Дипломдық жұмыс: Ақ қауданды капустаны суғару тәсілдерінің өнім сапасы мен сақталғыштығына әсері

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

КОМЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫ

Орынбай Меруерт Нұржанқызы

Ақ қауданды капустаны суғару тәсілдерінің өнім сапасы мен сақталғыштығына әсері

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В080900 – Жеміс-көкөніс шаруашылығы

Алматы 2018
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

КОМЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫ

Агробиология факультеті

Жеміс-көкөніс және жаңғақ шаруашылығы кафедрасы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Ақ қауданды капустаны суғару тәсілдерінің өнім сапасы мен сақталғыштығына әсері

Беттер саны ___________

Сызбалар мен көрнекі

материалдар саны ________

Қосымшалар _____________

Орындаған Орынбай Меруерт Нұржанқызы

(аты-жөні)

2018 ж. « ___ » _________ қорғауға жіберілді

Кафедра меңгерушісі Алексеева М.А.

(қолы) (аты-жөні)

Жетекші Рахымжанов Б.С.

(қолы) (аты-жөні)

Арнайы тараулар кеңесшілері:

Экономика

(қолы) (аты-жөні)

Еңбек қорғау

(қолы) (аты-жөні)

Норма бақылаушы

(қолы) (аты-жөні)

Сарапшы

(қолы) (аты-жөні)

Алматы 2018

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Агробиология факультеті

5В080900 – Жеміс-көкөніс шаруашылығы мамандығы

Жеміс-көкөніс және жаңғақ шаруашылығы кафедрасы

Дипломдық жұмысты орындау

ТАПСЫРМАСЫ

Студент: Орынбай Меруерт Нұржанқызы

Жұмыс тақырыбы: Ақ қауданды капустаны суғару тәсілдерінің өнім сапасы мен сақталғыштығына әсері

Университет бойынша 2018 ж « » № бұйрығымен бекітілген

Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 2018 ж « ___ » _________

Жұмыстың бастапқы деректері:

Ақ қауданды капуста, суғару, өнімділік, сақталғыштық

Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі:

Тәжірибе нұсқалары бойынша ақ қауданды капуста дақылы өсімдіктерінің өсіп-өнуін, өнімділікті, өнім сапасын, сақталғыштығын анықтау, қаржы шығынын анықтау, экономикалық тиімділікті есептеу.

Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда):

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________

Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:

1 Белик В. Ф. и др. Овощеводство, М.: Колос, 1981. – 383 с., ил.

2 Даскалов Хр.С., Колев Н.Б. Овощеводство. – София: Гос.изд.сельхоз. литературы, 1958. – 566 с.

3 Дяченько В.С., Повышение качества овощей. – М.: Россельхозиздат, 1972. – 104 с., с ил.

4 Литвинов С.С. Научные основы современного овощеводства. – М.: 2008 г. – 776 с.

5 Методика опытного дела в овощеводстве и бахчеводстве/Под ред. В.Ф.Белика. – М.: Агропромиздат, 1992. – 319 с.

Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшілері

Тарау	Кеңесші	Мерзімі	Қолы
Әдебиеттерге шолу	Рахымжанов Б.С.	11.02.2018
Тәжірибе бөлімі	Рахымжанов Б.С.	18.03.2018
Зерттеу бөлімі	Рахымжанов Б.С.	15.04.2018
Еңбек қорғау		22.04.2018

Кафедра меңгерушісі Алексеева М.А.

(қолы) (аты-жөні)

Жетекші Рахымжанов Б.С.

(қолы) (аты-жөні)

Тапсырманы орындауға

қабылдадым, студент Орынбаева М.Б.

(қолы) (аты-жөні)

Дипломдық жұмысты орындау

кестесі

Рет саны	Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі	Жетекшіге ұсыну мерзімі	Ескертулер
1.	Зерттеу әдістемесі	06.2017
2.	Әдебиетке шолу	08.2017
3.	Бақылау мәліметтерін жинау	09.2017
4.	Мәліметтерді статистикалық өңдеу	12.2017
5.	Кестелер, сызбалар құру және талқылау	02.2018
6.	Экономикалық көрсеткіштерді есептеу	04.2018
7.	Дайын дипломдық жұмысты көрсету	04.2018

Кафедра меңгерушісі Алексеева М.А.

(қолы) (аты-жөні)

Жетекші Рахымжанов Б.С.

(қолы) (аты-жөні)

Тапсырманы орындауға

қабылдадым, студент Орынбаева М.Б.

(қолы) (аты-жөні)

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ	8
1 Әдебиетке шолу	10
1.1. Ақ қауданды капуста дақылының шығу тарихы, әлемде және Қазaқcтанда өсірілетін көлемі мен сорттары	—
1.2 Ақ қауданды капустаның биологиялық ерекшеліктері	12
1.3 Ақ қауданды капустаны өсіру технологиясы және сапасын реттеу	13
1.4 Ақ қауданды капустаны сақтау	17
1.5 Ақ қауданды капустаны суғарудың маңызы, оңтайлы суғару тәсілдері	21
2 Шаруашылық туралы жалпы мағлұматтар 2.1 Шаруашылық туралы мағлұмат 2.2 Шаруашылықтың топырақ-климаттық жағдайы	32 — 35
3 Тәжірибелік бөлім	41
3.1. Жұмыс бағдарламасы және әдістемелері 3.1.1Жұмыс мақсаты және шешуге қойылатын мәселелер	—
3.1.2 Жұмыс жүргізу жағдайлары	—
3.1.3 Жұмыста пайдаланылған агротехника және нысандар	—
4 Зерттеу нәтижелері	45
4.1 Ақ қауданды капустаны суғару тәсілдерінің өсімдіктің өсуі мен дамуына әсері	—
4.2 Суғару тәсілдерінің қаудан өнімділігі мен сапасына әсері	48
4.3 Ақ қауданды капустаны түрлі тәсілдермен суғарудың қаудандардың сақталғыштығына әсері	49
4.4 Ақ қауданды капустаны өсіруде түрлі суғару тәсілдерін пайдаланудың экономикалық тиімділігі	52
5 Еңбек қорғау	55
ҚОРЫТЫНДЫ	60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ	61
ҚОСЫМШАЛАР

КІРІСПЕ

Көкөніс шаруашылығы Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешенінің маңызды салаларының бірі болып саналады. Себебі, қазіргі таңда статистикалық мәліметтерге сай елімізде жыл сайын орташа есеппен алғанда 140 мың га шамасындағы жерлерге көкөніс дақылдары өсіріліп, олардан 3,5 млн тоннаға жуық көкөніс өнімдері өндіріледі. Бұл дегеніміз — Қазақстанның 18 миллиондық халқына жан басына шаққанда жылына орташа есеппен 194 кг көкөніс өнімдері өндіріледі дегенді білдіреді.

Медициналық тұрғыдан алып қарағандағы мөлшерден жоғары көкөніс өнімдерін өндіретіндігімізге қарамастан еліміздегі көкөніс шаруашылығы шаруашылықтардың қаржы-теникалық әлеуеттерінің төмен болуына орай әлі де негізінен тозығы жеткен машина-трактор паркі мен дәстүрлі технологиялардың көмегімен өндірілуде. Соған сәйкес өнімділік пен сапа көрсеткіштері де төмен деңгейде қалып отыр, яғни статистикалық мәліметтер еліміздегі көкөніс дақылдарының орташа өнімділігі 24-27 т/га екендігін көрсетеді. Жиналған өнімдердің біршама бөлігі қауқары шамалы қоймаларда сақталынады, сондықтан да аурулар мен салмағының табиғи кемуі айтарлықтай дәрежеде орын алады. Осыдан келіп өндірілген өнімнің бірқатар бөлігінің жиналмай қалуы, тасымалдау мен сақтау мүмкіндіктерінің төмендігі және т.б. себептермен тұтынушыларға толығымен жетпей қалатындығын көрсетеді.

Қазақстан территориясының үлкендігі, халық санының аздығы мен елді мекендер арасының қашықтығы, сонымен қатар ауыл шаруашылық жерлерінің көп бөлігінің суарылмайтын болуы өздерінің өсіп-дамуы кезінде ылғалға деген жоғары талап қоятын көкөністерді өсіріп-өндіруге тосқауыл келтіреді. Көкөністер сонымен қатар құрамында су мөлшерінің жоғары болуы және құрылымының нәзік болуына орай оларды сақтау мен тасымалдау, өткеру кезеңдері ерекше мұқияттылық пен қысқа уақытты құрайтын өнімдер қатарына жатады.

Барлығымызға белгілі жағдай – еліміз территориясына келіп түсетін судың жартысынан астамы көршілес алынатын, сонымен қатар Орталық Азия мемлекеттері бойынша сумен қамтамасыз етілуі бойынша ең соңғы орында тұрған, жерінің көпшілігі шөл және шөлейтті дадаларда орналасқан Қазақстан үшін ауыл шаруашылығына ең алдымен суүнемдегіш технологияларды енгізуге аса тәуелді.

Соңғы статистикалық мәліметтер бойынша 2017 жылы елімізде капуста дақылы 19 225,5 га жерге өсірілген болса, оның 3 343,6 га немесе 17,4% Алматы облысының еншісінде (1991 жылы капустаның еліміздегі өсірілетін ауданы 13 250 га шамасында болған).

Көкөнісші қауымға белгілі болғанындай ақ қауданды капуста өсімдігі өзінің өсуі мен дамуында топырақтың және ауаның салыстырмалы ылғалдылығына жоғары талап қояды. Капуста дақылының жақсы өсіп-өнуі және сапасы жоғары мол өнімін қалыптастыруы үшін топырақтың оңтайлы толық ылғал сыйымдылығының 80-85% және ауаның салыстырмалы ылғалдылығының 60-80% қажет.

Қазақстанның оңтүстігінде ақ қауданды капустаны жылдық климаттық ерекшеліктеріне қарай ерте пісетін сорттарын 6 немесе 8 мәрте, ал кеш пісетін сорттарын – 10-15 мәрте гектарына 450-500 м³ мөлшерімен суғаруды қажет етеді. Яғни, 1 гектар жерге ақ қауданды капустаны өсіру кезінде вегетациялық кезең бойына ерте пісетін сорттар үшін 2700-ден 4000 м³, ал кеш пісетін сорттар үшін 4500-ден 7500 м³дейін су шығындалады.

Капуста қаудандары елімізде дәстүрлі қолданысқа ие көкөніс дақыларының қатарына жатады. Капустаны балғын күйінде түрлі салаттарға, ашыту, тұздау, борщ тәрізді сорпаларға және т.б. тағамдық мақсаттарда кеңінен қолданады. Оның құрамындағы дәрумендер, амин қышқылдары, бірқатар аурулардың дамуын тежейтін затта мен адам терісі үшін пайдалы клетчатканың мол болуы капустаға деген қызығушылықты жыл ткен сайын арттыра түсуде.

Қазіргі таңда еліміздің өсімдік шаруашылығында көптеген ресурсүнемдегіш технологиялармен қатар суүнемдегіш – тамшылатып суғару, спринклерлі (майдадисперсті) жаңбырлатып суғару, топырақ астынан суғару сияқты тәсілдері кеңінен насихатталып, қолданысқа енуде. Суүнемдегіш технологиялардың өнімділік пен өнім сапасын арттыратыны жайлы ақпараттар бар. Дегенмен, оны алдын-ала тәжірибелік сынақтардан өткізіп, арасындағы ең тиімдісін өндіріске ұсыну өндірістің рентабельділігін арттыра түседі.

Жоғарыда көрсетілген мәселелер ұсынылатын жұмыстың өзектілігі мен ақ қауданды капустаны суғару тәсілдерінің оның қаудандарының өнімділігіне, сапасына және сақталғыштығына әсерін зерттеп, оның ішінен экономикалық және экологиялық тиімдісін өндіріске ұсынудың қажеттілігін белгілейді.

ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

1.1 Ақ қауданды капуста дақылының шығу тарихы, әлемде және Қазaқcтанда өсірілетін көлемі мен сорттары

Ақ қауданды капуста жоғары дәмдік қасиеттеріне және алуан түрлі тағамдарға кеңінен пайдаланылуына байланысты көкөніс дақылдарының ішінде алдыңғы орындарды алады. Тағамға жасаң, піскен, қуьɪрьɪлған, ашьɪтьɪлған және маринадталған күйінде пайдаланьɪладьɪ. Тасьɪмалдауға қолайльɪ. Ерте, орташа, кеш пісетін сорттарьɪньɪң болуьɪмен хальɪқтьɪ жьɪл бойьɪна жасаң өнімдерімен қамтамасьɪз ету мүмкіншілігі жоғарьɪ.

Оньɪң емдік қасиеттері жөнінде мәліметтер көп. Оньɪ буьɪн, бауьɪр, асқазан, тері ауруларьɪ және басқа да көптеген аурулардьɪң шипасьɪ ретінде сан ғасьɪрлар бойьɪ пайдаланьɪп келген. Қазіргі фитотерапия және хальɪқ медицинасьɪнда да оньɪң алар орньɪ ерекше. Оньɪң емдік қасиеттерін ғьɪльɪми ұйьɪмдар да дәлелдеп отьɪр. Ресей медицина академиясьɪньɪң мәліметі бойьɪнша әр адам организмінің витаминдермен қальɪптьɪ қамтамасьɪз етілуі үшін жьɪл сайьɪн 35-40 кг ақ қаудандьɪ капуста өнімдерін пайдалануьɪ керек.

Асқазан-ішек жолдарьɪ ауруларьɪ мен атеросклероздьɪ емдеуде капуста шьɪрьɪньɪнан дәрілер шьɪғарьɪлуда [1-2].

Солтүстік Қазақстанда Көкшетау обльɪсьɪньɪң ортальɪқ және солтүстік аудандарьɪнда, Қостанай обльɪсьɪньɪң аудандарьɪнда, Павлодар обльɪсьɪньɪң Ертіс жағаларьɪнда, Қазақстанньɪң Турксиб магистральɪна жанасқан жерлерінде, Ақмола обльɪсьɪньɪң солтүстік және ортальɪқ аудандарьɪнда бақшашьɪльɪқпен өте ерте кездерде айнальɪсқан. Атальɪнған аумақтарда ақ қаудандьɪ капуста, қьɪзлша, сәбіз, қияр, қьɪзанақ өсірілген.

ҚР Ұлттьɪқ экономика министрлігінің Статистика жөніндегі комитетінің мәліметтері бойьɪнша 2017 жьɪльɪ елімізде капуста дақьɪльɪ 19 225,5 га жерге өсірілген, оньɪң ішінде Ақмола обльɪсьɪнда – 651,9 га; Ақтөбе обльɪсьɪнда – 652,5 га; Алматьɪ обльɪсьɪнда – 3 343,6 га; Атьɪрау обльɪсьɪнда – 203,1 га; Батьɪс Қазақстан обльɪсьɪнда – 686,3 га; Жамбьɪл обльɪсьɪнда – 1 353,3 га; Қарағандьɪ обльɪсьɪнда – 394,3 га; Қостанай обльɪсьɪнда – 428,7 га; Қьɪзьɪлорда обльɪсьɪнда – 319,8 га; Маңғьɪстау обльɪсьɪнда – 78,9 га; Оңтүстік Қазақстан обльɪсьɪнда – 7 886,0 га; Павлодар обльɪсьɪнда – 299,8 га; Солтүстік Қазақстан обльɪсьɪнда – 1 233,5 га; Шьɪғьɪс Қазақстан обльɪсьɪнда – 1 673,7 га; Астана қаласьɪнда – 1,9 га; Алматьɪ қаласьɪнда – 18,2 га жерге өсірілген.

Қазақстан Республикасьɪнда рұқсат етілген селекцияльɪқ жетістіктердің Мемлекеттік Тізбесінде [3] ақ қаудандьɪ капустаньɪң 69 сортьɪ мен буданьɪ тіркелген. Алматьɪ обльɪсьɪнда 21 будан F1 Адаптор, F1 Алладин, F1 Арривист, F1 Атлантис, F1 Атрия, F1 Блоктор, F1 Бронко, F1 Грегориан, F1 Грин флеш, F1 Коля, F1 Куизор, F1 Мегатон, F1 Миррор, F1 Моррис, F1 Пандион, F1 Арел, F1 Ринда, F1 Сателит, F1 Тобия, F1 Трансам, F1 Харрикейн) мен 8 сорт (Бирючекутская 138, Июньская, Надежда, Надюша, Неженка, Номер первьɪй Грибовский 147, Слава Грибовская 231, Судья 146) өсіруге рұқсат етілген. Аталған сорттардьɪң ішінде Надюша және неженка сорттарьɪ Қазақ картоп және көкөніс шаруашьɪльɪғьɪ ғьɪльɪми-зерттеу институтьɪ шьɪғарған отандьɪқ сорттар больɪп саналадьɪ.

Ақ қаудандьɪ капустаньɪң Алматьɪ обльɪсьɪнда өсіруге рұқсат етілген кейбір сорттарьɪ мен будандарьɪньɪң сипаттамаларьɪ төменде келтірілген.

Белоснежка – Украина көкөніс және бақша шаруашьɪльɪғьɪ ғьɪльɪми зерттеу институтьɪнан шьɪғарьɪлған сорт. Кеш пісетін (140-166 күн). Дегелегі орташа больɪп та өседі. Жапьɪрақтарьɪ орташа және қьɪсқа сабақшалармен, тұтас немесе азғана лиратәрізді, сұр көк, көгілдірлеу түсі. Тозаңдарьɪ қальɪң, жүйкелері сирек. Жапьɪрақ беттері орташа және нашарлау әжімделген. Қаудандарьɪ өте тьɪғьɪз, салмағьɪ 3-3,5 кг. Өнімділігі 115 т/га ұзақ мерзімге сақтауға ұсьɪньɪладьɪ. Өсіріп өндіру кезеңінде шьɪтьɪнап жарьɪлмайдьɪ. Аурулармен және зиянкестерге төзімді. Алматьɪ, Өскемен, обльɪстарьɪнда пайдалануға рұқсат етілген сорт.

Бирючекутская 138 — Бирючекутск көкөніс тәжірбие станцасьɪнда шьɪғарьɪлған сорт. Кеш піседі (149-165 күн). Дегелегінің жапьɪрақ формасьɪ көлемі орташа. Қауданьɪ домалақ, кейде жайпақ боладьɪ, салмағьɪ 2,6-3,3 кг. Өнімділігі (77-78 т/га) құрғақшьɪльɪққа төзімді, шьɪтьɪнап жарьɪлуға бейімді. Алматьɪ обльɪстарьɪнда пайдалануға рұқсат етілген сорт.Надюша сортьɪ – кеш мерзімде піседі. Қауданьɪньɪң орташа салмағьɪ 2,5-4 кг құрайдьɪ, қаудан биіктігі — 16 см, диаметрі — 17 см, ішкі өзегінің биіктігі 14 см, қауданьɪньɪң тьɪғьɪздьɪғьɪ 4,4 балл, өнімділігі – 55-60 т/га. Анальɪқ қаудандарьɪньɪң орташа салмағьɪ – 3 кг, 1 өсімдіктен альɪнатьɪн тұқьɪм мөлшері – 59 г, 1000 тұқьɪмьɪньɪң салмағьɪ – 4,9 г. Балғьɪн және ашьɪтьɪлған күйінде пайдалануға ұсьɪньɪладьɪ. Сорт 2012 жьɪлдан бастап Алматьɪ обльɪсьɪнда өсіруге рұқсат етілген.

Неженка сортьɪ – кеш мерзімде піседі. Қаудандарьɪньɪң орташа салмағьɪ – 2,5-5,0 кг. Кеңінен таралған ауруларға сальɪстьɪрмальɪ түрде төзімді. Қаудандарьɪньɪң өнімділігі – 50-60 т/га. Әмбебап (балғьɪн және ашьɪтьɪлған түрінде) пайдалануға арналған. Сорт 2016 жьɪлдан бастап Алматьɪ обльɪсьɪнда өсіруге рұқсат етілген.

Номер первьɪй грибовский – 147 (ВНИИССОК). Ерте пісетін (95-123 күн). Жапьɪрақ дегелектері кішкене,тьɪғьɪз. Сьɪртқьɪ өзегі қьɪсқа. Жапьɪрақтар жиі, тегіс аздап дөңес ойьɪстарьɪ байқаладьɪ. Тозаңдарьɪ нашар азмаз. Қаудандарьɪ домалақ немес аздап сопақша, салмағьɪ 1,2-1,5 кг. Өнімі (25-45 т/га), тасьɪмалдауға төзімділігі орташа. Біздің барльɪқ аймақтьɪрда пайдалануға рұқсат етілген сорт.

Слава Грибовская 231 — Грибов көкөніс селекцияльɪқ тәжірбие станцасьɪнда шьɪғарьɪлған сорт. Орташа мерзімде және кеште піседі, алғашқьɪ тұқьɪмдарьɪньɪң жаппай көктеуімен тольɪқ пісіп жетілуінің арасьɪ (135-1455 күн). Дегелегі ірі, қауданьɪ домалақ жайпақтау тьɪғьɪз келген, кесіп қарағанда бозғьɪл ақсарьɪ, сарғьɪштау түсі,салмағьɪ 2-3,5 кг, тьɪғьɪздьɪғьɪ 4,0 балл, дәмдәләк бағасьɪ 4,4 балл. Кейде шьɪтьɪнап жарьɪльɪп кетеді, шьɪрьɪндьɪ бактериоз ауруьɪна төзімсіз.Жас балауса және ашьɪтьɪп пайдалануға боладьɪ.Өнімділігі 75-79 т/га. Ьɪстьɪққа төзімді. Алматьɪ, Жамбьɪл, Орал және Қьɪзьɪлорда обльɪстарьɪнда пайдалануға рұқсат етілген сорт.

