған сайын қайсыбір шектерден бастап оны төлеуге ықтиярлық пен мүмкіндік кеми түседі. Салықтардың жоғарылығы оны қоректендіріп отырған салықтық негізді үгіте бастайды. Сондықтан мемлекеттік салықтық саясаттың негізінде жоғары емес, ұтымды салықтық қойылымдар болуы тиіс.                                                                              Мемлекеттің салықтық саясаты бюджетке түсімдерді қамтамасыз етумен ғана байланысты емес, сонымен бірге құрылымдық-инвестициялык саясат жүргізумен де байланысты. Салықтарды, салықтық қойылымдарды, салықтық жеңілдіктерді реттей отырып мемлекет өндірістің белгілі бір түрлерінің өзін-өзі дамытуға ынталандыруға, тұтыну құрылымына әсер етуге, қаражатты экономика дамуына салуды көтермелеуге мүмкіндіктер жасайды.          Сонымен, фискалдық саясат мемлекеттік экономикалық саясаттың ең қуатты бағыты ретінде, қаржыландырудың, бюджеттеудің, салық салудың әртүрлі құралдарын тиімді қолданады.[3.9б.]                                                                   Қайта қаржыландыру саясаты, оны басқаша есеп саясаты деп те атайды, ұлттық банктің пайыздық қойылым арқылы кредиттік ресурстар көлеміне және тиісінше айналымдағы ақша массасына әсері бар пайыздық саясат болып табылады. Ұлттық банк пайыздың есептік қойылымын тағайындайды да соған сәйкес коммерциялық банктердің вексельдерін қайта есептейді және оларға кредиттер береді. Кеңейтілген мағынада айтатын болсақ коммерциялық банктер ұлттық банктен кредиттік акшаны сатып алады да оны өздерінің қарыз алушыларына қайта сатады, яғни қайта қаржыландыруды жүзеге асырады. Мұның өзі ұлттық банк қаржы рыногындағы кредиттік ақша бағасына ықпал ете алады деген сөз. Бағаны жоғарылату, өзінің есептік қойылымын арттыру арқылы ұлттык банк кредитке сұранысты кідіртеді және айналымдағы ақша массасын қысқартады, ал есептік қойылымды төмендету негізіде ақша массасының көбеюіне ықпал етеді. [12.68б.]                                                                         Қайта қаржыландыру саясаты пайыідыық қойылымдарды, пайыздық саясатты реттеудің құрамдас бөлігі болып табылады және мұны тек қана ұттық және коммерциялық банктер ғана емес, пайызға ақша беретін кез келген кредитор жүргізе алады. Бірақ бұл мемлекеттік монетарлық саясат шектерінен шығып кету болып саналады.                                                                             Ұлттық банк ақша массасын және ақша айналымын мемлекеттік бағалы қағаздарды сатушы, сатып алушы ретінде ашық рыноктағы операциялар арқылы реттеуге мүмкіндік алады. Облигациялар, қазынашылық міндеттемелер түріндегі бағалы қағаздар эмиссиясының өзі мемлекеттік монетарлық саясат актісі ретінде қарастырылады. Мемлекеттік бағалы қағаздардың сату-сатып алуын ашық рынокта ұйымдастыра отырып, ұлттық банк белгілі бір ақша саясатын жүргізеді. Бағалы қағаздарды сату арқылы ұлттық банк айналымдағы ақшаны алып, ақша массасын кемітеді, ал ашық рынокта бағалы қағаздарды сатып алу арқылы ақша массасын көбейтіп, нәтижесінде қосымша эмиссияны жүзеге асырғандай болады.      Мемлекет ұлттық банк арқылы резервтеу саясатын жүргізе отырып, ақша массасы шамасына тиімді әсер ете алады. Ұлттық банк коммерциялық банктерге өз активтерінің белгілі бір бөлігін пайызсыз резерв түрінде ұлттық банкте сақтауға міндеттейді. Мұндай резервтердің нормасы жоғарылаған сайын коммерциялық банктердің өз қаражаттарымен еркін операциялар жүргізу мүмкіндіктері кемиді, яғни ақша массасы азаяды. Резервтеу нормасының кемуі айналымдағы ақша массасының көбеюіне әкеледі.                                                                                       Коммерциялық банктердің ақша ұсынысы ұлттық банк шығаратын ақшаның қолда бар көлеміне тәуелді. Сондықтан ұлттық банк, ол арқылы мемлекет коммерциялық банктердің ақша ұсынысын реттеу мүмкіндігіне ие болады, сөйтіп коммерциялық банктердің қарамағына берілетін ақша массасын өзгерте отырып өтімділікті қамтамасыздандыру саясатын жүзеге асырады.                        Мемлекеттін, фискалдық саясатымен оның монетарлық саясаты тығыз байланысты. Егер фискалдық саясаттың жаратылысының мәні қаржылық­бюджеттік болса, онда монетарлық саясат мемлекеттің ақша саясаты, немесе дәлірек айтсақ мемлеқеттің ақша массасына әсер ету саясаты деуге әбден болады. Сонымен, монетарлық саясат — бұл тікелей мемлекеттік әсермен немесе ұлттық банк арқылы елдегі ақша массасы мен ақша айналымын реттеу болып табылады. Монетарлық саясат ақшаға да, бағаға да ықпал ету арқылы ақша жүйесі мен ақша айналымы қызметін қамтамасыздандырады.                             Өткен ғасырдың 90-шы жылдарының басында қазақстанда жүргізілген рыноктық реформалардың бірінші кезеңін мамандар монетарлық деп атады. Ол уақытта жүргізілген саясат белгілі бір мағынада монетарлық болғаны шындық, өйткені ол саясат бостан (либералды) бағаға, айналымдағы ақша массасын реттеуге, екі деңгейлі банк жүйесіне өтуге негізделді. Бірақ реформаторлардың орталықтандырылған жоспарлауды, басқарудың ұйымдық құрылымдарын, меншіктің формалары мен қатынастарын жаңғырту бойынша іс-әрекеттері сол кезеңдегі жүргізілген саясатты таза монетарлық саясат шектерінен алысқа, автократтық либерализм (бас басына еркінау) аймағына алып кеткен болатын.[3.17б.]                                                                                            Монетарлық саясаттың мұраты фискалдық саясат сияқты шаруашылық жүйесі қызметін тұрақтандыру, орнықтылығы мен тиімділігін арттыру, дағдарысты еңсеру, жұмыспен қамту мен экономикалық өсуді қамтамасыз ету болып табылады.  Дегенмен, фискалдық саясат бюджет және салықтармен байланысты антициклдық сипатта әрекет ететін болса, монетарлық саясат ақша айналымы мен ақша массасын тұрақтандыруға және бағаларды, табыстарды, жалақыны реттеуге бағдарланған. Олай болса монетарлық саясат міндеттерінің де өзіндік сипаты бар. Бұл — бағалар деңгейін тұрақтандыру, инфляцияны жаныштау, ұлттық валютаның ішкі және сыртқы рыноктардағы сатып алу қабілеттілігі мен бағамын қолдау, орнықты ақша айналымын қамтамасыз ету, банктік жүйе арқылы ақша массасын, ақшаға сұраныс пен ұсынысты реттеу. Макроэкономикалық ақша саясаты өзінің монетарлық формасында ең алдымен ақша массасына әсер етуді білдіреді. Егер мемлекет ақша массасын қысқартса, эмиссияны шектесе, кредитке ақша алудың жоғары пайыздық қойылымын ұстап тұрса ақша саясаты қатаң деп саналады. Және керісінше, егер мемлекет ақша массасының көбеюіне ықпал етсе немесе ең ақыры кедергі келтірмесе, жаңа ақша шығаруға тыйым салмаса және кредиттерді арзандатса, онда ақша саясаты жұмсақ, жайлы дел аталады. Өзінің эмиссиялық саясатын мемлекет негізінен ұлттық банк арқылы жүргізеді.        Мемлекеттік монетарлық саясаттың құрамдас бөлігі және сонымен бірге құралы ретінде қайта қаржыландыру саясаты, ашық рыноктағы операциялар, резервтеу, өтімділікті қамтамасыз ету істері танылады.                                                                       Фискалық және монетарлық саясат рыноктык экономикасы бар елдердегі мемлекеттік экономикалык саясатты қолдаушы конструкция болып табылады. Бірақ, экономикалық саясаттың барлық түрлері мен формалары осылармен аяқталмайды. Мемлекеттік экономикалық саясаттың басқа түрлеріне де атап өтейік.                                                                                          Құрылымдық-инвестициялық саясат өндірістің салалық және аймақтық құрылымын қалыптастыру және өзгерту бойынша мемлекеттің іс-әрекет желісін сипаттайды. Құрылымдық-инвестициялық саясаттың көрінісі инновациялық және конверсиялық саясат болып табылады. Инвестициялық саясат — инвестиция көздерін іздестіріп, оларды пайдаланудың ұтымды бағыттарын табу.                                                                                       Әлеуметтік саясат халықты әлеуметтік қорғау, күнделікті өмір сүру деңгейін қолдау. Әлеуметтік саясатқа халықтың табысы мен жалақысын реттеу, жұмыспен қамту т.с.с. жатады.                                Демографиялық саясат тұрғындардың санын, құрылымын, орналасуын, қала және ауыл тұрғындарының арақатынасын реттеу.                                              Миграциялық саясат халықтың көші-қонына ықпал ету, иммигранттар мен эмигранттар ағындарын реттеу.                                                                                     Аймақтық саясат өндіргіш күштерді ұтымды орналастыруды, табиғи байлықты тиімді пайдалануды көздейді.                                                 Институционалдық саясат ескіргенді алып тастап, қолда барды тиімді өзгерту және жаңа еңбек, меншік, қаржы, әлеуметтік институттарды бойынша мемлекет қолданатын шаралар жиынтығы болып табылады.

 

 

1.3Экономиканы фискальдық реттеудің Қазақстандық ерекшеліктері

 

        Фискальдық (салық-бюджет) саясат — бұл үкіметтің халықтың жұмыспен қамтылуын жэне инфляцияға бақылау жасауды камтамасыз етуге бағытталған салық салу, мемлекеттік шығыстар, мемлекеттік бюджет саласыкдағы саясаты. Баска сөздермен айтқанда, салык-бюджет саясаты — бұл мемлекеттік бюджетті жане салық жүйесінің көмегімен экономиканы тұрақтандыруға бағытталған реттеу саясаты.[3.21б.]                                                                                        Салық-бюджет саясаты қаржы саясатының өзекті бөлігі және мемлекеттің экономикалык саясатының қүрамдас бөлігі болып табылады. Салық салу мен мемлекеттік шығыстар саласындағы үкіметтің шаралары экономикалык өсуге, кірістерді бөлу мен кедейшілік деңгейіне аса зор ықпал етуі мүмкін, соның салдарынан олар, әдетте, экономикалық және саяси пікірталастардың ортасында болады.                                                                                                               Салықтар — бұл заңның негізінде коғамдық кажеттіліктерді қаыағаттандыру үшін заңды жэне жеке түлғалардан мемлекет алатын бюджетке міндетті төлемдер. Салыктар кіріс алатын заңды және жеке түлғалардың мемлекеттің қаржы ресурстарын қалыптастыруға қатысу міндеттерін білдіреді.   Салыктар — мемлекеттік бюджет кірістерінің негізгі көзі. Сондықтан бюджеттің кіріс бөлігінің мөлшері елеулі шамада екі шамаға — өз кезегінде төлем қабілеті бар экономикалық агенттердің санымен, мөлшерімен жэне жүмыс істеуінің тиімділігімен айкындалатын салық ауыртпалығы мен салық базасының шамасына тәуелді болады.      Қазақстанда салыктар республикалық және жергілікті болып бөлінеді. Айталық, мысалы, мүнай секторын ұйымдастырудан түсетін түсімдерді қоспағанда, корпоративтік табыс салығы; қосымша құнға сальінатын салық және т.б. республикалық бюджетке, жеке табыс салығы, әлеуметтік салық және басқалары — жергілікті бюджетке түсетін салық түсімдері болып табылады.                                                              Салық саясатын мемлекет салыктық реттеу саласындағы шаралар кешені арқылы жүзеге асырады. Мемлекет салықтарды, олардың ставкалары мен жеңілдіктерді белгілейді, жаңа төлемдер енгізеді, ескілерінің күшін жояды. Салық саясаты мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды іске асыруы мақсатында мемлекеттік бюджетке ақшалай қаражаттың түсуін қамтамасыз етеді.                                                                       Қазақстан Республикасының бюджеті кірістерінің негізгі бөлігін корпоративтік табыс салығы (орта есеппен 31,8%), ҚҚС (22,5%), әлеуметтік салык (16,2%), сондай-ақ жер койнауын пайдаланушылардың өзге де салықтары мен төлемдері (19%) жэне т.б. кұрайды.                                 Экономиканың циклдық өзгерістерінің жігін жаткызуға, яғни кысқа мерзімді кезеңде экономиканы тұрактандыруға бағытталған кез келген тұрактандыру саясаты сиякты фискальдық саясаттын мақсаттары:

тұрақты экономикалык өсуді;

ресурстардың толық бос болмауын;

бағаның тұракты деңгейін ұстау болып табылады.                        

        Фискальдық саясатты Үкімет жүргізеді. Фискальдық саясаттың кұралдары жиынтық сұраныска да (жиынтык шығыстардың шамасына), сондай-ақ жиынтық ұсынысқа да (фирмалардың шығындарының шамасы) әсер етеді.    Бюджеттік саясаттың құралдары болып мемлекеттік бюджеттің шығыстары мен кірістері, атап айтканда, мемлекеттік сатып алу, салыктар, трансферттер әрекет етеді.                                                                             Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының басым міндеттерін шешу мақсатындағы салық-бюджет саясатының тетіктерін жетілдіру мәселелері ел Үкіметінің көптеген нормативтік қүқықтық актілерінде карастырылады. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы Үкіметінің алдына мынадай міндеттер қойылған:                                                               1.Салық-бюджет жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету, фискальдык тәртіпті арттыру, мемлекеттік шығыстардың қалыпты қатаң саясатын жүргізу және ұлттық қордың активтерін тиімді басқаруды жүзеге асыру.                          2.Экономикаға салық жүктемесін оңтайландыруға, салық рәсімдерін оңайлату мен олардың ашықтығын арттыруға бағытталған салық саясатын жүргізу жолымен шаруашылық жүргізуші субъектілердің және халықтың іскерлік белсенділігін өсіруді ынталандыру.                                                      3.Бюджет қаражатын мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясаттың негізгі міндеттерін шешуге жүмсауды камтамасыз ету.

Қойылған міндеттерді шешу үшін 2008 жылы жаңа бюджет және салық кодекстері әзірленді.                                                                                                   Жаңа бюджет кодексі нәтижелерге бағдарланған бюджеттік жоспарлаудың жаңа әдістерін енгізуді, үш жылдық бюджетке көшуді көздейді. Стратегиялық, орта мерзімді және бюджеттік жоспарлауды үйлесімдендіруге және бюджеттік қатынастарды жетілдіруге бағытталған. Ол бюджетті жоспарлаудан, орындаудан, оның мониторингі мен кез келген мемлекеттік орган жүмысының тиімділігін кешенді түрде бағалаудан бастап бүкіл бюджет үдерісін регламенттейді.                                                                                         Мемлекеттік органдардың қызметін мемлекеттік саясаттың басымдықтарына сәйкес бюджет қаражатын формальды түрде игеруден нақты нәтижелер алуға қайта бағдарлау жаңа Бюджет кодексінің орталық идеясы болып табылады. Ол бюджеттік бағдарламалардың әкімшілеріне бюджетті орындау кезінде үлкен дербестікті, атап айтқанда, шығыстардың экономикалық жіктелуі бойынша қаржыландырудың жеке жоспарларын жасау мен өзгерту құқығын береді. Бюджеттің орындалуы бөлігінде сондай- ақ жекелеген рәсімдерді оңайлату көзделеді.                                                                                    Ел экономикасындағы бәсекелік ортаны дамыту мақсатында жаңа Салық кодексі Қазақстанда жекелеген шаруашылық қызметінің субъектілері пайдаланып келген салық жеңілдіктері мен преференциялардың ауқымды бөлігінің күшін жоюды көздейді.                                                                       Жаңа Салық кодексі салықтар мен алымдардың ставкаларын азайтуды көздейді. Корпоративтік табыс салығының (КТС) ставкасы үш жылдың ішінде 2011 жылдан бастап қазіргі деңгейден 2 есе 30%-дан 15%-ға дейін; қосылған кұнға салынатын салық (ҚҚС) — 2009 жылдан бастап 12%-ға дейін азайтылатын болады. ҚҚС-тың өз ставкасының төмендетілуінен басқа, ҚҚС- ты автоматты түрде қайтару жүйесі енгізіледі, бұл алдыңғы қатарлы халықаралық практикаға сәйкес келеді. Алғашқы кезеңдерде мүндай қайтару ірі салық төлеушілерге қатысты болады. Негізінен бұлар шикізаттық компаниялар. Әлеуметтік салықтың регрессивтік шкаласынан 11% ставкасымен жазық шкалаға көшу жүзеге асырылатын болады.[8.5б.]                                                                                  Бүдан басқа, шағын және орта бизнес үшін аванстық төлемдер төлеудің күшін жою, шығындарды ауыстыру мерзімдерін 3-тен 10 жылға дейін үлғайту жоспарлануда. Осы прогрессивтік шаралар бизнес жүргізудің жағдайларын жақсартуға және өндіріске инвестициялардың үлғаюына өз үлесін енгізуге тиіс.  Сонымен бірге салық ауыртпалығын осылай елеулі түрде төмендету мемлекеттің әлеуметтік міндеттемелерін орындауға теріс әсер етпеуге тиіс. Сондықтан Үкімет бюджетінің шығындарын өтеу өндіруші секторға салық жүктемесін ұлғайту есебінен болады.                                                                 Жаңа Салық кодексіне сәйкес барлык салықтық қүқық қатынастары тек заңмен реттелуге тиіс, бүл атап айтканда, жер қойнауын пайдаланушылардың келісім-шарттары салықтық бөлігінің тұрактылығына қатысты. Жер қойынауын пайдаланушылардың арнайы салықтарының жүйесін өзгерту де көзделеді. Роялтидің колданыстағы төлемі пайдалы қазбаларды өндіру салығымен (ПҚӨС) ауыстырылатын болады. ПҚӨС-ті есептеу, өте маңыздысы, әлемдік бағалар бойынша есептелген өндірілетін пайдалы қазбалар көлемінің қүнынан жүргізіледі. Бүдан басқа, мүнай компаниялары шамадан тыс пайда салығы деп аталатын салықты төлейтін болады.                                                               Патенттің негізінде және оңайлатылған декларацияның негізіндегі шағын бизнес үшін арнайы салық режимдері бүрынғы күйінде сақталатын болады. Жаңа Салық кодексі салықтық әкімшілендіруді оңайлатуға бағытталатын болады. Салык есептілігін оңтайландыру, оны үсыну жиілігін кыс карту, салықтық бақылаудың тиімді кұралы ретіндегі тәуекелдерді басқару жүйесін енгізу жөніндегі түтас біркатар бастамалар көзделеді.                             Бюджеттік-салықтық реттеу жөніндегі шаралар жүйесін әзірлеу мәселелері іс жүзінде кез келген ел үшін өткір пікірталастардың дәстүрлі нысанасы болып табылады. Салық салудың жалпы деңгейін томендету мен салық базасын кеңейтуді ынталандыру барынша тиімді және перспективалық шара деп саналады. Алайда халық арасында танымал осы шара үкімет тарапынан әрқашан түсіністік пен қолдау таба бермейді. Оны кабылдау, әдетте, мемлекеттік шығыстарды кейбір қысқартуларды білдіреді, оны қазіргі жағдайларда жүзеге асыру киын, өйткені үкіметтерде әлеуметтік міндеттемелер жүгі жатады.                                                                                                      Баламалы жол — экономикаға өсімнің жаңа импульстерін беруге кабілетті жоғары технологиялы серпінді инвстициялык жобаларды қаржыландыруға бағыттау қажет болатын бақылаудағы ақша эмиссиясының есебінен мемлекеттік шығыстарды үлғайту. Ең ақырында, мемлекеттік шығыстардың өзгеріссіз деңгейі жағдайында салықтық ауыртпалықтың өсуі теория жүзінде тағы бір тәсіл бола алады, алайда бұл жағдайда экономиканың нығыз даудан жалтарып кететін бөлігі ғана тіршілік етуге қабілетті болып қалады. Бюджет болса салық салудың неғұрлым төменгі және қолайлы деңгейі кезінде жиналатындарға қарағанда салық түрінде аздау шаманы алады.                   Табысты бюджет саясатының іргетасы бюджет тапшылығын жай ғана формальды түрде жою емес, сонымен бірге қолайлы инвестициялық және бәсекелік ортаны қалыптастыру, шаруашылық жүргізуші субъектілердің экономикалық белсенділігін арттыруға арналған кедергілерін алу жолымен оны тудыратын проблемаларды шешу болуға тиіс. Бір жағынан мемлекеттік бюджетке ақша ресурстарының қүйылуын ынталандыратын, ал екінші жағынан — мемлекеттің араласуынсыз неғүрлым тиімдірек жүмыс істей алатын ұлттық шаруашылықтың сол салаларын нарыққа беру жолымен мемлекеттік шығыстарды біртіндеп кысқарту үшін алғышарттар жасайтын іс- шаралар кешенін жүзеге асыру кажет.                                                                            Фискальдық саясат саласындағы экономиканың теңгермелі және сапалы өсуі мақсаттарын қол жеткізу үшін Қазакстан Республикасының Үкіметі мыналарды көздейді:

