ХХ ғасырдың 80 жылдардағы Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар және оның алғышарттары

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖАҢА ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ЗАМАН ТАРИХЫ КАФЕДРАСЫ

БІТІРУ ЖҰМЫСЫ

ХХ ғасырдың 80-90 жылдардағы Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар

МАЗМҰНЫ

Кіріспе

І-тарау. ХХ ғасырдың 80 жылдардағы Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар және оның алғышарттары

1.1. Кеңес одағындағы ұлт саясатындағы буржуазиялықтар.

1.2. Қоғамдық-саяси өмірдегі кеңессіз құбылыстар және оның ұлтаралық қатынастарға тигізген әсері.

1.3. Қайта құруға бағыт кезіндегі ұлтаралық қатынастардың дамуы. Желтоқсан  оқиғасы.

ІІ-тарау. ХХ ғасырдың 90 Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар.

2.1. Кеңес Одағының ыдырауы және тәуелсіз Қазақстанның ішкі жағдайы.

2.2. Қазіргі тәуелсіз қазақстандағы ұлтаралық қатынастардың дамуы. Ұлтаралық интеграция мәселесі.

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі: Көптеген мемлекеттер үшін, соның ішінде Қазақстан үшін де өркениетті қоғам құруда тағдырлық мәні бар құбылыс – ұлтаралық қатынастар мәселесі. Дамыған қоғам сол мемлекетте тұратын ұлттардың достығынсыз, өзара түсінушіліксіз жүзеге аса алмайтыны ежелгі дәуірден бері белгілі. Дүниежүзіндегі мемлекеттердің көпшілігі көп ұлтты болатындықтан, адамзат  баласын барлық уақытта ұлттық проблеманы шешудің жолдары толғандырып келді. Кейінгі кездері әлемдік қауымдастықтың арасынан өз орнын тапқан этностың құрамы әр түрлі тәуелсіз мемлекеттер пайда болды (соның ішінде Қазақстан да бар).

Қазіргі жаһандану заманында бүкіл әлем үшін, соның ішінде Қазақстан үшін, соның ішінде Қазақстан үшін ұлтаралық қатынастар этно саяси, демографиялық, экономикалық тағы басқа маңызды факторлердің бірі ретінде қарастырылып отыр. Бұл мәселенің маңыздылығы – ХХ ғасырм соңында дүниежүзінде экономикалық қақтығыстардың кең орын алуы жас тәуелсіз мемлекет Қазақстанда қайталану қаупі жөнінде еді. Сондықтан да жас мемлекет үшін ұлтаралық қатынастар қазіргі полиэтникалық қоғамның белгілердің ішіндегі ең маңыздысы болып есептелінеді.

Қазіргі тәуелсіз Қазақстандағы ұлтаралық қатынастарға ерекше мән бере отырып, оның объективті жақтарын ескеру керек. ХХ ғасырдың 80-90 жж. бұрынғы Кеңес Одағының ыдырау заңдылығы жүріп жатыр. Бұған себеп болған КСРО саяси экономикалық, этностардың орын алуы нәтижесінде КСРО халықтарының ұлттық сана сезімі өсіп, бұл халықтардың ұлт-азаттық күшеюіне әкелген болатын. Бұл  өз қатарында КСРО-ның ыдырауына және әлемде жаңа тәуелсіздік мемлекеттердің пайда болуына әкелді. Демек, КСРО-ның өз ішкі саясатында ұлт саясатын бұрмалау нәтижесі осы алып державаның құлауына әкелгені айқын болды. Бұрынғы КСРО-дан бөлініп шыққан тәуелсіз  мемлекеттер  алдында Кеңес өкіметінің қателерін қайталамай өз геосаяси, этноәлеуметтік, тарихи қалыптасуына орай ұлт саясатын жүргізу үлкен маңызға ие болды.

Кеңес империясы құлағаннан кейін Қазақстан алдында осы мәселелерді шешу проблемасытуындайды. Қазақстан посткеңестік аймақта және полиэтникалық көп конфессионалды мемлекеттер қатарына жататындықтан ұлт саясатында Қазақстанда тұратын барлық халықтар мүддесін ескере отырып шешу керек блды.