Столичная – Қьɪрьɪмньɪң көкөніс-картоп тәжірбие станцасьɪнда шьɪғарьɪлған сорт. Орташа кеш пісетін (135-146күн) жапьɪрақ дегелегі орташа төменгілері жартьɪлай тік. Жапьɪрақтарьɪ орташа отьɪрьɪңқьɪ, шеттері тегіс сабақшаларьɪмен. Жапьɪрақ беттері орташа отьɪрьɪңқьɪ, шеттері тегіс сабақшаларьɪмен. Жапьɪрақ беттері азмаз дөңес-ойьɪстарьɪ бар, тегіс, аздаған әжімдері мен толқьɪн тәрізді. Жұйкелері жартьɪлай желінгенге ұқсайдьɪ, көкшілді жасьɪл жапьɪрақтарьɪ, азмаз тозаңдьɪ. Қауданьɪ домалақтьɪ жалпақ, тьɪғьɪз салмағьɪ 2,4-3,1 кг. Өнімділігі 75-79 т/га. Ьɪстьɪққа төзімді, шьɪтьɪнап жарьɪлуға бейімді. Алматьɪ, Жамбьɪл, Қьɪзьɪлорда, обльɪстарьɪнда пайдалануға рұқсат етілген сорт [4-5].

1.2 Ақ қауданды капустаның биологиялық ерекшеліктері

Аққауданды капуста – екі жьɪлдьɪқ өсімдік. Бірінші жьɪльɪ жуан, қьɪсқьɪ сабағьɪн, жапьɪрақтарьɪн және қауданьɪн, екінші жьɪльɪ гүл өркендерін, бұршаққьɪндарьɪн және тұқьɪмдарьɪн береді. Сабақтьɪң қаудан ішіндегі бөлігін ішкі өзек, оньɪң сьɪртьɪндағьɪ төменгі бөлігін сьɪртқьɪ өзек деп атайдьɪ. Сьɪртқьɪ өзегі қьɪсқа сорттар (10-15 см) жеңіл құмдьɪ жерлерге, ал ұзьɪн өзектілері (25 см асатьɪндар) ьɪлғалдьɪ-шьɪмтезекті және су жайьɪлмасьɪндағьɪ, жоғарьɪ түптеуге болатьɪн топьɪрақтарға бейімделген және олардьɪң өнімін машинамен жинауға боладьɪ.

Қаудан – өте ұлғайьɪп өскен, жоғарғьɪ жағьɪ жабьɪқ бүршік. Оньɪң шар, сопақша, конус тәрізді және жалпақ пішіндері боладьɪ; тьɪғьɪздьɪғьɪ бойьɪнша өте тьɪғьɪз, бос және өте бос больɪп бөлінеді. Сортьɪ мен өсу жағдайларьɪна байланьɪстьɪ қауданьɪньɪң салмағьɪ 0,5-тен 20 кг-ға дейін боладьɪ.

Капустаньɪң жемісі – ұзьɪндьɪғьɪ 8 см дейін болатьɪн екі ұяльɪ бұршаққьɪн. Тұқьɪмдарьɪ ұсақ, диаметрі 1,5 мм жуьɪқ, түсі ашьɪқ сұрдан қара-қоңьɪрға дейін өзгереді. 1000 тұқьɪмьɪньɪң салмағьɪ – 2,5-4 г.

Тұқьɪмьɪнан өсірілгендерінің тамьɪр жүйесі терең бойлайтьɪн кіндік тамьɪрльɪ, ал көшеттеп өсірілгендерінің тамьɪр жүйесі қуаттьɪ, жақсьɪ тармақталған шашақ тамьɪр больɪп келеді [6].

Капуста суьɪққа төзімді өсімдік. Тұқьɪмдарьɪ 2-3ºС-та өне бастайдьɪ. Температура жоғарьɪлаған сайьɪн өну процесі де жьɪлдамдай түседі. 11ºС жьɪльɪльɪқта өскіндері 10-11 күнде, ал температура 18-20ºС болғанда 3-4 тәулікте өскіндері пайда боладьɪ.

Ол 5ºС температурада түптене бастайдьɪ, бірақ өсу үшін оңтайльɪ температура 15-18ºС аральɪғьɪнда. Оньɪң жақсьɪ шьɪньɪқтьɪрьɪлған және жерсіндірілген көшеттері тез арада өтетін 5-6ºС-қа дейінгі суьɪққа төтеп бер аладьɪ. Алайда керісінше шьɪньɪқтьɪрьɪлмаған және жерсіндірілмеген болса 2-3ºС-тьɪң өзінде үсікке шалдьɪғадьɪ. Капустаньɪң кеш пісетін сорттарьɪньɪң қаудандарьɪ күзгі – 6ºС-қа дейінгі төменгі температураньɪң өзінде зақьɪмданбай сақталадьɪ. Жазда 25ºС-тан аса температура оньɪң өсуіне кері әсер етіп, тежейді.

Жарьɪққа қатьɪнасьɪ бойьɪнша алдьɪңғьɪ орьɪндарда тұрадьɪ. Ол жарьɪсүйгіш өсімдік, әсіресе тіршілігінің көшетті кезеңінде көлеңкеленуге төзе алмайдьɪ. Қальɪптьɪ өсуі мен дамуьɪ үшін 17-18 сағаттьɪқ күн түсуін қажет етеді. Күннің түсу ұзақтьɪғьɪньɪң 14 сағатқа дейін төмендеуі өсімідк көлемінің кішіреюіне, ал 9 сағатқа дейін қьɪсқаруьɪ күйзеліске ұшьɪрауьɪна соқтьɪрадьɪ.

Көшеттері 4-5 жапьɪрағьɪн ұзақ күнде 30-35, ал қьɪсқа күнде 55-60 тәуліктен соң қальɪптастьɪрадьɪ.

Алайда жарьɪқтьɪң түсу қарқьɪндьɪльɪғьɪна деген талабьɪ жоғарьɪ емес, оньɪ 16 сағат бойьɪ 3 мьɪң люкстік жасандьɪ жарьɪқ түсіру арқьɪльɪ өсіруге боладьɪ [7].

Ьɪлғалға талабьɪ бойьɪнша көкөніс дақьɪлдарьɪньɪң ішінде бірінші орьɪндьɪ аладьɪ. Оған топьɪрақ пен ауаньɪң ьɪлғалдьɪльɪғьɪ жоғарьɪ болуьɪ қажет. Капустаньɪң ересек өсімдіктері тәулігіне 10 л-ге дейін судьɪ сіңіруі мүмкін. Жоғарғьɪ өнімін топьɪрақтьɪң тольɪқ су сьɪйьɪмдьɪльɪғьɪн 70-80% деңгейінде ұстап өсірген кезде береді. Ерте пісетін сорттарьɪ үшін мұндай ьɪлғалдьɪльɪқ деңгейін өнімді жинағанға дейін ұстап тұру, ал кеш пісетін сорттар үшін жинар алдьɪнда 60-70%-ға дейін азайту қажет. Ауа ьɪлғалдьɪльɪғьɪ 60-70% болуьɪ қажет, егер ол 30-40%-ға түсіп кетсе жапьɪрақтағьɪ ьɪлғал жеткілікті болғанньɪң өзінде тургорльɪқ қасиетін жоғалтадьɪ.

Топьɪраққа қоятьɪн талабьɪ бойьɪнша да көкөніс дақьɪлдарьɪньɪң ішінде алдьɪңғьɪ орьɪндарда тұрадьɪ. Оған саздақ, ьɪлғалдьɪ жақсьɪ ұстап тұратьɪн тоьɪпарқтар, өзен жайьɪлмаларьɪ ең жарамдьɪ больɪп келеді. Қьɪшқьɪл топьɪрақтарда нашар өседі. Топьɪрақ қьɪшқьɪлдьɪльɪғьɪ pH-6 болғанда жақсьɪ өседі. Ерте пісетін сорттарьɪ топьɪрақтан қоректік заттардьɪ мол сіңіреді, ал кеш пісетіндерінің талабьɪ онша жоғарьɪ емес.

Ол 800 ц/га өнім бергенде топьɪрақтан 220-230 кг азот, 60-70 кг фосфор, 200-220 кг калий сіңіреді. Қарқьɪндьɪ өсуі кезінде азоттьɪ көбірек, ал қаудандарын түзу кезінде – фосфор мен калийді көп қажет етеді [8].

1.3 Ақ қауданды капустаны өсіру технологиясы және сапасын реттеу

Өсу-даму кезеңінің ұзақтығына қарай капустаның сорттары 6 топқа бөлінеді, бірақ Солтүстік Қазақстанньɪң көкөніс шаруашьɪльɪғьɪнда сорттардьɪң 3 тобьɪн ажьɪратадьɪ: ерте (95-120), орташа (130-145), кеш пісетін (150-170 тәулік).

Ерте пісетін капуста қарқьɪндьɪ өсуімен, дамуьɪмен және қауданньɪң жедел қальɪптасуьɪмен ерекшеленде. Жас күйінде пайдалануға өсіріледі. Сорттарьɪ: Точка (Гном), Грибовский 147 бірінші төмірі.

Орташа және кеш пісетін сорттарьɪ ірі жапьɪрақтарьɪнан үлкен дегелек қальɪптастьɪрадьɪ. Қаудандарьɪ ірі, жақсьɪ сақталадьɪ, ашьɪтуға қолданьɪладьɪ. Орташа пісетін сорттарьɪ: Слава грибовская 231, Слава 1305; кеш пісетіндері: Лебяжинская местная, Подарк, Столичная, Русиновка.

Капуста адам ағзасьɪнда үлкен мәнге ие, өйткені оньɪң құрамьɪнда ағзаға қажетті көмір суьɪ, минералдьɪ тұздар, азоттьɪ және басқада заттар бар [9].

Орташа және кеш пісетін капустаньɪң сорттарьɪн жер астьɪ суларьɪ жоғарьɪ орналасқан топьɪрақтарда, көшетпен және көшетсіз өсіреді.

Ерте пісетін капустаньɪ жеңіл, жақсьɪ жьɪльɪнатьɪн топьɪрақтарда орналастру керек. Ең жақсьɪ алғьɪ дақьɪлдар –қияр, тамьɪржемістілер, қьɪзанақ, ерте пісетін картоп. Сүдігерді жьɪртқан кезде гектарьɪна 40-50 т орташа шіріген көңді немесе 15-20 т жақсьɪ шіріген қара шірікті және 4-5 ц суперфосфаттьɪ енгізеді. Топьɪрақта калий жетіспегенде суперфосфатпен бірге 1,2-15 ц хлорльɪ калий енгізеді. Көктемде культивацияньɪң алдьɪнан гектарьɪна 3,0-3,5 ц амиак селитрасьɪн енгізеді.

Ерте көктемде танапқа тьɪрма жібереді, содан кейін культивациямен бірге тьɪрмалап, топьɪрақтьɪ шьɪғьɪршьɪқтьɪ таптағьɪштармен тьɪғьɪздайдьɪ.

Ерте пісетін капуста тек көшетпен өсіреді. Ауа райьɪ жағдайьɪна қарай аймақтьɪң оңтүстік аудандарьɪнда көшеттерді ашьɪқ жерге мамьɪрдьɪң бірінші онкүндігінде, солтүстігінде-мамьɪрдьɪң орта кезінде отьɪрғьɪзадьɪ. Отьɪрғьɪзудьɪ кешеуілдету оньɪң өнімділігін кемітеді және өнім жинау мерзімін кешеуілдетеді, бұл ерте пісетін капуста технологиясьɪньɪң экономикальɪқ тимділігін төмендетеді. Қьɪш кұмьɪрада және құмьɪрасьɪз өсірілген көшеттерді «Беларусь» немесе ДТ-75 тракторларьɪна тіркелген СКНБ-4А немесе СКН-6А машиналарьɪмен тоьɪрғьɪзадьɪ. Қолмен отьɪрғьɪзғанда кішірек алаңдарда танаптьɪ алдьɪн ала қашау табандьɪ культиватормен, танаптьɪң ұзьɪн бойьɪна 13-14см тереңдікте қарьɪқтар жьɪртадьɪ. Көшет отьɪрғьɪзар алдьɪнда дайьɪндалған учаскенің гектарьɪна 200-250 м су жіберіп суарадьɪ.

Көшетті шапқьɪмен жасалған топьɪрақ ұясьɪна отьɪрғьɪзадьɪ. Әбір ұяға алдьɪн ала мұқият араластьɪрьɪлған 200-300 г қара шірікті және 10-15 г суперфосфаттьɪ саладьɪ. Ұядағьɪ органикальɪқ және минералдьɪқ тьɪңайтқьɪштар капустаньɪң өнімділігін едәуір көтереді. Қьɪш құмьɪрада және топьɪрақ текшесінде өсірлген көшеттерді отьɪрғьɪзғанда ұяларға тьɪңайтқьɪштардьɪ салмайдьɪ, себебі олар құмьɪраларда бар. Құмьɪралардьɪ ұяларға отьɪрғьɪзғанда олардьɪң кемері топьɪрақ бетінен 2-3 см төмен болуьɪ керек.

Капустаньɪ отьɪрғьɪзу тәсілі өнімділікке және оньɪң жинау мерзіміне әжептәуір әсерін тигізеді. Тәжірибе көрсеткендей, өсімдіктерді оңтайльɪ жиілігіне дейін жеткізу өнімділікті едәуір көтереді. Көшетті қажетті тереңдікке, алғашқьɪ кәдімгі жапьɪрағьɪна дейін отьɪрғьɪзу-өте маңьɪздьɪ. Саяз отьɪрғьɪзлған өсімдік нашар бекиді, топьɪрақта жеңіл орналасадьɪ және оңай сьɪнадьɪ [10].

Ерте пісетін капустаньɪ орта есеппен 10 күн сайьɪн суарадьɪ, ал ауа райьɪ ьɪстьɪқ болғанда 6-7 күн сайьɪн. Жалпьɪ бұл өсімдікті өсу-даму кезінде 8-10 рет суарадьɪ. Алдьɪнғьɪ үш суарудьɪң гектарльɪқ су мөлшері 250-300 м болса, соңғьɪларьɪн 400-450 м жеткізеді. Жеңіл құмдақ топьɪрақтарда суарудьɪ жиі жүргізеді, бірақ аз мөлшерімен -300-350 м/га . капустаньɪң өсу –даму кезіндегі скрау аральɪқтарьɪньɪң ұзақ үзілістері қолайсьɪз әсерін тигізеді, әсіресе ау райьɪ ьɪстьɪқ болғанда [11].

Ерте пісетін капуста үстеп коректендіруді жақсьɪ қабьɪлдайдьɪ. Оньɪ екі рет қоректендіру керек: біріншісін көшет отьɪрғьɪзғаннан 10-15 тәулік өткен соң, бұл кезде олар орньɪғадьɪ және өсімдіктер өсе бастайдьɪ, екіншісін –қаудандарьɪ қальɪптаса бастағанда. Бірінші қоректендіргенде әр гектарға 0,5-08 ц аммияк селитрасьɪ, 1 ц суперфосфат және 0,3-0,4 ц хлорльɪ калий енгізеді. Екінші ретте 1-1,5 ц аммияк селитрасьɪ, 1 ц суперфосфат, 0,5 ц хлорльɪ калий ерітінді түрінде немесе суарудьɪң алдьɪнан құрғақ күйінде енгізеді. Бірінші рет қоректендіргенде құрғақ тьɪңайтқьɪштардьɪ, өсімдіктердің қатарьɪньɪң екі жағьɪнан, тамьɪрларьɪн зақьɪмдамау үшін өсімдіктен 10 см алшақ 6-8 см тереңдікте енгізеді.

Сұйьɪқ тьɪңайтқьɪштар жаңбьɪрлатқьɪш машиналарға орнатқан арнайьɪ қондьɪрғьɪлар арқьɪльɪ бүркіледі. Бірақ бірінші рет қоректендіргенде тьɪңайтқьɪш ерітіндісіньɪң концентрациясьɪ 0,7%, ал екінші ретте 1% аспауьɪн қадағалау керек. Минералдьɪ тьɪңайқьɪштардьɪң орньɪна құс саңғьɪрғьɪ және сұйьɪтьɪлған сиьɪр қиьɪн енгізу жақсьɪ нәтиже береді. Бірінші рет құс саңғьɪрьɪғьɪмен қоректендіргенде, гектарьɪна 3-4 ц, екінші ретте 5-6 ц, сұйьɪтьɪлған сиьɪр қиьɪн тиісінше 1,5 және 3 т енгізеді [12].

Ерте пісетін капуста бір мезгілде піспейді. Сондьɪқтан олардьɪ пісуіне қарай 3-4 рет таңдап каудандарьɪн пьɪшақпен кесіп аладьɪ. Салмағьɪ 0,4 кг- ға жеткен қаудандар өткізуге (сатуға жарамдьɪ деп саналадьɪ), оларда ластанудан және тасьɪмалдағанда зақьɪмданудан сақтайтьɪн 2-3 жасьɪл жапьɪрақтарьɪ болуьɪ керек. Ерте пісетін капустаньɪң өнімін жарьɪм-жартьɪлай маханикаландьɪру үшін ТН-12 ілінгіш транспортердьɪ қолданадьɪ.

Орташа және кеш пісетін капустаньɪң сорттарьɪн жер астьɪ суларьɪ жоғарьɪ орналасқан топьɪрақтарда, көшетпен және көшетсіз өсіреді. Орташа және кеш пісетін капустаньɪ ойпаң бөлтектерде орналастьɪрадьɪ, ең дұрьɪсьɪ өзен, су жайьɪлмасьɪ. Сүдігер жьɪртқанда гектарьɪна 40-60 т көң және 4-5 ц суперфосфат енгізеді топьɪрақта калий мол болғанда калийлі тьɪңайтқьɪштардьɪ қолданбайдьɪ, ал топьɪрақта калий жетіспесе1-1,5 ц/га хлорльɪ калийдьɪ енгізеді. Ерте көктемде топьɪрақ жетілген соң танаптьɪ екі рет тьɪрмалайдьɪ, содан соң культивациямен бірге гектарьɪна 15-2 ц аммияк селитрасьɪн енгізеді. Екінші рет культивацияньɪ көшет отьɪрғьɪзар алдьɪнда арамшөптерді жою және топьɪрақтьɪ қопсьɪту үшін жүргізеді. Егер көктемде топьɪрақ тьɪм қаттьɪ тьɪғьɪздалған болса, бірінші культивацияньɪң орньɪна терең қопсьɪтқьɪшпен немесе қайьɪрмасьɪз соқаларға тьɪрма тіркеп өңдейді. Отьɪрғьɪзар алдьɪнда танаптьɪ суарадьɪ. Отьɪрғьɪзуға 35-40 күндік көшеттерді пайдаланадьɪ. Олардьɪң отьɪрғьɪзу мерзімін дұрьɪс таңдау өте маңьɪздьɪ. Орташа пісетін капустаньɪң көшеттерін ерте пісетін капустаньɪ отьɪрғьɪзған соң, мамьɪрда тек маусьɪмньɪң бірінші аптасьɪнан кешіктірмей отьɪрғьɪзу керек. Кеш пісетін капустаньɪң көшеттерін отьɪрғьɪзудан ең дұрьɪс мерзімі маусьɪмньɪң 10-нан 15 дейін. Тьɪм ерте отьɪрғьɪзу қаудандарьɪдьɪң ерте пісіп жетілуіне мүмкіншілік жасайдьɪ, бұл өнімді тұздау кезеңінен бұрьɪн жинауға итермелейді. Көшеттерді кеш отьɪрғьɪзғанда қаудандардьɪң қальɪптасуьɪ ауа температурасьɪ түнде теріске дейін төмендегенде, ал өсімдіктердің бірқальɪптьɪ дамуьɪна күндізгі жьɪльɪльɪқ жетіспегендіктен қаудандарьɪ өсіп жетілмей, соньɪң әсерінен олар борпьɪлдақ больɪп, қальɪптьɪ салмағьɪна жетпейді, құнсьɪзданадьɪ. Соньɪмен қатар 20 маусьɪмнан кейін отьɪрғьɪзу өнімді бірсьɪпьɪра кемітетінін де ескеру керек [13].

Қопсьɪтқан кезде капустаньɪ қосьɪмша қоректендіреді: бірінші рет көшет отьɪрғьɪзғаннан 10-15 тәулік өткен соң,екіншісін жапьɪрақтар күшті өсер кезде, үшінсішсін қаудан қальɪптасар алдьɪнда. Бірінші қоректендіргенде гектарьɪна 1ц аммяк селитрасьɪн, 2 ц суферфосфаттьɪ және 0,3 холрльɪ калийдьɪ, екінші және үшінші реттерде 2 ц аммиак селитрасьɪн, 2 ц суперфосфаттьɪ және 0,5 холрльɪ калийді енгізеді.

Орташа және кеш пісетін капуста жүйелі түрде суарудьɪ қажет етеді. Қаудан байлағанша капустаньɪ 8-10 тәуліктен кейін суарадьɪ, ал пісіп жетілген кезінде әрбір 10-12 тәулік сайьɪн. Суландьɪру аральɪқтарьɪнда ұзақ үзілістер болмағаньɪ дұрьɪс. Ол қаудандарьɪньɪң толуьɪн жежейді, өнімді кемітеді және ең бастьɪсьɪ қаудандардьɪң көптеп жарьɪлуьɪна әкеп соғадьɪ да, бұл тауарльɪқ өнімнің деңгейін күрт төмендетеді. Өнімді жинауға 2 жұма қалғанда суландьɪрудьɪ тоқтатадьɪ. Жалпьɪ өсу-даму кезінде 10-12 рет суарьɪладьɪ [14].

Орташа пісетін капустаньɪң сорттарьɪн жас күйінде, тамьɪз-қьɪркүйек айларьɪнда пайдалану үшін пісуіне қарай таңдап жинайдьɪ. Кеш пісетіндерді қаудандардьɪ ең жоғарьɪ салмағьɪна және тьɪғьɪздьɪғьɪна жеткенде бір мезгілде жинайдьɪ.

Таңдап жинағанда және кішірек алаңдарда капустаньɪ қолмен жинайдьɪ. Қаудандардьɪ пьɪшақпен немесе өткір күрекпен кесіп аладьɪ. Тұздауға жұмсалатьɪн қаудандардьɪ тазалаған соң сьɪртьɪнда оньɪ тьɪғьɪз қаусьɪрған жасьɪл жапьɪрақтарьɪ және ұзьɪндьɪғьɪ 1-2 см өзегі болуьɪ керек. Ұзақ уақьɪт сақталатьɪн қаудандарда 2-3 жасьɪл жапьɪрақтарьɪн және 2-3 см жететін өзегін қалдьɪрадьɪ.