елдің берілген даму параметрлеріне қол жеткізу, сондай-ақ жағдайдың өзгеруіне жедел ден қою максатында фискальдық қүралдарды тиімді пайдалану (бюджеттің шығыстары, салык жүктемесін, ұлттық қордан бөлінетін кепілді трансферттің мөлшерін және бюджеттің тапшылығын және т.б. реттеу);

салық және бюджет заңнамаларын жетілдіру;

негізгі әлеуметтік-экономикалык бағыттар бойынша бюджет шығыстарының айқын басымдықтарын белгілеу;

орта мерзімді кезеңге арналған даму басымдықтарымен өзара байланысты мемлекеттік органдарда стратегиялық жоспарлауды дамыту. Экономикалық өсуді баскаруға көшу жағдайларында экономиканың өсуі бойынша мақсатты қондырғылардың орындалуын қамтамасыз ететін салаларды дамытудың болжанатын параметрлері мен бюджет шығыстарының тығыз байланысы камтамасыз етілетін болады.                                                                       Үкіметтің орта мерзімді фискалдық саясатының 2009 — 2103 жылдарға арналған негізгі бағыттары «Қазақстан Республикасының әлеуметтік- экономикалық дамуы мен бюджеттік параметрлерінің 2009 — 2013 жылдарға арналған болжамы» деп аталатын ерекше қүжатта ұсынылған. Ондағы арнайы бөлім салык-бюджет саясаты мәселелеріне арналған. Үкіметтің орта мерзімді фискалдық саясатын бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган, ал жергілікті деңгейде — бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жыл сайынгы жолдауларын ескере отырып, Бюджет және Салық кодекстеріыің, Үкімет бағдарламасының және елдің басқа да стратегиялық және бағдарламалық кұжаттарының негізінде әзірлейді.[16.110б.]

Кесте1                                                                                                        Қазақстан Республикасы республикалык бюджеті шыгыстарының «Қазақстан-2030» стратегиясыньщ ұзақ мерзімді басымдықтары бойынша шығыстарының көлемі, млрд теңге*

	2007-жыл	2008- жыл	2009-жыл	2010жыл
Кәсіби мемлекет	148,7	183,8	281,7	405,2
Ұлттық кауіпсіздік	197,6	245,1	347,6	377,2
Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі және әл- ауқаты	499,6	670,1	845,1	1 081,7
Шетел инвестициялары мен ішкі жинақталымдардың деңгейі жоғары ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалык  өсу	241,0	267,0	325,3	629,4
Энергетикалық ресурстар	24,1	29,7	37,8	53,1
Инфрақұрылым, әсіресе көлік және байланыс	90,9	124,5	161,4	236,1

        Кестеде көрсетілгендей орта мерзімді кезеңде жүргізіліп жатқан мемлекеттік шығыстар саясаты әлеуметтік-экономикалық саясаттың ұзақ мерзімді жэне орта мерзімді басымдықтарына сәйкес мемлекеттік міндеттемелердің толық орындалуын камтамасыз етуге, әрбір мемлекеттік органның стратегиялық жоспарлау сапасын жаксарту жэне өнімді емес шығыстарды кыскарту есебінен оларды тупкі нэтижелерге бағдарлай отырып, бюджет шығыстарының тиімділігін арттыруға бағытталатын болады.                 2009 — 2011 жылдары мемлекеттік бюджеттің шығыстары басымдықты тәртіппен:

әлеуметтік саланы жэне адами капиталға инвестицияларды дамытуға;

индустриялық-инноваииялық дамытуға және серпінді жобаларды іске

асыруға;

аграрлық секторды дамытуға жәрдемдесуге:

стратегиялық инфрақүрылымды дамытуға;

экономикалық өсудің өңірлік орталыктарын қалыптастыруға бағытталатын болады.                                                                                                           Тұракты экономикалық өсуді қамтамасыз ету, бизнестің бәсекеге қабілеттілігін ынталандыру, бизнестің «көлеңкеден» шығуы және салықтық әкімшілендіруді одан эрі жетілдіру үшін мемлекеттің 2009 — 2013 жылдарға арналған салық саясаты мыналарға бағытталатын болады:                                            —  елдің бәсекеге қабілеттілігін күшейтуге мүмкіндік беретін бәсекелі салық жүйесін қүру;

салық жүйесін Қазақстан дамуының жаңа кезеңінің міндеттеріне сәйкес келтіру, бұл экономиканы жаңғыртуға және оны әртараптандыруға ыкпал етуге тиіс;

        жеңілдіктерді оңтайландыру және тиісінше экономиканың шикізаттық емес секторына салық жүктемесін азайту, заңды тұлғаларға салық салуды халықаралық стандарттарға сәйкес келтіру;

қосылған қүн салығын алдыңғы қатарлы әлемдік практикаға сәйкес келтіру;

импортқа және ішкі өндіріске арналған акциздердің ставкаларын бір ізге түсіру;

жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу жүйесін реформалау;

әкімшілдендіру рэсімдерін оңайлату, салық қызметтерінің сапасын және салық рәсімдерінің ашықтығын арттыру, салық есептілігінің мөлшерін қысқарту, салық тексерулерін тәртіпке келтіру.

Орта мерзімді кезеңдегі бюджет саясаты бюджеттік жоспарлаудағы жаңа тәсілдер ескеріле отырып, жүргізілетін болады. Тұтастай алғанда экономикаға ынталандырушы әсер ететін бюджет шығыстарын шектеуді емес, оларды өсіруді көздейтін мемлекеттік шығыстардың қалыпты саясаты жүзеге асырылатын болады.        2009-2013 жылдарға арналған шығыстар саясаты мынадай бірқатар шектеулер ескеріле отырып айқындалатын болады; бюджет шығыстарының теңгерімділігін қамтамасыз ету; ішкі нарықты борыштық қүралдардың жеткілікті деңгейімен қамтамасыз ететін мөлшердегі бюджет тапшылығын өтеуге бағытталатын қарыз алуларды жоспарлау; елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының басым бағыттарының бірінші дәрежелі рөлі.                                                                                                            Қазақстан Республикасы Үкіметінің бюджет тапшылығын қаржыландыру саласындағы саясаты елдің борышын басқарудың бірыңғай және тиімді жұмыс істейтін жүйесін қүруға бағытталады.

Мемлекеттік және жалпы сыртқы борышты басқару жөніндегі түжырымдамаға сәйкес Үкімет мемлекеттік сыртқы борышты баскару деңгейін арттыруға бағытталған шараларды қабылдайтын болады.

        Ал Қазақстан Республикасының ұлттық қорының қаражатын калыптастыру мен пайдаланудың орта мерзімді перспективаға арналған тұжырымдамасына сәйкес үкіметтік карыз алу саясаты ұлттық қор активтерінің нарықтық құнына кепілдендірілген борышты ескереотырып, үкіметтік борышты 50-70-пайыздық қатынасқа қол жеткізуге бағдарланатын болады. Еліміздің нарықтық экономикаға өтуіне байланысты экономиканың тиімді және түрақты дамуын қамтамасыз ету үшін елдегі ақша қатынастарын, оның қүнсыздану дәрежесін, ақшалардың және несиенің айналысын, олардың көлемін, банк және қаржы жүйелерінің қызметтерінің тиімді жүргізілуін, сондай-ақ тұрақты дамуға бет алуын реттеу қүралдары мен саясаттарын үтымды жүргізу мемлекеттің және қаржы саласының негізгі міндеті мен мақсаты болып табылады. Осы аталған экономика салаларын реттеудегі кең қолданылатын саясаттардың бірі Қазақстан Республикасының ұлттық банкі жүргізетін ақша-несие саясаты болып табылады.        Қазақстан ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және жүзеге асыратын басты орган болып табылады. Ақша-несие саясатының экономикалық маңызы бұл саясат нарықтық экономиканы реттеудегі өте тиімді мемлекеттің реттеу және дамыту саясаты болуында.                                                                                    Ақша-несие саясаты — бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемін, сыйақы мөлшерлемесін өзгертуге, жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегі субъектісі — ұлттық банк болып табылады. Ал ақша-несие саясатының ұлттық банк тарапынан реттеу объектілеріне экономикадағы қолма-қол және қолма-қол акшасыз жиынының жиынтығы жатады.         Шаруашылық жағдаятына байланысты ақша-несие саясатының екі түрібар:        1.рекстрикциялық ақша-несие саясаты;                                             2.экспагіциялық ақша-несие саясаты.                                  Рекстрикциялық ақша-несие саясаты — коммерциялық банктердің несиелік операциялар колемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге, сондай- ақ сыйақы мөлшерлемесінің деңгейін арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.     Экспанциялық ақша-несие саясаты — несие беру көлемін кеңейтумен, айналымдағы ақша жиынының өсуіне бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы мөлшерлемесінің төмендеуіне байланысты сипатталады. Ақша саясатының қүралдарын төмендегідей топтастыруға болады: Ақырғы мақсат:                              а)  экономиканың өсуі;                                                                                             э)  толық жүмысбастылық;                                                                              б)  бағаны түрақтандыру;                                                                                  в)  төлем балансын түрақтандыру. Аралық мақсат:                                              а)  ақша жиыны;                                                                                         ә) пайыз мөлшерлемесі                                                                             б)  айырбас курсы.                                                                           Құралдары:

        а) несие берудің лимиті, пайыз мөлшерлемесін тікелей реттеу;

        э) міндетті резервтер нормасының өзгеруі;

        б) есептеу мөлшерлемесінің өзгеруі;

        в) ашық нарықтағы операциялар.

Тікелей (а) және жанама (ә,б,в) қүралдарының арасында айырмашылықтар бар. Жанама қүралдарды тиімді пайдалану ақша нарығынаң дамуымен тығыз байланысты. Нарықтық экономикада әсіресе алғашқы өзгерістер кезеңінде, тікелей және жанама қүралдар пайдаланылады, соңғылары алғашқыларын ығыстырады.                                                                                          Қазақстан ұлттық банкі операциялар бойынша ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін, сол сияқты басқа да мүдделендіру мөлшерін белгілейді. Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін ақша нарығының жалпы жағдайына несие бойынша сұраныс пен ұсыныска, инфляция деңгейіне байланысты белгілейді. Қазақстан ұлттық банкі мүдделендіру мөлшерлемесі саясатын мемлекеттік ақша-несие саясаты жүзеге асырылатын аумақтағы нарықтың мүдделендіру мөлшерлемесіне эрекет ету үшін пайдаланады.

 

Сурет-1-Банктердің инвестицияларды қаржыландыру көздерін бағалау*

 

2011ж. 1-тоқсанда кәсіпорындардың  инвестицияларды қаржыландыру үшін банктердің кредиттерін пайдаланған кәсіпорындардың саны ұлғайды (4,2% дейін), осы уақытта кәсіпорындардың осы мақсаттарға меншік қаражатын пайдалануы азайды (55,2%-ға дейін). 2010ж. 1-тоқ.  қатынасы бойынша кәсіпорындардың инвестициялық белсенділігі біршама ұлғайды.

        Жоғарыда атап өткеніміздей соңғы жылдардағы ақша-несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляцияны төмендету және теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз етуді қолға алу. Бұл мақсатты орындауда Қазақстан Республикасының ұлттық банкі бүгінде қатаң ақша-несие саясатын жүргізуде. Нысанаға алатын ақша базасы келесідей ақша-несие саясатының негізгі қүралдарының көмегімен реттеледі:

Қайта қаржыландыру мөлшерлемесі: ресми мүдделендіру мөлшерлемесі деңгейін белгілеу;                                                                                 Қазақстан ұлттық банкі жинақталатын ең төменгі міндетті резервтер нормасын белгілеу, оның ішінде сырттан тартылған қаражаттарды мерзіміне, көлеміне және түрлеріне байланысты жіктеу;

Мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сату бойынша ақша нарығындағы операцияларды жүргізу, осы операция негізінде айналыстағы ақша жиынын реттеу;

     Банктерге және үкіметке, экономикалық қүрылым салаларына несиелер беруді тиімді жүргізу;

 Валюталық нарықтағы басқыншылык, яғни ұлттық банктің шетел валюталарын өзі ең бірінші сатып алуы және осы арқылы валюталық бағам мен толем балансын реттеп отыру;

Кейбір жағдайларды несиелік операциялардың жекелеген түрлерінің деңгейі мен көлеміне тікелей сандық шектеулер енгізу;

Ресми есепке алу (дисконттық) мөлшерлемесі.

Соңғы мақсаттар жалпы экономикалық саясаттың, сонымен қатар қазыналық, валюталық, сыртқы сауда, қүрылымдық және басқа да саясаттарды ескере отырып, несие-ақша саясаты жоғарыда аталған саясаттардың бір бағыты ретінде қарастырылады.                                                                     Аралық мақсаттар нарықтық жағдайда тікелей орталық банктің жанама қүралдары арқылы жүзеге асырылады. Қазақстан ұлттық банкі операциялар бойынша ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін, сол сияқты басқа да мүдделендіру мөлшерін белгілейді. Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін ақша нарығының жалпы жағдайына несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейіне байланысты белгілейді. Қазақстан ұлттық банкі мүдделендіру мөлшерлемесі саясатын мемлекеттік ақша-несие саясаты жүзеге асырылатын аумақтағы нарықтың мүдделендіру мөлшерлемесіне әрекет ету үшін пайдаланады.                                                                                    Қазақстан ұлттық банкі пайыз саясатының басты мақсаты — айналыстағы теңге деңгейін көтере отырып, несиеге деген сүранысты азайту, соның нәтижесінде ақша жиыны және инфляцияның өсуін төмендетуді қамтамасыз ету болып табылады. Жоғары пайыз мөлшерлемесі, шын мәнісінде пайыз үшін төлемдер өз кезегінде шығынның көлемін қүрайды. Демек, жаңа пайыз саясаты алдағы уақытта немесе белгілі бір уақыт аралығында өзінің нәтижелеріне қол жеткізуі тиіс. ұлттық банктің мүдделендіру мөлшерлемесі ақша нарығындағы қаржылық операциялардың барлық түрлеріне пайыз мөлшерлемесінің белгілеу базасы ретінде қызмет етіп отырады.[16.48б.]                                                 Қазақстандағы инфляциямен күресудің тағы да бір маңызды факторы шетел валютасына деген артық сұранысты төмендету болып табылады. Өткенге оралатын болсақ, теңгені енгізгеннен кейінгі жарты жылдай уақыт ішінде, валюталардың бағамдық айырмасы есебінен алып-сатарлық табысқа қол жеткізу мүмкіндігінің салдарынан банктің қысқа мерзімді капиталдары ссудалық нарықтан валюталық нарыққа ауысып кетті. Айырбас бағамы анықталатын сыртқы көрінісі мен ішкі құны арасындағы шекті қатынастың бұзылуы, ұлттық валютаның тұрақсыздығын одан сайын арттыра түсті.                   Қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің шамасы ақшалай каражаттарға деген сұранысқа және инфляция деңгейіне байланысты келеді. ұлттық банк мүдделендіру мөлшерін реттеу арқылы республикамыздағы ақша жиынының шамасына әсер етеді және несиеге деген сұранысты арттыруға немесе қысқартуға мүмкіндік жасайды. Ресми пайыз мөлшерлемесінің деңгейі екінші деңгейдегі банктер үшін, ұлттық банк саясатының ақша жиынына бақылау жасау шегіндегі негізгі бағыттарын сипаттайтын басты бір көрсеткішті білдіреді.   ұлттық банктің ресми пайыздары, оның тікелей бақылауына жатпайтын несиелік ресурстар нарығының шартына сай банктер дербес белгілейтін нарықтық пайыз мөлшерлемесіне жанама түрде ықпал етеді. Соның негізінде сұраныс пен үсынысқа байланысты саудада белгіленетін ұлттық банктің қысқа мерзімді шоттары бойынша, банкаралық несиелер және мемлекеттік қысқа мерзімді несиелер бойынша пайыз мөлшерлемелері жыл бойына ұлттық банктің мүдделендіру мөлшерлемесінің өзгеруіне байланысты төмендеп отырған. Пайыздың нақты бейнелері, өз кезегінде инвестициялау үшін әлуеттік ресурс болып табылатын депозиттердің несиелік мекемелерге ағылуын арттыра түсті.         Ақша нарығындағы тепе-теңдікті қамтамасыз етуде, банктерге берілетін несие көлемін реттеуде және олардың міндеттемелері бойынша төлемсіздікті төмендетуде, сол сияқты банктің салым иелері мен акционерлерінің мүдделерін қорғау мақсатында ұлттық банк ең төменгі резервтік талаптар механизмін қолданады.                                                    ұлттық банк екінші деңгейдегі банктер үшін, олардың нормативтерді орындауына байланысты ең төменгі резервтік талаптарды орындау барысында банктерге келесідей екі тәсілді қолданады:                                                          1) міндетті резервтеу;                                                                                2) резервтеудің баламалы тәртібі.                                                    Орталық банк неғұрлым міндетті резервтердің нормасын жоғары тағайындаған сайын, коммерциялық банктердің операцияларды жүзеге асыруға пайдаланатын қаражаты аз болады. Резерв нормасының өсуі ақша мультипликаторын төмендетіп, акша жиынының азаюына алып келеді. Сонымен Орталық банк міндетті резервтер нормасын озгерте отырып , ақша ұсынысының динамикасына әсер етеді.                                                      Ақша-несие саясаты арқылы реттеудің бірі есеп мөлшерлемесін өзгерту. Мүндай тіркеу мөлшерлемесін пайдаланатын Орталық банк коммерциялық банктерге несие береді. Егерде есеп мөлшерлемесі өсетін болса, онда Орталық банктен қарыз алу азаяды, демек коммерциялық банктің қарыз беру операциялары азаяды және коммерциялық банктер қымбат несие алғаннан соң, қарыз пайыз мөлшерлемесін өсіреді.                                                          Қазақстан экономикасындағы ақшаның қүнсыздану қарқынының осуі негізінен ұлттық экономиканың әлі де болса шикізаттық бағытта болуы, яғни шикізаттық ресурстар экспортынан ғана биылғы жылы толем балансы оң болып отыруы және соңғы 5-6 жылда экономиканың қарқынды өсуі, халықтың табысының көбеюі және олардың түтыну қабілетінің артуы болып отыр. Ал осы сұранысты қанағаттандыру қабілетін негізінен отандық өнімдердің үлесінің шамалы болуы, шетелдік өнімдер импортының жоғары болуы, отандық өңдеу өнеркәсібі салаларының дамымауы есебінен инфляция деңгейін таргеттеу саясаты түрақтандырудың өзі қиынға түсіп отыр. Бүған жауап ретінде соңғы 2-3 жылдағы инфляция қарқынының ақырындап өсіп келе жатқандығын айтсақ болады. Егер экономика осы қарқында дами беретін болса, экономиканы реттеу қаржы саласының ғана қолында болып, оның басты негізі өндіріс саласын тиімді дамытпасақ алдағы жылдары инфляциялық толқулардың орын алуы мүмкін.                                                                                                 Осыған байланысты еліміздегі ақша-несие саясатының 2003-2006 жылдарға арналған негізгі міндеті ұлттық банктің тікелей араласуын, яғни ұлттық банкті тәуелсіз орган ретінде қаржы рыногындағы монополияға айналдыру арқылы қатаң ақша-несие саясатын жүргізуді қолға алып отыр.Инфляциялық түрақтылықты және оның төменгі деңгейін сақтау үшін ақша- несие саясатын жүзеге асырып, ал еліміздің Үкіметі ұлттық экономиканы шикізаттық экономикадан алып шығатын 2003-2015 жылдарға арналған индустриялық-инновациялық стратегияны жүзеге асыруда.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.Ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеудің басымдықтары