Қазақстан өз болашағы мен дамыған өркениетті мемлекет ретінде сақтау үшін тек Қазақстан қоғамында бейбітшілік пен тұрақтылықты сақтау ғана емес, ең маңыздысы өз ұлттық сана-сезімінде жоғары дамыған, ортақ мүдделері бар қоғамның біртұтастығы. Осындай жолдың жүзеге асырылуын полиэтникалық Қазақстан жағдайында ұлттық бірігу (интеграция) ең басты фактор болып табылады. Бұл мәселенің маңыздылығы полиэтникалық Қазақстанның 2030 жылға дейін стратегиялық дамуында айқын көрініс тапты. Бұл мәселе Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін ең бір приориттеті шешім болып табылады /1:59-бет/.

Егер сыртқы әсер ықпалды былай қоя тұрып мәселені нақтылай түсетін болсақ, онда Қазақстандағы ұлтаралық қатынастардың аясы үш түрлі фактормен анықтауға болады. Мұның ең алғашқысы – қазір дүниежүзінде полиэтникалық мемлекеттерде кең пайдалана басталған, Қазақстан үшін маңызды ұлттың бірігу, яғни ұлттық инетграция.

Қазақстандағы цитаралық қатынастарды қазіргі заман талабына, тарихи шындық тұрғысынан зерттеу тек Кеңес Одағының ыдырау кезінде және Қазақстанның тәуелсіздігін алумен байланысты.

ХХ ғасяырдың 80-жылдары Кеңес одағындағы орын алған ұлватарық қатынастарндағы дағдарысқа ұшырауы бұл мәселенің маңыздылығын көрсетіп, кеңес және Қазақстан ғалымдарының зерттеуіне түрткі болған еді.

Кеңес одағының алғаш құрылғаннан бастап Ұлтаралық қатынастар мәселесі коммунистік – лаениндвік туындама тұрғыдан қарастырылып заерттелетін болатын. Ұлт саясаты тоталитарлық, әміршіл-әкімшіл жүйенің коммунистік идеологиялық саясаттың бөлінбес бөлшегі ретінде қарастырылғандықтан, саол кезден ғалымдар бұл мәселесі коммунистік идеология тұрғыдан зерттеді. Бірақ осы кезде Қазақстандағы цитаралық қатынастар мәселесі де қазақ қоғам қайраткерлерінің еңбектерінде де елеулі орын алған болатын. Белгілі қазақ қайраткері – Мұстафа Шоқай қазақ жеріндегі цитаралық қарым-қатынасстарды. «Түркістан под влсастью Советов» атты еңбегінде циттық тұрғыдан қарастырды. М.Шоқай өз еңбегінде  Қазақстандағы кеңес өкіметінің цит саясаттың қазақтардың мүддесіне мүлде қайшы келетін және боның қазақ халқына тек қайғы-қасірет әкелетін алдын-ала болжаған еді.

Кеңес өкіметі шындарында Қазақстандағы ұлтаралық қатынастарды зерттеу 50-60 жылдардың өзінде-ақ қаланған еді. Бүкіл кеңес ғалымы сияқты Қазақстан зерттеушілері өз зерттеулерін марксистік-лениндік-сталиндік концепция тұрғыдан жазған болатын.

Цитаралық қатынастар теориясын сол кездегі атақты ғалымдар Н.Сәрсенбаев М.Сужиков Н.Жандилдин, Т.Сәрсенбаев, Д.Кішібеков, Р.Абсаттаров  қарастыра бастаған еді.

Бұл мәселе бойынша алғашқы публикациялар 50-60 жылдары пайда болды және негізінен  олар қазақ социалистік циттың құрылуына арнап жазған еді. 

2) Ұлтаралық интеграция Қазақстанда барлық ұлтаралық біртұтас азаматтық қоғамға бірігуіне жағдай жасаса, екінші жағынан осы азаматтың қоғамда этникалық ерекшелігі мен  сана-сезімінің сақталуына септігін тигізеді. Бұл қазіргі ұлтаралық қатынастардың дамуындағы бірден-бір шешуші фактор.

Екінші фкатор – ішкі этносаясатты ескере отырып, дербес мемлекеттікті сақтау және дамыту. Бұл – Қазақстандағы ұлттарды біріктіруге әсер ете алатын қазақ тілін дамыту және нақтылы әрекетке ұластару. Бұл Қазақстанның аумақтық тұтастығы.

Ең соңында, саяси идеялардың әрекетсіз, «ауаға ілінгендей» болып  қалайтыны өзінен өзі белгілі. Бұл ретте, Қазақстан аумағындағы барлық халықтардың ұлттық мүдделерін көздейтін ортақ циттық мүдде туралы айтып отырмын.

Циттық мүдде – бүкіл  дүние жүзінде барлық өркениетті мемлекеттер үшін оның мемлекет ретінде қалыптасуына, қоғамның бірігуіне әсер ететін фактор болып  табылады. Сондықтан циттық мүддені мемлекеттің маңызды приоритетті мәселесі екені заңды құбылыс.