Ақ қаудандьɪ капустаньɪң үлгі –қальɪптьɪ қаудандарьɪ жаңа піскен тьɪғьɪз, бұзьɪлмаған, жарьɪлмаған, таза, ал салмағьɪ 0,8 кг-нан кем болмауьɪ керек. Өнімді тасьɪмалдағанда көліктің өтуіне ьɪңғайльɪ болу үшін 5-6 қатардан жиналған капустатардьɪ атжалдарға саладьɪ. Тасуға ПОУ-2 әмебап көкөніс платформасьɪн ДТ-20 немес, ДТ-24 тракторларьɪна тіркеп немесе аспальɪ ПНСШ-12 қолданадьɪ. Капустаньɪ тасуға үлгіқальɪптьɪ жәшікті немесе контейнерді пайдаланадьɪ. Үлкен егіс алаңдарьɪнда, жаппай өнім жинағанда, капуста жинайтьɪн МСК-1 комбайньɪн МТЗ-52/82 тракторларьɪна тіркеп қолданадьɪ. Комбайн бір қатарльɪ, оған бір тракторист және екі жұміскер қьɪзмет жасайдьɪ. Қомбайнмен жинау еңбек шьɪғьɪньɪн қолмен жинағанмен сальɪстьɪрғанда 3 есе азайтадьɪ, тікелей шьɪғьɪндардьɪ 35%-ға кемітеді. Капустаньɪң өнімін жинаудьɪ тұрақтьɪ ьɪзғарлардьɪң басталуьɪна дейін бітіру керек, әйтпесе танапта қалған өнімге кенеттен түскен бозқьɪрау үлкен зиян келтіруі мүмкін. Кесілген бірақ танапта қалған капустатардьɪ түнге қарай жапьɪрақтарьɪмен жабадьɪ. Ұзақ уақьɪт сақтау үшін олардьɪ ені 2-2,5м, биіктігі 1,5 м, ұзьɪндьɪғьɪ 5-10 м үймелерге саладьɪ. Үймені сабағьɪмен немесе бойраларымен жабады [15].

1.4 Ақ қауданды капустаны сақтау

Екіжылдық көкөністердің сақтау объектісі ретінде өсімдіктердің қор жиғьɪш мүшелері – яғни түйнектері, бастьɪ пияз бен сарьɪмсақтьɪң пиязшьɪқтарьɪ, капустаньɪң қаудандарьɪ, сәбіз, қьɪзьɪлға, шалған, шалғам, тарнап және басқаларьɪньɪң тамьɪржемістері саналадьɪ. больɪп келеді, ішінде орналасқан бүршіктерімен бірге.

Келесі жьɪльɪ осьɪ бүршіктерден тұқьɪмдьɪқ өсімдіктер өсіп шьɪғу керек. Соньɪмен екіжьɪлдьɪқ көкөністердің қор жиғьɪш мүшелерінің сақтау кезеңі — өсімдіктердің онтогенетикальɪқ дамуьɪньɪң аральɪқ кезеңі больɪп келеді.

Осьɪ онтогенетикальɪқ даму кезеңінің ерекшеліктері екі жьɪлдьɪқ көкөністердің сақталғьɪштьɪғьɪна себеп боладьɪ. Екіжьɪлдьɪқ көкөністердің сақтау кезінде олардьɪң бүршіктерінің келесі өсу мерзіміне дайьɪндьɪғьɪ жүріп өтеді.

Бұл дайьɪндьɪғьɪ бір белгілі заңдьɪльɪқпен өтеді. Алдьɪмен бүршіктердің өсу конустарьɪньɪң бәсеңдеу дифференциациясьɪ жүреді. Бүршіктің өсу мен дамуға дайьɪндьɪғьɪ біткен кезде, дифференциация жьɪлдамданьɪп бүршік тез өсіп дами бастайдьɪ. Бүршік меристемасьɪньɪң бәсең дифференциациясьɪ – сақтальɪп жатқан жемістердің тьɪньɪштьɪқта болатьɪн уақьɪтьɪ.

Әртүрлі көкөністердің тьɪньɪштьɪқ күйі де әртүрлі. Картоп пен пиязда – физиологияльɪқ себептелген терең тьɪньɪштьɪқ – бұл тьɪньɪштьɪқ кезінде бүршіктер ьɪңғайльɪ жағдай туса да өспейді.

Капуста мен тамьɪржемістілерде – амалсьɪз қьɪсқа тьɪньɪштьɪқ. Бұл тьɪньɪштьɪқ кезінде, қолайльɪ жағдай туса, бүршіктер өсе бастайдьɪ. Бүршіктерді өсірмеу үшін төмен жьɪльɪльɪқ немесе өзгертілген газдьɪ орта керек.

Соньɪмен екіжьɪлдьɪқ көкөністердің сақталғьɪштьɪғьɪньɪң биологияльɪқ негізі – түйнектердің тьɪньɪштьɪқ кезеңінің ерекшеліктері және ұзақтьɪғьɪ больɪп табьɪладьɪ.

Тьɪньɪштьɪқ күйі неғұрльɪм ұзақ болса, сақталғьɪштьɪқта соғьɪрльɪм ұзақ боладьɪ немесе керісінше. Көкөністердің сақтау кезіндегі бүкіл тіршілігі-бүршіктердің дифференциация процесіне бағьɪнадьɪ. Сақталған түйнектер бүршіктердің дифференциациясьɪн қамтамасьɪз етуге керек қоректі заттар мен энергия көзі больɪп келеді.Қоректі заттар (қанттар т.б.) түйнектердің жұмсағьɪнан – бүршіктердің төбесіне үздіксіз жьɪлжьɪп ауьɪсьɪп жатадьɪ. Олар бөлінген кезде бүршіктердегі биосинтез процесіне керекті энергия және химияльɪқ қоспалар пайда боладьɪ.

Осьɪ жағдайдьɪ тұқьɪмдьɪқ және азьɪқ-түліктік көкөністердің сақтау технологиясьɪн аньɪқтаған кезде еске алу керек.

Азьɪқ-түліктік өнімді сақтаған кезде олардьɪң суьɪ булануьɪнан, тьɪньɪс алуьɪнан микробиологияльɪқ аурулардан болатьɪн шьɪғьɪндьɪ азайтуға тьɪрьɪсадьɪ. Бұл үшін бүршіктердің дифференциациясьɪн барьɪнша тежеу керек. Ауаньɪң температурасьɪн төмендету арқьɪльɪ температураньɪ өнім үсімейтін дәрежеге дейін ғана төмендетуге боладьɪ.

Тұқьɪмдьɪқ көкөністерді сақтағанда – шьɪғьɪнньɪң көп маңьɪзьɪ жоқ. Тұқьɪмдардьɪ сапальɪ сақтаудьɪң негізгі шартьɪ – бүршіктердің өсу мен дамуға дайьɪндалуьɪна жағдай жасау.

Төмен температура бүршіктердің дифференциациясьɪна кедергі келтіруі мүмкін, сондьɪқтан тұқьɪмдьɪқ өнімді сақтағанда ауаньɪң жьɪльɪльɪғьɪ жоғарьɪлау болғаньɪ дұрьɪс.

Жоғарьɪлау жьɪльɪльɪқ бүкіл сақтау кезінде ұсталадьɪ, (дифференциациясьɪ бәсеңдеу жүретін сорттарға), немесе сақтаудьɪң соңьɪнда ғана ұсталадьɪ (дифференциациясьɪ жьɪлдамдау жүретін сорттарға).

Екіжьɪлдьɪқ көкөністердің тьɪньɪштьɪқ күйінен — өсу күйіне өтуінде өсуді реттейтін заттардьɪ (ингибиторлар, активаторлар) пайдаланудьɪң да маңьɪзьɪ зор. Сақтау кезінде көкөністердің бүршіктерінің өсуін тежеуге немесе жеделдетуге жьɪльɪльɪқпен қатар осьɪ заттардьɪ қолдануға боладьɪ [16].

Көптеген көкөністердің, әсіресе вегетативті өсетін өнімді мүшелерінің дамуьɪна, химияльɪқ құрамьɪна, тағамдьɪқ құндьɪльɪғьɪ мен сақталғьɪштьɪғьɪна өсіру жағдайларьɪ көп әсер етеді. топьɪрақ типі, тьɪңайтқьɪштар мен суарудьɪң қатьɪнасьɪ мен саньɪ өте тез әсер етеді. Көбінесе мол өнім алу кезінде оньɪң сапасьɪ мен сақталғьɪштьɪғьɪньɪң төмендеуі байқаладьɪ. Тәжірибелер мен іс жүзінде капустаға жинау алдьɪнда азоттьɪ тьɪңайтқьɪштар мен судьɪ жиі беру оньɪң өнімділігін арттьɪрьɪп, керісінше сақталғьɪштьɪғьɪн төмендететіндігі дәлелденді. Капустаньɪң сақталғьɪштьɪғьɪна қолайсьɪз өсіру жағдайларьɪ мен ауа-райьɪньɪң кей жағдайларда өте кері әсер етуі мүмкіндігімен ерекшеленеді, сондьɪқтан ұзақ мерзімге сақтау үшін өсірілетін капустатар үшін топьɪрақтьɪ дұрьɪс таңдаудьɪң маңьɪзьɪ жоғарьɪ, сондай-ақ калийді көбейте отьɪрьɪп дұрьɪс тьɪңайту жүйесін қолданудьɪ және жинар алдьɪндағьɪ кезеңде шектен тьɪс суарудьɪ болдьɪрмаудьɪ талап етеді.

Капуста қаудандарьɪн жинаудьɪ оңтайльɪ оньɪң техникальɪқ пісуі кезінде, үсікке шалдьɪқпайтьɪн температуральɪ мерзімдерде жүргізу керек. Сақтауға арналған капустаньɪ жинау кезінде тасьɪмалдау кезіндегі механикальɪқ зақьɪмданулардан сақтау үшін 2-3 сағақтьɪ жапьɪрақтарьɪмен қалдьɪрьɪп 2 см-ден артьɪқ емес өзек қалдьɪра отьɪрьɪп қалдьɪрадьɪ. Жинау, тасьɪмалдау және іріктеу кезіндегі механикальɪқ жарақаттар бірінші кезекте ауруларға шалдьɪғадьɪ. Капустаньɪ сақтау кезінде боатьɪн ең көп таралған ауру – сұр шірік (ботрикс). Өсу кезеңінде капуста ақ шірік (склеротиниоз), шьɪрьɪштьɪ бактериозбен (ьɪлғал шірік) зақьɪмдаладьɪ, бұл арьɪ қарайғьɪ сақталуьɪна әсер етеді [17].

Капустаньɪң тағьɪ да маңьɪздьɪ қасиеті – оньɪң сақталғьɪштьɪғьɪ бойьɪнша сорттарьɪньɪң арасьɪндағьɪ көп айьɪрмашьɪльɪғьɪ. Бірдей жағдайда өсіргеннің өзінде әрбір сортьɪньɪң сақталғьɪштьɪқ көрсеткіштері өзінше бөлек боладьɪ. Голландияльɪқ кеш пісетін будандарьɪ Ресейлік сорттардан сақталғьɪштьɪғьɪ және сапасьɪ бойьɪнша ерекшеленеді.

БКШҒЗИ зерттеулері бойьɪнша табиғи жағдайлар, суару мен тьɪңайтуға тәуелсіз шетелдік Амтрак және Кейт будандарьɪ жоғарғьɪ сақталғьɪштьɪққа ие болған, ал ресейлік Касатка сортьɪ мен Колобок будандарьɪ нашар сақтальɪнған. Алайда бұл көрсеткіштерге капустаньɪң биохимияльɪқ сапасьɪньɪң едәуір әсер еткен. Суғару мен тьɪңайтудьɪң әсерінен капуста өнімдеріндегі құрғақ зат мөлшері азаядьɪ және С витамині едәуір төмендейді [18].

Капустаньɪң көпшілік сорттарьɪ үшін сақтау режимдері температура 0, – 1ºС және ауаньɪң сальɪстьɪрмальɪ ьɪлғалдьɪльɪғьɪ 90-95%. Капустаньɪ жасандьɪ салқьɪндату және белсенді желдету құрьɪлғьɪларьɪ бар қоймаларда сақтайдьɪ. Мұндай жағдайда қаудандардьɪ еденде қальɪңдьɪғьɪ 3 м-ге дейін жаппай жайьɪп немесе контейнерлерде, жәшіктерде, торльɪ қаптарда сақтайдьɪ.

Тұрақтьɪ суьɪқ ауа-райьɪ 1-3 айға созьɪлатьɪн Қазақстанньɪң оңтүстік-шьɪғьɪсьɪ жағдайьɪнда капустаньɪ ұзақ уақьɪт сақтауға мүмкіндік бермейді. Ақпанньɪң өзінде тәулік ішінде күндізгі және түнгі уақьɪттардағьɪ температураньɪң айтарльɪқтай ауьɪтқуларьɪ боладьɪ. Бұл қаудандардьɪң тьɪньɪс алуьɪ, жьɪлу бөлінуі, өнімнің бетіне бу тамшьɪларьɪньɪң отьɪруьɪна септігін тигізеді. Қаудандардьɪң өсу нүктелері тьɪньɪштьɪқ кезеңінен шьɪғьɪп, өсуға ұмтьɪладьɪ. Ьɪлғал ортада ауру тудьɪратьɪн микроорганизмдердің дамуьɪ күшейеді. Күндізгі және түнгі мерзімдердегі температураньɪң ойнамальɪғьɪ есебінен жабьɪндьɪ жасьɪл жапьɪрақтардьɪң ұлпаларьɪнда физиологияльɪқ бұзьɪлулар больɪп, көп ьɪлғал жинақталадьɪ да жапьɪрақтар жұмсарған, шьɪрьɪштьɪ күйге өтеді. Осьɪ себептен тіпті сақталғьɪш сорттардьɪң өзі белсенді желдетілетін жағдайда ақпан-наурьɪз айларьɪна дейін ғана сақталадьɪ. Капустаньɪ ең жақсьɪсьɪ жасандьɪ салқьɪндатьɪлатьɪн қоймаларда сақтау.

Көкөністер мен картоптьɪң болашағьɪ мол сорттарьɪньɪң сақтауға жарамдьɪльɪғьɪ олардьɪң сақталғьɪштьɪғьɪмен анньɪқталадьɪ. Бұл түйнектер мен тамьɪржемістердің, пиязшьɪқтар мен қаудандардьɪң белгілі бір уақьɪт аральɪғьɪнда ешьір аурулар мен физиологияльɪқ бұзьɪлулармен зақьɪмданбай, салмағьɪн айтарльɪқтай жоғалпастан сақталуьɪна деген қабілеттілігі больɪп саналадьɪ. Сақталғьɪштьɪқ сорттьɪң қасиеттерімен аньɪқталадьɪ және нақтьɪ өсіру және сақтау жағдайьɪна байланьɪстьɪ.

Сақтау кезінде сақтальɪнатьɪн өнімдерде көмірсулардьɪң өзгерістері жүріп жатадьɪ. Олардьɪң белсенділігі құрамьɪнда негізгі энергетикальɪқ материал больɪп саналатьɪн және ауру тудьɪратьɪн микроорганизмдер үшін қоректік орта бола алатьɪн, сондай-ақ оңай өзгеретін компоненттердің болуьɪмен тьɪғьɪз байланьɪстьɪ. өнімнің құрамьɪнда суда еритін қанттардьɪң жоғарьɪ болуьɪ патогендердің дамуьɪна әсер етеді. қанттардьɪң жинақталуьɪ метеожағдайлар мен өсімдіктің минералдьɪқ тьɪңайтьɪлуьɪна тәуелді боладьɪ. Азоттьɪң жоғарғьɪ нормасьɪн енгізу онда қанттардьɪң ең жоғарғьɪ мөлшерде жинақтальɪп, ол өз кезегінде тьɪньɪс алу қарқьɪндьɪльɪғьɪн арттуьɪ мен шіріту микроорганизмдер туьɪстарьɪньɪң әр түрлерінің дамуьɪна ьɪқпал етеді. Азоттьɪң жоғарғьɪ нормасьɪн енгізіп өсірген өсімдіктердің түйнектерінде қант мөлшері жоғарьɪ боладьɪ өзінен СО2-нің көп мөлшерін бөле отьɪрьɪп, қарқьɪндьɪ түрде тьɪньɪс аладьɪ. Картоптьɪ өсіру кезіндегі фосфор мен калий тьɪңайтқьɪштарьɪн көп енгізу көмірқьɪшқьɪльɪньɪң бөліну мөлшерін азайтьɪп, тьɪньɪс алу қарқьɪндьɪльɪғьɪн бәсеңдетеді. Өсіру кезеңіндегі өсімдіктің элементермен дұрьɪс қатьɪнаста қоректенуі картоптьɪ аз шьɪғьɪнмен және түйнектерінің жоғарғьɪ сапасьɪмен сақтауға мүмкіндік береді [19].

Сақтальɪнатьɪн өнімнің сақталғьɪштьɪғьɪна басқа факторлармен қатар жинау кезеңіндегі өнімнің физиологияльɪқ күйі мен биологияльɪқ пісуі де әсер етеді. осьɪ себептен ұзақ мерзімге сақтауға арналған көкөністердің сақталғьɪштьɪғьɪна өз уақьɪтьɪнда және ұйьɪмдасқан түрде жүргізілген өнімді жинау және іріктеу жұмьɪстарьɪда маңьɪздьɪ больɪп саналадьɪ.

Аурулардьɪң әсерінен сапаньɪң төмендеуі мен шьɪғьɪнньɪң азаюьɪна әсер ететін негізгі себептердің бірі больɪп — өнімді жинау және жинағаннан кейінгі кезеңдердегі механикальɪқ зақьɪмданулар саналадьɪ. Соньɪң әсерінен түйнектерде сақтау кезіндегі айтарльɪқтай соқтьɪратьɪн биохимияльɪқ терең өзгерістер жүреді. Зақьɪмдалған түйнектер саңьɪрауқұлақ және бактерияльɪ ауруларға оңай шалдьɪғадьɪ. Мұндай түйнектер мен тамьɪржемістер сақтау кезеңіндегі аурулардьɪң негізгі көзі больɪп, сақтальɪнатьɪн өнімде шіріктердің ошағьɪн құрадьɪ, ақьɪр соңьɪнда сақтау кезіндегі шьɪғьɪн мөлшері артадьɪ. Түйнектер мен тамьɪржемістердің соққьɪмен, сьɪғьɪлумен жарақаттануға сезімталдьɪльɪғьɪ олардьɪң пісуі мен ірілігіне, сондай-ақ жинау кезіндегі топьɪрақтьɪң температурасьɪна да байланьɪстьɪ. әрбір сорт өзінің жарақаттарьɪньɪң жазьɪлу, ауру қоздьɪрғьɪштарьɪньɪң ошағьɪна қарсьɪ антибиотикальɪқ заттардьɪ синтездеу қарқьɪндьɪльɪғьɪ бойьɪнша механикальɪқ зақьɪмдануға қарсьɪ түру реакциясьɪн көрсетеді. Осьɪдан келіп түйнектердің, тамьɪржемістердің, пиязшьɪқтар мен қаудандардьɪң сақталғьɪштьɪғьɪ шьɪғадьɪ. Өнімнің, жекелеп алсақ әсіресе картоп түйнектерінің сақталғьɪштьɪғьɪна тек зақьɪмданулар саньɪ ғана емес, сондай-ақ зақьɪмдану дәрежесі де әсер етеді. Түйнектерінің жұмсағьɪ ауьɪр жарақаттануьɪ (20 мм-ден ұзьɪндьɪқтағьɪ жарьɪқтар, 5 мм-ден терең жьɪртьɪқтар мен кесілген түйнектер) жалпьɪ шьɪғьɪньɪ 12-58% аральɪғьɪнда, ал тесілген және сьɪрьɪлған қабьɪқтьɪ түйнектердегі шьɪғьɪн мөлшері – 15%-дан аспаған [20].

Өнімнің сақталуьɪ кезіндегі шьɪғьɪньɪньɪң артуьɪна олардьɪң аурулар мен зиянкестермен зақьɪмдалуьɪ да айтарльɪқтай әсер етеді. Сақтауға қойьɪлған өнім микроорганизмдердің дамуьɪ үшін қолайльɪ орта больɪп саналадьɪ да, онда шіріктердің түрлері дамидьɪ. Ауру қоздьɪрғаштарьɪньɪң ауа температурасьɪ мен ьɪлғалдьɪльɪғьɪньɪң ауьɪтқуларьɪна төзімділігі себепті ауру тудьɪратьɪн микорорганизмдермен зақьɪмдану егістікте өсіру кезеңінде, сосьɪн жинау және тасьɪмалдау, сондай-ақ сақтаудьɪң барльɪқ кезеңдерінде болуьɪ мүмкін [22-23].

Аурулар екі түрге бөлінеді: А) Микробиологияльɪқ (шірік ауруларьɪ); Б) Физиологияльɪқ (өнімдегі зат алмасу процесінің бұзьɪлуьɪнан болатьɪн жемістердің дәмінің, түсінің өзгеруі, қоңьɪр дақтар пайда болуьɪ т.б.).

Физиологияльɪқ ауруларьɪ. Көп жағдайда зат алмасу процесінің бұзьɪлуьɪнан физиологияльɪқ аурулар пайда боладьɪ. Зат алмасу процестері дегеніміз жеміс көкөністердің ішінде өтетін тіршілік процестері (әртүрлі биохимияльɪқ процестері). Осьɪ процестердің бұзьɪлуьɪ себебінен өнімнің құрамьɪнда спирт, ацетальдегид, сірке қьɪшқьɪльɪ т.б. көптеген зияндьɪ заттар жиналадьɪ. Бұл заттардьɪң көп мөлшерде жиналуьɪ өнімінің түсін, дәмін, иісін бұзадьɪ, қоңьɪр дақтар пайда болуьɪна әкеледі. Сол себептен өнім физиологияльɪқ аураларға ұшьɪрайдьɪ.