 

2.1.Дағдарыстан кейін ұлттық экономиканы қалпына келтіру шараларын сараптау                                                                                                             Әлемдік экономикадағы дағдарыс көріністерінің салдарынан бүгінгі таңда бәсекеге қабілетті кәсіпорындардың бір бөлігі кредиттерді және облигациялық қарыздарды өтеуде және оларға қызмет көрсетуге байланысты қиындықтарға ұшырап отыр, бұл банкроттық, кредит берушілер, инвесторлар мен контрагенттер алдында міндеттемелерді орындамау, салықтық міндеттемелерді орындамау қаупін туындатып, банктердің несие қоржынына теріс әсер етеді.[5]         Өз кезегінде банк активтері сапасының нашарлауы құрылатын провизиялар көлемінің, шығындардың, капиталға қысымның өсуіне және соның салдарынан нақты секторға кредит беру мүмкіндігінің қысқаруына әкеп соқтырады, бұл нәтижесінде экономиканың өсімін тежейді.                           Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 2011 жылғы 11 ақпанда «Нұр Отан» ХДП-ның ХІІІ съезіндегі өзінің сөзінде нақты және қаржы секторларының орын алып отырған проблемалары туралы атап өтті және Қазақстан Республикасының Үкіметіне Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкімен және Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігімен бірлесіп, дағдарыстан кейінгі қалпына келтіру бағдарламасын әзірлеуді тапсырды.       Мемлекет басшысы осы мәселені шешу екі бағыт бойынша – бәсекеге қабілетті кәсіпорындарды сауықтыруға көмек көрсету және қаржы жүйесін сауықтыру арқылы жүзеге асырылуы тиіс деп айқындап берді.                           Сондықтан Экономиканы дағдарыстан кейін қалпына келтіру бағдарламасында бәсекеге қабілетті кәсіпорындарды сауықтыру жөніндегі және Қаржылық тұрақтылық және қаржы нарығын дамыту жөніндегі кеңес шеңберінде Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігімен бірлесіп әзірлеген қаржы жүйесін сауықтыру жөніндегі екі бөлік көзделеді.     Осы Бағдарлама берешегі 4,5 миллиард теңгеден асатын бәсекеге қабілетті кәсіпорындарды сауықтыру мақсатында әзірленді.    Берешегі осы сомадан кем болатын бәсекеге қабілетті кәсіпорындар Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 13 сәуірдегі № 301 қаулысымен бекітілген «Бизнестің жол картасы 2020» бағдарламасы  шеңберіндегі мемлекеттік қолдауды пайдалана алады.   Қаржы жүйесін сауықтыру үшін кредиттік портфель сапасын сауықтыруға, Қазақстан экономикасына кредит берудің тұрақты өсуін қамтамасыз ететін ең үздік халықаралық тәжірибеге сәйкес меншікті капиталдың жеткілікті болуы жөніндегі талаптарды жақсартуға бағытталған шаралар кешені қабылданатын болады.                                                                                                         Мемлекет басшысы кәсіпорындарды сауықтырудағы мемлекеттің қолдауы уақытша шара болып табылады және кәсіпорындардың өсу стратегиясына көшуі үшін көрсетіледі деп айқындады. Сондықтан Бағдарламаға ену мүмкіндігі 2011 жылмен шектелген.                                                   Кейіннен өзінің төлем қабілеттілігін қалпына келтірген кәсіпорындар «Өнімділік 2020» бағдарламасына және Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 958 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасын үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі 2010 – 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламаны іске асыруға қатыса алады.        Бағдарламаның қолданысы кәсіпорындарды сауықтыру кезінде тараптардың еріктілігі, тепе-тең қатысуы, айқындылық, жариялылық,  сондай-ақ тиімділік пен жүйелілік қағидаттарына негізделген.