Еңбекте Қазақстан үлгісінде қазіргі ұлтаралық қатынастар мәселесі ззерттеленеді. Сонымен байланысты онда мынандай мәселелерге көңіл бөлінеді:  полиэтникалық қоғамдағы циттық және цитаралық  қатынастардың ролі мен  алатын орны, қоғамға  субъективті және объективті факторлардың тигізген әсері.  Ерекше көңіл бөлінген мәселе цитаралық қатынастардағы шиеленістер мен  қарама-қайшылықтар табиғаты. Ұлтаралық  қарама-қайшылықтар бір жағынан қоғамда тұрақсыздық пен қақтығыстардың  орын алуына әсер етсе екінші жағынан ол қоғамның бірігуіне жол бермейді. Сондықтан осы қарама-қайшылытар Қазақстан көпцитты қоғамында орын алуына жол бермеуіміз қажет. Және оның маңыздылығын Қазақстанның әрбір азаматы түсіну оның азаматтың және адамзаттың  парызы болып  табылады.

Тақырыптың зерттелу деңгейі.  Ұлтаралық қатынастар дүние жүзіндегі полиэтникалық мемлекеттердің  маңызды рөл атқарғандықтан, ғалымдар  ұлтаралық қатынастар мәселесіне бұрыннан көңіл бөле бастаған еді.

І-ТАРАУ.

ХХ ғасырдың 80-ші жылдарындағы Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар.

1.1. КСРО-ның Ұлы саясатындағы ****.

Дүниежүзіндегі мемелкеттердің көпшілігі көп ұлтты болатындықтан, адамзат баласын барлық уақытта ұлттық проблеманы шешудің жайдары толғандырыпкелгені белгілі. Қазіргі заманда бүкіл әлем үшін, соның ішінде Қазақстан үшін де ұлтаралық қатынстар саяси, әлеуметтік, экономиклық тұрақтылықтың ең маңызды факторы ретінде қарастырылып отыр. Бұл мәселенің маңыздылығы – «Ұлтшылдық ғасыры» деп аталған ХХ ғасырда дүниежізінде кең етек алған ұлтаралық қақтығыстардың жас тәуелсіз мемлекет Қазақстанда да орын алу қаупінде жатыр. Сондықтан да ұлтаралық қатынастар – көп ұлтты Қазақстан қоғамы үшін ең маңызды фактор болып есептелінеді. Тәуелсіз Қазақстандағы ұлтаралық қатынастарға ерекше көңіл бөліне отырып, оның объективті жақтарын ескеру керек. ХХ ғасырдың 80 жылдар аяғы 90 жылдар басында көпұлтты тоталитарлық мемлекет Кеңес одағының ыдырау заңдылығы жүріп жатты. /1/.

Кеңес одағында жүргізілген тіл, мәдениет, дәстүрлерді унификациялау мен орыстандыру сасясаты ұлттармен тоталитарлық жүйе арасында қарама қайшылықтың шиеленісуіне әкеліп. ұлттар арасында қатынастардың күрделенуіне жол берді. Соның нәтижесінде Кеңес одағының ұдт саясаты аз мүмкіндіктерін жоққа шығарып, ұлттар және ұлтаралық қатынастар проблемасын шеше алмайтын жағдайға жетті.

ХХ ғасырдың 80-ші жылдарындағы Кеңес одағында ұлтаралық қатынастардың шиеленісуіне себеп болған – Кеңес одағының алғаш пайда болған кезде пайда болған кезде қабылданған заңды құжаттар еді. /3/

Кеңес одағының ұлт мәселесін шешуде екі құжат ерекше маңызға ие болды: 1) 1917 жылдың 15 қазандағы «Ресей халықтарының құқытық декларациясы»; 2) 1918 жылдың 3 қаңтарындағы «Еңбекші халықтарының құқықтық декларациясы». Бірінші құжат бөлімнен тұрады: «Халықтардың теңдігімен егемендігі»; «Халықтардың тәуелсіздікке құқыды», «Барша жеңілдіктермен шектеуліктердің жайылуы», «Аз ұлттар мен этнографиялық топтардың еркін дамуы». Ал екінші құжатта «Кеңес Ресей Республикасытәуелсіз халықтардың еркін одағы мен федерациясы ретінде құрылытандығы» ерекше атап көрсетілгені.