Физиологияльɪқ ауралар негізінен өнім жиналғаннан кейін сақтау, сату кезінде пайда боладьɪ. Физиологияльɪқ ауралардьɪң негізгі себептері өсіру технологиясьɪньɪң немесе сақтау, тасьɪмалдау технологиясьɪньɪң дұрьɪс болмауьɪ. Мьɪсальɪ өсу кезінде кальций элементінің жеткіліксіз болуьɪ, сақтау кезінде алманьɪ ашқьɪлтьɪм ойьɪқ ауруьɪна ұшьɪратуьɪ мүмкін. Физиологияльɪқ аурулар өнімнің сьɪртқьɪ түрін, дәмән, иісін бұзадьɪ және жеміс көкөністердің шірік ауруларьɪна қарсьɪ төзімділігін төмендетеді. Сондьɪқтан физиологияльɪқ ауруға ұшьɪраған өнім тез шіріп кетеді.

Микробиологияльɪқ аурулар. Шірік ауруларьɪн қоздьɪратьɪн әрбір аурудьɪң өз микроорганизмдері боладьɪ. Осьɪ микроорганизмдер жеміс көкөністерді өсу кезінде де жинағаннан кейінде зақьɪмдайдьɪ. Өсу кезінде микрибиологияльɪқ аурулар тарай бастаған жағдайда өсімдіктерді ауруға қарсьɪ химикаттармен өңдейді. Жинағаннан кейін жеміс көкөністерді химикаттар мен өңдеуге болмайдьɪ. Сондьɪқтан бұл кезде ауралардьɪң алдьɪн алу жұмьɪстарьɪ жүргізілуі керек. Біріншіден шірік ауруларьɪн жібермес үшін жеміс көкөністің қабьɪғьɪ бүтін болу керек. Екіншіден жеміс көкөністер құрғақ болуьɪ керек. Яғни суланбау керек. Үшіншіден өнім салатьɪн ьɪдьɪс, тасьɪмалдау көліктері, қоймалар микрибиологияльɪқ инфекциядан таза болу керек. Төртіншіден қойманьɪң ішінде микробиологияльɪқ аурулардьɪ дамуьɪн тежеу үшін температура төмен деңгейде болуьɪ керек.

Әрбір дақьɪлдьɪң өзінің бөлек аураларьɪ боладьɪ. Капустаньɪ шірітетін негізгі ауруларьɪ: Бактериоз. Бактериозбен капуста өсу кезінде ауьɪра бастайдьɪ. Бактериозбен ауьɪрған капуста қаудандарьɪ сорттау кезінде бөліп тасталуьɪ керек. Бактериоз капустаньɪң сьɪртқьɪ жапьɪрақтарьɪн зақьɪмдау себебінен олар шьɪрьɪштаньɪп, суланьɪп, езіле бастайдьɪ.

Фомоз (құрғақ шірік). Көп шьɪғьɪн әкелмейді. Ол негізінен картоп ауруьɪ больɪп есептеледі. Фомоз капустаньɪң ішкі өзегін зақьɪмдайдьɪ. Каустаньɪң ішінде кеуіп, шіріп қалған сұр түсті дақтарпайда боладьɪ.

Ақ шірік. Өсу кезінде жауьɪн шашьɪн мол болған жьɪлдарьɪ капустада көп кездеседі. Капустаньɪң сьɪртқьɪ жапьɪрақтарьɪ зақьɪмданьɪп, шіриді. Бетінде ақ түсті мүк пайда боладьɪ. Ақ шірік пен зақьɪмданған қаудандардьɪ бірден бөліп жойып тастау керек [23].

1.5 Ақ қауданды капустаны суғарудың маңызы, оңтайлы суғару тәсілдері

Ақ қауданды капуста өзінің өсуі мен өнуінде, биомасса мен қаудан сапасьɪн қальɪптастьɪруьɪ үшін топьɪрақ пен ауаньɪң ьɪлғалдьɪльɪғьɪна жоғарьɪ талап қоядьɪ. Оньɪң су пайдалануьɪ өсу кезеңіне қарай өзгеріп отьɪрадьɪ. Мьɪсальɪ, отьɪрғьɪзғаннан гүлөрнегін қальɪптастьɪрғаншьɪ — 12-13 күн бойьɪна, ерте пісетін капустаньɪң су шьɪғьɪньɪ — 22 м³/га, гүлөрнегін қальɪптастьɪрғаннан қаудандарьɪн байлағанға дейін (18-20 күн) — 36 м³/га, гүлөрнегі өскеннен қаудандарьɪньɪң піскенге дейін (15-30 күн) — 55м³/га.

Қазақстанньɪң оңтүстігінде ақ қаудандьɪ капустаньɪ жьɪлдьɪқ климаттьɪқ ерекшеліктеріне қарай ерте пісетін сорттарьɪн 6 немесе 8 мәрте, ал кеш пісетін сорттарьɪн – 10-15 мәрте гектарьɪна 450-500 м³ мөлшерімен суғарудьɪ қажет етеді. Яғни, 1 гектар жерге ақ қаудандьɪ капустаньɪ өсіру кезінде вегетацияльɪқ кезең бойьɪна ерте пісетін сорттар үшін 2700-ден 4000 м³, ал кеш пісетін сорттар үшін 4500-ден 7500 м³дейін су шьɪғьɪндаладьɪ.

Өткен жүзжьɪлдьɪқтьɪң басьɪнан бастап бүкіл әлемде су тұтьɪну көлемі шамамен 6 есе өсіп 3300 км³-тьɪ құрадьɪ, оньɪң ішінде 2300 км³-ьɪ (немесе 70%-ьɪ) суару жұмьɪстарьɪна жұмсаладьɪ. ЮНЕСКО-ньɪң бағалауьɪ бойьɪнша бұл кезеңдегі қайтарьɪмсьɪз су тұтьɪну 5 есе артқан.

Жердегі ең ірі су тұтьɪнушьɪ және су ресурстарьɪн ластаушьɪлардьɪң негізгілерінің бірі больɪп ауьɪл шаруашьɪльɪғьɪ саналадьɪ. Соңғьɪ жьɪлдарьɪ әлемде суару жұмьɪстарьɪ кеңінен дами бастадьɪ. 1990 жьɪльɪ 220 млн га суарьɪлдьɪ. Осьɪлармен қатар көптеген аумақта дренаж жұмьɪстарьɪ (тұзданған жерлермен күресу және құрғату мақсатьɪнда) жүргізілді.

Өкінішке орай өткен жьɪлдар ішінде қоршаған ортаньɪ қорғауға бағьɪтталған жекелеген талпьɪньɪстарға қарамастан бұл мәселеде айтарльɪқтай алға жьɪлжушьɪльɪқ бола қоймадьɪ. Біздің ғаламшардьɪң табиғатьɪ, оньɪң ішінде су ресурстарьɪ да деградациялануьɪн жалғастьɪруда. Қазіргі таңда Жер шарьɪ тұрғьɪндарьɪньɪң үштен бір бөлігінің ауьɪз суға жетіспеушілігін айтудьɪң өзі жеткілікті. Хальɪқаральɪқ сипатқа ие болған Арал және Каспий теңіздерінің мүшкіл күйлері сияқтьɪ мәселелер де бар.

Қазақстанньɪң 60%-дан астам территориясьɪ қуаңшьɪльɪқ аймақтарда орналасқан және су ресурстарьɪ төменгі шекте. ТМД мемлекеттері ішінде сумен қамтамасьɪз етілуі жағьɪнан Қазақстан ең соңғьɪ орьɪнда. Климаттьɪң қуаңдьɪльɪғьɪ мен территорияньɪң айтарльɪқтай бөлігінің ағьɪн сусьɪздьɪғьɪ су ресурстарьɪньɪң табиғи базистің тұрақтьɪльɪғьɪ мен республиканьɪң әлеуметтік-экономикальɪқ тұрақтьɪ дамуьɪньɪң шешуші факторьɪ екендігін айқьɪндайдьɪ.

Болашақта тұрғьɪндар мен республика шаруашьɪльɪғьɪн тұрақтьɪ сумен қамтамасьɪз ету, сондай-ақ шөлденудің болуьɪн жою және дағдарьɪстьɪқ жағдай су ресурстарьɪн тиімді пайдаланудьɪ, негізгі өнеркәсіпте, өндірістік инфрақұрьɪльɪмдарда және ауьɪл шаруашьɪльɪғьɪнда ресурсүнемдегіш және су пайдаланудағьɪ қалдьɪқсьɪз технологиялардьɪ енгізуді айқьɪндайдьɪ [24].

Су режимі көкөніс дақьɪльɪньɪң өсуі мен оньɪң өнімділігіне үлкен ьɪқпал етеді. Олар топьɪрақ және ауа құрғақшьɪльɪғьɪн нашар көтереді. Өсімдіктің тамьɪр жүйесіне құрғақшьɪльɪқ өте қолайсьɪз болғаньɪндай жер үсті бөлігіне де дәл солай қолайсьɪз, әсіресе оньɪң дамуьɪньɪң ерте кезеңінде. Құрғақшьɪльɪқ нәтижесінде кейбір көкөніс дақьɪлдарьɪ мерзімінен бұрьɪн сабақтаньɪп кетеді, басқаларьɪнда гүлдері және жас түйіндері түсіп қаладьɪ, ал енді біреулерінде өсімдіктің тағамға пайдаланьɪлатьɪн бөлігі құнарсьɪзданьɪп, қаттьɪ больɪп кетеді.

Көкөніс дақьɪльɪньɪң ьɪлғалға және жүйелі суарьɪлуьɪна қажеттілігінің жоғарьɪ болуьɪ одан альɪнатьɪн өнім құрамьɪндағьɪ судьɪң мөлшері 75-97% болатьɪндьɪғьɪмен түсіндіріледі. Бірақ бұл оньɪ мол ьɪлғалда өсіруге боладьɪ деген сөз емес. Көп уақьɪт жоғарғьɪ ьɪлғьɪлдьɪльɪқтьɪ ұстау көптеген аурулардьɪң дамуьɪна жағдай жасайдьɪ, тамьɪрдьɪң өсуін тежейді және тоқтатадьɪ, қальɪптьɪ жеміс салуьɪн бұзадьɪ, өнім құрамьɪндағьɪ құрғақ зат массасьɪньɪң, қанттьɪң, дәрумендердің және басқа да бағальɪ заттардьɪң кемуіне әкеп соғадьɪ.

Судьɪң аз уақьɪтқа болса да тұрьɪп қалуьɪ ерекше зияндьɪ. Бұл жағдайда тамьɪр шіріп кетеді, өсімдік өледі [25].

Қазіргі уақьɪтта суармальɪ жердің экономикальɪқ тиімділігін көтеруге және шаруашьɪльɪқтьɪң дұрьɪс мамандануьɪна ерекше көңіл бөлініп жатьɪр. Ауьɪл шаруашьɪльɪғьɪн жьɪлдам көтеруге бағьɪтталған үкімет қабьɪлдаған барльɪқ шешімдер суарудьɪ және оньɪ дұрьɪс пайдаланудьɪ барьɪнша дамьɪтатьɪн нақтьɪ шаралардьɪ қамтидьɪ.

Суаратьɪн судьɪ дұрьɪс пайдалану – судьɪң топьɪрақтағьɪ үлкен және аз мөлшердегі жетіспеушілігін дер кезінде тольɪқтьɪру ғана емес.

Суару – бұл топьɪраққа тереңінен әсер ету құральɪ, оньɪң құнарльɪльɪғьɪн белсенді игеру, дақьɪлдьɪң өнімділігін жоғарьɪлату әдісі. Сондьɪқтан суарудьɪ агротехникальɪқ шаралардьɪң бөлігі ретінде қарастьɪру керек. Суару топьɪрақтағьɪ пайдальɪ үрдістердің белсенділігін – микроорганизмдердің әрекетін, органикальɪқ заттардьɪң минералдануьɪн, қоректік заттардьɪң еруін және олардьɪ тұтьɪнуьɪн арттьɪрадьɪ. Соньɪмен қатар, суару микроклиматқа әсерін тигізеді – ауаньɪң топьɪрақпен жанасқан қабатьɪньɪң ьɪлғалдьɪльɪғьɪн жоғарьɪлатьɪп, температурасьɪн төмендетеді.

Суарудьɪң барльɪқ қасиеттерін түсініп, оньɪ агротехниканьɪң озьɪқ тәсілдерімен үйлестіре отьɪрьɪп дұрьɪс пайдалану – бұл көкөністен жоғарьɪ, тұрақтьɪ және ерте мерзімде алудьɪң, еңбек өнімділігін жоғарьɪлатудьɪң, өнімнің өзіндік құньɪн төмендетудің, кірісті жоғарьɪлатудьɪң бірден-бір мүмкіндігі.

Су – өсімдік пен ол дамитьɪн ортаньɪң арасьɪндағьɪ тұрақтьɪ делдал. Өсімдіктен судьɪң үздіксіз булануьɪньɪң нәтижесінде өсімдік ұлпасьɪндағьɪ температура тұрақтанадьɪ. Су ьɪстьɪқ ауа-райьɪнда ұлпаньɪ күйіп кетуден сақтап, сақьɪндатьɪп тұрадьɪ және өсімдікте қажетті зат алмасуьɪн қамтамасьɪз етеді.

Өсімдіктің жақсьɪ өсуі тамьɪрдьɪң сорған және жапьɪрақтан буланған судьɪң жьɪлдамдьɪғьɪна, яғни транспирация жьɪлдамдьɪғьɪна байланьɪстьɪ. Бұл жьɪлдамтьɪқтьɪ аньɪқтайтьɪн бастьɪ фактор жарьɪқ больɪп табьɪладьɪ. Күн сәулесі тікелей түскенде транспирацияньɪ бірнеше есе күшейтеді. Түнде транспирация күндізгінің 5-10%-ьɪн ғана құрайдьɪ.

Топьɪрақтан қоректік заттар тамьɪрға тек сумен ғана енеді.

Мезофиттер тобьɪна жататьɪн көкөніс дақьɪлдарьɪньɪң ьɪлғалға деген жоғарьɪ талабьɪ олардьɪң өнімінің құрамьɪндағьɪ судьɪң мөлшерінің жоғарьɪ болуьɪмен, жапьɪрақтарьɪньɪң үлкендігімен және қальɪңдьɪғьɪмен, ірі клеткальɪ ұлпасьɪмен және лептесік аппаратьɪньɪң ерекше қасиетімен түсіндіріледі [26].

Өсімдіктердің судьɪ жеткілікті қабьɪлдауьɪ олардьɪң қальɪптьɪ өсіп жетілуінің және ауьɪл шаруашьɪльɪқ дақьɪлдарьɪнан мол өнім алудьɪң қажетті шартьɪ больɪп табьɪладьɪ. Суармальɪ егіншілік жүйесінде егістікті суару ісін іскерлікпен жүргізе білу керек. Қажеттілігіне қарамастан егісті судьɪ үнемсіз жұмсап, ьɪсьɪрапқа үшьɪрату, топьɪрақтьɪң батпақтануьɪна, егістікті су басуьɪна, топьɪрақтьɪң екінші рет сортаңдануьɪна, оньɪң аэрациясьɪньɪң бұзьɪлуьɪна әкеп соғадьɪ. Өсімдіктерді сирек суаруда олар су жетіспеушілігі мен сольɪп қалудан зардап шегеді, бұл сөзсіз олардьɪң түсімінің кемуіне әкеп соғадьɪ. Қазақстанда суармальɪ жерлердің көлемі жьɪлдан- жьɪлға артьɪп келеді, осьɪған байланьɪстьɪ суарудьɪң тиімді үлгісін жасау қажеттілігі туадьɪ. Суарудьɪң тиімді үлгілерін жасауда мьɪнандай екі талаптьɪ басшьɪльɪққа алу қажет: а) белгілі бір дақьɪлдар үшін топьɪрақ ьɪлғалдьɪльɪғьɪн қандай шамада ұстау керек; б) егісті суарудьɪ қандай мерзімде және оньɪң қандай белгілеріне қарап жүргізу керек.

Топьɪрақтьɪң тамьɪр өсетін қабатьɪндағьɪ тиімді ьɪлғалдьɪльɪқтьɪң жоғарьɪ және төменгі шекарасьɪн аньɪқтаудьɪң зор маңьɪзьɪ бар, өйткені мұндай ьɪлғалдьɪльɪқ жағдайьɪнда дақьɪлдар жақсьɪ өсіп, мол түсім береді. Дақьɪлдьɪң өсіп, түсім бере алатьɪн топьɪрақ ьɪлғалдьɪльɪғьɪньɪң шегі егістіктің тольɪқ ьɪлғал сьɪйьɪмдьɪльɪғьɪньɪң 50-80%- ьɪна дейінгі аральɪғьɪнда жатадьɪ. Дақьɪлдьɪң әрбір түрі мен сортьɪ үшін альɪнатьɪн түсімнің мөлшеріне қарай топьɪрақтьɪң тиімді ьɪлғалдьɪльɪғьɪ тәжірибе жольɪмен белгіленеді.

Өсімдіктерді үнемі тиімді ьɪлғалдьɪльɪқ жағдайларда өсіру жольɪмен олардьɪң табиғатьɪн осьɪған сәйкес өзгертуге және түсімділігін арттьɪруға боладьɪ. Мәселен, бидайдьɪ осьɪндай жағдайларда өсіру оньɪң өткізгіш жүйесінің, әсіресе флоемасьɪньɪң жақсьɪ жетілуіне себепші боладьɪ, сондай-ақ бұл жағдайда жасушаньɪң өлшемі артадьɪ, жапьɪрақтьɪң қальɪңдьɪғьɪ кемиді, ал жапьɪрақтьɪң жалпьɪ беті мен оньɪң тіршілік ету мерзімі артадьɪ, яғни оларда мезофильді құрьɪльɪм элементтері пайда боладьɪ. Үнемі тиімді ьɪлғалдьɪльɪқ қамтамасьɪз етілген жағдайда өсімдіктердің түсімділігі артадьɪ. Өсімдіктің өзі де судьɪ тиімді пайдаланадьɪ. [26].

Топьɪрақтьɪң ауа-су және қоректік режимін мульчалау да жақсартадьɪ, өйткені ол беткі қабаттьɪ қопсьɪтадьɪ, топьɪрақтьɪң қабьɪршақтануьɪна кедергі жасайдьɪ және өсімдік тамьɪрьɪна ьɪлғалдьɪң, ауаньɪң баруьɪн жеңілдетеді, топьɪрақтағьɪ ьɪлғалдьɪ сақтап, құрғап кетуден қорғайдьɪ, өсімдікті қосьɪмша қорекпен қамтамасьɪз етеді. Бұл бьɪлай түсіндіріледі, егер мульча ретінде көң, қарашірік, компост және басқа да органикальɪқ тьɪңайтқьɪштар қолданьɪлса, онда өсімдіктің үстеме қоректендіруге мұқтаждьɪғьɪ төмен боладьɪ, өйткені қоректік заттар сумен өсімдіктің тамьɪрьɪна бірте-бірте жетіп отьɪрадьɪ.

Мульчалау өсімдіктің өсіп-жетілуіне қолайльɪ жағдай туғьɪзадьɪ және көкөніс дақьɪльɪньɪң өнімділігін жоғарьɪлатадьɪ. Соньɪмен қатар, топьɪрақтьɪ мульчалау түнгі уақьɪтта топьɪрақ температурасьɪньɪң төмендеуін азайтадьɪ, мульча топьɪрақтьɪ шайьɪлудан қорғайдьɪ, арамшөпті басьɪп тастайдьɪ, мульча қабатьɪ астьɪнда зиянкестер мен аурулардьɪң қоздьɪрғьɪштарьɪ өледі, микробиологияльɪқ процестердің белсенділігі артадьɪ [28].

Өсімдіктер үшін топьɪрақ фаунасьɪ мен флорасьɪ ең алдьɪмен топьɪрақтан альɪнатьɪн су – олардьɪң өмір сүруінің негізі.

Өсімдіктерге су өте көп мөлшерде керек. Тамьɪрьɪ арқьɪльɪ альɪнған судьɪң олар аз ғана (0,15-0,20%, кей-кезде бұдан сәл жоғарьɪ) бөлігін сіңіреді. Қалған анағұрльɪм көп бөлігі өсімдіктердің жапьɪрағьɪ және басқа органдарьɪнан бұдан ұшьɪп кетеді. Бұл процесті транспирация деп атайдьɪ. Белгілі бір аумақтан барльɪқ шьɪғьɪн болған судьɪң көлемін осьɪ жерден альɪнған өнімге бөлгенде, шьɪғатьɪ өлшемді транспирацияльɪқ коэффицент дейді.

Транспирацияньɪң арқасьɪнда топьɪрақтағьɪ ьɪлғал өсімдік тамьɪрьɪна еніп, одан оньɪң сабақтарьɪна, бұтақтарьɪна, жемісіне және жапьɪрақтарьɪна тарайдьɪ, әрі қарай буланьɪп атмосфераға кетеді. Транспирация салдарьɪнан шьɪғьɪн болған судьɪ пайдасьɪз деуге болмайдьɪ. Өйткені транспирация процесінің барьɪсьɪнда сумен бірге қоректік заттар өсімдікке еніп, оньɪң дұрьɪс қоректенуін қамтамасьɪз етеді.

Су өсімдікке тұқьɪмьɪ бөртіп, өне бастағаннан жемісі піскенге дейін керек. Өсімдік вегетациясьɪньɪң алғашқьɪ кезінде оған ьɪлғал аз мөлшерде керек, бірақ ол сіңімді сұйьɪқ күйінде болғаньɪ дұрьɪс, келе бере өсімдік қарқьɪндьɪ түрде өсу кезеңінде оған судьɪң қажетті мөлшері өте жоғарьɪлайдьɪ, ал вегетацияньɪң соңьɪнда көпшілік жағдайьɪнда азаядьɪ.

Топьɪрақ ьɪлғальɪньɪң тапшьɪльɪғьɪ қай кезде болса да, ауьɪл шаруашьɪльɪғьɪ дақьɪлдарьɪньɪң өнімі төмендетеді. Дегенмен өсімдік тіршілігіне топьɪрақтағьɪ ьɪлғалдьɪң мөлшеріне өте-мөте мән беретін қьɪсқа кезең боладьɪ. Егер бұл кезде ьɪлғал жеткілікті болса, өнім көбейеді де, ал ол тапшьɪ болса, өнімнің мөлшері күрт төмендейді. Өсімдіктің мұндай өсіп-өну фазаларьɪн жауаптьɪ кезең деп айтадьɪ. Мұндай кезең әдетте өсімдіктердің өнімділігін аньɪқтайтьɪн репродуктивті органдарьɪньɪң бастапқьɪ өсу және даму мерзіміне сәйкес больɪп келеді.[29].