Тараптардың тепе-тең қатысуы кәсіпорынды сауықтыру жөніндегі іс-шаралар кредит берушілердің, меншік иелері мен мемлекеттің бірлескен және көрсетілетін қолдау көлемімен мөлшерлес күш-жігерімен жүзеге асырылуға тиіс екенін білдіреді.        Айқындылық қағидаты Бағдарламаға қатысушыларды іріктеу рәсімдері мен нәтижелерін баяндаудың анықтығына және Бағдарламаның іске асырылуы үшін мемлекеттік және өзге органдардың Қазақстан Республикасы Үкіметінің алдында есеп беруіне негізделеді.                Жариялылық қағидаты қызметтік, коммерциялық немесе заңмен қорғалатын өзге де құпия режимді қамтамасыз етуді ескере отырып, мемлекеттік органдардың қызметіндегі барынша ашықтықты және мемлекеттік қолдау нәтижелерін міндетті түрде жариялауды білдіреді.                                    Тиімділік және жүйелілік қағидаты мемлекеттік қолдау сауықтыру жоспарында айқындалған мерзімге сәйкес оң нәтиже межеленген кезде ғана ұсынылатынын білдіреді.     Бағдарламаға «Жеке кәсіпкерлік туралы» Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 31 қаңтардағы Заңының ережелеріне сәйкес орта және ірі кәсіпкерлік субъектілері болып табылатын, қызметін өндіруші өнеркәсіп салаларында жүзеге асыратын, сондай-ақ алкоголь және темекі өнімін өндіретін кәсіпорындарды қоспағанда, жүйе құрушы болып табылатын кәсіпорындар қатыса алады.                                                  Мемлекет, ұлттық басқарушы холдингтер, ұлттық холдингтер, ұлттық компаниялар қатысатын заңды тұлғалар және олар бақылайтын заңды тұлғалар, сондай-ақ шет елдер қатысатын заңды тұлғалар Бағдарламаға қатысушы бола алмайды.        Бұл ретте қаржы ұйымдарымен қаржыландыру туралы келісімдер жиынтығында 4 500 000 000 (төрт миллиард бес жүс миллион) теңгені құрайтын немесе одан асатын  және олар бойынша болашақта оларды қайта құрылымдаусыз орындау проблемалы болып есептеледі деген негіздер бар сомаға 2011 жылғы 1 қаңтардан кешіктірмей жасалуы тиіс.                                 Егер кластерлік қағидат бойынша холдинг құрамына жоғарыда көрсетілген критерийлерге сәйкес келетін кәсіпорын кірген жағдайда Бағдарламаға холдинг тобы қатысады.                                                                                                Бағдарламаға 2011 жылғы 1 қаңтарға дейін «Банкроттық туралы» Заңға сәйкес сот шешімінің негізінде оңалту рәсімі қолданылған, жоғарыда көрсетілген талаптарға сәйкес келетін кәсіпорындар қатыса алады.         Бағдарламаны сараптау үшін пайдаланылған ұғымдар мен терминдер келесідей:        Сауықтыру кеңесі – мүдделі мемлекеттік органдардың, үкіметтік емес ұйымдардың, сондай-ақ «Нұр Отан» халықтық-демократиялық партиясы өкілдерінен тұратын және Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімімен қалыптастырылған консультациялық-кеңесші орган. Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі Сауықтыру кеңесінің төрағасы болып табылады. Сауықтыру кеңесінің қызметі Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітетін Сауықтыру кеңесі туралы ережемен реттеледі. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Сауықтыру кеңесінің жұмыс органы болып табылады.                                                                                                     Салалық органдар – Қазақстан Республикасы Экономикалық даму және сауда министрлігі, Қазақстан Республикасы Индустрия және жаңа технологиялар министрлігі, Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі, Қазақстан Республикасы Көлік және коммуникация министрлігі, Қазақстан Республикасы Туризм және спорт министрлігі, Қазақстан Республикасы Байланыс және ақпарат  министрлігі, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі, Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан Республикасы Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері агенттігі және басқалар.                                          Сауықтыру жоспары – іске асыру мерзімін, қол жеткізілетін нәтижелер мен ресурстарды, сондай-ақ ықтимал тәуекелдерді көрсете отырып, қолданыстағы кәсіпорынның төлем қабілеттілігін қалпына келтіру және жұмыс орындарын сақтау мақсатында кредит берушілер мен кәсіпорындардың меншік иелері, сондай-ақ мемлекет тарапынан тепе-тең негізде жүзеге асырылатын қолдау шараларын қолдану кезінде кәсіпорынды сауықтыруға бағытталған өзара байланысты іс-шаралар кешені.                                                                          Кредит берушілер комитеті – еңбекақы төлеу, Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдар жөніндегі кредит берушілердің, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер жөніндегі кредит берушілердің өкілдерінен, кредит беруші – мемлекеттік материалдық резервті басқару жөніндегі уәкілетті органның, сондай-ақ кәсіпорынға талап қою сомасы неғұрлым көп кредит берушілердің өкілдерінен қалыптастырылған алқалы орган.                                                                                                    Консультанттар – әлеуетті қатысушылардан және олардың кредит берушілерінен және меншік иелерінен тәуелсіз, сауықтыру жоспарын әзірлеу үшін Кредит берушілер комитеті таңдаған адамдар.                                          Уәкілетті орган – Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі.           Сауықтыру – кәсіпорынның төлем қабілеттілігін қалпына келтіру.                 Кәсіпорын – акционерлік қоғам, жауапкершілігі шектеулі серіктестік ұйымдық-құқықтық нысанындағы кәсіпкерлік субъектісі.                               Холдинг – ұйымдық-құқықтық нысанына қарамай, басқа кәсіпорындар акцияларының бақылау пакеттері мен қатысу үлестерін меншік құқығында иеленетін кез келген кәсіпорын.                                                                          Әлеуетті қатысушы – Бағдарламаға қатысуға құқығы бар және Бағдарламаға қатысушыларды іріктеуге қатысуға ниет білдірген кәсіпорын.     Әлеуетті қатысушының өтініші – Сауықтыру кеңесінің жұмыс органы белгілеген нысанға сәйкес әлеуетті қатысушы толтыратын құжат.                 Сауықтыру кеңесінің қорытындысы – әлеуетті қатысушыны сауықтыру жоспарын талдауға негізделген және оны негізге алған Сауықтыру кеңесінің әлеуетті қатысушыны Бағдарламаға қосу не қоспау туралы шешімі.          Қатысушы – Сауықтыру кеңесінің оң қорытындысын алған әлеуетті қатысушы.        Стратегиялық инвестор:                                                           сауықтыру жоспарымен корреспонденцияланатын жеке инвестициялық бағдарламаны іске асыру шарттарында дауыс беретін акциялардың және/немесе акционерлік қоғамның дауыс беретін акцияларының кемінде он пайызын құрайтын сауықтыру жоспарын іске асыру шеңберінде шығарылған акциялар пакетінің он және одан асатын пайызын сатып алуға мүдделі инвестор;         Жеке инвестициялық бағдарламаны іске асыру және/немесе серіктестіктің жарғылық капиталына қосымша салым енгізу шарттарында жарғылық капиталдың 10 және одан астам пайызы мөлшерінде жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің қатысу үлесін сатып алуға мүдделі инвестор.                    Мониторинг жөніндегі консалтингтік компаниялар – қатысушыларды сауықтыру жоспарларын іске асыру мониторингін жүзеге асыру үшін Уәкілетті орган тартатын және уәкілетті орган бекіткен біліктілік талаптарына сәйкес келетін компаниялар.        Сараптау қорытындылары – кәсіпорындардың Бағдарлама талаптарына сәйкестігіне салалық органдардың қорытындылары.        Субсидиялау жөніндегі оператор – Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындаған ұйым, оған:                                                                                  қаржы ұйымдарына кредиттер және/немесе лизингтік операциялар бойынша пайыздық ставканы субсидиялау шеңберінде ақша қаражатын, Қазақстан қор биржасында орналастырылған облигациялар бойынша купонды аудару;                                                                                                 пайыздық ставканы субсидиялау бөлігінде Бағдарламаны іске асыру мониторингі жөніндегі міндеттер жүктелген.                                           Дағдарыс жағдайында мемлекет өзіне экономикалық үдерістерді тұрақтандырушы рөлін қабылдады, екінші деңгейдегі банктерге, шағын және орта бизнес субъектілеріне, құрылыс саласы компанияларына айтарлықтай қаржылық қолдау көрсетті.                                                                                            Мемлекеттік қолдау шараларын іске асыру үшін қомақты бюджет қаражаты және Ұлттық қор қаражаты оқшауландырылды.                                   Тұрақты жұмыс орындарының жұмыс істеп тұрғандарын сақтау және жаңаларын құру, сондай-ақ экономиканың шикізаттық емес секторларында өңірлік кәсіпкерліктің орнықты және теңгерімді өсіуін қамтамасыз ету мақсатында «Бизнестің жол картасы 2020» бағдарламасы шеңберінде мынадай:        жаңа бизнес-бастамаларды қолдау;                                                   кәсіпкерлік секторды сауықтыру;                                                             Экспортқа бағдарланған өндірістерді қолдау бағыттары бойынша банктің сыйақы ставкасын субсидиялау арқылы шағын және орта бизнес субъектілеріне қолдау көрсетіледі. Сонымен бірге, екінші деңгейдегі банктердің ақпараты бойынша әлемдік қаржы-экономикалық дағдарыстың салдарынан орта және ірі кәсіпкерлік субъектілері болып табылатын жекелеген кәсіпорындар да кредиттерді өтеуге және оларға қызмет көрсетуге байланысты қиындықтарды сезініп отыр.                                                                                       Қалыптасқан ахуал банктерге бұрын мемлекет көрсеткен қолдауға қарамастан, олардың несие қоржынына, сондай-ақ облигациялық қарыздарға қызмет көрсетуге және салық міндеттемелерін орындауға теріс әсер етуі мүмкін.    Бұл кәсіпорындардың көпшілігінің Қазақстан экономикасы үшін маңызды мәні бар екенін, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 958 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасын үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі 2010 – 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламаны іске асыруға қатысатынын атап өткен жөн.  Әлемдік тәжірибені талдау көрсетіп отырғандай, қаржы-экономикалық дағдарыстардың салдарын жою мемлекет тарапынан ауқымды қолдаумен сипатталады.                                                                                                 Мәселен, Түркияда 2001 жылғы ақпанда басталған қаржы-экономикалық дағдарыс 1990 жылдар ішінде болған дағдарыстардың тұтастай легімен салыстырғанда ең ауыры болды және экономикаға анағұрлым нұқсан келтірді. Нәтижесінде мемлекетке қомақты қаражат жұмсай отырып, 21 жеке банкке интервенцияны жүзеге асыруға және 4 ірі мемлекеттік банкті қайта құрылымдауды жүргізуге тура келді. Реформа басында корпоративтік берешек еленбеген еді, бірақ шетелдік валютада қарыздары бар ірі түрік корпорациялары дағдарысқа жауап ретінде түрік лирасының өте құнсыздануы салдарынан ауыр жағдайда қалды.    Осылайша, түрік үкіметіне корпоративтік сектор берешегінің проблемасын ерікті қайта құрылымдау бағдарламасын жүзеге асыру жолымен шешуге тура келді. Банктер мен компаниялар арасындағы қайта құрылымдаудың бейресми рәсімі немесе соттан тыс әлемдік мәмілелер дауаларды шешу бойынша ең табысты және кеңінен қолданылатын әдістер болып табылады.                                                                                            Ерікті қайта құрылымдау бағдарламасының сипаттамалары:                    негізгі кредит берушілердің соттан тыс қайта құрылымдауды жүргізу мүмкіндігін қарастыруға әзірлігі;                                                                          кредит берушілер компанияның ұзақ мерзімді тыныс-тіршілігіне қатысты тәуелсіз сараптамаға бастамашылық ете алады;                                      сараптама кезінде кредит берушілер компанияға өз қызметін қалыпты режимде жүзеге асыру мүмкіндігін бере отырып, өнім берушілер мен клиенттердің сенімділігін қолдайтындай дәрежеде қолдау көрсетуге және өндіріс үдерісіне араласпауға келісім білдіреді;                                                             тәуелсіз сараптама нәтижелеріне негізделе отырып, компанияның негізгі кредит берушілері ұзақ мерзімді қолдаудың шарттары мен қажеттілігін бірге шешеді;                                                                                                      үдерісті жылдамдату үшін жетекші банкті және кредит берушілер комитетін құруға болады;                                                                                   бір санаттың ішіндегі кредит берушілер арасында шығындарды тең дәрежеде бөлу талаптарының бастапқылығын тану;                                                  Егер кредит берушілер компания ұзақ мерзімді перспективада шын мәнінде өміршең деп анықтаса, олар пайыздың мерзімін ұзарту, кредиттің кезеңін ұзарту, одан әрі қаржы беру немесе компанияның үлесін сатып алу сияқты неғұрлым ұзақ мерзімді қаржылық қолдау шараларын ұсына алады.     Сол уақытқа капиталдандырылған банктердің банктерді қайта капиталдандыру және барлық провизиялық кредиттерді жинақтау үшін қажетті бастамалары болуы тиіс болатын. Банктер сондай-ақ одан әрі ұзарту мүмкіндігімен үш жылға арналған Бағдарламаның бір бөлігі болған салықтық жеңілдіктерді пайдалана алды.        Дағдарыстан бұрын Қазакстан бұл дүниежүзілік капитал үшін «тыныш аймак» болып қызмет етеді деп саналып келген. Алайда шын мәнінде, үкімет пен ұлтгык банктің қорлары, бюджет пен сырткы сауданың профициті түріндегі орасан зор ресурска карамастан, халыкаралык дағдарыс соккысының әсеріне қарсы түру шаралары осалдау болып шықты. Ғаламдык дағдарыс аясында Қазақстанның өзіне тән жеке айқын және жасырын әлсіздіктері байкалды. Дағдарыстын дамуына әсер етуші барлык ішкі факторларды үш категорияға белуге болады:                              Қазакстан экономикасының фундаменталды әлсіздіктері;                        дағдарысқа дейінгі кезеңдегі экономикалык саясатгың қателіктері; дағдарыска адекватты дүрыс жауап кайтармау.                                       Біздің басты әлсіздігіміз белгілі — жалпы ішкі өнімде шикізат секторынын калыптан тыс орын алуы және соған сәйкес, шикізаттар бағытталған экономиканың дүниежүзілік нарықтың эзгермелі конъюктурасына тәуекелділігімен аныкталады. Алайда тек казір дағдарыс кезінде ғана бұл бағыныштылыктың шынайы көрінісі айкындала түсті. Қазакстандық акциялардың қүныньщ төмендеуі (тек қана мүнай-газ, тау-кен саласының компаниялары емес) мүнайға бағаньвд төмендеуімен пара-пар жүрді. Бұл инвесторлардың көз алдында біздің экономика болашағьшың толығымен шикізат тауарларының күнымен анықталатынына куә болады. Біздің мақтан түтқан корлар нарығының өсуі мен шетелдік инвестициялардың ағымы іскерлік ауа райы жақсаруының нәтижесі болмай шықты, олар тек өндіруші өнеркәсіптің тиімділігінін көтерілгенін және казакстандықтардын сатып алу қабілеттігінің ұлғайғанын ғана көрсетті.                                                              Әртараптандырудың кажеттілігі туралы әрдайым кайталанған ұранға карамастан, бұл бағытта біз едәуір жетістіктерге қол жеткізе алмадык, өйткені күрделірек өнім өндіруге өту бизнесті жүргізу шарттарының елеулі жақсаруын талап етеді,ал олар керісінше төмен деңгейде. Мысалы, Дүниежүзлік банкпен жасалған бизнес жүргізудің соңғы рейтингінде Қазакстан 181 ел ішінен 70-срынды иемденеді.[3.7б.]                                                                                      Дағдарыс барысында байқалған басқа осалдық — банктік жүйе. Ол соңғы жылдары қаркынды дамыды және жеткілікті нәтижеге қол жеткізген болып көрінді. Алайда банктердің тек өте колайлы, өте жаксы шарттар үшін ғана бейімделгені аныкталды.                                                                                     Мұндай жағдайлар соңғы жылдардың курстык саясаттарымен жасанды түрде жасалды: доллар курсының «баскару негізінде» төмендеуі шетелдік несиелердін арзандауына алып келді.Сонымен катар бұл жасанды жағдай кіріс кіргізудің көзіне айналды, яғни несие алу кезімен салыстырғанда кайтару кезінде қаржының көлемі азырақ болды. Бұдан басқа, ақшалар экономнкаға банктер үшін ең жеңіл жолмен ұлттык банктің валютаның мол түсімін сатып алуы аркылы қол жеткізілді. Қаржылык сектордьң мәселелері соңғы жыддары оңай ақшаға қол жеткізумен шиеленісе түсті.                                                                  Капиталдың күйылуы мен кайтуына шектеулерді алып тастаумен катар катаң басқарылушы алмастыру курсының бірге жүргізілуі өте үлкен қателік болып табылады. Бұл кадамдар шикізаттьң жоғары бағалармен қатар Қазакстанды қаржыменен өте көп мөлшерде камтамасыз етті. Нашарлаған іскерлік орта жағдайларында инвестицияны колдану үшін қауіпсіз мүмкіндіктерді таба алмай, акшалар түтынушылық нарыққа немесе жылжымайтын мүлікке салынды. Жүргізіліп жатқан саясаттың нәтижесі жылжымайтын мүлік пен корлар нарығында «көпіршіктің» пайда болуына және ұлғаюына аз әсерін тигізді. Тұракгы сыртқы жағдайларға карамастан банктер мен компаниялардың импорт операцияларының негізінде пайда болған сыртқы қарыздарының тез өсуі біздің елімізді міндетті тұрде валюталық дағдарысқа әкелген болар еді.                                                                                          Сонымен, американдық ипотекалық дағдарыстың рөлі көп факторлы құбылыс. Бір жағынан, ол ғаламдық тұрақсыздануға түрткі болды. Сонымен қатар үлкен дағдарыстың алдын алуға көмектесті, яғни «көпіршіктердің» өсуі мен жекеше сектордың сырткы қарызының жиналуы тағы бірнеше жыл жалғасса, міндетті түрде бүдан да күштірек дағдарыс ала келер еді.                       Экономиканы тұрақты, өзгеріссіз қалыпты сақтай отырып, біз оған өзгермелі жағдайларға бейімделу мүмкіншіліпн азайтамыз. Мұнайдың арзандауы нарықта күткен доллар курсьшың көтерілуімен карсы жауап кайтарды. Осылайша, келер жылдьң ортасына фьючерстік және форвардтық баға белгілеулермен сипатталатын күтулер 1$ үшін 122 тенгені құрайды. Ұлтгак банктін бастырмалатқан интервенциясының нәтижесінде валюталық кәрзеңкенің бағасы шілдеден карашаға дейінгі уақыт ішінде 1,26 теңгеге ғана өсті, яғни күніне 1 тиынға көтерітді. Шынайы және күткен валюталык курстар арасьгадағы айырмашылық банктер мен халыктың теңгелік каражаттарды валютаға айырбастауына итермелейді және осы негізде экономиканы әлсіретуге алып келеді.[16.75б.]                                                                                             2009 жылдың басында алғаш рет дағдарыстың дамуы басталғанынан бастап бірнеше негізгі көрсеткіштер төмендеуін тоқтатты, ал кей жерлерде жақсы белгілер де пайда бола бастады. Әрине, тұтас алғанда әзірге жақсылар аз. Алайда дағдарыстың күшеюі түтас бағыттар катарынын бәсеңсуінің өзі жаман емес.     Экономикадағы тенденцияларға толығырақ тоқталайық. Бүгінгі күннің қорытындысы бойынша, жағдай әзірге жеткілікті деңгейде күрделі болып қалуда. Сонымен катар мәселелердін бірінін үстіне екіншісінің катпарлану әсері аякталғанға ұқсайды. Нарықтағы негізгі индикаторлар — банктік жүйе, валюталык және несиелік нарыктар өзгермелі түрде байқалды. Осыған қарамастан алғаш рет соңғы бірнеше ай ішінде теріс көріністерден оң өзгерістер көбірек байқалады. Біріншіден, жекеше ақша салу нарықтарын қалпына келтіру жалғастырылды. Егер казанда адамдар өз ақшаларын банкоматтан кез келген жағдайлармен қайтарып алуға тырысса, казір бәрі өзгерді. Банктердің халық алдындағы міндеттемелерін орьндауға мүмкіндіктерін арттыру үшін мемлекет оларға колдау көрсетіп отыр. Салымшылар 90-шы жылғы болған дағдарыс сиякты, салымдарын жоғалтпайтынына сенді. Банктің банкроттық немесе лицензияның кайтарып алу жағдайын алдын алу үшін, әр салымшының салымын сақтандыру мақсатында төлену мөлшері 5 млн теңгеге дейін көтерілді. Бұл сома қазақстандықтардың салған ақшаларының 90%-ын қамтиды. Көптеген банктер тенге мен ақша салымдары бойынша ставканы ұлғайтуда. Дегенмен бұл ұлттык валютаның арзандауының толык орнын толтыра алмайды.                                                         Екіншіден, корлар нарығындағы жағдай біршама жақсарды. Алғаш рет бірнеше айлар бойы шын мәніндегі дефольттер туралы мәлімдемелер болмады. Дүниежүзілік индекстер өсті, Brent маркалы мүнайдың бір баррелі 40-тан 47 долларға дейін бағалары өсті.                                                                        Ал негізгі теріс көріністер макроэкономикалық көрсеткіштердің көлеңкесінде жасырынып түрған сияқты. Жылдың төртінші тоқсанында нарықта колма-қол ақшалар көлемінің төмендеуі белгіленді- Бұл халықтың табыстарындағы елеулі «кем-кетік» орьн алғандығын білдіреді. Әзірге жалақылары кыскармағандардың өздері де аз жүмсауға, азырақ сатып алуға және «қара күнге»көбірек үнемдеуге тырысады. Себебі «жайкалған» уақыттағы дағдарыспен салыстырғанда салымдарды жоғалту мүмкіншілігі әлдеқайда жоғары. Оньщ үстіне, АҚ «Mittal steel», АҚ «ПАЗ» және басқа да ірі компаниялар қазірше өндірісті токтата түру мен штаттарды қысқарту жайындағы жоспарлардан бас тартқан жоқ.                                                                 Корпорациялар (бірлестіктер) де өз шығындарын қысқартты. Көпшілігі инвестшдаялық бағдарламаларын қысқартуды ұйғарады, мысалы, ҰК «Қазақстан темір жолы» 2009 жылы каржылық жоспарына түзету енгізу туралы шешім кабыдданды. Түзету «минуска карай» және тек инвестициялық бағдарлама есебінен болуы мүмкін.                                                               Ал «Moodys» рейтингтік агенттігі Қазақстанның егеменді рейтингін «позитивтікген» «түрақтылыққа» төмендетуді теріс нәтиже деп қарастыруға болмайды. Бұл көрсеткіш инвесторларды тек экономикалық өсу дәуірінде қауіп туғызуы мүмкін болатын. Бүгінгі таңда дүниежүзілік экономиканық жағдайы нашар. Сондыктан рейтингтердің төмеңдеуі тек бүгінгі қалыптасқан фактіні аныктау ретінде ғана бағалауға болады. Және осылай болтаны да өте дұрыс бағам. Рейтингтік агентгік «Moodysw-тің казіргі кадамын талдаушылар әлдеқашан болжап койған және нарық катысушылары оны қайтарып ұтып алуға үлгерді. Сонымен қатар казіргі жағдай тұрғысьшан агенттіктің шешімі қатаңға қарағанда, жүмсағырақ көрінеді.[6.42б.]                                                               Жалпы айтқанда, Қазакстан экономикасы дағдарысының «түбіне» жеткені туралы айту керек және осы сәттен бастап мерзімінен бүрын жаңа өсу айналымы басталады. Дегенмен, казіргі жағдайда жаман жаңалыктардың жоктығы позитивті көрініс болып табылады. Дүниежүзілік каржылык дағдарысқа карсы шаралардың бірі — ішкі түрактылық пен дамуды қолдау. Ел үкіметінің жакында қабылдаған шаралары ішкі тұрақтылықты сақтауға және қолайлы даму каркындарын қолдауға багытгалған. Ел ішіндегі инвестицияны ұлғайту, ішкі сұранысқа жағдай жасау, экономикалык дамуға көмек көрсету бойынша басшылыктың шешімдері және сонымен қатар экономиканы тұрақты дамытуды камтамасыз етуге қоскан қаржылар заманауи және дұрыс қадамдар болып табылады. Сонымен қатар ұлттық Банк пайыздық мелшерді біртіндеп төмен тусіру керек. Себебі Қазакстан қайтадан қаржылык шығындарды, инвестициялау көлемін ұлғайтуы кджет тетіктердің бірі болып табылады. Тек қана осы негізде ұттык экономиканың дамуына тиімді жағдай жасау мүмкіншлігі пайда болады.                                                                           Қазакстанда 2008 жьлдың тамызынан бастат сауда мен өнеркәсіптік өндірістің өсуінің төмендеуі байқалады. Сонымен катар Қазакстанның каржылык жүйесі дүниежүзілік қаржылык жүйесімен елеусіз дәрежеде катынаста болды. Осының салдарынан дағдарыс Қазакстанның каржылык жүйесіне негативтік әсері барынша төмен болды. Себебі, Қазакстанда каржылық жүйе реформалары бастапқы сатыда болды және виртуалды экономиканы күраушы барлық банктік инновациялар мен өндірістік өнімдер ҚР-да көп таралмаған.                                                                                       Қазакстаннын батыс банктері алдында қомақты сыртқы қарыздары бар екенін ерекше атап көрсеткім келеді. Бұл Қазақстанньщ нақтылы экономикасына дағдарыс кезінде үлкен негативтік әсер көрсетті және көрсетіп келеді. Сонымен бірге бұл сүрақта қатаң мемлекеттік бақылауды тәжірибеге енгізу қажеттігін атап өткім келеді. Себебі, ол мемлекетгік қауіпсіздік сүрағымен қатар сыртқы соққылардан қорғануда маңызды рөл атқарады. Экономиканың рөлі үш китке: экспортқа, инвестицияларға және ішкі түтынуға негізделеді^. Қазакстанда казан айынан бастап сырткы сауда көлемінің өсуінің төмендеуі байқалады және ол ЖІӨ-нің жалпы көлемінің 37,5%-ын құрайды. Бұл өндіріске әсерін тигізбей коймайды. Соған сәйкес өнеркәсіптщің өсуі төмендеді. Бұл көрініс кәсіпорындардьң жабылуына және көптеген жұмысшылар үшін жұмыстың жоғалуына әкеліп соқтырды.                              Бұл жағдайларда ҚР үкіметі ішкі тұтынушылыққа жағдай жасауға, елдің ЖІӨ-нің 2009 жылы 5%- ға өсуін камтамасыз етуге және Қазакстан экономикасының күрылымын қайта құруға бағытталған жедел шаралар қабылдауы кажет. Шаралардың бірі жылжымайтын мүлік нарығын жандандыруға бағытталады. Себебі ол экономиканың негізгі бөлігін күрайды және тұтас экономиканың өсуі үшін үлкен маңызға ие.                                                       Қазіргі уақытта ҚР экспортка бейімделген экономикасынын әлеуеті іс жүзінде шектеулі.Сондықтан Қазақстан баланыс сақтау мақсатында ішкі түтынуға кайта бағыттау арқылы экономика қуатын күшейтуді көздейді. Қазакстан экономикасынын алдында манызды сын кезеңдер күтіп түрғанын атап көрсете отырып, дағдарыстан «жоғарыда айтылған ішкі түтынуды арттырып, сырткы іс-әрекеттермен үштастырылып әртараптандырылған, балансталған экономика дағдарыстан шығудың шынайы жолы сенімді арттыра түседі.                                                                                               Жағдайдың дүниежүзілік экономикадағы бұдан былайғы дамуын болжай отырып, ерекше көңіл аудару қажет белгілі тенденциялар туралы ескерте кету орынды. Атап айтканда, саудалык тамыр- таныстык күшейетін болады. Сонымен катар бір мезгілде аймақтық денгейлерде бірлесе іс-қимыл атқару және келесі негізгі басымдық бағыттарды:                                                                  шет ауылдык аймақтарда кепілденген тұрғын үй мен инфрақұрылымдық объектілердің тездетілген күрылысы;                                                автомобиль және темір жолдарының, әуе жайлардың және баска инфрақұрылымдық объектілердің кұрылысы;                                        денсаулык сактау, мәдениет және білім салаларын дамытуды тездету;     қоршаған ортаны корғау бойынша жұмыстарды тездету;            инновациялык өндірістерді дамыту және соған сәйкес кұрылымдарды жетілдіру;                                                                                                           калалар мен ауылдар тұрғындарының жалақысын көтеру;                 экономикалык өсуді қолдау үшін каржыландыру көлемін ұлғайтуды өте маңызды мемлекеттік шаралар деп танып, жүзеге арттыруды қолға алу кажеттілігімен айқындалады.                                                                                   Жоғарыда аталған шараларды жүзеге асырудың негізінде Қазакстаннын экономикасын жаңа сапалы деңгейге көтеретініне және республиканың ең бәсекеге кабілетгі мемлекеттердің біріне айналуының ірі қадамы ретінде тануға болады.                                                                                                           Мүндай шараларды атқару үшін отандык және шетелдік инвесторларды мүмкіндігінше көптеп тартқан жөн. Индустрияның инновациялық кұрылымын айтарлыктай жағымды өзгерістермен толыктыру және еліміздің түракты экономикалық өсуіне қолайлы шарттар калыптастыру үшін аса маңызды салаларға ноу-хау және жаңа технология мен құрал-жабдык түріндеп шетелдік инвестицияларды тарту кажет. Алайда іс-жүзінде шетелдік инвестициялардьщ басым бөдігі әзірше мүнай-газ өндірісі мен тау-кен индустриясына кұйылуда. Индустрия күрылымын тиімді бағытта кайта құру үшін жоғары деңгейдегі мемлекеттік органдар шетелдік инвестициялардың козғалысын реттеу тетіктері мен бакылау қызметтерін пайдалана отырып, аталмыш инвестицияларды еліміздін экономикасын көтеру мен кайта кұруға және онын тиімді түрде әлемдік нарыққа енуіне мүмкіндік беретін ғылыми сыйымды өндірістер мен алдыңғы катарлы салаларға бағыттау мақсатында кепілдіктер мен жеңілдіктер жүйесін колдану тиіс.

 

 

 2.2. Ұлттық экономиканы реттеуді жетілдіру бағыттары                                  2008-2009ж.ж.қаржылық-экономикалық дағдарыстан кейінгі іс-шаралардың басты мақсаты бәсекеге қабылетті кәсіпорындардық төлем қабылеттілігін қалпына келтіру болып табылады.Ұлттық экономиканы жетілдіру бойынша 2016-жылға дейінгі индикаторлардың сандық көрсеткіштері жоғарыда көрсетілген бағдарламаға сәйкес толықтырулар енгізу негізінде бағдарламаның екінші кезеңін іске асыру нәтижелерін ескере отырып жалғасын табатын болады.Біздің пікірімізше жұмыс істеп тұрған бәсекеге қабылетті өндірістерді сауықтыружәне жұмыс орындарының барынша мүмкін санын сақтау экономиканы реттеуді жетілдірудің негізгі міндеттері болуы қажет.             Ұлттық экономика әлуетін қалпына келтіріп одан әрі даму траекториясына шығу үшін келесі іс-шаралар кешені жүзеге асырылуы тиіс.                             Олар:                                                                                                          1. Бәсекеге қабілетті шамамен 30 – 50 кәсіпорынды сауықтыру;        Бағдарламаға қатысушы кәсіпорындардың қолданыстағы жұмыс орындарының кемінде 70 пайызын сақтау.                                                 2. Мақсаттарға, нысаналы индикаторларға, міндеттерге, нәтиже көрсеткіштеріне қол жеткізуге жауапты мемлекеттік және өзге органдар қатарына:                                                                                                   Сауықтыру кеңесі;                                                                                               Уәкілетті орган;                                                                               Сараптау қорытындыларын дайындау шеңберінде – салалық органдар;     Меншік иелері;                                                                       Бағдарламаға қатысушылар;                                                                    Кредит берушілер комитеті;                                                                                Консультанттар;                                                                                Мониторинг жөніндегі консалтингтік компаниялар;                        Субсидиялау жөніндегі оператор.                                                                   3. Бағдарламаны іске асыру тетіктері кіруі тиіс.                             Бағдарламаны іске асыру тетіктері Бағдарламаға қатысушы кәсіпорындардың қаржылық жай-күйін талдауға, барлық мүдделі тараптарға көлемі жағынан мөлшерлес қолдау көрсету кезінде Бағдарламаға қатысушы әрбір жеке кәсіпорын бойынша сауықтыру жоспарын әзірлеуге және орындауға сүйенеді. Бағдарламаға қатысушыларды іріктеу екі кезеңде жүзеге асырылады.    Бағдарламаға қатысушыларды іріктеуге қатысуға өтініш бергенге дейін кәсіпорын меншік иесінің (меншік иелерінің) шешімі негізінде кредит берушілерге жүгінеді және олармен өзінің Бағдарламаға қатысу мүмкіндігін келіседі.                                                                                                                   Егер талап ету құқықтары жиынтықта берешек сомасының (салық берешегін қоспағанда) 85 және одан астам пайызын құрайтын кредит берушілердің (салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер жөніндегі кредит берушілерді қоспағанда) оң шешімдері алынса, кәсіпорын өзінің Бағдарламаға қатысуын келісті деп есептеледі.                         Кәсіпорынның Бағдарламаға қатысуына оң шешім қабылданған жағдайда кредит берушілер Кредит берушілер комитетін құрады. Кредит берушілердің кәсіпорындардың Бағдарламаға қатысуына келісімі Кредит берушілер комитетінің шешімімен ресімделеді. Кредит берушілер кәсіпорынның

 

 