Кеңес одағының алғаш құрылғаннан бастап ұлт мәселесіне ерекше көңіл бөле бастады. Мәселен 1918-1923 жылдар аралығында Мәскеуде ұлттық республикалар делегациялары қатысқан төрт бүкіл одақтық кеңес одағының ұлт саясатындағы негізгі бағыттарын ашып көрсетеді. Бұл құжаттар В.И.Лениннің ықпалында жатқандықтан, онда негізінен таптық күрес негіз болды. Ленин Ресей халықтарының теңдігін жақтап, былай деп жазды: «Мы признаем себя равноправнымис Украинской ССР и другими и наравне с ними входим в новый союз, новую федерацию, союз советских Республика Европы и Азий». Лениннің бұл тұжырымдамасында қарап отырғандай халықтарың теңдігімен тәуелсіздігі туралы ашық айтылады.

Бірақ өкінішке орай, В.И.Лениннің қайтыс болуымен, Кеңес одағында ұлт саясаты үлкен түбегейлі бет бұрысқа тап болды. Кеңес одағының ұлт сасятаныдағы бұрмалаушылықтың орнауына жол берген. Кеңес өкімет басына И. Сталиннің өз үстемдігін орнатуы себеп болды. Сталиннің билік басына келуі Кеңес одағының ұлт саясатында жүргізген өрескел, қатыгез, қайғыға толы өктемдігі қазақ халқы үшін орны төмен қасіретке әкелді. Сталин және оның қолшоқпарлары жүргізген саясат қазақ халқын өз жерінде аз цитқа айналу қаупін туғызады.

Қиянатқа толы Сталиндік – Галощекиндік ұжымдастыру кезінде  жер бетінен жүздеген мың қазақ жайылып, шетелге ****, басып кетуге әкелді. Мұндай өте қысқа мерзім ішінде осыншалықты қырғынға ұшыраған халықты оған дейін де, одан кейін де адамзат тарихында боған емес.  Ал «қызылдар империясы» өзінің қитырқы, зымиян саясатын одан әрі жалғастырып, босап жатқан қазақ жеріне жар-жақтан басқа халықтар, басқа ұлттарды қуып әкекліп тотығумен болды. Яғни, қазақ халқы өз дерінде  аштықтан  қырылап жатқанда, басқа республикалардан келген адамдар есебінен Қазақстан халқы «толықтырылып» отырған екен. Кеңес одағының қазақ халқы тарапына жүргізген саясаты қазақтар үшін прогрессивті болмай қайта қазақ халқын жаныштап, оның ұлттық сана-сезімін, ар-намысын аяққа тапталуына әкелді. Соның нәтижесінде қазақ халқы өз жерінде барлық құқықтарынан айырған халықтар қатарына қосылады.

Сондай-ақ Сталиннің тағы бір саясаты-Кеңес одағының көптеген ұлттарын жер аударту. Көп цитты Кеңес одағы алғаш қаланғаннан кейін-ақ онда өмір сүрген халықтардың барлық құқықтары мен бас рекідіктері заңды  қабылданған құжаттарда көрініс тапса, одан кейін ұл құқықтар өрескел бұзылды. ХХ ғасырдың 30-50 жылдары орын алған халықтар депортациялары Кеңес одағында бүкіл халықтардың басабайлы құндарға  айналғанын ашық айғағы еді. Көптеген цит өткелдері Қазақстанға жер аударылды. Қазақ жері «Халықтардың түрмесіне» айналды. 1936 жылдан бастап, 50 жылдар ортасына дейін Қазақстан тек Орта Азия аудандарына 55 ұлт пен ұлыстардың өкілдері жер аударынды. Қазақстанға 1937 жылы сонау Қиыр шығыстан Жапонияға көмек көрсетеді деген сондықтан 102 мың күріс отбасы жер аударылды.