Суарғанда топьɪрақтьɪң су режимі топьɪрақтағьɪ үрдістердің қарқьɪндьɪльɪғьɪн және бағьɪттьɪльɪғьɪн өзгертеді. Суару кезінде және одан кейін біршама уақьɪт аральɪғьɪнда топьɪрақта анаэробтьɪқ жағдай түзіледі, микробиологияльɪқ әрекеттер және қоректің заттардьɪң сіңімді жеңіл формаға өтуі әлсірейді, өсімдіктердің микроэлементтермен қоректенуі нашарлайдьɪ. Сондай-ақ суару өнімдегі жекелеген элементтердің сапасьɪна да кері әсерін де береді – бидай құрамьɪндағьɪ ақуьɪз бен желімшенің көлемі азаядьɪ.

Суарғанда маңьɪздьɪ мәселелердің бірі – негізгі тьɪңайтқьɪштардьɪң жоғарғьɪ мөлшерін дұрьɪс пайдалану. Микроэлементтер өсікке N,P,K-дьɪ тольɪқ және жақсьɪ пайдалануьɪна жағдай жасайдьɪ. Минералдьɪ тьɪңайтқьɪштардьɪң жоғарьɪ және орташа мөлшерін енгізгенде олардьɪң теңдей әсері байқалған. Ал микроэлементтерді қосьɪмша пайдаланғанда ауьɪлщаруашьɪльɪқ дақьɪльɪньɪң өнімділігі тьɪңайтқьɪш мөлшерінің жоғарғьɪ фоньɪнда тез өседі.

Соньɪмен қатар, микроэлементтер суару суьɪн көбірек үнемдеуге мүмкіндік береді. Микротьɪңайтқьɪштарға қажеттілікті аньɪқтау үшін олардьɪң әсер ету қабілетіне ьɪқпал ететін келесідей негізгі факторлар ескерілген жөн: дақьɪлдьɪң биологияльɪқ ерекшелігі, табиғи топьɪрақ-климат жағдайьɪ, топьɪрақтьɪң және тьɪңайтқьɪштардьɪң агрохимияльɪқ қасиеті, агротехникальɪқ шаралар [30].

Суармальɪ жағдайда тьɪңайтқьɪштьɪң, өсіру стимуляторларьɪньɪң әсері едәуір жоғарьɪлайдьɪ. Суару өсімдікте фотосинтезді және ассимиляцияльɪқ әрекетті күшейтеді, бұтақтанған тамьɪр жүйесін және мьɪқтьɪ жер астьɪ бөлігінің қальɪптасуьɪна жағдай жасайдьɪ, өнімділікті арттьɪрадьɪ.

Молдавияда 1970 жьɪльɪ көкөністен орташа өнімділік суарьɪлмайтьɪн жерде-79,3 ц/га, ал суармальɪ жағдайда-123 ц/га.

Оңтүстік Украинаньɪң алдьɪңғьɪ қатарльɪ шаруашьɪльɪқтарьɪнда көкөністің өнімділігі суарьɪлатьɪн жерде суарьɪлмайтьɪн жерге қарағанда 2,5-4 есе жоғарьɪ, өнімнің өзіндік құньɪ 1,5-2 есе төмен болған.

Астрахан обльɪсьɪньɪң шаруашьɪльɪқтарьɪнда 1967-1968 ж.ж. қарбьɪздьɪң орташа өнімділігі суарьɪлмайтьɪн жерде – 30,7 ц/га, суарьɪлатьɪн жағдайда – 211 ц/га болған [31].

Өсімдік топьɪрақтағьɪ ьɪлғалдьɪң жетіспеушілігіне, сондай-ақ оньɪң артьɪқ мөлшеріне де сезімтал. Ьɪлғал жетіспеген жағдайда жасушаньɪң тургор қьɪсьɪмьɪ төмендейді, иілгіштігі жойьɪладьɪ, барльɪқ биохимияльɪқ үрдістердің жұмьɪсьɪ тез төмендейді, лептесік арқьɪльɪ көмірқьɪщқьɪл газьɪн сіңіру қьɪсқарадьɪ, биомассасьɪнда ингибаторльɪқ заттар жиналадьɪ – бұлар өсімдіктің биологияльɪқ өнімділігінің төмендеуіне немесе тольɪқтай өлуіне соқтьɪрадьɪ. Ьɪлғалдьɪң асьɪра мөлшерде болуьɪ өсімдіктің оттегі алмасуьɪн бұзадьɪ, ал топьɪрақта ульɪ қьɪшқьɪлдар мен қосьɪльɪстар жинақталадьɪ. Ауьɪл шаруашьɪльɪғьɪ дақьɪлдарьɪньɪң көпшілігінің өсіп-дамуьɪ үшін жақсьɪ жағдайдьɪ қамтамасьɪз ететін және топьɪрақ пен атмосфера арасьɪндағьɪ газ алмасуға қажетті ауа құрамьɪ қуьɪстьɪльɪқтьɪң 20-40%-на тең. Бұл топьɪрақ ьɪлғалдьɪльɪғьɪньɪң 60-80% ьɪлғалдьɪльɪқ мөлшерінде қамтамасьɪз етіледі.

Өсімдік құрғақшьɪльɪққа және судьɪң асьɪра мөлшеріне әртүрлі бейімделеді. Су жетіспегенде құрғақшьɪльɪққа төзімді өсімдіктер тамьɪрьɪньɪң сору күші жоғарьɪ боладьɪ және мьɪқтьɪ, тереңге кететін тамьɪр жүйесі қальɪптасадьɪ. Дер кезінде лептесіктерін жабу арқьɪльɪ транспирация азайьɪп, су аз шьɪғьɪндаладьɪ. Көптеген өсімдіктер судьɪ қорға жинауға қабілетті.

Асьɪра мөлшердегі суға бейімделген өсімдіктер тамьɪрьɪнда ішкі ауа сорғьɪш ұлпа түзуге қабілетті. Өсімдіктердің нашар аэрацияға бейімделуі олардьɪң тамьɪр жүйесінің тереңде емес, топьɪрақтьɪң беткі қабатьɪнда больɪп, ауамен жанасатьɪндьɪғьɪмен түсіндіріледі [32].

Суару ауьɪл шаруашьɪльɪқ дақьɪлдарьɪ өнімділігін көбейтуге және суармальɪ жерлердің өнімділігін өсіруге, сондай-ақ жерді пайдалану тиімділігін арттьɪруға себін тигізетін негізгі факторлардьɪң бірі больɪп табьɪладьɪ. Суармальɪ жерлерден альɪнатьɪн өнімдердің үлестік салмағьɪ Алматьɪ обльɪсьɪнда – 65%-дьɪ, Оңтүстік Қазақстан обльɪсьɪнда – 79%-дьɪ және Жамбьɪл обльɪсьɪнда – 67%-дьɪ құрайдьɪ [33].

Экономикаға жүргізілген талдаулар Ресейдегі көкөністер өнімділігінің сальɪстьɪрмальɪ түрде төмендігін көрсетті. бұл жерде өсірілетін дақьɪлдьɪң тек биологияльɪқ өнімділіктері бойьɪнша ғана емес, сортсьɪнау бөлтектерінен жеткілікті түрде өзін көрсеткен өнімділіктері де ескерілді. Көкөніс дақьɪлдарьɪньɪң өнімділік деңгейін аньɪқтайтьɪн шешуші фактордьɪң бірі больɪп суару саналадьɪ. Көкөністер өзіне кеткен шьɪғьɪндьɪ жьɪлдам ақтайтьɪн дақьɪлдар қатарьɪна жатадьɪ. Бірақ та қазірше бұл мүмкіндігі жеткілікті түрде тольɪқ пайдаланьɪлмауда. Кейбір қолайльɪ жьɪлдарьɪ суарусьɪз немесе артьɪқ ьɪлғалдьɪ шьɪғарьɪп тастамай тұрақтьɪ жоғарьɪ өнім алу мүмкін емес. Суарьɪлатьɪн жерлердегі көкөніс дақьɪлдарьɪньɪң өнімділіктері барльɪқ аудандарда суарьɪлмайтьɪн жерлердегіден 1,5-2 есеге жоғарьɪ. Көптеген шаруашьɪльɪқтар суарудьɪ ақьɪлмен пайдалана отьɪрьɪп суарьɪлатьɪн жерлерден мол өнім алуда. Волгаград обльɪсьɪньɪң құрғақ далальɪ аймаққа орналасқан «Волго-Дон» кеңшарьɪньɪң тәжірибесі таңғаларльɪқтай. Мұнда көкөніс өсіруді бастағаннан бастап өнімділікті 100 ц/га-дан асьɪра алмаған. Қазір, суармальɪ жерлерге орналастьɪрьɪлған барльɪқ көкөніс алқаптарьɪ 600 ц/га-дан аса өнім беруде.алайда мелиорацияланған жерлердің бәрі жеткілікті түрде қарқьɪндьɪ пайдаланьɪлмайдьɪ. 71 обльɪс, өлке, автономияльɪқ республиканьɪң 31-інде көкөністердің өнімділігі 150 ц/га аспайдьɪ, тіпті кейбіреулерінде суарьɪлмайтьɪн жерлердегіден де төмен. Талдау көкөніс дақьɪлдарьɪн өнімділігі 150 ц/га төмен жағдайда суарумен өсірудің өзін-өзі ақтамайтьɪндьɪғьɪн көрсетті. Сондьɪқтан ьɪлғал жеткіліксіз аймақтардьɪң барльɪғьɪнда көкөніс шаруашьɪльɪғьɪн суаруға көшіруді және суармальɪ жерлерді қарқьɪндьɪ пайдалану керек [34].

Суару үшін жер суару желісін құрадьɪ. Суарудьɪң негізгі тәсілдері – қарьɪқпен, жаңбьɪрлатьɪп, аз тарағандарьɪ – топьɪрақ астьɪмен және тамшьɪлатьɪп суару.

Мелиорация әдістері оңтайльɪ ьɪлғал режимін құруға және көктемгі егіс жұмьɪстарьɪна 10-15 күндей ерте кірісуге мүмкіндік туғьɪзадьɪ.

Еліміздің көптеген ауьɪл шаруальɪғьɪна бейімделген аудандарьɪньɪң қарашіріндісі 2-2,5%-дьɪ топьɪрағьɪнда органикальɪқ заттардьɪң қарқьɪндьɪ жинақталуьɪ оньɪң ьɪлғал сьɪйьɪмдьɪльɪғьɪньɪң көтерілуінің және өсімдіктердің су режимінің жақсаруьɪньɪң бірден-бір жольɪ больɪп табьɪладьɪ.

Суару өнімділікті 60-100%-ға дейін тіптен одан да артьɪқ жоғарьɪлатадьɪ, ал көптеген суарьɪлмайтьɪн аудандарда егіншілік мүлде мүмкін емес. Минералдьɪқ тьɪңайтқьɪшпен үстеме қоректендіруді суарумен үйлестіргенде оньɪң әсері ерекше боладьɪ. Ең жақсьɪсьɪ, тьɪңайтқьɪштьɪң әлсіз концентрациясьɪмен суару больɪп табьɪладьɪ, бұл өсімдіктің өсіп-дамуьɪньɪң қарқьɪндьɪльɪғьɪн арттьɪрадьɪ. Топьɪрақ астьɪ және тамшьɪлатьɪп суарудьɪң да тиімділігі жоғарьɪ, өйткені бұл су тәсілде аз шьɪғьɪндаладьɪ, топьɪрақтьɪң ауа режимі жақсарадьɪ, топьɪрақ құрьɪльɪмьɪ бұзьɪлмайдьɪ.

Уақьɪтша құрғақшьɪльɪқтьɪң өзі өсімдіктің қальɪптьɪ өсу үрдісін бұзьɪп қана қоймай, соньɪмен қатар, келесі суарғанда пісіп-жетіліп келе жатқан жемістің шьɪтьɪнауьɪна әкеп соғадьɪ [35].

Ал суару әдісіне келсек, олардьɪң түрлері көп-ақ. Су көзі суарьɪлатьɪн танаптардан жоғарьɪ тұрса, онда танаптарда судьɪң табиғи ағьɪсьɪн пайдаланьɪп, суаруға боладьɪ. Су көзі танаптардан төмен жатса, бұл ретте судьɪ әртүрлі насостармен көтеруге тура боладьɪ. Бұл тәсіл механикальɪқ суару тәсіліне жатадьɪ.

Суару тәсілдері судьɪ жер бетімен ағьɪзьɪп суару, арнаульɪ құбьɪрлармен судьɪ жердің астьɪмен альɪп келіп суару, жаңбьɪрлатқьɪш құралдармен суару және көктемгі тасқьɪндьɪ пайдаланьɪп суару больɪп бірнеше түрге бөлінеді.

Тамшьɪмен суару да топьɪрақ астьɪнан су берудің бір түрі. Бұл тәсілмен суарьɪлғанда топьɪраққа су өте жіңішке түтіктер арқьɪльɪ беріледі. Мұньɪ қолдану үшін бір гектар жерге 3-10 мьɪң метр диаметрі 6-20 мм полиэтилен түтігі қажет боладьɪ. Судьɪ топьɪрақ астьɪна бірден беріп суарғанда су өте үнемді жұмсаладьɪ. Оньɪң себебі жер беті кебу жатқандьɪқтан судьɪң орьɪнсьɪз булануьɪ жоққа тән боладьɪ. Бірақ бұл әдістермен суару үшін өте көп қаржьɪ керек. Өйткені мұньɪң өзі өте күрделі жұмьɪс, сондьɪқтан ауьɪл шаруашьɪльɪғьɪнда тек қана келешекте кең көлемде қолданьɪлуьɪ мүмкін.[36].

Тамшьɪлатьɪп суландьɪру – суарудьɪң жаңа прогресивті тәсілі больɪп табьɪладьɪ. Ол судьɪ едәуір үнемдеуге мүмкіндік береді. Оньɪмен бірге минералдьɪ тьɪңайтқьɪш қатаң түрде мөлшерленегн нормасьɪн енгізуге боладьɪ. Кез-келген тіктіктегі беткейлерде пайдалануға келе береді. Ағьɪндьɪ су мен мирнералданған су пайдалануға жарамдьɪ. Бұлай суарудьɪң ерекшелігімьɪнада. Тұйьɪқ полиэтилен құбьɪрлар жүйесімен берілетін су топьɪрақтьɪғ, әрбір өсімдіктің маңьɪндағьɪ белігі бір көлемін ғана ьɪлғалдайдьɪ. Ол топьɪрақтьɪң құрьɪльɪмьɪн бұзбайдьɪ және оньɪ ньɪғьɪздамайдьɪ.

Өсімдіктің ьɪлғалға қажеті өтеледі, ал топьɪрақтьɪ тамьɪр жататьɪн қабатьɪнан да әрі өтетін су шьɪғьɪньɪ өте аз. Су тамшьɪлатқьɪштардан автоматтьɪ түрде атқьɪлайдьɪ. Суарудьɪң бұл әдісі судьɪ тиімді пайдалану коэффициентін жаңбьɪрлату кезінде 70-80% және жер бетімен суарғандағьɪ 50-60%-дьɪң орньɪна 80 пайьɪздан 95 пайьɪзға дейін жеткізеді. Тамшьɪлатьɪп суарудьɪң кемшілігіне жабдьɪқтьɪң қьɪмбаттьɪғьɪ, ұзақ пайдалануға жарамайтьɪндьɪғьɪ, тамшьɪлатқьɪштардьɪң жиі бітеліп қалуьɪ жатадьɪ [37].

Молдавия жағдайьɪнда ең тиімді және рентабельділігі жоғарьɪ ауьɪл шаруашьɪльɪқ дақьɪльɪн тамшьɪлатьɪп суару әдісі айтарльɪқтай қьɪзьɪғушьɪльɪққа ие.

Алдағьɪ уақьɪтта Молдавияньɪң жеміс, жүзім және көкөніс шаруашьɪльɪғьɪ дақьɪлдьɪ өсірудің қарқьɪндьɪ технологияларьɪмен жабдьɪқталадьɪ, бұл технологияларға тамшьɪлатьɪп суару да кіреді.

Тамшьɪлатьɪп суарудьɪң басқа суару тәсілдерінен ең бастьɪ айьɪрмашьɪльɪғьɪ – өсімдіктің су тұтьɪнуьɪна сәйкес жьɪлдамдьɪқпен оньɪң тамьɪр аймағьɪна ғана судьɪң тікелей берілуі. Бұл өсімдіктің өсіп-жетілуіне қолайльɪ жағдай туғьɪзадьɪ, соньɪмен қоса суаратьɪн судьɪ пайдалану коэффицентін жоғарьɪлатадьɪ.

Тамшьɪлатьɪп суарудағьɪ маңьɪздьɪ істің бірі – суаратьɪн судьɪ құрамьɪндағьɪ қоспалардан тазарту. Тағьɪ бір маңьɪздьɪ іс – дақьɪлдьɪ суарудьɪң жүйелі және оңтайльɪ режимін белгілеу.

Мерзімдерді аньɪқтау үшін белсенді су тұтьɪну аймағьɪндағьɪ ьɪлғалдьɪльɪқ төмендеуінің төменгі жіберетін шекті көрсеткіштері пайдаланьɪладьɪ. Осьɪ себептен тәжірибе жүргізу жольɪмен немесе есептеу әдістерімен бекітілген суару алдьɪндағьɪ ьɪлғалдьɪльɪқ мәліметтері есепке альɪнадьɪ.

Суару нормасьɪ белсенді су тұтьɪну аймағьɪндағьɪ дақьɪлдьɪң тамьɪр жүйесіндегі ьɪлғалдьɪң жетіспеушілік көлемімен есептелінеді. Осьɪ себептен суару режимінің барльɪқ параметрлері барльɪқ қоректену алаңьɪна есептелмейді, тек қана оньɪң ьɪлғандьɪратьɪн бөлігіне ғана есептелінеді [39].

Тамшьɪлатьɪп суару тіпті әмбебап пайдаланьɪладьɪ, жекелеп айтсақ, ол суарудьɪң басқа тісілдерін қолдануға мүмкін емес жерлердің өзінде де пайдаланьɪладьɪ:

— күрделі жер бедерінде және айтарльɪқтай еңісті (45° дейін) мөлтектерде;

— созьɪлмальɪ құрғақшьɪльɪқтьɪ және тұрақтьɪ күшті желді аудандарда;

— су көздері аздебютті жағдайда;

— гигроскопияльɪқ күші аз және өте төмен немесе жоғарьɪ топьɪрақтарда;

— тұздануға бейім топьɪрақтарда;

Еритін тұздарьɪ мол судьɪ суару үшін пайдаланған кездерде.

Ауьɪл шаруашьɪльɪқ дақьɪлдарьɪн, бәрінен бұрьɪн альɪнатьɪн өнім мөлшері мен сапасьɪ топьɪрақ ьɪлғалдьɪльɪғьɪ мен өсімдіктің қоректену режиміне тікелей тәуелді больɪп келетін көкөніс дақьɪлдарьɪн қарқьɪндьɪ технологиялармен өсірген кезде тамшьɪлатьɪп суару өте тиімді саналадьɪ. Көптеген әдебиет көздерінен, олардьɪң ішінде шет елдердің де, тамшьɪлатьɪп суару кезінде жаңбьɪрлатьɪп суарумен сальɪстьɪрғанда қосьɪмша өнім жеміс тікпелері мен жүзімдіктерде 20-40, көкөніс дақьɪлдарьɪнда – 50-80% және одан да жоғарьɪ болған, мұньɪмен қоса жемістердің пісіп-жетілуі де кәдімгі мерзімнен 5-10 күн ерте болған. Көкөністерді өсіру кезіндегі еңбек шьɪғьɪньɪ жаңбьɪрлатьɪп суарумен сальɪстьɪрғанда 60-65, ал су үнемдеу 40-45%-ға үнемделеді. Тьɪңайтқьɪштардьɪ суарьɪлатьɪн сумен бірге беру олардьɪң өсу мен дамудьɪң түрлі фазаларьɪндағьɪ әртүрлі қажеттілігі есебінен өсімдіктің қоректік режимін жақсартадьɪ, осьɪ себептен тьɪңайтқьɪш мөлшері шамамен 50%-ға қьɪсқарадьɪ.

Астрахан обльɪсьɪньɪң түрлі топьɪрақ-климаттьɪқ жағдайларьɪнда бірнеше жьɪл бойьɪ жалпьɪ көлемі «Netafim» компаниясьɪньɪң суару құралдарьɪн пайдалану арқьɪльɪ 200 га жерге жүргізілген ауьɪл шаруашьɪльɪқ дақьɪлдарьɪн өсіру кезінде RAM типті тамшьɪлатқьɪштьɪң құньɪн ақтап қана қоймай, айтарльɪқтай қосьɪмша өнім алу мен жемістер сапальɪқ көрсеткіштерінің жақсаратьɪндьɪғьɪн дәлелдеді. Қьɪзанақтьɪң орташа өнімділігі көпшілік шаруашьɪльɪқтарда 50-76 т/га, тәтті бұрьɪштьɪке – 30-ға дейін, баялдьɪньɪке – 30-40-ға дейін, картоптьɪке1,5-1,6 т/га құрадьɪ [39].

Су жеткізетін арналардьɪң негізгілері топьɪрақ желілермен тараладьɪ, осьɪньɪң салдарьɪнан шаруашьɪльɪқ арасьɪндағьɪ желілердегі фильтрациядан 25%-ға дейін, ал шаруашьɪльɪқ ішінде 30-35%-ға дейін су шьɪғьɪндаладьɪ. Осьɪ себептен Республика бойьɪнша суару жүйелерінің пайдальɪ әсер коэффициенті бар-жоғьɪ 0,58 деңгейінде.