бағдарламаға қатысушыларды іріктеуге қатысу мүмкіндігімен келіспеген жағдайда кәсіпорын қолданыстағы заңнамаға сәйкес (кредит берушілердің 50 пайыздан астамы келіскен кезде) сауықтырудың (оңалтудың) соттан тыс тәртібін енгізу үшін сотқа жүгіне алады.                                                                  Бағдарламаға қатысуға кредит берушілердің келісімін алып, кәсіпорын мыналарды:                                                                                        Кредит берушілер комитетінің кәсіпорынның Бағдарламаға қатысуына келісім беру туралы шешімінің көшірмесін, оң сараптау қорытындысын,  қаржы ұйымдарының берілген қарыздарды (кредиттерді) проблемалық қарыздарға жатқызу мүмкіндігін растай отырып, 2011 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша кәсіпорынның жиынтықта 4 500 000 000 (төрт миллиард бес жүс миллион) теңгені құрауға  немесе одан артық болуға тиіс берешегінің бар екені туралы үзінді көшірмелерін;                                                                                            қатысуға өтініш берген күннің алдындағы кемінде бір ай бұрын берілген кәсіпорын жарғысының және акционерлік қоғам тіркеушісінің үзінді көшірмесінің (жауапкершілігі шектеулі серіктестік үшін құрылтай құжаттарының үзінді көшірмелерінің) нотариалды расталған көшірмесін қоса бере отырып, белгіленген нысандағы өтінішпен Сауықтыру кеңесінің жұмыс органына жүгінеді.                                                                                                    «Банкроттық туралы» Заңға сәйкес сот шешімінің негізінде өтініш беру сәтіне оңалту рәсімі қолданылған кәсіпорынның Бағдарламаға қатысушыларды іріктеуге қатысуға өтініш беруі сот оңалту рәсімі шеңберінде құрылған кредит берушілер комитеті шешімінің негізінде жүзеге асырылады. Өтінішке жоғарыда көрсетілген құжаттардан басқа кәсіпорынға оңалту рәсімін қолдану туралы сот шешімінің көшірмесі қоса беріледі.[24.112б.]                                                                            Әлеуетті қатысушылардың өтініштерін қабылдау 2012 жылғы 1 қаңтарға дейін жүзеге асырылады.                                                                              Өтініш нысанын Жұмыс органы Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің интернет-ресурстарында орналастырады.                                Сараптау қорытындысын алу үшін кәсіпорын салалық органдарға жүгінеді. Сараптау қорытындысын салалық органдар Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіппен береді.                                                                           Салалық органдардың сараптау қорытындысы мыналарды қамтиды:        кәсіпорынның орта немесе ірі кәсіпкерлік субъектісі болып табылатынын:        қызметкерлерінің орташа жылдық саны елуден астам, бірақ екі жүз елу адамнан аспайтын немесе бір жылдағы активтерінің орташа жылдық  құны тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген үш жүз жиырма бес мың еселенген айлық есептік көрсеткіштен аспайтын  жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыратынын, қызметкерлерінің орташа жылдық саны екі жүз елу адамнан астам немесе бір жылдағы активтерінің орташа жылдық  құны тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген айлық есептік көрсеткіштің үш жүз жиырма бес мың есесінен асатын жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыратынын растау;                        кәсіпорын салалық органдар әзірлеген критерийлерге сәйкес жүйе құрушы болып табылатынын растау;                                                                                    кәсіпорын қызметін өнеркәсіптің өндіруші, сондай-ақ алкоголь және темекі өнімдерін өндіруші салаларында жүзеге асырмайтынын растау.                  Сауықтыру кеңесінің жұмыс органы ұсынылған құжаттардың толықтығы және дұрыстығы тұрғысынан оларды 5 жұмыс күні ішінде қарайды және кәсіпорынды екінші кезеңге қатысуға жіберу немесе кері қайтаруы туралы шешім шығарады.                                                                                                      Екінші кезең консультанттардың сауықтыру жоспарын әзірлеуімен, оны Кредит берушілер кеңесінің бекітуімен, Сауықтыру кеңесінің жұмыс органының талдауымен және Сауықтыру кеңесінде қараумен тұжырымдалады.                 1) Сауықтыру жоспарын әзірлеу және сүйемелдеу үшін әлеуетті қатысушы Кредит берушілер комитеті таңдайтын консультантты тартады.          Консультант мынадай жағдайларда тартылмайды:                                   әлеуетті қатысушы берешегінің барлық сомасының 85 пайыздан астамы үлесіне келетін негізгі кредит беруші болған кезде. Бұл ретте сауықтыру жоспарын әлеуетті қатысушы негізгі кредит берушімен бірлесіп әзірлейді,егер әлеуетті қатысушыға сот оңалту рәсімі қолданылған болса.                          Консультант қызметтерінің құнын  төлеуге арналған шығыстардың 50 пайыздық мөлшері республикалық бюджеттен қоса қаржыландырылады, бұл ретте сауықтыру жоспарын сүйемелдеу құнын қоса алғанда, әрбір әлеуетті қатысушыны қоса қаржыландырудың ең көп сомасы шарт сомасының 50 пайызынан немесе 35 млн. теңгеден аспауға тиіс.[24.21б.]                                                        2) Сауықтыру жоспарын әзірлеу үшін консультант қызметтерінің құнын төлеуге республикалық бюджеттен қоса қаржыландыруды алу үшін әлеуетті қатысушы уәкілетті органға әлеуетті қатысушы мен консультант арасында жасалған сауықтыру жоспарын әзірлеуге және сүйемелдеуге арналған шартты қоса бере отырып, уәкілетті орган бекіткен нысанға сәйкес жасалған өтінімді жібереді.                                                                                                  Өтінімде Кредит берушілер комитеті сауықтыру жоспарымен келіспеген, сауықтыру жоспарын әзірлеу мерзімінен асып кеткен, Сауықтыру кеңесінің теріс қорытындысы алынған немесе қатысушы Бағдарламадан алып тасталған жағдайда әлеуетті қатысушының республикалық бюджеттен жіберілген қоса қаржыландыру сомасын қайтару міндеттемесі көзделеді.                              Уәкілетті орган консультант қызметтерінің құнын төлеуге республикалық бюджеттен қоса қаржыландыруды жүзеге асыруға өтінімді алған күннен бастап 3 жұмыс күні ішінде өтінімде көрсетілген сома негізінде төлеуге берілетін шотты қалыптастырады және ақшалай қаражаттың сомасын консультанттың банктік шотына аударуды жүзеге асырады.                                                3) Сауықтыру жоспарын консультант Сауықтыру кеңесі айқындаған талаптарға (формат, құрылым, көрсеткіштер және т.б.) сәйкес сауықтыру жоспарын әзірлеуге және сүйемелдеуге шарт жасасқан күннен бастап 6 айдан аспайтын мерзімде әзірлейді және оны Кредит берушілер комитеті бекітеді, онда мыналар:                                                                                            кәсіпорынның ағымдағы жай-күйі мен оның қалыптасуы себептерінің сипаттамасын;                                                                                        кәсіпорынның кредит берушілері мен меншік иелерінің қабылдап жатқан шараларын;                                                                                      мемлекеттік қолдаудың қажетті шараларын (көлемі, мерзімі, кестесі және тағы басқалары);                                                                                                        қызметтің қаржы-экономикалық және өндірістік көрсеткіштерінің болжамын;                                                                                                күтілетін нәтижені;                                                                           күтілетін тәуекелдерді;                                                                   функционалдық бюджеттер (мысалы: инвестициялар,  маркетинг бюджеті, еңбек бойынша жоспар, салықтар бюджеті және т.б.) қоса бере отырып, оларға енгізілген деректерді міндетті түрде егжей-тегжейлі сипаттай отырып, қаржы-экономикалық модельді (қаржылық есептіліктің негізгі форматтарының (кірістер мен шығыстардың бюджетін, ақша қозғалысының бюджетін, теңгерім парағының бюджетін) болжамын мазмұндайтын MS Excel форматындағы құжат) қамтиды.    Өтініш берген сәтте соттың оңалту рәсімі қолданылған кәсіпорынның сауықтыру жоспары заңнамада белгіленген тәртіппен бекітілген, қолда бар оңалту жоспарын ескере отырып әзірленуі мүмкін.                      4)  Әзірленген сауықтыру жоспарын әлеуетті қатысушының Кредит берушілер комитеті бекітеді.                                                                               Кредит берушілер комитеті бекіткен сауықтыру жоспары белгіленген мерзімде берілмеген жағдайда Сауықтыру жөніндегі кеңес кәсіпорынды Бағдарламаға қатыстырудан бас тарту туралы шешім қабылдайды. Сауықтыру кеңесінің Жұмыс органы кредит берушілердің 50 пайыздан астамының (оған қатысты соттың оңалту рәсімі қолданылған кәсіпорынды қоспағанда) келісімі болған кезде сауықтырудың (оңалтудың) сот рәсіміне бастамашылық етуді қамтамасыз етеді.                                                                                           Бұл ретте консультант қызметтерінің құнын төлеуге республикалық бюджеттен қоса қаржыландыруға жіберілген бюджет қаражаты сауықтырудың (оңалтудың) сот рәсімі шеңберінде Республикалық бюджетке қайтарылуға жатады.                                                                                                           5) Әлеуетті қатысушы сауықтыру жоспарын Кредит берушілер комитетінің сауықтыру жоспарын бекіту туралы шешімінің көшірмесімен қоса Сауықтыру кеңесінің Жұмыс органына ұсынады.                                                                6) Жұмыс органы сауықтыру жоспары келіп түскен күннен бастап 10 жұмыс күні ішінде:                                                                                              әлеуетті қатысушының контрагенттері, сондай-ақ оның аффилиирленген тұлғалары арасындағы өзара байланысты қатынастардың бар-жоғына талдау жүргізеді;                                                                                                          әлеуетті қатысушының бюджетке төлейтін төлемдері бойынша қалыптасқан «төлем тарихы» туралы ақпарат жинауды жүзеге асырады;         меншік иелерінің, кредит берушілердің және  мемлекеттің тарапынан қолдау шараларының тепе-теңдігін бағалау   бөлігінде сауықтыру жоспарын талдайды.                                                                                                     Меншік иелерінің, кредит берушілердің және  мемлекеттің тарапынан қолдау шараларының тепе-теңдігін бағалау бөлігінде сауықтыру жоспарын талдау тараптар қолдауының келтірілген таза құнының есебін пайдалану негізінде әзірленген және уәкілетті орган бекіткен әдістемеге сәйкес жүзеге асырылады.                                                                                   Сауықтыру жоспарының тиімділігі деп мыналар түсініледі:                      кредит берушілер мен кәсіпорынның меншік иелері, сондай-ақ мемлекет тарапынан тепе-тең негізде жүзеге асырылатын қолдау шараларын қолдана отырып, кәсіпорынды сауықтыруға бағытталған өзара байланысты іс-қимыл кешенін іске асыру мақсатында кәсіпорынның ішкі ресурстарын ұтымды пайдалану;                                                                                                 жұмыс орындарын барынша сақтап қалу, кәсіпорынды өндірістік қуатқа дейін көтеру, стратегиялық әріптестер іздестіру және тапсырыстар қоржынын қалыптастыру;                                                                                 ресурстарға мұқтаждықтың негізділігі;                                         кәсіпорынның төлемге қабілеттілігін, кейіннен қаржылық тұрақсыздықты болдырмау және кредит берушілер алдындағы өз міндеттемелерін уақтылы орындау қабілетін қалпына келтіру.                                                                        7) Жүргізілген жұмыс қорытындылары бойынша Жұмыс органы әлеуетті қатысушының досьесін қалыптастырып, Сауықтыру кенесінің қарауына жібереді,   онда:                                                                                                 әлеуетті қатысушының өтініші;                                                                оң сараптау қорытындысы;                                                                       қаржы ұйымдарының үзінді-көшірмелері;                                     сауықтыру жоспары;                                                                                   кредит берушілердің сауықтыру жоспарын бекіту туралы шешімінің көшірмесі;                                                                                                                  меншік иесі, кредит берушілер және мемлекет тарапынан қолдау шараларының тепе-теңдігін бағалау бөлігінде сауықтыру жоспарын талдау нәтижелері;                                                                                          оларға қатысты соттың оңалту рәсімі қолданылған кәсіпорындар бойынша – кәсіпорынға оңалту рәсімін қолдану туралы сот шешімінің көшірмесі қамтылады.                                                                                                                   8) Сауықтыру кеңесі Бағдарламаға әлеуетті қатысушының  жұмыс органы енгізген күннен бастап 15 жұмыс күні ішінде оны қарайды және 3 жұмыс күні ішінде Сауықтыру кеңесінің Жұмыс органының интернет- ресурстарында орналастырылуға тиіс шешім қабылдайды.                                                                 9)  Сауықтыру кеңесінің теріс қорытындысын алған әлеуетті қатысушы бойынша Жұмыс органы немесе әлеуетті қатысушының Кредит берушілер комитеті кредит берушілердің 50 пайыздан астамының (оған қатысты соттың оңалту рәсімі қолданылған кәсіпорынды қоспағанда) келісімі болған кезде сауықтырудың (оңалтудың) сот рәсіміне бастамашылық етуді қамтамасыз етеді. Бұл ретте консультант қызметтерінің құнын төлеуге республикалық бюджеттен қоса қаржыландыруға жіберілген бюджет қаражаты сауықтырудың (оңалтудың) сот рәсімі шеңберінде Республикалық бюджетке қайтарылуға жатады.                                                                                                        Әлеуетті қатысушы екінші кезеңнің қорытындылары бойынша қатысушы мәртебесін алады.                                                                                  Сауықтыру жоспарын іске асыру кезінде оны сүйемелдеуді консультант немесе кредит берушілер комитетінің шешімі бойынша қаржы ұйымы жүзеге асырады.                                                                                                          Бағдарламаны іске асыру шеңберінде кәсіпкерлік секторды сауықтыру бірнеше қолдау құралын пайдалана отырып жүзеге асырылады, олар сауықтыру жоспарында көрсетіліп, жауапкершілік блоктарына бөлінеді:                                      1) кредит берушілер тарапынан қолдау:                                                          берешектің бір бөлігін есептен шығару (негізгі борыш, сыйақылар, тұрақсыздық айыбы);                                                                                      банктердің күмәнді және үмітсіз қарыздарды екінші деңгейдегі банктердің күмәнді және үмітсіз талаптарын басқару және (немесе) кейіннен сату, қайта құрылымдау және (немесе) секьюритилендіру үшін оларды сатып алу жөніндегі еншілес ұйымға беруі;                                                                                         төлемді өтеу кестесі мен мерзімділігін өзгерту;                                қаржыландыру мерзімін ұлғайту, негізгі борыш бойынша жеңілдік кезеңін ұлғайту;                                                                                                      инвестициялық кезеңді аяқтау мақсатында жобаны түгел қаржыландыру;        қарызды қайта құрылымдаудың өзге де тәсілдері;                                          іздестіру және қатысушыны бағалау;                                                      2) кәсіпорынның меншік иесі тарапынан қолдау:                          кәсіпорынның акционерлік (жарғылық) капиталын ұлғайту;                     кредит берушілер алдындағы қарыз толық өтелгенге дейін кәсіпорынның таза пайдасын қатысушылар арасында бөлмеу;                                                      инвестор іздестіруге мандат беру;                                                        кәсіпорынның бизнес-үдерістерін оңтайландыру;                                 берешекті қайта құрылымдаудың шарттарын орындау бойынша кредит берушілерге толық көмек көрсету (кредиттік құрылымды күшейту);                      іке асыру жөніндегі келісілген жоспарлардың және мәлімделген рентабельділіктің орындалуын қамтамасыз ету;                                       акциялар пакетін/ жарғылық капиталдағы қатысу үлесін сатуға келісу;        кәсіпорында тәуекел-менеджерді немесе қаржылық бақылаушыны енгізуге келісу;                                                                                                                 заңнамамен тыйым салынбаған басқа да қолдау шаралары;                                      3) мемлекеттік қолдау:                                                                              қазіргі бар қарыздар (кредиттер) және/немесе лизингтік операциялар бойынша пайыздық ставканы,  Қазақстан қор биржасында орналастырылған облигациялар бойынша купонды субсидиялау;                                                  салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерді төлеу мерзiмiн ұзарту;                                                                                               салықтық преференциялар беру;                                                стратегиялық  инвестор іздестіруде көмек көрсету;                                  4 жылға дейінгі мерзімге кепілдендірілген тапсырыс беру;                    олардың кәсіпорынды сауықтырудағы қатысу дәрежесін ескере отырып, квазимемлекеттік сектор субъектілерінің ақша қаражатын екінші деңгейдегі банктердегі депозиттерге орналастыру бойынша шаралар қолдану.[16]  Мемлекеттік қолдау шараларын беру келесі тәртіпте жүзеге асырылуы тиіс:        Кәсіпорын сотқа Бағдарламаға қатысу шеңберінде борышты соттан тыс реттеу туралы және Кредит берушілер комитетінің кәсіпорынның Бағдарламаға қатысуына келісетіні туралы шешімінің көшірмесі мен сауықтыру кеңесінің жұмыс органының (оған қатысты сот оңалту рәсімі қолданылған кәсіпорындарды қоспағанда) шешімін қоса бере отырып, кредит берушілердің кәсіпорынды банкрот деп тану туралы өтініш беруге құқығына шектеу қоятын сауықтыру жоспарын іске асыру кезеңіне мораторий енгізу туралы өтініш жібереді.                                                                                                              Кредит берушілердің кәсіпорынды банкрот деп тану туралы талап-арыздар беруіне мораторий енгізу туралы сот шешімі алынғаннан және ол сауықтыру кеңесінің Жұмыс органына ұсынылғаннан кейін ақшалай сипаттағы мемлекеттік қолдау шаралары Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес уәкiлеттi органының, Бағдарламаға қатысушының, меншік иесінің (меншік иелерінің) және кредит берушілердің арасында жасалатын төрт жақты келісімдермен тіркеледі және ресімделеді. Бұл ретте жасалатын келісімдерде мемлекеттік қолдау шарасы ретінде сауықтыру жоспарын орындау шеңберінде оқшауландырылған бюджет қаражаты, мониторинг барысында мұдделі тараптардың сауықтыру жоспарын орындамау не сауықтыру жоспарының нәтижелеріне қол жеткізбеуі айқындалған жағдайда қайтарылуға жатады. Мораторий енгізу туралы сот шешімі ұсынылмаған жағдайда мемлекеттік қолдау шарасы қолданылмайды. Сауықтыру кеңесі қатысушыны Бағдарламадан алып тастау туралы шешім қабылдайды. Әлеуетті қатысушының Жұмыс органы немесе кредит берушілер комитеті кредит берушілердің 50 пайыздан астамының (оған қатысты соттың оңалту рәсімі қолданылған кәсіпорынды қоспағанда) келісімі болған кезде сауықтырудың (оңалтудың) сот рәсіміне бастамашылық етуді қамтамасыз етеді.                                                              Бұл ретте консультант қызметтерінің құнын төлеуге республикалық бюджеттен қоса қаржыландыруға жіберілген бюджет қаражаты сауықтырудың (оңалтудың) сот рәсімі шеңберінде Республикалық бюджетке қайтарылуға жатады. Кредиттер және/немесе лизингтік операциялар бойынша пайыздық ставканы,  Қазақстан қор биржасында орналастырылған облигациялар бойынша купонды субсидиялауды қаржыландыру үшін қажетті ақшалай қаражатты жоспарлауды, сондай-ақ мемлекеттiк қолдау және консультанттардың қызметтерін қоса қаржыландыру бойынша бюджеттік бағдарламаларды әкімшілендіруді уәкiлеттi орган жүзеге асырады.                                     Пайыздық ставканы субсидиялау.                                                             Пайыздық ставканы субсидиялау тек қана кредиттер және/немесе лизингтік операциялар,  Қазақстан қор биржасында орналастырылған облигациялардың купоны бойынша жүзеге асырылады. Бұл ретте субсидияланатын қарыздардың  (кредиттердің) жалпы сомасы 4 500 000 000 (төрт миллиард бес жүс миллион) теңгені құрауға немесе одан көп болуға және олар бойынша игеру 2011 жылғы 1 қаңтардан кешіктірілмей басталған болуға тиіс (доллар бағамы Бағдарлама іске асырылатын бүкіл кезеңге 2011 жылғы 1 қаңтардағы мән деңгейінде тіркеліп қалады).                                        Субсидиялау сауықтыру жоспарына сәйкес қаржылай кредит берушілердің міндеттемелерін қайта құрылымдаудың міндеттілігі шарттарымен беріледі.  Субсидиялау қызметтің негізгі түрімен байланысы жоқ, коммерциялық жылжымайтын мүлік сатып алуға бағытталған кредиттер бойынша жүзеге асырылмайды.                                                                                                        Субсидиялау мерзімі 5 жылға дейін, субсидия мөлшері – жылдық 7 пайызға дейін. Бұл ретте қатысушы үшін сыйақының қорытынды ставкасы субсидиялауды ескере отырып, жылдық 7 пайыздан төмен болмауға тиіс.                 Бұл ретте субсидиялау жөніндегі оператор және  қаржы ұйымдары қандай да бір комиссияларды, алымдарды және/немесе өзге де төлемдердi алмайды.            Оң бағамдық айырма туындаған жағдайда ол болашақ субсидиялар есебіне жатқызылады, ал теріс бағамдық айырма жағдайында – өтеу Бағдарламаға қатысушының қаражаты есебінен жүзеге асырылады.                     Субсидиялау қатысушының қарыздарды (кредиттерді) өтеу кестесіне сәйкес ай сайын жүзеге асырылады.                                                 Іске асыру тетігі:                                                                                                1) Уәкілетті орган  субсидиялау жөніндегі операторға Қазақстан Республикасы заңнамасының талаптарына сәйкес пайыздық ставканы субсидиялау үшін жоспарланған сома шеңберінде ақша қаражатын аударады.     2) Субсидиялау жөніндегі операторға субсидиялауға өтінім беруді қатысушы Сауықтыру кеңесінің сауықтыру жоспарын мақұлдаған күнінен бастап 5 жұмыс күні ішінде белгіленген нысанға сәйкес жүзеге асырады.              3) Субсидиялау жөніндегі оператор қаржы ұйымдарына ақша қаражатын қатысушының сауықтыру жоспарында көзделген көлемде аударады.              Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерді төлеу мерзiмiн  ұзарту  және салықтық преференциялар беру.                                   Мерзiмiн ұзарту 2008 жылғы 1 қаңтардан басталған кезеңде қалыптасқан берешек бойынша өсімпұл есептеу жүргізілмейтін 3 жылға дейінгі мерзімге берілуі мүмкін.                                                                                  Көрсетілгенмен қатар Бағдарламаға қатысушылар Салық кодексінде белгіленген инвестициялық салықтық преференцияларды және басқа да салықтық жеңілдіктерді пайдалануы мүмкін.                                           Бағдарламаға қатысушылар салық органдарын өздерінің Бағдарламада қатысатыны туралы хабардар етеді.                                                 стратегиялық  иниестор іздестіруде көмек көрсету.                    Кәсіпорынның капиталына кіру үшін стратегиялық  иниестор іздестіруде көмек көрсету осы мәселені негізгі кредит берушімен немесе қазақстандық даму институттарының қызметі шеңберінде қалыптастырылған кредит берушілер комитетімен міндетті түрде келісу шартымен жүзеге асырылады. Осы қолдау шарасын іске асырудың тиімділігі мақсатында Сауықтыру кеңесінің Жұмыс органы Бағдарламаға қатысушылардың кредит берушілері мен қазақстандық даму институттарының қызметін үйлестіруді қамтамасыз етеді,4 жылға дейінгі мерзімге кепілдендірілген тапсырыс беру.                                      Кепілдендірілген тапсырыс беру мемлекеттік сатып алу субъектілері және квазимемлекеттік сектор субъектілері жүзеге асыратын мемлекеттік сатып алу арқылы 4 жылға дейінгі мерзімге жүзеге асырылатын болады. Бұл ретте сатып алынатын тауарлар техникалық ерекшеліктер талаптарына сәйкес болуға тиіс және олардың құны сатып алушылар мәлімдеген құннан асып кетпеуге тиіс.        Квазимемлекеттік сектор субъектілерінің ақша қаражатын орналастыруы жөнінде шаралар қабылдау.                                                                                    Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес квазимемлекеттік сектор субъектілерінің басқару органдары арқылы олардың кәсіпорынды сауықтыруға қатысу дәрежесін ескере отырып, квазимемлекеттік сектор субъектілерінің екінші деңгейдегі банктердің депозиттеріне уақытша бос қаражатты орналастыруы жөнінде шаралар қабылданды.                                                   Бағдарламада қойылған міндеттерді шешу мақсатында банкроттық саласындағы заңнамаға сауықтырудың (оңалтудың) сот және соттан тыс рәсімін қолдануға қатысты өзгерістер мен толықтырулар енгізу мүмкіндігі бойынша шараларды қабылданатын болады.                                                                    Талап құқықтарының жиынтығы (салық берешегін қоспағанда) берешек сомасының 85 және одан астам пайызын құрайтын кредит берушілердің (салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер бойынша кредит берушілерді қоспағанда) келісімі болған кезде қаржылық сауықтырудың (оңалтудың) соттан тыс рәсімін енгізу мүмкіндігі, сондай-ақ сауықтырудың соттан тыс рәсімі кезінде жекелеген кредит берушілердің талап-арыздары бойынша банкрот деп тану туралы сот тәртібімен мораторий енгізу мүмкіндігі көзделетін болады.                                                                                   Cауықтырудың (оңалтудың) тиімді сот рәсімі үшін заңнамаға:    банкроттық (тарату) рәсімінен бөлек қаржылық сауықтыру (оңалту) рәсімін енгізу;                                                                                                 кредит берушілердің келісімімен қаржылық сауықтыру (оңалту) рәсімінде кредит берушілердің талабы бойынша топ-менеджментті ауыстыру мүмкіндігімен кәсіпорынды меншік иесіне қалдыру;                                             кредит берушілер комитетінің құрамын кеңейту және оның құрамының тақ болуына қатысты талапты алып тастау;                                                                 кредит берушілер талабының сомасына қарай дауыс беру кезінде дауыстарды санаудың қосымша критерийін енгізу;                               уәкілетті органның құзыретінен оңалту рәсімін енгізуді келісу функциясын алып тастау бөлігінде өзгерістер мен толықтырулар енгізілетін болады. Сонымен бірге салық салу, мемлекеттік сатып алу салаларындағы, банктер мен банк қызметі туралы заңнамаға мынадай:                                            Бағдарламаға қатысушыларға салық берешегін өтеу мерзiмiн ұзарту;      банктердің күмәнді және үмітсіз қарыздарды екінші деңгейдегі банктердің күмәнді және үмітсіз талаптарын басқару және (немесе) кейіннен сату, қайта құрылымдау және (немесе) секьюритилендіру үшін оларды сатып алу жөніндегі еншілес ұйымға беруі;                                                                                         банктің еншілес ұйымына борышкердің күмәнді және үмітсіз қарыздарын сауықтыру мерзімі аяқталғаннан кейін немесе банк пен борышкердің келісімі бойынша мерзімнен бұрын  қарыз алушының оны сатып алған күнінен бастап 1 жыл ішінде сатылуы тиіс акцияларына (қатысу үлестеріне) айырбасталатын облигацияларына айырбастауға мүмкіндік беру;                                                банкке Бағдарламаға қатысушы қарыз алушыға қойылатын талаптар табысталған еншілес ұйымының берешегі бойынша осы ұйымның қызметі мерзіміне тепе-тең провизияларды біркелкі қалыптастыруын жүргізу мүмкіндігін беру;                                                                                                      мемлекеттік сатып алу туралы заңнамадағы әлеуетті өнім берушілер үшін белгіленген, — төлемге қабілеттілігі мен мерзімі үш айдан асқан салық берешегінің болмауы – біліктілік талаптарын Бағдарламаға қатысушыларға қолданбау бөлігінде өзгерістер мен толықтырулар енгізу бойынша шаралар қабылданатын болады. [7.41б.]                                                                                    Сондай-ақ, ЕЭК шеңберінде қол қойылған Мемлекеттік (муниципалдық) сатып алу туралы келісімге сәйкес Бағдарламаға қатысушылар жеткізетін белгілі бір тауарларды ұлттық режимнен шығару жөнінде нормативтік құқықтық актілер қабылдау қажет болады. Бағдарламаның іске асырылуын әдіснамалық қамтамасыз етуді уәкілетті орган жүзеге асырады. Бағдарламаны іске асыру бағдарламаға қосымша болып табылатын Іс-шаралар жоспарына сәйкес жүзеге асырылатын болады.                                                                     Бағдарламаға қатысушылардың сауықтыру жоспарларын тиімді іске асыру мақсатында Сауықтыру кеңесінің Жұмыс органы мемлекеттік сатып алу туралы заңнамаға сәйкес конкурстық негізде Бағдарламаға қатысушылардың сауықтыру жоспарларының іске асырылуына кешенді және жүйелі мониторинг жүргізу үшін мониторинг жөніндегі консалтингтік компанияларды тартады.                       Бағдарламаға қатысушыларды сауықтыру жоспарларының іске асырылу мониторингі оны іске асырудың екінші жылынан бастап сауықтыру бағдарламасының бүкіл мерзімі бойына жыл сайын жүргізілетін болады.                  Бағдарламаға қатысушыларды сауықтыру жоспарларының іске асырылуы мониторингінің нәтижелерін Сауықтыру кеңесінің Жұмыс органы олар келіп түскен сәттен бастап 3 жұмыс күні ішінде шығарады.                    Бағдарламаға қатысушыларды сауықтыру жоспарларын іске асыру мониторингінің барысында мүдделі тараптардың сауықтыру жоспарын орындамағаны немесе сауықтыру жоспарының нәтижелеріне қол жеткізбегені анықталған жағдайда Сауықтыру кеңесі қатысушыны Бағдарламадан алып тастау туралы шешім шығарады. Сауықтыру кеңесінің шешімі қабылданған күннен бастап 5 жұмыс күні ішінде ол Бағдарламаға қатысушының назарына жеткізіледі. Сауықтыру кеңесінің шешімі негізінде Сауықтыру кеңесінің Жұмыс органы мораторийді алып тастау және оған қатысты банкроттық рәсімін қолдану туралы өтінішпен сотқа жүгінеді. Сауықтыру жоспарын іске асыру шеңберінде, оның ішінде консультант қызметтернің құнын төлеуді қоса қаржыландыруға оқшауландырылған  бюджет қаражатын Бағдарламаға қатысушысы банкроттық рәсімі шеңберінде республикалық бюджетке қайтаруға тиіс.                                                                                                Бағдарламаны іске асыру барысында субсидиялау жөніндегі оператор ай сайынғы негізде пайыздық ставканы субсидиялау шеңберінде Бағдарламаның іске асырылуына мониторинг жүргізеді және Сауықтыру кеңесінің Жұмыс органы белгілеген нысандар бойынша және мерзімде Сауықтыру кеңесінің Жұмыс органына ақпарат береді.                                                        Бағдарламаға қатысушыларға ұсынылған салықтық преференциялар мен салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерді төлеу мерзiмiн ұзартудың мониторингін уәкілетті орган жүзеге асырады. Жұмыс органы бұқаралық ақпарат құралдарында Бағдарламаның іске асырылу жай-күйін жария етіп отыруды қамтамасыз етеді.                                                          Қаржыландыру туралы айтар болсақ,онда 2011 – 2016 жылдарға арналған республикалық бюджет қаржыландыру көзі болып табылады, оның ішінде 2011 жылға – 8,756 млрд. теңге.                                                                         Алдын ала бағалау бойынша:                                                                           барлық әлеуетті қатысушылар Бағдарламаға қатысқан,барлық сауықтыру жоспарларының мерзімі ең жоғары болған (5 жыл),барлық сауықтыру жоспарлары кредиттер бойынша сыйақы ставкасын субсидиялауды талап еткен кезде ең пессимистік сценарий бойынша шығыстар 145,404 млрд. теңгеге дейін болуы мүмкін, оның ішінде:                                                                                      1) сыйақы ставкаларын субсидиялау – 141,004 млрд. теңге;                              2) сауықтыру жоспарларын әзірлеу бойынша консультанттардың қызмет ақыларын төлеуге бірлесе қаржыландыруға — 1,125 млрд. теңге;                                    3) мониторинг бойынша консалтингтік компаниялардың қызмет ақыларын төлеуге — 1,685 млрд. теңге көзделіп отыр.                                       Осыларға жол беруді нақты бағалау осы шығыстарды 80 млрд. теңгеге дейін айтарлықтай қысқартуды болжамдауға мүмкіндік береді. Сондықтан 2012 – 2016 жылдарға арналған республикалық бюджеттен қаржыландыру сомасы жоспарлы кезеңге арналған тиісті бюджеттерді қалыптастыру кезінде нақтыланатын болады.                                                                                                      Сауықтыру жөніндегі бюджеттік бағдарламаларды жоспарлауды, әкімшілендіруді уәкілетті орган жүзеге асыратын болады.