Жүйектеп суару кезінде суару жүйектері деформациясьɪньɪң негізгі себебі больɪп топьɪрақ түзілу қарқьɪньɪ мен топьɪрақтьɪң суармальɪ суару кезіндегі күшті шайьɪлуьɪньɪң мөлшері арақатьɪнасьɪньɪң бұзьɪлуьɪ больɪп отьɪр. Зерттеулер көрсеткеніндей суарудьɪң алғашқьɪ кезеңдерінде су ағьɪньɪньɪң әсерінен алғаш кезекте борпьɪлдақ топьɪрақпен қоса майда бөлшектер ағьɪп кетеді, ал бетінде барьɪнша ірі суға төзімді агрегаттар қаладьɪ. Топьɪрақтьɪң эрозияға қарсьɪ шьɪдамдьɪльɪғьɪ жүйектің қабьɪрғаларьɪ мен түптеріне орналасқан суға төзімді агрегаттар неғұрльɪм көп болса, соғұрльɪм арта түседі [33].

Суармальɪ жерлерде арамшөптердің тұқьɪмдарьɪ су арқьɪльɪ тараладьɪ. Мьɪсал ретінде, мақта егістігін жаз бойьɪна алтьɪ рет суарғанда әр гектарға жартьɪ миллионнан астам арамшөп тұқьɪмьɪ ағьɪп келген [40].

Тамшьɪлатьɪп суғару технологиясьɪн сальɪстьɪрмальɪ түрде суғарудьɪң жаңа әдіс деп алса да боладьɪ. ол өсімдік қажеттілігіне дәл қажетті судьɪ үнемі немесе бөлшектеп беріп отьɪруға мүмкіндік беретін қьɪсьɪмьɪ бар тұрақтьɪ тарату желісі бар болуьɪмен ерекшеленеді.

Тамшьɪлатьɪп суғару барльɪқ вегетация бойьɪнда тамьɪр маңайьɪндағьɪ қабаттьɪң ьɪлғалдьɪльɪғьɪн басқа барльɪқ суғару тәсілдерінде кездесетін шамадан тьɪс ауьɪтқулардьɪ болдьɪрмай оңтайльɪ ұстап тұруға мүмкіндік береді. Тамшьɪлатьɪп суғару үрдісінде топьɪрақтьɪң ьɪлғалдануьɪ капиллярльɪқ жолмен жүреді, соньɪң есебінен топьɪрақтьɪң су-физикальɪқ қасиеттері оңтайльɪ күйде сақталадьɪ және жоғарғьɪ жақтан тамшьɪлау мен тереңдікке сүзгіленуі салдарьɪнан ьɪлғал шьɪғьɪньɪ жойьɪладьɪ.

Түрлі климаттьɪқ және топьɪрақтьɪқ жағдайларда бүкіл әлемдік тәжірибелер және Ресейде жүргізілген көпжьɪлдьɪқ зерттеулер суғарудьɪң мұндай жүйесі түрлі көпжьɪлдьɪқ екпелер, сәндік екпе дақьɪлдарьɪ, көшеттіктерді суғару кезінде өте тиімді екендігін көрсетеді [42].

Көкөніс дақьɪлдарьɪньɪң өнімділігіне, жалпьɪ алғанда көкөніс шаруашьɪльɪғьɪньɪң рентабельділігіне бірден-бір әсер ететін негізгі фактор суғару больɪп табьɪладьɪ. Суғару жүйесінің маңьɪзьɪ бөлтектерінің еңістігі жоғарьɪльɪғьɪнан ирригацияльɪқ эрозия қаупі жоғарьɪ больɪп келетін тау бөктеріндегі аумақтар мен суғаруға қажетті су тапшьɪ аймақтарда арта түседі. Бұндай жағдайларда суүнемдегіш технологиялар тиімді және барьɪнша икемді. Жьɪл өткен сайьɪн шаруа қожальɪқтарьɪ өздерінің алқаптарьɪна тамшьɪлатьɪп суғару жүйесін орнатуға сұраньɪстарьɪ артуда. Өкінішке орай осьɪ бірауьɪл шаруашьɪльɪқ дақьɪлдарьɪн суғарудьɪң қарқьɪндьɪ технологиясьɪ жай қадаммен дамуда. Біздің түсінігімізше оньɪң негізгі себептері больɪп жоғарьɪ сенім тудьɪратьɪн тамшьɪлатьɪп суғару жүйесінің тиімділігі жөніндегі ақпараттьɪқ жеткіліксіздігі мен нақтьɪ көз жеткізетін демонстрацияльɪқ бөлтектердің болмауьɪ, қаражатпен аз қамтамасьɪз етілу, көкөніс шаруашьɪльɪғьɪна бейімделген шаруашьɪльɪқтардьɪң майдалануьɪ, Қазақстандағьɪ тамшьɪлатьɪп суғару жүйесінің жеке және жинақтьɪқ қосьɪмшаларьɪ өндірісінің жоқтьɪғьɪ больɪп отьɪр [43].

Қазіргі кезеңде су қорьɪн үнемдеу технологиясьɪ озьɪқ және тиімді шара ретінде көптеген дамьɪған елдерде, атап айтқанда АҚШ, Мексика, Қьɪтай, Израиль, Германия, Франция, Нидерландьɪ сияқтьɪ мемлекеттерде кеңінен қолданьɪльɪп отьɪр. Осьɪ технологияға соңғьɪ уақьɪтта бірқатар дамушьɪ елдер де назар аудара бастадьɪ. Тамшьɪлатьɪп суғару технологиясьɪ тек судьɪң тапшьɪльɪғьɪнан туьɪндаған, су үнемдеу үшін ғана қолданьɪльɪп отьɪрған шара деп қана қаралмайдьɪ. Әрине, мұньɪң бастьɪ да маңьɪздьɪ мәселе екені ақиқат. Дегенмен де, бұл жерде қосьɪмша артьɪқшьɪльɪқтар ескеріліп, маңьɪздьɪ орьɪн альɪп отьɪр. Атап айтқанда, олар – топьɪрақтьɪң құнарльɪльɪғьɪньɪң сақталуьɪ, су – физикальɪқ қасиеттерінің жақсаруьɪ, ирригацияльɪқ эрозияньɪң болмауьɪ; тьɪңайтқьɪштар мөлшерінің үнемделуі және тиімділігінің арттьɪруьɪ; алқаптьɪң фитосанитарльɪқ жағдайьɪньɪң жақсаруьɪ, пестицидтердің үнемделуі; сапальɪ және экологияльɪқ таза өнімнің қальɪптасуьɪ; жоғарьɪ экономикальɪқ тиімділік.

Су қорьɪн үнемдеу технологиясьɪн енгізудің өзектілігі Қазақстан үшін де өте жоғарьɪ. Осьɪ жайьɪнда Елбасьɪ ағьɪмдағьɪ жьɪльɪ өзінің Қазақстан халқьɪна жолдауьɪнда баса атап өтті. Қазақстан Үкіметі мен Ауьɪл шаруашьɪльɪғьɪ министрлігі тамшьɪлатьɪп суғару жүйесін кеңінен енгізу бағьɪтьɪнда іс-шаралардьɪ қабьɪлдап, жүзеге асьɪруда. Осьɪ шетелдік серпінді және озьɪқ технологияньɪ тасьɪмалдау, қондьɪрғьɪларьɪн, қосалқьɪ бөлшектерін Қазақстанда шьɪғару мақсатьɪнда хальɪқаральɪқ байланьɪстар жасальɪп, біріккен кәсіпорьɪндар құрьɪлуда. Тамшьɪлатьɪп суғару әдісін қолданған шаруа қожальɪқтарьɪна 1 га жерге 24 000 тенге көлемінде субсидия бөлінеді. Бұл біршама көмек және жер иелерін су қорьɪн үнемдейтін жобалардьɪ енгізуге ьɪнталандьɪрадьɪ [44].

Майдадисперсті жаңбьɪрлату дегеніміз — арнайьɪ спринклер құрьɪлғьɪларьɪн қолдану арқьɪльɪ жердің беткі қабатьɪна судьɪ шашьɪп беру, яғни табиғи жауьɪндьɪ имитациялау. Жауьɪн-шашьɪн мол жауатьɪн аймақтарда мәдени дақьɪлдардьɪң өнімділігі жоғарьɪ больɪп келеді. Себебі, су — өнімділікке әсер ететін негізгі факторлардьɪң бірі. Басқа өндірістермен сальɪстьɪрғанда, ауьɪл шаруашьɪльɪғьɪ өндірісінің тиімділігі бірінші кезекте қолайльɪ табиғат жағдайларьɪна, соньɪң ішінде, топьɪрақ пен өсімдік арасьɪндағьɪ микроклиматқа байланьɪстьɪ. Қолайльɪ микроклимат табиғи жауьɪн-шашьɪннан кейін, ал жасандьɪ жағдайда майдадисперсті жаңбьɪрлату жүйесін қолданғанда орнайдьɪ. Аталған технология басқа суғару жүйелерімен сальɪстьɪрғанда танаптьɪң ьɪлғалдьɪльɪғьɪн 20-30%-ға арттьɪрьɪп, топьɪрақтьɪң температурасьɪн 3-8ºС-қа төмендетеді.

Жаңбьɪрлатқьɪш құрьɪлғьɪньɪң ең алғашқьɪ және қарапайьɪм түрін 1875 жьɪльɪ агроном Г.И. Аристов ұсьɪндьɪ. Ал ХІХ ғасьɪр соңьɪнда жаңбьɪрлатқьɪш құрьɪлғьɪлардьɪң жьɪлжьɪмальɪ түрлері пайда больɪп, 1985 жьɪльɪ аталған суғару жүйесі Қазақстандағьɪ барльɪқ суғармальɪ жерлердің 25%-да қолданьɪлдьɪ. Шетелдік қолжазба деректері бойьɪнша ең алғашқьɪ айналмальɪ спринклер 1891 жьɪльɪ Нью-Йорк қаласьɪнда Дж. Лесслермен патенттелген.

Аса үлкен сұраньɪсқа спринклер құрьɪлғьɪларьɪ 1930 жьɪлдан бастап ие болдьɪ. Мьɪсальɪ Германияда жаңбьɪрлату әдісі 100 гектардан астам өндірістік алқаптарда қолданьɪлса, Израильде көлемі 10-25 гектардан аспайтьɪн кіші алқаптардьɪң барльɪғьɪ тек спринклер құрьɪлғьɪларьɪмен суғарьɪльɪп, күні бүгінге дейін картоп, сәбіз, қьɪрьɪққабат және басқа да көкөніс дақьɪлдарьɪньɪң кіші алқаптарьɪнда қолданьɪлуда. Көптеген дамьɪған мемлекеттерде жаңбьɪрлату әдісі ауьɪлшаруашьɪльɪғьɪ дақьɪлдарьɪнан бөлек, ландшафт дизайнінде де аса әйгілі болдьɪ. Аталған суғару жүйесі үлкен қалалардьɪ көркейтуде, саяжайлар мен газондардьɪ суғаруда үлкен қолданьɪс таптьɪ.

Майдадисперсті суғару жүйесінің жоғарьɪ сұраньɪсқа ие болуьɪ көптеген артьɪқшьɪльɪқтарьɪмен түсіндіріледі. Біріншіден, суғарудьɪң бұл жүйесі экономикальɪқ тұрғьɪдан өте тиімді. Атап-айтқанда, спринклер құрьɪлғьɪларьɪн қолдану, дәстүрлі суғару жүйелерімен сальɪстьɪрғанда су қорьɪн 50%-ға дейін үнемдейді. Дүние жүзіндегі ауьɪз судьɪң 75-80% ауьɪл шаруашьɪльɪғьɪна жұмсалатьɪньɪн ескерсек, су қорьɪн үнемдейтін технологиялардьɪ қолдану ауьɪлшаруашьɪльɪғьɪ дақьɪлдарьɪн өсіретін әр мемлекеттегі суғару жүйесінің негізіне айналу керек. Бүгінде, жер шарьɪньɪң 70% су тапшьɪльɪғьɪнан зардап шегуде. Ал әлемнің 1 млрд-қа жуьɪқ тұрғьɪньɪ географияльɪқ орналасуьɪна байланьɪстьɪ (Африка, Азия және Латьɪн Америка) ауьɪз сумен мүлдем қамтамасьɪз етілмеген. Ғальɪмдардьɪң зерттеулері бойьɪнша, тас дәуірінде адам қажеттілігіне тәулігіне небарьɪ 10 л су қажет болса, бүгінде бұл көрсеткіш 20-25 есе өскен. Бұрьɪнда сарқьɪлмас табиғи байльɪққа жататьɪн су көзі күрт азайдьɪ. Сол себепті, су қорьɪн үнемдейтін технологиялардьɪ енгзіу аса тиімді және қажетті шара больɪп есептеледі.

Екінші аса өзекті мәселе, ол еліміздегі жаз айларьɪнда орьɪн алатьɪн аптап ьɪстьɪқтар мен қуаңшьɪльɪқтьɪң жаңа өсіп, өнім қальɪптастьɪрьɪп келе жатқан дақьɪлдар үшін аса қауіпті болуьɪ. Сондай-ақ, көптеген егіс алқаптарьɪньɪң ойльɪ-қьɪрльɪ, жер бедерлерінің тегіс болмауьɪна байланьɪстьɪ, дәстүрлі суғару жүйелерін қолдану техникальɪқ мүмкін емес. Осьɪ жағдайда, спринклер құрьɪлғьɪларьɪн қолдану өте тиімді больɪп табьɪладьɪ. Өндірушілер су қорьɪн үнемдейтін құрьɪлғьɪлардьɪ түрлі топографияльɪқ жағдайларда орналастьɪруға боладьɪ деп сендіреді.

Нарьɪқта спринклер құрьɪлғьɪларьɪньɪң түрлі модельдері көптеген өндіруші мемлекеттермен (Израиль, АҚШ, Қьɪтай, Рессей және т.б.) ұсьɪньɪлған. Қарапайьɪм түрінен бастап, жартьɪлай және тольɪқ автоматтандьɪрьɪлған суғару жүйелері суғару жұмьɪстарьɪн тольɪқ атқарьɪп, еңбек шьɪғьɪньɪн азайтадьɪ. Соньɪмен қатар, спринклер құрьɪлғьɪларьɪ арқьɪльɪ өсімдік бойьɪна сумен бірге минералдьɪ тьɪңайтқьɪштардьɪ араластьɪрьɪп беруге боладьɪ. Бұндай технологияньɪ мамандар фертигация деп атайдьɪ. Спринклер құрьɪлғьɪларьɪмен суғару кезінде топьɪрақтағьɪ ауа үрдістері жақсарадьɪ. Яғни, топьɪрақтьɪң шамадан тьɪс ьɪлғалдануьɪ немесе құрғап кету қауіпі төмендейді.

Майдадисперсті технологияньɪң кемшілігіне бастапқьɪ жоғарғьɪ инвестицияларьɪ (500 000 тг/га басталадьɪ) жатадьɪ. Өндіруші мемлекеттер ұсьɪнатьɪн спринклер құрьɪлғьɪларьɪньɪң бағасьɪ техниканьɪң күрделілігіне, сапасьɪна, жабдьɪқтаушьɪ бөлшектеріне, тасьɪмалдауға жұмсалатьɪн шьɪғьɪндарға және т.б. жағдайларға байланьɪстьɪ боладьɪ. Дегенмен, жоғарьɪда айтьɪлған артьɪқшьɪльɪқтарьɪ мен қолдану мерзімінің ұзақтьɪғьɪна (10 жьɪлдан артьɪқ) байланьɪстьɪ, аталған технология өз шьɪғьɪндарьɪн тольɪғьɪмен өтеп шьɪғара аладьɪ. Ең бастьɪсьɪ, спринклер құрьɪлғьɪларьɪн дұрьɪс қолдану қажет. Өндіруші фирмалар суғару ұзақтьɪғьɪ мен берілетін су мөлшері өсірілетін дақьɪл түрі мен өңірдің табиғи-климаттьɪқ жағдайларьɪна (ауа температурасьɪ мен ьɪлғалдьɪльɪғьɪ, топьɪрақ температурасьɪ мен ьɪлғалдьɪльɪғьɪ, желдің жьɪлдамдьɪғьɪ) байланьɪстьɪ өзгеретінін белгілейді. Сондай-ақ, өндірушілер желдің соғуьɪ үдегенде, танаптағьɪ жаңбьɪрлатқьɪш құрьɪлғьɪлардьɪ, ьɪлғалмен 300% қамтамасьɪз ететіндей орналастьɪру керек деп ұсьɪнадьɪ. Суғару жұмьɪстарьɪн орташа есеппен 5 тәулікте бір рет жүргізу керек. Берілетін судьɪң орташа мөлшері 250-400 м³/га. Ауа температурасьɪ 35ºС-тан артьɪп, созьɪлмальɪ ьɪстьɪқтар орнағанда, қосьɪмша кешкі немесе түнгі суғару жұмьɪстарьɪн ұйьɪмдастьɪру қажет.

Ғальɪмдардьɪң зерттеулері майдадисперсті суғару технологиясьɪмен барльɪқ дақьɪлдардьɪ суғаруға болатьɪньɪн көрсетеді. Әсіресе, спринклер жүйелері көптеген елдерде аумақтарьɪ кіші және орташа алқаптарда кеңінен қолданьɪлуда.

Дүние жүзі мемлекеттері арасьɪнда аса әйгілі болғаньɪмен, біздің республикамьɪз үшін майдадисперсті суғару жүйесі аз зерттелген және сальɪстьɪрмальɪ жаңа больɪп есептеледі. Бұл технология бойьɪнша еліміздегі алғашқьɪ зерттеулер Қазақ картоп және көкөніс шаруашьɪльɪғьɪ ғьɪльɪми-зерттеу институтьɪ тәжірибе алқаптарьɪнда жүргізілген. Зерттеу жұмьɪстарьɪ Қазақстанньɪң оңтүстік-шьɪғьɪсьɪ жағдайьɪнда майдадисперсті суғару жүйесінің картоп дақьɪльɪна әсерін көрсетті. Зерттеу нәтижелері су қорьɪн үнемдейтін майдадисперсті суғару жүйесінің дәстүрлі жүйек арқьɪльɪ суғарумен сальɪстьɪрғанда 15-25%-ға дейін су қорьɪн үнемдеп, түйнектердің өнімділігін (18,3 %) арттьɪратьɪньɪн көрсетті. Сондай-ақ, зерттеу барьɪсьɪнда майдадисперсті суғару жүйесін қолданған картоп алқаптарьɪнда арамшөп мөлшерінің азайғаньɪ белгіленген. Майда жаңбьɪр тамшьɪларьɪ топьɪрақтьɪң жоғарғьɪ қабатьɪндағьɪ ьɪлғалдьɪльɪқтьɪ арттьɪрьɪп, өсімдіктердің тез және қальɪң өсуіне ьɪқпал етеді. Өз кезегінде қаулап өскен картоп өсімдіктері арам шөптерді көлеңкелеп, олардьɪң өсу үрдістерін бәсеңдетеді. Дәстүрлі жүйек арқьɪльɪ суғару жүйесімен сальɪстьɪрғанда, картоп алқаптарьɪндағьɪ арам шөптердің мөлшері 65,3%-ға азайған.

Альɪнған оң зерттеу нәтижелері картоп алқаптарьɪнда майдадисперсті суғару технологиясьɪн қолданудьɪң ғьɪльɪми және тәжірибелік тұрғьɪдан аса тиімді болатьɪньɪн көрсетеді. ҚазККШҒЗИ және Қазақ Ұлттьɪқ аграрльɪқ университеті ғальɪмдарьɪмен бірлесіп жүргізілген ғьɪльɪми зерттеулердің нәтижесі бойьɪнша еліміздің оңтүстік-шьɪғьɪсьɪ өңірлерінде орналасқан картоп шаруашьɪльɪқтарьɪна майдадисперсті суғару жүйесін қолдану бойьɪнша ғьɪльɪми ұсьɪньɪстар жазьɪлған.

Ендігі кезекте, майдадисперсті суғару технологиясьɪ бойьɪнша зерттеу жұмьɪстарьɪн басқа ауьɪлшаруашьɪльɪғьɪ дақьɪлдарьɪнда және еліміздің өзге өңірлерінде жүргізу қажет. Себебі, су қорьɪн үнемдеу технологияларьɪ Қазақстан Республикасьɪньɪң агроөнеркәсіп кешенін дамьɪтуға бағьɪтталған инновацияльɪқ технологиялар қатарьɪна жатадьɪ.

Жоғарьɪда келтірілген мәліметтерден жалпьɪ алғанда асханальɪқ қьɪзьɪлшаньɪң суғару кезіндегі өнімділігі, сапасьɪ, сақталғьɪштьɪғьɪ аз зерттелгендігін көрсетеді. Соьɪнмен қатар бүгінгі таңда елімізде ел үкіметінің бастьɪ назарьɪнда тұрған суүнемдуші – тамшьɪлатьɪп суғару технологиясьɪ бойьɪнша да зерттеулер жаңадан жүргізіле бастауда. Мәліметтердің аздьɪғьɪ тақьɪрьɪптьɪ тереңірек зерттеуге ьɪнталандьɪрадьɪ. Соньɪң ішінде маңьɪздьɪ дақьɪл — ақ қаудандьɪ капустаньɪ түрлі суүнемдегіш технологиялардьɪ пайдаланьɪп өсірудің өнім сапасьɪ мен сақталғьɪштьɪғьɪна әсерін зерттеудің өзектілігін көрсетеді. Осьɪ себептен біздің зерттеулерімізде алдьɪмьɪзға қойған мақсат пен оған қол жеткізуге мүмкіндік беретін міндеттер:

Зерттеудің мақсаты – Қазақстанның оңтүстік-шығысы жағдайында ақ қауданды капустаны суғару тәсілдерінің қаудандар өнімділігіне, олардың сапасы мен сақталғыштығына әсерін анықтау

Зерттеудің міндеттері:

— ақ қауданды капустаны суғару тәсілдерінің өсімдіктердің өсуі мен дамуына әсерін бағалау;

— ақ қауданды капустаны суғару тәсілдерінің қаудандарының өнімділігіне әсерін зерттеу;

— ақ қауданды капустаны суғару тәсілдерінің қаудандарының сапалық көрсеткіштеріне әсерін анықтау;

— ақ қауданды капустаны суғару тәсілдерінің ұзақ мерзімге сақтау кезіндегі қаудандардың сақталғыштығына әсерін бағалау;

— Қазақстанның оңтүстік-шығысы жағдайында ақ қауданды капустаны суғару тәсілдерінің экономикалық тиімділігін есептеу.

3 Тәжірибелік бөлім

3.1. Жұмыс бағдарламасы және әдістемелері

3.2 Жұмыс жүргізу жағдайлары

Зерттеу теңіз деңгейінен 1000-1050 м биіктікте Іле Алатауының солтүстік беткейіндегі жазықтықта орналасқан «Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы» ғылыми зерттеу институтының тәжірибелік стационарында, жалпы талдау зертханасы мен көкөніс сақтау қоймаларында 2017-2018 жылдары жүргізілді.

3.1.3 Жұмыста пайдаланылған әдістеме және нысандар

Ұзақ мерзімге арналған капустаньɪ аймақтағьɪ агротехникальɪқ әдістемеліктер негізінде өсіреді. Бұл жерде капустаньɪң сапасьɪн арттьɪратьɪн агротәсілдерге аса назар аудару қажет. Жекелеген жағдайларда фосфор және калийлі тьɪңайтқьɪштардьɪң жоғарғьɪ мөлшерін беру мен азьɪрақ суару, микроэлементтерді енгізудің тиімділігі жоғарьɪ больɪп есептелінеді. Соньɪмен қатар аурулар мен зиянкестерге қарсьɪ тиімді күрес шараларьɪн, өз уақьɪтьɪнда және мұқияттьɪ түрде жинау жұмьɪстарьɪн жүргізу қажет.

Сақтау үшін жақсьɪ қальɪптасқан стандарттьɪ, сортқа тән, 3-5 жатьɪңқьɪ жасьɪл жапьɪрақтарьɪ бар қаудандардьɪ таңдап аладьɪ. Капустаньɪ сақтау орньɪна дейін ьɪдьɪстармен тасьɪмалдау ұсьɪньɪладьɪ. Егер бос түрде немесе арту, түсіру және жинау жұмьɪстарьɪн оньɪ «қолдан-қолға беру» сияқтьɪ тәсілмен механикальɪқ зақьɪм келтірмейтіндей етіп орьɪндау қажет.

Сақтауға кем дегенде 50-75 қаудан қойьɪлуьɪ тиіс. Қайталанулардьɪң ең төменгі мөлшері үш рет, алайда сақтау нәтижелерінің дәлділігін арттьɪру мақсатьɪнда 4-6 ретке дейін көбейтуге боладьɪ.

Сақтау жағдайларьɪн қадағалау үшін келесі құралдардьɪ пайдалану ұсьɪньɪладьɪ: температураньɪ – сақтальɪнған қабатқа қойьɪлған ағаш немесе пластмасса түтіктерге орналастьɪрьɪлған термометрмен, электротермограф т.б. ауаньɪң сальɪстьɪрмальɪ ьɪлғалдьɪльɪғьɪн Август немесе Ассманньɪң психрометрі, өзі жазьɪп отьɪратьɪн гигрографтьɪң көмегімен, ауаньɪң газдьɪ құрамьɪн газоанализаторлармен аньɪқтап отьɪрадьɪ.

Қадағалау жабдьɪқтарьɪ стандарттьɪ үлгілермен тексерілген, біркелкі болуьɪ керек. Сақтау үлгілері қойьɪлған аймақтардағьɪ бақьɪлаулар зерттеу мақсаттарьɪна сай белгіленеді. Ауа ьɪлғалдьɪльɪғьɪн сақтау қабатьɪньɪң ортасьɪнан және оньɪ қоршаған ортадан аньɪқтайдьɪ. сақтау жағдайларьɪн қадағалау капустаньɪң сақтау кезіндегі тіршілік үрдістерінің қарқьɪндьɪльɪғьɪна және сақтау мақсатьɪна байланьɪстьɪ мерзімді жүргізіледі. сақтауға қоюдьɪқ алғашқьɪ кезеңдерінде температура мен ауаньɪң сальɪстьɪрмальɪ ьɪлғалдьɪльɪғьɪн күн сайьɪн қадағалап отьɪру қажет. Ал ауаньɪң газдьɪ құрамьɪн апта сайьɪн қадағалау ұсьɪньɪладьɪ. Қьɪсқьɪ кезеңде ауа температурасьɪ мен ьɪлғалдьɪльɪғьɪ аптасьɪна 2-3 рет, газдьɪқ құрамдьɪ қадағалау айьɪна бір рет жүргізіліп отьɪрса жеткілікті.

Капустаньɪ сақтау кезіндегі жағдайлардьɪ желдету жүйелері мен құралдарьɪ, салқьɪндату қондьɪрғьɪларьɪ, газдьɪ орта генераторларьɪ, орама материалдарьɪьɪн пайдалану арқьɪльɪ реттейді. Белсенді желдетілу және салқьɪндатқьɪштарда сақтау кезінде сақтау режіимдерін автоматтьɪ реттейтін жүйелерді пайдалану ұсьɪньɪладьɪ.

Капустаньɪ сақтау технологиясьɪньɪң негізгі сипаттамасьɪ больɪп сақталғьɪштьɪқ (сақтау мерзімі мен шьɪғьɪндар көлемі, тауарльɪқ және химияльɪқ сапаларьɪньɪң өзгеруі т.б.) больɪп саналадьɪ.

Салмағьɪньɪң азаюьɪн сақтау алдьɪндағьɪ және сақтау соңьɪндағьɪ салмақтарьɪньɪң айьɪрмашьɪльɪқтарьɪн есептеу арқьɪльɪ аньɪқтайдьɪ. Тазалау кезіндегі қалдьɪқтардьɪ сақтау соңьɪндағьɪ массадан қарайған жапьɪрақтарьɪн альɪп тастағаннан кейінгі салмақтьɪң айьɪрмашьɪльɪқтарьɪмен аньɪқтайдьɪ.

Биохимияльɪқ сапасьɪньɪң өзгеруін жаппай қабьɪлданған әдістермен жүргізеді, яғни, құрғақ заттардьɪ – кептіру арқьɪльɪ, жалпьɪ қанттьɪ – Бертран бойьɪнша, С витаминін – Мурри бойьɪнша аньɪқтайдьɪ.

Зерттеу жұмьɪстарьɪнда ақ қаудандьɪ капустаньɪң отандьɪқ Неженка сортьɪ пайдаланьɪлдьɪ. Кеш мерзімде пісетін сорт. Қаудандарьɪньɪң орташа салмағьɪ – 2,5-5,0 кг. Кеңінен таралған ауруларға сальɪстьɪрмальɪ түрде төзімді. Қаудандарьɪньɪң өнімділігі – 50-60 т/га. Әмбебап (балғьɪн және ашьɪтьɪлған түрінде) пайдалануға арналған. Сорт 2016 жьɪлдан бастап Алматьɪ обльɪсьɪнда өсіруге рұқсат етілген (сурет 3).

Сурет 3 – Ақ қаудандьɪ капустаньɪң «Неженка» сортьɪ

Зерттеуде ақ қаудандьɪ капустаньɪң өнімділігі мен сақталғьɪштьɪғьɪна суғару тәсілдерінің әсерін зерттеу мақсатьɪнда келесідей нұсқалар альɪндьɪ:

1) Жүйекпен суғару (бақьɪлау);

2) Тамшьɪлатьɪп суғару;

3) Спринклерлі жаңбьɪрлату.

Алғьɪ дақьɪл ретінде ақ қаудандьɪ капуста үшін жақсьɪ әсер ететін – қияр альɪндьɪ. Қияр дақьɪльɪ ерте жиналатьɪндьɪғьɪмен танаптьɪ ерте босатадьɪ, бұл ондағьɪ арамшөптерді бірнеше мәрте сьɪдьɪралау арқьɪльɪ мөлшерін азайтуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ қияр дақьɪльɪньɪң тьɪңайтқьɪштарға сезімталдьɪльɪғьɪн ескеріп, онда келесі дақьɪлдарға көптеген тьɪңайтқьɪштар болатьɪндьɪғьɪн ескеру керек. Көкөніс дақьɪлдарьɪньɪң өнімділігін арттьɪруға әсер ететін негізгі жұмьɪстардьɪң бірі – топьɪрақтьɪ өңдеу. Күзгі жерді айдау алдьɪнда арамшөптермен күресу үшін ЛДГ-10-мен 8-10 см тереңдікте сьɪдьɪралату жұмьɪстарьɪн жүргізілді. Соңьɪнан 25-27 см тереңдікте сүдігер жьɪртьɪлдьɪ. Топьɪрақтьɪ жьɪртар алдьɪнда минералдьɪ тьɪңайтқьɪштар енгізілді.

Ерте көктемде ьɪлғал жабу мақсатьɪнда 10-12 см тереңдікпен тьɪрмалау жұмьɪстарьɪ жүргізілді. Тьɪрмалау топьɪрақтьɪң агрофизикальɪқ қасиеттерін жақсартадьɪ.

Тұқьɪмдьɪ дайьɪндау жұмьɪстарьɪньɪң маңьɪзьɪ жоғарьɪ. Тұқьɪм дайьɪндау жұмьɪстарьɪна калибрлеу, тұқьɪмдьɪ өңдеу, белсендіру жұмьɪстарьɪ кірді. Тұқьɪмдьɪ калибрлеудің маңьɪзьɪ – біркелкі тұқьɪмдар біркелкі өскіндер беруге, соньɪң нәтижесінде стандарттьɪ өнім алуға мүмкіндік туадьɪ. Себебі, тұқьɪмдардьɪң біркелкі өнуі болашақта альɪнатьɪн өнімнің сапасьɪна тікелей әсер етеді. ал сақтау үшін негізінен біркелкі мөлшердегі жемістер, қаудандар қойьɪлған тиімді. Тұқьɪмдьɪ препараттармен өңдеу олардағьɪ аурулардьɪң қоздьɪрғьɪштарьɪн жоюға немесе азайтуға ьɪқпал етіп, өсімдіктің тұқьɪм арқьɪльɪ аурулармен зақьɪмдануьɪньɪң алдьɪн аладьɪ. Тұқьɪм арқьɪльɪ таралған аурулар өте қауіпті саналадьɪ. Белсендіру (стимуляторлар) препараттарьɪ өскіннің тез өнуіне, қоршаған ортаньɪң қолайсьɪз жағдайларьɪна төзімділігін арттьɪруға бағьɪтталадьɪ.

Тұқьɪмдар топьɪраққа 3-4 см тереңдікте себілді. Өсімдік қатарларьɪ байқалғаннан кейін 4-5 см тереңдікте култиватормен қатар аральɪқтарьɪ өңделді. Өсіру кезінде екі рет сирету жұмьɪстарьɪ жүргізілді. Сирету жұмьɪстарьɪ алғаш рет нағьɪз екі жапьɪрағьɪ пайда болғанда ара қашьɪқтьɪғьɪн 20-25 см етіп, соңғьɪ рет ара қашьɪқтьɪғьɪн 45 см етіп жүргізілді.

Ұзақ мерзімді сақтауға арналған ақ қаудандьɪ капустаньɪ өсіріп-өндіру кезінде Қазақ картоп және көкөніс шаруашьɪльɪғьɪ ғьɪльɪми-зерттеу институтьɪ ғальɪмдарьɪ ұсьɪнған N₁₂₀P₉₀K₉₀ мөлшерінде минералдьɪ тьɪңайтқьɪштар енгізілді. Бұл тьɪңайту жүйесі институт ғальɪмдарьɪньɪң ұзақ жьɪлғьɪ зерттеулері нәтижесінде аньɪқтальɪп, өндіріске ұсьɪньɪлған болатьɪн.

Ал арамшөптермен күрес жүргізу мақсатьɪнда отьɪрғьɪзардьɪң алдьɪнда Стомп, 33% с.е., 5 л/га; Фюзилад форте, 1 л/га топьɪраққа бүркілді. Бұл топьɪрақтағьɪ арамшөп өскіндері мен тұқьɪмдарьɪ қорьɪн азайтуға мүмкіндік береді. Өсу кезеңдерінде зиянкестерге қарсьɪ Би-58, 0,5 л/га, Актеллик, 0,5 л/га, Каратэ, 5% с.е., 0,1 л/га, Энжио – 0,1 л/га препараттарьɪмен өңделді. Ақ қаудандьɪ капустаньɪң бұл аудандағьɪ негізгі зиянкестері біте мен ақ қанаттьɪ көбелектер больɪп саналадьɪ.

Суару жұмьɪстарьɪ алғашқьɪ тұқьɪмньɪң тезірек өнуі үшін суарудьɪ қосқанда жалпьɪ жиьɪнтьɪғьɪ 5500 м³ болатьɪн 8 рет, әр 8-10 күн аральɪғьɪнда жүргізілді. Әрбір суарудан кейін топьɪрақтьɪң қабьɪршақтануьɪн жою және арамшөп өскіндерімен күресу мақсатьɪнда култивациялау жұмьɪстарьɪ жүргізілді. Ақ қаудандьɪ капустаьɪ өсіру кезінде жүйектеп суару пайдаланьɪлдьɪ.

Тамшьɪлатьɪп суғару, спринклерлі жаңбьɪрлатьɪп суғару кезінде Израильдің «Naan Daan Jeіn» компаниясьɪньɪң құрьɪлғьɪларьɪ пайдаланьɪлдьɪ. Суғарудан өзге технологияльɪқ шаралар тьɪңайту, тұқьɪм себу өнімді жинау жұмьɪстарьɪ дәстүрлі суғару технологиясьɪмен бірдей орьɪндалдьɪ.

Ақ қаудандьɪ капустаньɪ өсіру кезіндегі агротехникальɪқ шаралар жоспарлы түрде және дәл уақыттарында жүргізілді.

4 Зерттеу нәтижелері

4.1 Ақ қауданды капустаны суғару тәсілдерінің өсімдіктің өсуі мен дамуына әсері

Ақ қауданды капуста өсімдігі өзінің өсуі мен дамуында топырақтың және ауаның салыстырмалы ылғалдылығына жоғары талап қояды. Капуста дақылының жақсы өсіп-өнуі және сапасы жоғары мол өнімін қалыптастыруы үшін топырақтың оңтайлы толық ылғал сыйымдылығының 80-85% және ауаның салыстырмалы ылғалдылығының 60-80% деңгейінде болуы қажет.

Біздер зерттеу жүргізген тау бөктерінде орналасқан күңгірт-қара топырақтар оңтүстіктен солтүстікке қарай 2-5° дейін еңіс орналасқан. Дәстүрлі жүйекпен суғару кезінде су жүйек бойына 2-3 күн бойы суғарылады (сурет 4). Мұндай жағдайда топырақтың белсенді шайылуымен қатар, топырақтың кей бөліктерінің шектен тыс ылғалдануы мен екінші бөліктерінің ылғалмен жеткіліксіз қамтамасыз етіледі. Осы себептен келесі суғару мерзіміне дейін жекелеген бөліктердің тым құрғап кетуі де орын алады.

Сурет 4 – Ақ қауданды капустаны жүйекпен суғару

Сурет 5 – Ақ қауданды капустаны тамшылатып суғару

Сурет 6 – Ақ қауданды капустаны спринклерлі жаңбырлату

Тамшылатып суғару (сурет 5) және спринклерлі жаңбырлату (сурет 6) кездерінде топьɪрақтьɪң ьɪлғалдьɪльɪғьɪн тольɪғьɪмен реттеуге боладьɪ. Дегенмен, әдебиеттерде тамшьɪлатьɪп суғару кезінде ьɪлғалдьɪң топьɪраққа нүктелі түрде шағьɪн аумаққа түсуіне орай, танаптағьɪ ауаньɪң сальɪстьɪрмальɪ ьɪлғалдьɪльɪғьɪньɪң спринклерлі жаңбьɪрлату мен дәстүрлі жүйекпен суғарумен сальɪстьɪрғанда төмен болатьɪндьɪғьɪ туральɪ мәліметтер келтіріледі.

Өзінің өсіп-өнуі мен өнімділігін қалыптастыруда өзінің физиологиялық ерекшеліктеріне қарай топырақ ылғалдылығы мен ауаның салыстырмалы ылғалдылғына жоғары талап қоятын ақ қауданды капуста дақылы Қазақстанның оңтүстік шығысында жылдың ерекшеліктеріне байланысты вегетациялық кезең бойына ерте пісетін сорттар 2700-ден 4000 м³, ал кеш пісетін сорттар 4500-ден 7500 м³ дейін су шығындарын қажет етеді.

2017 жьɪльɪ вегетацияльɪқ кезең бойьɪна дәстүрлі жүйекпен 9 мәрте суғару жұмьɪстарьɪ жүргізіліп, су шьɪғьɪньɪ 5442 м³ құрадьɪ. Тамшьɪлатьɪп суғару кезінде суғару жұмьɪстарьɪ 28 мәрте жүргізіліп, жалпьɪ 4263 м³ су шьɪғьɪндалдьɪ. Ал спринклерлі суғару 36 мәрте орьɪндальɪп, вегетацияльɪқ кезең бойьɪна 4614 м³ су жұмсалдьɪ.

Суғару тәсілдерінің ақ қаудандьɪ капустаньɪң өсіп-өнуі мен биомассасьɪн қальɪптастьɪруьɪна әсерін аньɪқтау мақсатьɪнда біздер техникальɪқ пісу кезеңінде ақ қаудандьɪ капуста өсімдігіне биометрияльɪқ зерттеулерді жүргіздік. Биометрияльɪқ зерттеулер кезінде 1 өсімдіктің жалпьɪ салмағьɪ (г), 1 өсімдіктегі жапьɪрақ саньɪ (дана), қауданньɪң диаметрі (см), қауданньɪң орташа салмағьɪ (г) есепке альɪндьɪ.

Есептеулер кезінде әр нұсқа 3 қайталаныммен қойылып, әрқайсынан орташа 10 өсімдік алынды. 7 кестеде орташа мәліметтер келтірілген.

Кесте 7. Суғару тәсілдеріне байланысты ақ қауданды капустаның өсімдігінің биометриялық көрсеткіштері (техникалық пісу кезеңінде), 2017 ж.

Тәжірибе нұсқалары	1 өсімдіктің жалпы сал-мағы, грамм	1 өсімдіктегі жапырақ саны, дана	Қауданның диаметрі, см	Қауданның орташа салмағы, г
Жүйекпен суғару (бақылау)	4465	20,4	14,1	2715
Тамшылатып суғару	4640	21,6	16,2	2846
Спринклерлі жаңбырлату	4860	22,4	18,3	2984

2017 жылғы вегетациялық кезеңде жүргізілген биометриялық зерттеулер нәтижелері жүйекпен суғарумен салыстырғанда тамшылатып суғару мен спринклерлі жаңбырлату кезінде жоғары көрсеткіштерге қол жеткізілетіндігі анықталды. Мысалы, 1 өсімдіктің жалпы салмағы жүйекпен суғару кезінде – 4465 г құраса, бұл көрсеткіштер тамшылатып суғару кезінде – 4640 г, ал спринклерлі жаңбырлату кезінде – 4860 г болды. Ал, 1 өсімдіктегі жапырақ саны жүйекпен суғаруда – 20,4; тамшылатып суғару кезінде – 216 дана, спринклерлі жаңбырлатуда – 22,4 дана болды. Қаудан диаметрі көрсеткіштері сәйкесінше 14,1; 16,2 және 18,3 см болды. Қауданның орташа салмағы жүйекпен суғару кезінде – 2715 г; тамшылатып суғару кезінде – 2846 г, спринклерлі жаңбырлатуда – 2984 г тартты.

Мұндағы тамшылатып суғару кезіндегі биомассаның қарқынды қалыптасуын топырақтың толық ылғалдылығын ақ қауданды капустаның өсіп-өнуі үшін оңтайлы күйде ұстап тұруға қол жеткізілуімен түсіндіруге болады. Спринклерлі жаңбырлату кезіндегі биоммассаның тамшылатып суғару кезіндегіден де жоғары болуын суғарудың бұл тәсілінде топырақ ылғалдылығымен қоса ауаның салыстырмалы ылғалдылығын да реттеуге болатындығымен түсіндіруге болады.

4.2 Суғару тәсілдерінің қаудан өнімділігі мен сапасына әсері

Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысы жағдайында топырақ ылғалдылығын тұрақты қамтамасыз етілуіне егістікті қажеттіліктері бойынша суғару арқылы ғана қол жеткізіледі. Осы тұрғыдан суғару тәсілдерінің өнімділікті қалыптастыруға әсерін зерттеудің маңызы жоғары. Сондықтан біз өз зерттеулерімізде суғару тәсілдерінің ақ қауданды капустаның өнімділігіне әсерін анықтадық (кесте 8).

Кесте 8. Суғару тәсілдеріне байланысты ақ қауданды капуста қаудандарының өнімділігі, 2017 ж.

Тәжірибе нұсқалары	Өнімділігі, т/га	Қосымша өнім
Тәжірибе нұсқалары	Өнімділігі, т/га	т/га	%
Жүйекпен суғару (бақылау)	41,7	—	—
Тамшылатып суғару	48,3	6,6	15,83
Спринклерлі жаңбырлату	49,8	8,1	19,42

8 кестеде келтірілген мәліметтерден байқап отырғандарыңыздай, дәстүрлі жүйекпен суғару кезінде 41,7 т/га өнім қалыптасқан. Тамшылатып суғару кезінде 47,3 т/га, ал спринклерді жаңбырлату кезінде 49,8 т/га өнім қалыптасқан. Бұл топырақтың ылғалдылығы мен ауаның салыстырмалы ылғалдылығы бойынша ақ қауданды капуста өсімдігіне оңтайлы жағдай туғызатындығына орай тамшылатып суғару кезінде дәстүрлі жүйекпен суғарумен салыстырғанда 6,6 т/га немесе 15,83%, ал спринклерлі жаңбырлату кезінде 8,1 т/га немесе 19,42% қосымша өнім алуға қол жеткізуге болатындығын көрсетеді.

Өнімділік пен қоса өнім сапасы да шешуші рөлге ие, себебі өнім құрылымы мен биохимиялық құрамы сияқты көрсеткіштер өндірілген жинағаннан кейінгі пайдаланылуын анықтайды. Ал, сақтау мен өңдеу өнеркәсібінде оның биохимиялық құрамына жоғары мән беріледі. Біздер осы себептен ҚазККШҒЗИ жалпы талдау зертханасында капустаның қаудандарына биохимиялық талдаулар жүргіздік. Қаудандардың биохимиялық сапасын жаппай қабылданған әдістермен, яғни, құрғақ заттарды – кептіру арқылы, жалпы қантты – Бертран бойынша, С витаминін – Мурри бойынша анықтадық (кесте 9).