Кесте 2

Бағдарламаны іске асыру жөніндегі

іс-шаралар жоспары*

 

Р/с №	Іс-шараның атауы	Жауапты орындаушылар	Аяқтау нысаны	Орындау мерзімі
1	2	3	4	5
Нормативтік құқықтық актілерді қабылдау
	«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне бәсекегеқабілетт кәсіпорындарды сауықтыру мәселелерібойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы жобасының тұжырымдамасын әзірлеу	Қаржымині Әділетмині ЭДСМ  ИЖТМ ҰБ (келісім бойынша) ҚҚА (келісім бойынша)	Заң жобасының тұжырымдамасын Қазақстан Республикасының Үкіметі жанындағы Заң шығару мәселелері жөніндегі ведомствоаралық комиссияға шығару	2011 жылғы 2-тоқсан
2	Сауықтыру кеңесінің құрамын және ол туралы ережені бекітуді көздейтін Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулысының жобасын әзірлеу	Қаржымині	Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулысының жобасы	2011 жылғы 2-тоқсан
3	Субсидиялау жөніндегі операторды айқындау	Қаржымині	Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулысының жобасы	2011 жылғы 2-тоқсан
4	Салалық органдардың кәсіпорынның Бағдарлама талаптарына сәйкестігіне сараптамалық қорытынды беру тәртібін бекіту	ИЖТМ Қаржымині ЭДСМ	Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулысының жобасы	2011 жылғы 2-тоқсан
5	Кәсіпорындары жүйе құрушыға жатқызу критерийлерін бекіту	ЭДСМ Қаржымині Салалық органдар	Бірлескен бұйрық	2011 жылғы 2-тоқсан
6	Консультант қызметінің құнын төлеуді республикалық бюджеттен қоса қаржыландыруды жүзеге асыруға өтінім нысанын бекіту	Қаржымині	Қазақстан Республикасының Қаржы министрінің бұйрығы	2011 жылғы 2-тоқсан
7	Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 14 қыркүйектегі № 960   қаулысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу	Қаржымині ЭДСМ	Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулысының жобасы	2011 жылғы 2-тоқсан
8	Бағдарламаға қатысуға өтініш нысанын бекіту	Қаржымині	Қазақстан Республикасының Қаржы министрінің бұйрығы	2011 жылғы 2-тоқсан
9	Меншік иесі, кредит берушілер мен  мемлекет тарапынан қолдау шараларының тепе-теңдігін бағалау бөлігінде талдау әдістемесін бекіту	Қаржымині	Қазақстан Республикасының Қаржы министрінің бұйрығы	2011 жылғы 2-тоқсан
Ұйымдастыру шаралары
10	Бағдарламаға әлеуетті  қатысушылардың өтініштерін қабылдау	Жұмыс органы (Қаржы-мині) әлеуетті  қатысушы-лар	Бағдарламаға   қатысуға өтініш		2012 жылғы 1 қаңтарға дейін
11	Қатысушыларды сауықтыру жоспарын әзірлеу	Консультанттар немесе негізгі кредит берушімен бірге қатысушы	Сауықтыру жоспары		Шарт жасалған күннен бастап 6 ай ішінде

 

 

2.3.индустриалды-инновациялық үрдістерді мемлекеттік реттеу ерекшеліктері        

        Рыноктық қатынас жағдайындағы бәсекенiң дамуы экономикадағы мемлекеттiң ролiн кеміте түседі. Дегенмен дамыған елдер тәжiрибесi көрсеткендей тек қана нарықтық принциптер негiзiнде экономикалық, материалдық-техникалық базаның қалыптасуы мүмкiн емес. Елдегi инновациялық даму мемлекеттiң араласуынсыз оң нәтиже бермейдi, сондықтан инновация мен инвестиция мемлекеттiң реттеудiң объектiсi болып табылады.        Көптеген дамушы елдер табиғи ресурстарға бай бола тұра, тұрақты дамуға қол жеткізе алмады. Қысқа мерзімде шикізат экспорты бұл елдердің мемлекеттік қазынасына табыс әкеліп, тұрғындардың әл-ауқатын көтереді. Алайда, уақыт өте келе жоғары табыс экономиканы құлдыратады, яғни мемлекетті шикізат экспортынан және оның әлемдік рыноктағы жағдайынан тәуелді етіп, шикізатты өңдеуші,ұқсатушы жаңа салалардың дамуын ынталандырмайды және шикізаттың сарқылатын ресурс екендігін еске алсақ, бұл мәселенің маңыздылығы арта түседі. екенін Аталған жағдайды ескерудің бір ғана жолы бар, ол — жоғары технологиялық өндірісті игеріп, дамыту болып табылады.     Бүгінгі таңда ел экномикасы дамуының шешуші факторлары — ғылым мен инновациялық технологиялар екеніне уақыт өткен сайын көз жеткізіп келеміз. Бүкіл әлемде озық технология мен техниканы насихаттайтын 1951 ж. Калифорнияда құрылған дүние жүзіндегі ең алғашқы технопарк – АҚШ-тағы “Силикон аңғарының” пайда болуына негіз болды. Өткен ғасырдың 80-жылдары технопарктер тек АҚШ, Еуропада ғана емес, Канада, Сингапур, Австралия, Бразилия, Индия, Қытай, Жапонияда да құрыла бастады.                   Жапондықтар жаңа өнімді ойлап табу және оны жасап шығару жылдамдығынан американдықтар мен еуропалықтарды да басып озады.Жаңа автокөлік Жапонияда 1 айдан кейін шықса, АҚШ-та –4, Еуропада 2 айдан кейін шығады.Жапондықтар үшін өнімнің сапасын қажетті деңгейге жеткізу үшін 4 ай жеткілікті, ал АҚШ-та бұл көрсеткіш- 11 ай .                                                     Ал Қытайда жаңа техника мен жоғары технологияны өндіріске енгізумен 1950 ж. құрылған ҒТИП ғылыми-техникалық индустриалды парктер айналысады.Онда технологиялық жетістіктер коммерциялық және өндірістік жағынан қарқынды жылдамдықпен игеріледі.ҒТИП қарамағына әр түрлі саладағы ғылыми орталықтар мен кәсіпорындар кіреді.ҒТИП олардың құрылуына жағдай жасайды, ғылыми зерттеулерін жүргізуге көмектеседі,ақпараттық және қаржылық қолдаудың қамтамысыз етілуін қадағалайды,бір сөзбен айтқанда , кәсіпорынға “қолайлы орта” жасайды.Қытай экономикасына үлкен үлес қосып, инновацияны дамытып отырғанын ҒТИП құрамындағы кәсіпорын санының артуынан байқаймыз.1991ж. –2587, 1992 ж. –9678, 1996 ж. –13722, 2000 ж. –20796-ға дейін өсті.                                         Әрбір мемлекет дүниежүзілік рынокта өз орнын тауып, үлесін еселеуге ұмтылады . Мұның өзі тікелей инновацияларға қатысты екені мәлім. ХХ ғасырдың 50-60 ж.ж дамыған елдер қолға алған негізгі мәселе де осы болатын. Алайда, мемлекет құқықтық-нормативтік негізін жасап, мемлекеттік бюджеттен қаржыландырып немесе басқа қаржы ресурстарын жұмылдырып, бағыт бер аласа, бұл саланың қарқынды дамуы тежеледі.                                                                   Іс жүзінде ғылыми зерттеулер мен инновациялық процестерді мемлекеттік қолдаудың кеңнен тараған негізгі 3 әдісі бар.                                                               1. Ғылыми зерттеулерге мемлекеттің тікелей қатысуы;                 Мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын ірі лабораториялар қалыптастыру, нәтижесін ақысыз түрде көпшілікке ұсыну. Әдетт, бұл лабораториялар қорғаныс, энергетика, денсаулық сақтау, ауыл шаруашылығы мәселелерін шешумен айналысады;                                                              2. Қайтарымсыз негізде субсидиялар бөлу;                                   Мемлекеттік емес лабораторияларда іске асырылатын ғылыи зерттеу жұмыстарына қайтарымсыз негізде мемлекеттік бюджеттен қаржы бөлінеді.Негізгі қойылатын шарт- зерттеулер барысы бойынша толық есеп беру, алынған нәтижені ашық түрде жариялау                                                                   3.Ғылыми-техникалық зерттеулер мен тәжірибе жүргізуге инвестиция бөлінген жеке бизнеске салық жеңілдіктерін ұсыну.                               Мемлекеттiк қаржылық қолдау және инновациялық құрылымдарды құру үшiн оған көп мөлшерде қаржы керек. Осы мәселе қазiр елiмiзде күрделi мәселенiң бiрi болып отыр, сондықтан қаржыландыру, сырттан инвестиция тартуға негiзделген Инвестициялық, Инновациялық қорлар, Даму банкi, экспорттық несиелер мен инвестицияны сақтандыру корпорациясы сияқты даму институттары құрылды.

 

 

Сурет-2 — Инновациялық қызметке бөлiнетiн ЖIӨ көлемiнiң

 

Суретте көрсетіліп отырғандай индустриалды-инновациялық стратегияның Қазақстан экономикасын  жаңарту мен жаңғыртудың оңды нәтижелеріне қол жеткізуге оңтайлы мүмкіндіктер жасайды.                                       Индустриялық саясат дегенiмiз мемлекеттiң бәсекеге түсуге қабiлеттi және тиiмдi ұлттық өнеркәсiптi қалыптастыру үшiн кәсiпкерлiкке қолайлы жағдайлар жасауға және қолдау көрсетуге бағытталған шаралар кешенi болып табылады.   Ұлттық экономиканың мейлінше  бәсекеге қабiлеттi өнімдер бойынша алдынғы қатарлы елдер санатына қосылуы үшiн, тұрақты экономикалық өсудi және экологиялық тиiмдi өндiрiстi  қамтамасыз ету мақсатында «Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы      » қабылдады және ол алғашқы жылдан бастап оң нәтижелер бере бастады. Қазақстан республикасының президенті өзінің жыл сайынғы жолдауларында,биылғы “Бәсеке қабiлеттi Қазақстан”, “Бәсекеқабiлеттi экономика” және “Бәсекеқабiлеттi халық” деген Қазақстан халқына Жолдауында, елiмiз үшiн өзектi мәселелердiң бiрi Индустриалды-инновациялық стратегияның негiзгi бағыттарын атап көрсеттi.[16.27б.]                    Стратегияның негiзгi мақсаты – бәсекеге қабылетті, импорт алмастырушы және экспортқа бағытталған тауар шығаратын өнеркәсiптер құрып, қызмет көрсету –сервистік экономика бағытында даму болып табылады.        Индустриялық-инновациялық даму бағдарламасына сәйкес бiз экономиканың шикiзаттық бағытынан арылып,Қазақстанның индустрияландыруының тездетуге, машина жасау мен өнеркөсiп жабдықтарын шығаруды жолға қоюға тиiспiз. Яғни инновация – негiзгi қозғаушы күш рөлін атқаруы қажет.                                                                                             Ендi осы тұрақты экономикалық өсудiң бүгiнгi таңдағы ең негiзгi қозғаушы факторы болып отырған Индустриялы-инновациялы даму стратегиясының мақсаты мен мiндеттерi туралы тоқталып өтсем.

        Стратегияның басты  мақсаты шикiзат бағытынан қол үзуге ықпал ететiн экономика салаларын әртараптандыру жолымен елдiң тұрақты дамуына қол жеткiзу; ұзақ мерзiмдi жоспарда сервистiк-технологиялық экономикаға өту үшiн жағдай жасау болып табылады.                                                                     Өңдеушi өнеркiсiпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге қабiлеттi және экспортқа негiзделген тауарларды , жұмыстар және қызмет көрсетулер өндiрiсi мемлкеттiк индустриялық-инновациялық саясаттың басты нысанасы болып табылады.                                                                         Дүниежүзiлiк экономиканың ғаламдануы аясында Қазақстанның қазiргi таңдағы экономикасының дамуында мынадай мәселелер орын алуда:              

 экономиканың бiр жақты шикiзат бағыттылығы;

 әлемдiк экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi;

 ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық ықпалдасудың босаңдығы;

 iшкi рынокта тауарлар мен қызметтерге тұтыну сұранысының мардымсыздығы (шағын экономика);

 өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымның жеткiлiктi дәрежеде дамымауы;

 кластерлiк желiлердiң дамымауы, яғни кәсiпорындардың бiр орталыққа шоғырланбауы;

 мұнай-газ және кен-металургиялық кешенге жатпайтын экономика саларында негiзгi қорлардың тез тозуы;

 кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық артта қалушылығы;

 ғылыми зерттеу және тәжiрибелiк-констукторлық жұмыстарға (ҒЗТКЖ) қаржының аз бөлiнуi;

ғылым мен өндiрiс арасында ұтымды байланыстыболмауы;

 мамандарды және жұмысшы кадрларды даярлау мен қайта даярлаудың қазiргi заманғы жүйесiнiң болмауы;

экономиканың өңдеушi секторларына инвестициялар салуға отандық қаржы институттары үшiн ынталандыру көздерiнiң болмауы;

ЖIӨ-нiң 1 долларына электр энергиясының жұмсалу деңгейi бойынша, сондай-ақ экономика салаларындағы еңбек өнiмдiлiгi бойынша кейбiр индустриялдық дамыған елдерден 7-10 еседен астам артта қалып отырмыз;

        Қазақстан кәсiпорындарының негiзгi қорлары құлдырау алдында, 2001 жылдың басында негiзгi құралдардың тозу дәрежесi орта есеппен 29,7% құрады. Ал бұл ел экономикасының бәсекеге түсу қабiлетiнiң төмендеуiне душар етедi. Егер Қазақстанда ЖIӨ-нiң 1 долларын өндiруге 2,8 киловатт сағат жұмсалатын болса, Ұлыбритания, Германия, Италия және Жапония сияқты елдерде бұл көрсеткiш 0,22 – 0,3; АҚШ, Франция, Түркия, Кореяда – 0,4-0,6;  Канада мен Қытайда – 0,8-1,2 киловатт сағатты құрайды.                                 Осы мәселелердi шешу қызметi барысында стратегияның келесi мiндеттерiн атап өтсе болады:                                                                                          Стратегияның мiндеттерi:                                                                           1.өңдеушi өнеркәсiпте орташа жылдық өсу қарқынын 8-8,4% мөлшерiнде қамтамасыз ету, 2000 жылмен салыстырғанда 2015 жылы еңбек өнiмдiлiгiн кемiнде 3 есе арттыру және ЖIӨ энергия сыйымдылығын 2 есе төмендету: 2.өңдеушi өнеркәсiптiң негiзгi қорларының өнiмдiлiгiн арттыру;     3.кәсiпкерлiк құрылымды қалыптастыру; бәсекелестiк артықшылықты жетiлдiретiн қоғамдық институттарды қамту; қосылған құнға барынша қол жеткiзе отырып, нақты өндiрестерде қосылған құн тiзбегiндегi элементтердi итеру;                                                                                                4.ғылымды көп қажет ететiн және жоғары технологиялық экспортқа негiзделген өндiрiстер құруды ынталандыру;                                      5.сапаның әлемдiк стандартына көшу;                                          6.дүниежүзiлiк ғылыми – техникалық және инновациялық процестерге қосыла отырып, өңiрлiк және дүниежүзiлiк экономикамен ықпалдасуды күшейту.[16.55б.]                                                                                       Индустриялы-инновациялы даму үшін материалдық өндіріс сферасы — мемлекеттік реттеудің маңызды объектісі болып табылады. Материалдық өндірісті мемлекеттік реттеу ірі салалар, оның бөлімшелері, кәсіпорындар, салааралық кешендер, сондай-ақ өнеркәсіптің өндіруші және өңдеуші салалары шеңберінде жүзеге асады.                                                                   Материалдық өндіріс сферасын мемлекеттік реттеудің негізгі міндеттері елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын, сыртқы экономикалық байланыстар мен әлемдік шаруашылықтағы өзгерістерді, мемлекеттік реттеудің бастымақсаттарын ескере отырып кезең-кезеңмен дәлдеп,нақтылау болып табылады. Қазіргі рыноктық экономика жағдайында өндіріс құрал-жабдықтары мен тұтыну тауарларын өндіруді мемлекеттік реттеудің негізгі міндеттеріне мыналар жатады:                                                                                                1. Материалдық өндіріс салалары дамуының негізгі көрсеткіштерін  тұрақтандыру;                                                                                                        2. Өндіруші және өңдеуші салалар арақатынасын өзгерту, ғылыми сыйымды өндірістердің рөлін арттыру арқылы материалдық өндіріс сферасының құрылымын прогрессивті жолмен қайта құру.                                 3. Материалдық өндіріс салаларын техникалық қайта жарақтандыру;              4. Дамыған әлем елдерімен тең құқылы әріптес ретінде әлемдік экономикаға өзара пайдалы интеграциялану                                                         5. Өнеркәсіптің өңдеуші салаларының экспорттағы үлесін көбейту арқылы

қазақстандық өндірушілердің шикізаттық бағытын бәсеңдету;                                   6. Ішкі және сыртқы рыноктардағы отандық өнімнің сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін арттыру;                                                                                                     7. Материалдық өндіріс субъектілерін ел өңірлері бойынша ұтымды орналастыру;                                                                                                           8. Өндірістің экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету.              Материалдық өндіріс сферасын реттеуде мемлекеттің бақылаушы функциялары мен реттегіш тетіктерін сақтап қалудың негізі оның өндірістік-материалдық факторларына иелік етуімен тікелей байланысты. Сондықтан, жер, су, орман, жер қойнауы, өндірістік инфрақұрылым мемлекеттің меншігінде болғаны жөн. Мемлекет елдің бүкіл шикізат кешеніне әсер ететін маңызды тетіктерді де өз қолынан шығармайды. Сонымен бірге мемлекет шикізаттық салаларға инвесторларды (жер қойнауы мен ресурстарды пайдаланушыларды) тартуға да мүдделі болса керек. Өнімді бөлісу шарты негізінде пайдалануға берілетін жер қойнауы учаскелері мемлекеттің заңдарымен бекітіледі. Өнімді бөлісу туралы келісім тендерде немесе аукционда жеңіске жеткен инвестормен жасалады. Өнімді бөлісу келісімі негізіндегі жер қойнауы учаскесін пайдалану құқығы тек қана лицензиялау жолымен беріледі.                                                          Келісімге сәйкес өндірілген өнім мемлекет және инвестор арасында бөлініске түседі. Келісімде келесі шарттар қарастырылады:                 Рыноктық қатынастарға негізделген экономикада мемлекет инвестициялық-инновациялық ресурстар мен үрдістерді басқару мен пайдалануда,оларды қалыптастыру мен реттеуде екі бағыттағы шаралар жүйесін қолданады:                                                                                                1) салалар, аймақтар және бағдарламалар мен жобалар бойынша бастауы мемлекеттік бюджет, жергілікті бюджет, бюджеттен тыс мемлекеттік қорлар, арнайы мемлекеттік даму бюджеті болып табылатын мемлекеттік инвестицияларды қаJлыптастырып, бөлу жолымен.                                                     2) инвестициялық қызметті құқықтық реттеу, инвестициялық үдерістерді ынталандыру, ел ішінде қолайлы инвестициялық ахуал жасау, шетелдік капиталдың келуіне көмектесу және ішкі инвестициялық көздерді тарту арқылы.[8.15б.]                                                                                        Инновациялық-инвестициялық үдерістерге мемлекеттік әсер етудің бірінші бағыты бойынша бюджетті, бағдарламаларды, инвестициялық жобаларды қалыптастыратын биліктің заң шығарушы және атқарушы органдары анықтаушы рөл атқарады. Бұлар мемлекеттік инвестициялар көлемін, инвестициялық ресурстарды бөлу және қайта бөлуді жүзеге асырады.            Екінші бағытта қаражатты экономикаға, өндіріске, кәсіпкерлікке инвестициялауға отандық және шетелдік инвесторларға (банктер, қаржылық ұйымдар, корпорациялар, тұрғындар) түрткі ретінде мемлекеттің құқықтық және ынталандыру әсері іске қосылды.                                                        Экономика мен әлеуметтік сфераны орталықтандырылған мемлекеттік реттеу бұрын тегін бюджеттік қаржыландыру және кредиттеу түрінде жүргізілетін. қазақстанда рынок пен рыноктық қатынастардың қалыптасуы жағдайында әлеуметтік сфераны қайтарымсыз мемлекеттік инвестициялаудың үлесі арта түседі де, экономиканың өндірістік секторын инвестициялауды мемлекет қайтарымды несиелік негізде жүзеге асырады.                                  Экономиканың қарымды (нақты) секторына капитал салушы инвесторларға кепілдіктер беруде мемлекеттің рөлі арта түседі дегенмен, ірі инвестициялық