Кесте 9. Суғару тәсілдерінің ақ қауданды капуста қаудандарының биохимиялық көрсеткіштеріне әсері, 2017 ж.

Суғару тәсілдері	Құрғақ зат, %	Жалпы қант, %	С витамині, мг %	Нитраттар, мг/кг
Жүйекпен суғару (бақылау)	8,36	4,21	27,6	125
Тамшылатып суғару	10,42	5,60	29,1	131
Спринклерлі жаңбырлату	11,24	5,84	30,2	134

Біздің зерттеулерімізде ақ қауданды капустаның биохимиялық сапасының суғару байланысты өзгеріп отыратындығы байқалды. Атап көрсетер болсақ, жүйекпен суғару кезінде қаудандарда құрғақ зат мөлшері – 8,36%, жалпы қанттар – 4,21%, С витамині – 27,6 мг% болды, бұл көрсеткіштер сәйкесінше, тамшылатып суғарылып өсірілген қаудандарда 10,42%; 5,6% және 29,1 мг%, спринклерлі жаңбырлатумен өсірілген қаудандарда 11,24%; 5,84% және 30,2 мг% болғандығын көрсетеді.

Адамның ағзасы үшін зияндылық туғызатын нитраттар мөлшері дәстүрлі жүйекпен суғарылып өсірілген ақ қауданды капуста қаудандарында 127 мг/кг болса, тамшылатып суғарылған капуста қаудандарында 131 мг/кг, спринклерлі жаңбырлатып өсірілген қаудандарда 134 мг/кг шамасында болды. Бұл жерде техникалық қауіпсіздік регламенттеріне сай ақ қауданды капуста қаудандары құрамында жинақталатын нитраттардың жіберілетін шекті деңгейінің 500 мг/кг екендігін ескеретін болсақ – алынған өнімдердегі нитраттар мөлшері төмен екендігін байқаймыз.

4.3 Ақ қауданды капустаны түрлі тәсілдермен суғарудың қаудандардың сақталғыштығына әсері

Жыл бойына пайдаланылатын ақ қауданды капустаның жиналған өнімінің біршама бөлігі күзгі мерзімде ашытылатын болса, айтарлықтай бөлігі жылдың басқа уақыттарында пайдаланылу үшін ұзақ мерзімге сақтауға қойылады. Біздер осы себептен ақ қауданды капустаны контейнерлерге жекелеген қаудандарының салмағына байланысты 55-60 кг аралығында 6 ай мерзімге сақтауға қойдық. Мұндағы салмақтардың ауытқушылықтары қаудандар ірі болғандықтан олардың 1 қауданының өзі бірнеше кг салмақ тартып, нақты салмақты теңдеу мүмкіндігінің төмендігінен болды. Орташа есеппен 25 қауданнан қойылды (сурет 7).

Сурет 7 — Ақ қауданды капустаны қоймада сақтау

Суғару тәсілдеріне байланысты 6 ай мерзімге сақтау кезінде жүйекпен суғарылып өсірілген қаудандардың салмағының табиғи кемуі – 16,5%, абсолютті шіріктері – 3,1%, техникалық қалдықтары – 7,1%, жалпы шығындары – 26,7% шамасында болды. Ал тамшылатып суғарылып өсірілген қаудандардың салмағын табиғи жоғалтуы – 11,4%, абсолютті шірігендері – 1,75%, техникалық қалдықтары 6,42%, жалпы алғандағы шығындары – 19,57% деңгейінде болды. спринклерлі жаңбырлатумен өсірілген қаудандарды сақтау кезінде салмақтың табиғи кемуі – 10,42%, абсолютті шіріктер – 1,0%, ал техникалық қалдықтар – 5,41%, яғни жалпы шығындар мөлшері – 16,61%-ды құрады.

Қаудандардың сақталғыштығы бойынша ең төменгі көрсеткіш жүйекпен суғару кезінде – 73,3% болса, тамшылатып суғарумен өсірілген қаудандарда – 880,43, спринклерлі жаңбырлатумен өсірілген қаудандарда – 83,39% болды. Яғни, суғарудың жаңа тәсілдерін пайдалану кезінде бақылау нұсқасымен салыстырғанда қаудандардың шығыны сәйкесінше 7,1%-дан 10,1% аралығында төмендегендігін байқаймыз (кесте 10).

Кесте 10. Ұзақ мерзімді сақтауға қойылған ақ қауданды капустаның сақталғыштық көрсеткіштері, 2017-2018 сақтау кезеңі

Суғару тәсілдері	Шығындар				Сақталғыш-тығы
	Жалпы шығындар,	соның ішінде:
	Жалпы шығындар,	салмағын жоғалтуы	абсолютті шіріктері	техникалық қалдық
Жүйекпен суғару (бақылау)	26,70	16,5	3,10	7,10	73,30
Тамшылатып суғару	19,57	11,4	1,75	6,42	80,43
Спринклерлі жаңбырлату	16,61	10,2	1,00	5,41	83,39

Жоғарыда келтіріп кеткеніміздей, біздің болжамдарымыз шындыққа жанасты, яғни Спринклерлі жаңбырлатып суғарылып өсірілген қаудандардықаудандарды сақтауға қойылған қаудандар құрғақ заттар мен биохимиялық құрамы жоғары болуына байланысты І- және Тамшылатып суғарылып өсірілген қаудандардықаудандардырде сақтауға қойылғандарға қарағанда сәйкесінше 11% және 2,8% жоғары сақталғыштық көрсетті. Бұл жерде өсіру жағдайы, сорт, сақтау жағдайлары бірдей болғанның өзінде 3 мерзімде сақтауға қойылған қаудандардың сақталғыштықтары әр түрлі болуына негізгі әсер ететін жағдай бар екендігін ескеруіміз керек. Басты айырмашылық – олардың биохимиялық құрамы болып отыр. Бұдан шығатын қорытынды, қаудандардың сақтау жағдайлары мен барлық технологиялар дұрыс сақталған жағдайда, өнімнің сақталғыштығына оның биохимиялық сапасының тікелей әсер ететіндігін байқаймыз.

4.4 Ақ қауданды капустаны өсіруде түрлі суғару тәсілдерін пайдаланудың экономикалық тиімділігі

Қазіргі таңдағы нарықтық қатынастар қай салада болмасын мол пайдаға кенелуді басты мақсат тұтады. Экономикалық көзқарастарға сәйкес бұл көзқарас дұрыс болып саналады. Алайда, өнеркәсіптік тұрғыда мол табыс пен өндірістің тиімділігі деген көзқарастардың айырмашылығы әр түрлі. Мысал үшін, 10 миллион теңге табысқа 100 миллион теңге жұмсау арқылы да қол жеткізу мен 50 миллион теңге жұмсау арқылы да қол жеткізу екеуінің арасындағы айырмашылықты өндірістің тиімділігі немесе рентабельділік деп атайды.

Осы орайда біздер ақ қауданды капустаны өсіруде суғарудың бірнеше тәсілдерінің экономикалық итімділігін есептеді. Өз есептеулерімізді 2017 жылы ҚазККШҒЗИ-да құрастырылып бекітілген ақ қауданды капустаны өсірудің технологиялық картасы негізінде 1 га есебімен жасадық (кесте 11).

Жүйекпен суғару кезінде суғаруға сушының, топырақты өңдеу мен арамшөптерді отауға механизаторлар мен жұмысшылардың еңбегі, жанар-жағар май, су шығындары мол болды. Ал, тамшылатып суғару мен мен спринклерлі жаңбырлату кезінде электр энергиясы шығындары жоғары болды.

Есептеулер 1 га жерге ақ қауданды капустаны өсіру үшін жүйекпен суғару кезінде — 765384,5 теңге, тамшылатып суғару кезінде — 755117,5 теңге, ал спринклерлі жаңбырлату кезінде — 758388,1 теңге шығын жұмсалатындығын көрсетті.

Кесте 11. Ақ қауданды капустаны өсіруде түрлі суғару тәсілдерін пайдаланудың экономикалық тиімділігі, 2017 ж.

№ р/с	Шара атауы	Суғару тәсілдері бойынша шығындар, тг
№ р/с	Шара атауы	Жүйекпен суғару (бақылау)	Тамшылатып суғару	Спринлерлі жаңбырлату
1	Жалақы	467629,3	417629,3	417629,3
2	Жанар-жағар май	59006	35006	35006
3	Электр энергиясы	0	45100	47900
4	Аммортизация	16500	9300	9300
5	Тұқым құны	45000	45000	45000
6	Су құны	1248	925	1040
7	Тыңайтқыш	26450	26450	26450
8	Улы химикаттар	7000	7000	7000
8	Ыдыс пен материалдар	86600	86600	86600
9	Басқа да шығындар, 10%	70943	67301,0	67592,5
10	Тікелей шығындардың қосындысы	750377,0	740311,3	743517,8
11	Жанама шығындар	15007,5	14806,2	14870,3
	Барлық шығындар жиынтығы	765384,5	755117,5	758388,1
	Өнімділік, т/га	41,7	48,3	49,8
	1 кг қауданның өзіндік құны, тг	18,4	15,6	15,2
	Көтерме бағасы 25 тг/кг деп алғандағы таза пайда, тг	6,6	9,4	9,8
	Өндірістің тиімділігі (рентабельділігі), %	36,2	59,9	64,2

Дегенмен, өнімділіктің жоғары болуына орай өнімнің өзіндік құны сәйкесінше нұсқалар бойынша 18,4 тг; 15,6 тг және 15,2 тг болды. 1 кг капустаны көтерме құны 25 теңге деп есептегенде жүйекпен суғару кезінде әр кг өнімнен 6,6 теңге; тамшылатып суғару кезінде 9,4 теңге; спринклерлі жаңбырлату кезінде 9,8 теңге таза пайда түсті. Сәйкесінше өндірістің рентабельділігі деңгейі жүйекпен суғаруда – 36,2%; тамшылатып суғаруда – 59,9%; спринклерлі жаңбырлатуда – 64,2%-ды құрады.

Бұл біз зерттеген суғарудың жаңа суүнемдегіш технологиялардың келешегі мол екендігін көрсетеді. Мұның сыртында өнімнің жоғарғы сапасы мен жақсы сақталғыштығы (әрине, тасымалданғыштығы да бар) қасиеттеріне ие болуы өндірістің тиімділігін одан да арттыратыны даусыз.

ҚОРЫТЫНДЫ

Қазақстанның оңтүстік-шығысы жағдайында ақ қауданды капустаны өсіру кезінде суғарудың түрлі тәсілдерін пайдаланудың қаудандар өнімділігі мен олардың сақталғыштығына әсерін зерттеу бойынша жүргізілген дипломдық зерттеу жұмыстары негізінде келесідей қорытындылар жасаймыз:

1) тамшылатып суғару кезінде топырақтың толық ылғалдылығын оңтайлы күйде ұстап тұруға, спринклерлі жаңбырлату кезінде топырақ ылғалдылығымен қоса ауаның салыстырмалы ылғалдылығын да реттеуге болатындығымен жүйекпен суғарумен салыстырғанда ақ қауданды капустаның қарқынды биомассасы қалыптасты;

2) ақ қауданды капуста өсімдігіне оңтайлы жағдай туғызатындығына орай тамшылатып суғару кезінде дәстүрлі жүйекпен суғарумен салыстырғанда 6,6 т/га немесе 15,83%, ал спринклерлі жаңбырлату кезінде 8,1 т/га немесе 19,42% қосымша өнім алуға қол жеткізілді;

3) ақ қауданды капустаның тамшылатып суғару мен спринклерлі жаңбырлату кездеріндегі топырақтың толық және ауаның салыстырмалы ылғалдылықтарының жақсаруы қаудандардың биохимиялық сапасының жақсаруын қамтамасыз етті,;

4) Қаудандардың сақталғыштығы бойынша ең төменгі көрсеткіш жүйекпен суғару кезінде – 73,3% болса, тамшылатып суғарумен өсірілген қаудандарда – 880,43, спринклерлі жаңбырлатумен өсірілген қаудандарда – 83,39% болды. Бұл суғарудың жаңа тәсілдерін пайдалану кезінде бақылау нұсқасымен салыстырғанда қаудандардың шығыны сәйкесінше 7,1%-дан 10,1% аралығында төмендегендігін көрсетеді;

5) экономикалық тиімділікті есептеу кезінде суғарудың жаңа сунемдегіш тәсілдерін пайдалану кезіндегі өнімділіктің жоғары болуына орай өндірістің тиімділігі тамшылатып суғаруда – 59,9%; спринклерлі жаңбырлатуда – 64,2% деңгейінде болды. Бұл дәстүрлі суғару тәсілінде барлығы 36,2% құрады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

По медицинским нормам//Журнал «Приусадебное хозяйство», №2/2010, 26 с.
Романова О. Свекла, морковь, капуста против рака, язвьɪ и других заболеваний [Текст]. СПб.: Вектор, 2010. – 96 с.
Государственньɪй реестр селекционньɪх достижений, рекомендуемьɪх к использованию в Республике Казахстан (Официальное издание). — Астана, 2017. — 126 с.
Турбекова А.С. Көкөніс шаруашьɪльɪғьɪ: зертханальɪқ практикум. – Алматьɪ, 2013. – 108 б.
Сорта и гибридьɪ картофеля и овощебахчевьɪх культур селекции Казахского научно-исследовательского института картофелеводства и овощеводства: Каталог/ Сост. Айтбаев Т.Е., Амиров Б.М., Джанабаева Т.Т. — Алматьɪ: Таугуль-Принт. — 2016. — 181 с.
Юсупов М., Петров Е., Ахметова Ф. Овощеводства Казахстана: 2-том. – Алматьɪ, 2000. – 268 с.
Щепетков Н.Г., Өзбеков Б.М., Ьɪсқақов М.Ә., Жұмағұлов И.И., Еркенбаев Н.С. Көкөніс шаруашьɪльɪғьɪ. – Астана, 1998. – 378 б.
Андреев Ю. М. Овощеводство. – М., 2003. – 256 с.
Клеев М.М. и др. Овощеводство Северного Казахстана. Алматьɪ, 1972. – 240 с.
Родников Н. П., Курюков И. А., Овощеводство. М., 1969. – 384 с.
Чулков Н.И. Опьɪт получения вьɪсоких урожаев овощей в условиях орошения// Овощеводство открьɪтого грунта. М., 1957. – с. 329-341.
Борушко М.А., Марков В.М. Овощеводство. – М., 1965. – 424 с.
Пантиелев Я. Х., Пригородное овощеводство. – М., 1981. – 383 с.
Справочник огородника. Коллектив авторов, Алма-Ата, 1974. – 288 с.
Овощеводство в зонах консервной промьɪшленности юга СССР. – М.; Колос, 1967. – 240 с.
Тәжібаев Т.С. Жемістер мен көкөністерді сақтау және өңдеу технологиясьɪ: Оқульɪқ. – Алматьɪ, 2010. – 281 б.
Лазарев А.М. Болезни капустьɪ при хранении // Защита и карантин растений.-2006.- № 9.- С.40-41.

18 Назаренко А.А. Урожай поздней капустьɪ, его сохраняемость и качество зависит от орошения и удобрений //Картофель и овощи. Москва, 2005.- № 5.- С.5-6.

Зейрук В.Н., Михалев А.Е. На количество редуцирующих сахаров в клубнях влияют минеральное питание и условия вегетации// Картофель и овощи. Москва, 2008.-№7.- С.15.
Пищенко Л.И Влияние разньɪх видов механических повреждений на лежкоспособность картофеля//Материальɪ международной научно-практической конференции. — Минск.-2000.- С.125-126.
Источник – Интернет, по материалам журнала «Овощеводство».
Дьяченко В.С. Болезни и вредители овощей и картофеля при хранении. — Москва, 1985.- С. 5.

23 Широков Е. П., Полегаев В. И., Хранение и переработка плодов и овощей. – М.: Колос, 1982. 320 с., ил.

Рау А.Г., Улезько Г.Г., Юсупова Г.М., Рамазанова С.Б. Состояние и перспективьɪ развития агроэкосистем Казахстана: Аналитический обзор. – Алматьɪ: КазГОСИНТИ, 1997. – 68 с.
Михов А., Алипиев М. Практическое овощеводство/Пер. с болг. Е.С.Сигаева. – М.: Колос, 1980. – 254 с., ил.
Куликова М.Ф. Полив овощньɪх культур. М.: изд-во «Колос», 1964. – 280 с.
Кенесарина Н.А. Өсімдік физиологиясьɪ және биохимия негіздері: Оқульɪқ. Алматьɪ; «Сөздік-Словарь», 2005. – 288 б.
Шуваев Ю.Н. Почвенное питание овощньɪх растений/Ю.Н.Шуваев. – М.: Эксмо, 2008. – 224 с.
Әуезов Ә.Ә., Атақұлов Т.А., Сүлейменова Н.Ш., Жаңабаев Қ.Ш. Егіншілік: Оқульɪқ. – Алматьɪ: ЖШС «Сөздік-Словарь». 2005. – 344 б.
Попов Г.Н., Егоров Б.В. Микроудобрения на орошаемьɪх землях. – М.: Россельхозиздат, 1987. – 48 с.
Балашев Н.Н. Вьɪращивание картофеля и овощей в условиях орошения. 2-е изд., перераб. и доп. М.: Колос, 1976. – 304 с., с ил.
Вальков В.Ф. Почвенная экология сельскохозяйственньɪх растений. – М.: Агропромиздат, 1986. – 208 с.
Мирзакеев Э.К., Сапаров А.С. Эрозия орошаемьɪх почв предгорной зоньɪ Казахстанского Тянь-Шаня и мерьɪ борбьɪ с ней. – Алматьɪ. 2010. – 230 с.
Григорьев П.А. и др. Овощи – от поля до потребителя/(Опьɪт и проблемьɪ агропромьɪшленной интеграции). М.: Россельхозиздат, 1982. – 160 с.

35 Бексеев Ш.Г. Раннее овощеводство: селекция, воздельɪвание, семеноводство. – СПб.: ПрофиКС, 2006. – 408 с.

Жаңабаев Қ.Ш., Саудабаев Т.С., Сейітов И.С., Өсімдік шаруашьɪльɪғьɪ өнімдерін өндіру технологиясьɪ: (Оқульɪқ. – Алматьɪ: Қайнар, 1994. 352-б.
Аяпов К. Жеміс және жидек шаруашьɪльɪғьɪ. – Алматьɪ: Қайнар, 1993, 288 б.
Орошение сельскохозяйственньɪх культур/А.Г.Скуртул, П.И.Патрон, И.М.Гамаюн; Сост. А.Г.Скуртул. – Кишинев: Картя Молдавеняскэ, 1985. – 419 с., ил., табл.
Рекомендации по воздельɪванию сельскохозяйственньɪх культур при капельном орошении. – М.: ФГНУ «Росинформагротех», 2003. – 48 с.
Жаңабаев Қ.Ш. Қазақстанда жиі кездесетін арамшөптер және олармен күрес. Алматьɪ: Қаз АШИ, 1994. – 84 б.
Рекомендации хранение овощей и бахчевьɪх культур. – М.: Россельхозиздат, 1986. – 55 с.

42 Что нужно знать о поливе/ Ж. Овощеводство и тепличное хозяйство, №7. – с. 39-41.

43 Айтбаев Т.Е., Айтбаева А.Т. Водосберегающие технологии – перспективньɪй путь развития орошаемого овощеводства. Сб.тр. межд.научно-практ.конф. «Достижения и перспективьɪ земледелия, селекции и биологии сельскохозяйственньɪх культур». с.Алмальɪбак, 24-25 июня 2010 г. – С. 337-339.

44 Айтбаев Т.Е., Айтбаева А.Т. Су қорьɪн үнемдеу технологиясьɪ – суармальɪ көкөніс шаруашьɪльɪғьɪньɪң болашағьɪ//Сб.тр. межд. Научно-практ.конф. «Проблемьɪ индустриально-инновационного развития АПК РК: состояние и перспективьɪ». – Алматьɪ: КазНАУ, 2010.- С.20-22.

45 Методика опытного дела в овощеводстве и бахчеводстве/Под ред. В.Ф.Белика. – М.: Агропромиздат, 1992. – 319 с.

46 Методичесие указания по проведению научно-исследовательских работ по хранению овощей. Москва: ВАСХНИЛ, 1982. – 34 с.

47 Рекомендации по проведению весенно-полевых работ на юге-востоке Казахстане. – Алматы; Изд-во «Алейрон». 2008. – 40 с.

Қазақстан орыс тілін насихаттауға жылына 43 миллион теңге жұмсамақ

«Тойдың жарты ақшасы»: Дархан Жолшыбеков кешін жүргізгені үшін Нұрлан Сабуровке қанша төлеген

Психологтар оқушылардың ата-аналарымен кездесу өткізді

Сербия президенті Тоқаев сыйға тартқан әйгілі Алматы апортын көрсетті

2025 жылдан бастап Қазақстан Гонконг пен Вьетнамға бидай сатады

Дипломдық жұмыс: Ақ қауданды капустаны суғару тәсілдерінің өнім сапасы мен сақталғыштығына әсері

Соңғы жаңалықтар

Қазақстан орыс тілін насихаттауға жылына 43 миллион теңге жұмсамақ

«Тойдың жарты ақшасы»: Дархан Жолшыбеков кешін жүргізгені үшін Нұрлан Сабуровке қанша төлеген

Психологтар оқушылардың ата-аналарымен кездесу өткізді

Сербия президенті Тоқаев сыйға тартқан әйгілі Алматы апортын көрсетті

2025 жылдан бастап Қазақстан Гонконг пен Вьетнамға бидай сатады

Үйсіз-күйсіз қалғандар қайда барып паналайды?

Астана қалалық мектептері сыбайлас жемқорлыққа қарсылықтың үлгісін көрсетті

Үздік жаңалықтар

Тина Канделаки Қазақстанға кіре алмайды – ҚР СІМ ресми өкілі

Апат болған жерге барып халық алдында жылаған жас министр елді сүйсінтті (видео)

«Аяғы ауыр»: Төреғали Төреәлінің адвокаты оқиға болған кезде жанында әншінің әйелі болғанын растады (видео)

Біз туралы

Мобильдік қосымша

Бізбен байланыс