жобаларды іске асыр) бағытындағы отандық және шетелдік инвесторларды мемлекеттік кепілдендіру деңгейінің төмендігі байқалып-ақ қалды.        Жекеменшік, әсіресе шетелдік капиталды қазақстан экономикасына тартуды мемлекеттік қолдаудың тиімді формасы ретінде инвестицияларды несиелендіруші банктерге, қаржылық және басқа да ұйымдарға мемлекеттік мүлікті кепілге қоюды атауға болады.                                           Инновациялық-инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеуде даму қоры деп аталатын мақсатты инвестициялық қорды ерекше атауға болады. Бұл қор инвестициялық жобалар мен бағдарламаларды қаржыландыру үшін құрылған.     Инновациялық-инвестициялық жобаларды талдап, жасауға және қолдауға мемлекеттің қатысуы ісінде ерекше маңызы бар бағыт ретінде инвестициялық үдерістерді белсенділендіре түсуге мемлекеттің әсерін атап айту керек. Анық арнаулы бағыты бар, экономикалық объектіні тұрғызу мен жаңғыртуға бағдарланған инвестицияларды жобаға салым деп атайды. Бұл жерде «жоба» сөзінің екі түрлі мәні бар. Бір жағынан, бұл сипаттау, есептеу, кескіндеу түріндегі объектінің идеясы, бейнесі. Екінші жағынан, экономикалық мағынасында жоба — бұл іс-әрекет бағдарламасы, нақты әлеуметтік-экономикалық ой­пікірді жүзеге асыру бойынша іс-шаралар жиынтығы. Экономикалық инвестициялық жобалар ең алдымен объекті құрылысымен, тауарларды өндіріп,сатумен, өндірісті жаңартумен, жаңа технологияларды игерумен, әлеуметтік мәселелерді шешумен, табиғатты қорғаумен, шикізатты шығарумен байланысты.[7.42б.]                                                                           Түптеп келгенде, барлық экономикалық жобалар мен бағдарламалар инвестициялық болып табылады, өйткені олар салымдарсыз, капитал келтірусіз, инвестицияларды пайдаланусыз жүзеге аспайды.                                      Сонымен, инвестициялық жоба — инвестициялық кезең ішінде табыс, паида, оңды әлеуметтік әсер әкелетін экономикалык мәселені шешу бағдарламасы болып табылады.                                                                    Қазақстандық экономикада қалыптасқан жағдайларда әлеуметтік жобалар мен өндірістік жобаларды мемлекеттік қолдау өте маңызды. Техникалық-экономикалық бағдарланған жобалардың басым бағыттары келесідей:           1) өндірісті технологиялық және материалды-техникалық жаңарту, негізгі қорларды алмастыру, жабдықтарды жаңғырту жобалары; мұның өзі өндірілетін өнім сапасын жоғарылатып, өндіріс тиімділігін арттыру мақсатында қолға алынады;                                                                                                                 2) сұранысты мейлінше қанағаттандыру, өткізу рыноктарын кеңейту, табысты көбейту мақсатында өнімнің берілген түрін өндірудің өндіріс көлемі мен номенклатурасын арттыру жобалары;                                                            3) рынокқа кірігу, оның жаңа сегменттерін жасау, тұтыну өзгерістерін канағаттандыру мақсатында жаңа өнім тұрлерін игеру жобалары. қазақстанның орасан зор табиғи байлықтары концессиялар жасақтап жалға бер) кепілдіктері негізінде сыртқы инвестицияларды тартуға мүмкіндік береді.                                                                        Инновациялық-инвестициялық үдерістерді белседілендіру мақсатында мемлекеттік органдар мемлекеттік меншік объектілерін жалға концессияға тек ағымдағы табыстылығы үшін ғана емес,бұл объектілерге инвестиция келтіру мақсатында да беруі тиіс.                                                                                          Инвестицияларды экономикалык өсу әлеуеті мол аймақтарда дамыту жобалары мен объектілерге салу өте маңызды, өйткені олар тізбекті реакция туындатып, өндіріске әртүрлі салалардың кәсіпорындарын тікелей және жанама технологиялық интеграция бойынша іс-әрекетке тартады. Инвестицияларды «өсу нүктесі» жобаларына шоғырландыру ішкі және сыртқы рыноктарда төлем қабілеті бар сұранысты қамтамасыз етіп; өнім өндірісін өрлете түседі. Мемлекеттік инвестициялардың шектеулілігін ескеріп, олардың бір бөлігін салым қайтарымдылығы жедел жобаларға салу тиімді болмақ.       Инвестицияларды экономикалық тиімділігі, қайтарым мерзімі, экономикалық өсім көрсеткіштеріне бағдарлап тарту және орналастыру маңызды, бірақ  ивестициялық жобалар бойынша шешімдердің жалғыз бағыты деп айтуға болмайды. Инвестицияларды реттеуде мақсаткерліктің басқа арнасы маңыздырақ болуы әбден мүмкін. Бұл жерде әңгіме инвестициялардың әлеуметтік тиімділігі мен қоғамдық қажеттілігітуралы болып отыр.                   Инвестициялардың белгілі бір бөлігі, әсіресе бюджеттен келетін бөлігі әлеуметтік сфераға, инфрақұрылым объектілеріне, қоршаған ортаны қорғауға, қауіпсіздікті қамтамасыз етуге жұмсалуы тиіс. Бұл инвестициялардың қайтарымы ұзақ уа,қытқа созылар, бірақ олар міндетті, сондықтан оларды мемлекеттік peттeудің қажеттілігі даусыз.                                              Шетелдік инвестицияларға мемлекеттің әсері турал айтар болсақ, олардың көптеп келуі экономиканы инвестициялау көлемін арттыра түседі, бірақ шетелдік инвестицияға әуестеніп, қызығушылықтың қатерін де есте ұстаған жөн. Біріншіден, шетелдік инвестицияльщ кредиттер мемлекеттің сыртқы қарыздар көлемін ұлғайтады, оны атқару шығындарын көбейтеді, елдің басқа елдер алдындағы қаржылық тәуелділігін тереңдетеді. Екіншіден, ұлттық өндіріс құрал-жабдықтарын сатып алуға жұмсалатын шетелдік инвестициялар ұлттық байлықтың бір бөлігіне иелік етіп, мемлекетті өз аумағында «жартылай қожайын» рөліне түсіреді.                                                                    Қазіргі әлемде кез келген мемлекет өндірістің ғылыми-техникалық және технологиялық деңгейін жогарылат) проблемасымен бетпе-бет келуі айдан анык. Елдің ғылыми-техникалық әлеуеті оның өндірістік-экономикалық әлеуетінің сипатты көрсеткіші болып табылады.                                      Сондықтан мемлекет инновация деп аталатын ғылыми зерттеулер мен ізденістерге, оларды өндіріске енгізуге технологиялық жаңалықтарды игеруге тұрақты түрде назар аударуы тиіс.                                                   Инновациялық ғылыми зерттеулерді білім беру мен іргелі ғылымды дамытумен байланысты жақтарын реттеуде мемлекеттің рөлі ерекше. Экономикасы дамыған елдерде іргелі ғылыми зерттеулердің 50%-дан астамын мемлекет қаржыландырады.                                                                              Инновациялық қызметтің капитал сыйымдылығының өте жоғары болу себептері:                                                                                                                   1) ғылыми зерттеулер мен ізденістер және олардың нәтижелері арасында, яғни экономикада пайдалану арақашықтығы едәуір уақыт кезеңін алады, жылдармен есептелуі мүмкін;                                                                          2) инновациялық қызмет зерттеушілердің, конструкторлардың, технологтардың еңбекақысын, ғылыми аппаратураға, эксперименттік жабдықтарға талап етеді;                                                                               3) инновациялық жобалар тәуекелі жоғары категорияға жатады, себебі жобаға алдын-ала артылған үміт ақталмауы мүмкін, есептеулер бойынша әзірлемелердің үштен екі бөлігі практикада қолданыс таппай жатады.Оның үстіне кемшіліктерді кеміту үшін қатарлас ізденстер жүргізуге тура келеді. Инновациялық қызметті жүргізу үшін едәуір инвестициялардың қажеттілігі оны инновациялық-инвестициялық қызметке айналдырады, яғни өзінің мәні бойынша кез келген инновациялық жоба сонымен бірге инвестициялық болып шығады.                                                                                               Рыноктық экономикасы бар елдерде инновациялық-инвестициялық қызмет жартылай мемлекеттік қызмет, өйткені оны мемлекет реттейді, қаржыландырады және оған тапсырыс береді. Егер ғылыми зерттеу, ізденіс жұмыстарына мемлекеттің қатысуы әжептәуір болса, ғылыми жетістіктерді қолдануда, олардың рынокқа енуінде мемлекет тікелейден гөрі жанама әсер етеді.                                                                                                             Ғылым-техника-өндіріс тізбегін толықтай өз қарамағына алуға мемлекеттік ресурстар жетіспейді. Дегенмен, мемлекеттің инновациялық-инвестициялық қызметті заңнамалық, құқықтық реттеуге толық мүмкіндігібар. Ол техникалық-технологиялық прогрестің алдыңғы шебіндегі салаларға «белсенді патронаж» деп аталатын формада жүзеге асады.                                                        Кеңейтілген мағынасында айтқанда, әңгіме экономикада инновациялық факторларды пайдалануды қолдаудың мемлекеттің ғылыми-техникалық саясат жүргізу туралы болып отыр.                                                                         Статегияны ойдағыдай жүзеге асыру ел экономикасы құрлымдарын сапалық өзгерістерге әкеліп ,оның адами өндіргіш және табиғи капиталын тіймді пайдалану негізінде Қазақстанда әлеуметтік даму мен қоғам құрылысының жаңа деңгейіне шығарады.                                 Экономиканы мемлекеттік реттеудің әдістері мен механизімін жетілдіру бойынша жекелеген ұсыныстарды неіздеу үшін стратегианың тійсті бөлімдерінде импорттты алмастыру және экспортқа бағдарланған саясатты жүзеге асыру туралы шетелдік тәжірибе келтірілген,сондай-ақ  әлемдік рынокта бәсекелік артықшылықтарға жетуге көмектесетін экспорттық саясаттың бірқатар түрлері мен кезеңдері көрсетілген.                                            Толықтай алғанда стратегияны жүзеге асыру нәтижесінде2015-жылға қарай Қазақстан экономикасы сервистік технолагиялық даму жолына түсуге әзір болуы тиіс.[16.19б.]                                                                                           Технологияны қайталау, лицензияларды сатып алу-бұл әлсіз ғылыми-техникалық стратегия. Ал. белсенді стратегия өзіндік ғылыми-техникалық әлеуетке, «өсу нүктелеріндегі» серпіліске, ғылыми-техникалық үмтылысқа негізделеді.                                                                                                Өзінің нақты нағынасында мемлекеттік ғылыми-техникалық саясат жекелеген мақсатты бағдарламалар мен инновациялық жобаларға діттейді. Инновациялық-инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеудің негізгі әдістері келесідей:                                                                                                                 — іргелі ғылыми зерттеулерге шығынды бюджеттік қаржыландыру және ғылыми-техникалық прогресті қолдау;                                                                        — ғылыми-техникалық өнімді мемлекеттік сатып алу;                                           — мемлекеттік ғылыми-зерттеу ұйымдарын ұстап тұру;                              — ғылыми кадрларды даярлауға мемлекеттік қолдау;                                                — инновациялық-инвестициялық қызметке қатысушыларға салықтық жеңілдіктер беру;                                                                                         — халықаралық ғылыми-техникалық алмасуларды қолдау;                                 — зияткерлік меншікті, жаңалықтарды, өнертабыстарын, патенттерді мемлекеттік қорғау;                                                                                            — қолданбалы зерттеулерді коммерциализациялауға мемлекеттік жәрдем беру;                                                                                                                           — отандық инновацияларды әлемдік рынокқа өткізуге көмектесу;                     — ғалымдардың еңбегін, қызметін қолдау, насихаттау арқылы танымалдығын арттыру.                                                                   Рыноктық реформаларды жүргізу кезінде-ақ қазақстан 2003-2015 жж. арналған индустриаJІды-инновациялық даму стратегиясын қабылдаған болатын. Стратегия 2015 жылға дейінгі қазақстанның мемлекеттік экономикалық саясатын қалыптастырады және экономика салаларын диверсификациялау және дамудың шикізаттық бағытынан арылу жолымен ел дамуын орнықтыруды көздейді.                                                                                     Мемлекеттік индустриалды-инновациялық саясаттың басты’ заттық белгісі бәсекеге қабілетті, экспортқа бағдарланған өңдеуші өнеркәсіптік тауарлар, жұмыстар және қызмет көрсетулерді өндіру болып табылады.                         Әлемдік экономиканың жаҺандануы жағдайында қазақстан экономикасы бірқатар проблемалармен бетпе-бет келді. Оның негізгілері: шикізаттық бағдарлану , әлемдік экономикамен шамалы ғана интеграция, ел ішілік, салааралық, өңІраралық әлсіз экономикалық интеграция, ішкі рыноктағы тауарлар мен қызмет көрсетулерге тұтынушылық сұраныстың төмендігі (шағын экономика), өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымның нашар дамуы, кәсіпорындардың жалпы техникалық және технологиялық артта қалуы, ғылым мен өндіріс арасындағы байланыстың болмауы, ғылыми­зерттеу және ізденіс-тәжірибелік жұмыстарға қаржы-қаражаттың жетіспеуі, менеджменттің экономиканың жаҺандануы үдерісіне және сервистік­технологиялық шаруашылыққа өтуіне сәйкессіздігі болып табылады.                      Стратегия бойынша белсенді мемлекеттік ғылыми және инновациялық саясат жүргізілуі тиіс. Ғылым мен инновацияны ынталандыру үшін қаржы Рыногын одан әры дамытып,фискалдық,антимонополдық ,инфрақұрылымдық саясатты жетілдіру қажет.стандарттау саясаты шеңдберінде экономиканың барлық салаларында және басқаруда әлемдік стандарттарға көшу іс-қимылдары көзделген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

Экономиканы мемлекеттің реттеудің мәні мен мақсаты әкімшілік ретеуді шамадан тыс қолданыу және рынокқа қатысушы таңдаулы кәсіпорындарда мемлекеттік қолдауды ғана емес,ең бастысы жеке бастамамен меншіктің барлық түрлерындегі рынок субъектілерін қорғау болып табылады.  Атқарушы биліктің міндеті коптеген рынок субъектілерінң қызметін қамтамасыздандыратын мемлекеттік институттардың жұмысын үйлестіру болса керек.                                                                                                                 Бүгінгі таңда қазақстан республикасындағы шаруашылық жүргызу қызметтері мемлекеттік,өңірлік және жергілікті биліктер арқылы жүзеге асуда. Сондықтан біртұтас экономикалық және құқықтық кеністік қамтамасыз етілмеген жағдайда ұлттық бағдарламалардың өміршеңдігі беймәлім күйінде қала береді.билік құрылмдардың реттеуші рөлінің күшеюі уақыт белгісі болып табылады. Қазіргі қолда бар маңызды стратегиялық бағдарламаларды жүзеге асыру үшін елдегі әлеуметтік-экономикалық үдерістердің басқарылу деңгейін жоғарылата түсу оларды ойдағыдай атқарудың кепілі.                             Экономиканы мемлекеттік реттеу қоғам дамуының объективті экономикалық заңдары негізінде жүзеге асады.рыноктық қатынастар жағдайында бұл,ең алдымен ұсыныс және сұраныс заңы,құн заңы,уақытты үнемдеу заңы және тағы да басқа мемлекеттік реттеудің мықты рыноктық жұйе қызметінің құқықтық базасын қамтамасыз ету,өнімді өндірушілер,жеткізушілер және тұтынушылар арасында заңды және тиімді өзара қатынастарды орынықтыру болып табылады.                                                                       Мемлекеттік реттеу өркениетті бизнес іс-әрекетін қалыптастырудың негізгі құралы және халықтың әлеуметтік теңсіздігін салыстырып түзетуге жағдайлар             күш болып табылады.                                                                             Рыноктық заң күшімен енгізуге де,тоқтатуға да болмайды.оның қалыптасуы белгілі бір өтпелі кезеңді талап ететін тарихи үдеріс болып табылады. Бүгінгі таңда экономиканы мемлекеттік реттеу барлық елдерде,оның ішінде дамыған елдерде де жүзеге асырылып келеді.Мемлекеттің белсенді реттеуші рөлінсіз тиімді рыноктық экономиканы жасау мүмкін емес.                  Біздің зерттеушілер көрсеткендей экономиканы мемлекеттік реттеудің тиімді жұйесін жасау үшін реттеудің Қазақстандық ерекшеліктерін ескере отырып бірқатар шаралар жұйесін жүзеге асыру қажет.                                    Олар:

Өнеркәсіп пен қаржы жүйесін сауықтыру,жедел жойылуы мүмкін емес шығынды және тиімділігі төмен кәсіпорындар үшін бейімделу және содан кейін сауықтырып,даму жағдайларын жасау,оларды жеңілдіктер мен дотациялар көмегі арқылы қолдай отырып рыноктық жағдайларға лайықтау.Одан әрі мемлекет меншігіне алу және мемлекетке пайдалы шарттар негізінде жекешелендіру.

Елдің бүкіл шаруашылық кешеніне қажетті құрлымдық өзгерістер енгізу арқылы жаңа техника мен технологиялық үрдістерді қолданып,ресурс сақтау шараларын жүзеге асыру.Құрлымдық өзгерістерді үйреншікті әдістермен,яғнй капиталды шашырату арқылы қажетті қорларды жасау-бұл тиімсіз бағыт болар еді.Мақсатты бағдарланған жоспарлау және сараптау негізіндегі тиімді реттеу,сондай-ақ құрлымдық өзгерістерді мемлекеттік тікелей және жанама әдістермен ынталандыру аталмыш үдерісті қолдануды едәуір жеңілдете түседі.

Белсенді әлеуметтік саясат жүргізу арқылы рынокқа өтудің халыққа жағымсыз салдарын жеңілдету,әлеуметтік қорғауды қамтамасыздандыру, тұрғындарды жұмыспен қамту үшін ойластырылған шаралап жүйесін жүзеге асыру.

        Айқын және ашық монополияға қарсы саясат жүргізу,монополистердің іс-өрекетіне мемлекеттік бақылауды күшейту,ірі монополистардың меншігін акцияландыру негізінде олардағы мемлекеттің үлесін арттыру.

Құндық категориялардың сандық параметрлерін жоспарлы түрде реттеуді қамтамасыз ету және оларды тауар өндірісі заңдарының талаптарына сәйкестендіру қажет,яғни қоғамдық еңбек шығыны тепе-теңдігі негізіндегі эквиваленттік заңына және оған қоғамдық қажеттіліктің шамасына сәйкестендіру керек.

        Өнімге қоғамдық қажеттілік дәрежесінің өсері арқылы құндық параметрлердің мәнін өзгерте отырып өндірушілер мен тұтынушылардың экономикалық мүддесіне мақсатты түрде әсер ету қажет.Бұл кезде құндық қатынастарды құрлымдық және өндіріс пен тұтынуды реттеу құрлымдары ретінде пайдалану тиімді болмақ,тавар өндірішілерге құрылым және өндіріс көлемі сондай-ақ өнімді бөлу және өткізу туралы орталықтан орнықтырылған құндық параметірлер шектерінде шаруашылық бойынша шешімдер еркіндегін бере отырып,жалпы мемлекеттік жоспарлы көрсеткіштерді орындауға кәсіби ынталындыру қажет.

қоғамға қажетті өнім өндіруді тавар өндіруші ретінде де пайдалы ету бағытында тараптардың түпкі мақсаттарының жақындасуына және бір жағадан бас бір жеңнен қол шығаруға ұмтылу керек.

экономиканы мемлекеттік реттеу мүдделерінің тепе теңдігіне жеткізі тиіс,яғни ол бір жағынан ол экономикалық реформалардың тиімді барысын қамтамасыз етуы тиіс екендігі жағынан табыстармен ресурстарды әділ бөлуге қол жеткізу қажет.                                                                                            Қазақстан республикасы үкіметінің әлеуметтік-экономикалық саясатының ұзақ мерзімді мақсаты әрбір азаматтың өз мүмкіндіктерін пайдалануына,әлеуметтік теңсіздікті төмендетуге,Қазақстанның тәуелсіздігі мен мәдени құндылықтарын сақтауға ,дүние жүзілык қоғамдастықтағы елдің экономикалық және саяси рөлін күшейтуге алғы шарттар жасауға арналуы тиіс.       Бүгінгі күннің өзекті мәселесі қоғамда жүріп жатқан әлеуметтік-экономикалық реформаларды жалпыұлттық міндеттерді шешуге жұмылдыру қажеттілігінде болса керек.сондықтан мемлекеттің рөлі әлеуметтік-экономикалық дамуда теріс үрдістердің етек алып кетуіне қарсы шаралырды дер кезінде қабылдап ,жүзеге асыру болып табылады.                               «Қазақстан-2030 »даму стратегиясы бойынша бұл әлемдік шаруашылық жүйесіне интеграцияланған,әлеуметтік бағдарланған рыныктық экономикасы бір құқықтық мемлекетті қалыптастыру арқылы жүзеге асады.

мемлекеттің саяси мақсаттарына оның қызыметтері негізін құрайтын құндылықтар жүйесі сәйкес болуы қажет.біздің қоғамға қазақстандық дәстүрлерге сай жаңғыртылған құндылықтар жүйесі қажет.қоғамда азаматтар мен мемлекет,азаматтар мен бизнес,бизнес пен біилік арасындағы өзара сенімділык нығайып,дамыған сайын мақсаттар бірыңғайлығыда арта түседі.сонда ғана мемлекеттік реттеудің де түпкі мақсаты қоғамдық мақсаттарға толықтай сәйкестеніп, мүдделер үйлесімділігіне қол жеткізілетін болады.

        Бідің диплом жұмысының негізгі нәтижелері осылайша пайымдауға жетелейді.және нақты түсініктер береді деп санаймыз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

 

1.Назарбаев Н.Ә.   «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз»,жылғы ақпандағы Қазақстан халқына жолдауы.                                       2.Дағдарыстан шығу кілті.Нұрсұлтан Назарбаев.             3.М.К.Байгісиев.Ұлттық экономиканы мемлекетгік peтrey,Алматы,Раритет.2010ж                                           4.Я.Аубәкіров.Қазіргі қоғамдағы экономикалық теория. Алматы: қазақ университеті,2010                                                                            5.Бибатырова І.A., Кекілов Б.Ж. Ұлттық экономиканы мемлекетгік peтrey: Оқу құралы. Алматы: қазақ университеті, 2007.  6.Авеков В.В. и др.Аренда объекров государственной и муниципальной собственности. Мамармен 2001                                              7.Бибатырова И.А. Государственное регулирование национальной эконо­микки.М:. Учебное пособие. Алматы, 2008.                 8.Государственное регулирование рыночной экономики: Учебник/Под ред. В.И. Кушлина, Н.А. Волгина. М: Экономика, 2001.                                      9.Лексин В.Н, Швецов АЛ. Государство и регионы. М.: УРРС, 1997.           10.Антикризисное управление:учебник. Э.М.Короткова.Инфра-М,2000.           11.Норт Д. Институты, постинституциональные изменения и функциони­рование экономики. М.: Фонд экологической книги «Начала »,1997.                                                                                    12.Мамыров Н., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана. Алматы: Экономика, 1998:                           13.Орешин В.П. Государственное регулирование национальной экономики: Учебное пособие. М.: Юристь, 1999.   14.Орешин В.П., Потапов Л.В. Управление региональной экономикой: Учебное пособие. М.: ТЭИС. 2003.                             15.Стратегия инлустриаьно-инновационного развития РК на 2003­-2015 гг. Астана. 2003.                                                                                    16.Фатхутдинов Р.А. Конкурентоспособность:экономика , стратегия. уп­равление: Учебное пособие.М.: Инфра-А.2000                                           17.Шамхалов Ф.Государство и экономика:основы взаимодейстаия.учебник .М.: экономика. 2000.                                        18.Шарп У., Александер Г, Бейли Дж. Инвестиции.Инфра-А,1997.             19.Эрхард Л. Благосостояние для  всех.М.: Начала-пресс,1991                  20.ҚазЭУ Хабаршысы.экономика сериясы.№3/2007                                21.ҚазҰУ Хабаршысы.Экономика сериясы.№69(70)72008                       22. ҚазЭУ Хабаршысы.экономика сериясы.№4.2009                                       23. Дағдарыстан кейін қалпына келтіру бағдарламасы (бәсекеге қабілетті кәсіпорындарды сауықтыру)                                                           24. Қазақстан Республикасының Индустриалды-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы                                25. Қазақстан Республикасы статистика агенттігі,http//www.kaz.stat.kz Астана

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОСЫМША A

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚР-дың инновациялық дамуын стратегиялық басқарудың сызба моделі*

ҚОСЫМША Б

 

 

 

р/с№	Макроэкономикалық көрсеткіштер					Өлшем бірлігі		2010 ж.қаң.-жел.	2010ж. жел.	%-бен			2010ж.қар. %-бен жел.
										2009ж. қаң.-жел.		2009ж.желтоқсанға
	А					Б		1	2	3		4		5
1	Жалпы ішкі өнім					млрд.теңге		21513,5	—	107,0		—		—
2	Өнеркәсіп өнімдерінің көлемі					млрд.теңге		11756,8	1188,8	110,0		105,0		100,1
3	Ауылшаруашылығы жалпы өнімінің көлемі					млрд.теңге		1441,0	92,8	88,3		100,5		80,4
4	Құрылыс жұмыстарының көлемі					млрд.теңге		1918,1	244,7	101,0		107,3		132,9
5	Байланыс қызметінің көлемі					млрд.теңге		477,0	42,2	105,0		103,7		99,4
6	Бөлшек тауар айналымы					млрд.теңге		3014,0	348,3	112,3		111,3		115,8
7	Негізгі капиталға инвестициялар					млрд.теңге		4773,2	695,4	99,5		102,7		145,6
8	Тұтыну бағасының индексі (ТБИ)					%		107,1	100,7	107,1		107,8		100,7
9	Өнеркәсіп өнімдерін өндіруші кәсіпорындары бағаларының индексі					%		—	—	125,2		112,9		102,0
10	Жұмыссыздар саны (бағалау)					мың адам		—	477,7	—		89,6		100,7
11	Жұмыспен қамтылған халық саны					мың адам		—	8137,6	—		102,6		—
12	Жұмыссыздық деңгейі (бағалау)					%	%	—	5,5	—		—		—

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Экономиканың нақты секторының қаржылық жай-күйінің өзгеруі*

 

 

 

ҚОСЫМША В

 

Кәсіпорындардың қаржылық көрсеткіштері*