Одан кейін 1940-41 жылдары Батыс Белоруссия мен Батыс Украйнадан 102 мың поляктар жер аударылды. 1941 жылы жазда Кеңес одағына Фашистік германияның  шабуыл жасауы Кеңес одағында аз ұлттар тарапынан жүргізген саясаттың орын түсуіне әкелді. 1941 жылы күзде Еділ бойында, ежелден-ақ  Ресейде өмір сүріп келе жатқан, Кеңес өкіметі кезінде Еділ немістердің автономиясы деп жарияланған немістер аймағы деп аталады. Германияға қолдау көрсетеді Және олардың жансыздары деген  жалған жалалар нәтижесінде 1 миллионнан астам неміс Шығысқа айдалды. Олардың 425 мыңы Қазақстан аймағына көшірілді. Бірақ бұл зиймат  бұдан кейін тоқтаған жоқ. 1943 жылы Қазақстанға 2 мыңнан астам қалмақ, 30 мыңдай қарамай көшірілді. 1944 жылы тағы да 55 мыңнан тастам қырым татарлары мен балқарлар, Солтүстік Кавказдан 325 мың шешендер, 83 мың ингуттар өз ата мекенінен зорлықпен көшірілді. Оларға қоса Қазақстан аймағына Еврейлер, Күрттер, Гректер, ассириялықтар және тағы басқа хлықтар мен ұлт өкілдері мың-мыңдап айдалынып әкелінді. Тіпті ол  аз болғандай, Екінші Дүниежүзілік  соғыс аяқталғаннан кейін де Кеңес одағына опасыздық жасады деген желеумен 1948 56 жылдары «бұрынғы басшылар мен власовшылар» да нақ осы Қазақстан аймағына жіберілді. Сонымен қатар Батыс Украинада бұрын Украина ұлтшылдары немесе бандерліктер деп аталып кеткен украиндіктер де Қазақстан аймағына жер аударылды. Осындай саясат нәтижесінде қазақ жеріне зорлықпен көшіріліп әкелінген халықтар саны бұл кезде 890 698 адам болатын. Арнай жүргізілген күшпен қоныстандыру шаралардың нәтижесінде 1954 жылдың 1-ші қаңтарына қрай Қазақстанға қоныс аударылғандардың жалпы саны 1 млн. 976 мың 746 адамға дейін жетті. Осындай зұлмат нәтижесінде Қазақстан аймағында 7 залық, 51 ұлт ұлт өкілдері қоныс тепті.

Жоғарыда көрініп отырғандай Қазақ жері аз уақыт ішінде көп ұлттар тұратын аймаққа айналады. Мұның мұндай жағдайға әкелгені Сталин және оның қамқорларының жүргізген саясаты негіз бола алады.

Бірақ өкінішке орай, бұл зұлмат мұнымен тоқтаған жоқ. Сталин кезінде басталған «қоныстандыру» саясаты оның мұрагері – Н.С.Хрущев тұсында да жалғасын тапты.

1953 жылдың 5 наурызында И.Сталиннің қайтыс болуы бүкіл Кеңес одағында халықтардың болашаққа сенімін қайта жандандырады. Бірақ бұл сенім жалған болып шықты. Билік басына келген Никита Сергеевич Хрущев сонау патша кезінен басталған ұлы саясатын жалғастыруда қызу кірісті. Оның «тың игеру» саясаты  бүркеленген орыстандыру қоныстандыру саясатының жалғасы болады. (1954 жылдан басталған тың игеру науқаны Қазақстан аймағына тағы да жүздеген тың адамдардың қоныс аударуыны әкелді. Қазақстанға тың игерудің алғашқы жылдарында-ақ 1 миллионнан астам адам).

1954 жылы КОКП Орталық комитеті ақпан-наурыз Пленумдарында елімізде азық-түлік мәселесін шешу үшін шығыс аудандарда тың және тыңайған жерлерді игеру мәселесі қойылды. Оны игеруге Қазақстан кеңінен қарастырылды. Мұнда қысқа мерзімінде тың жерлерді игеру есебінен егіс көлемі 35 млн. гектарға дейін жетті, солтүстік аудандарда жүздеген жаңа поселкалар, совхоздар салу көзделеді. Осы жоспарды жүзеге асыру үшін тың өңіріне жүздеген мың қоныстанушылар келіп, оларды орналастыру үшін тұрғын үй мен жұмыспен қамтамасыз етті.

Қазақстанға Ресей мен Украина, Белоруссиядан және басқа да одақтас республикалардан тыңды жаппай игерудің бірінші кезеңінде (1954-1956 жж.) 640 мың адам келді, бұлардың ішінде 391,5 мың ауыл шаруашылық механизаторлары, 50 мың құрылысшы, 3 мың денсаулық қызметкерлері, 1,5 мыңдай мұғалім, 1 мыңнан астам сауда қызметкерлері және тағы басқа да мамандар еді. Бұлардан басқа республикалардан механизация училищелерден келген 19,8 мың адам Қазақстанға басшылықтар ретінде жоғары және орта білімі бар 2 088 адам жіберілді.

Жалпы тың игеру жылдары Қазақстанға 2 млн.-на н астам адам көшіп келді. Әрине бұлардың көпшілігі орыстар мен басқа да славян тектес ұлт өкілдері болды. Қазақстанға жаппай көшу бұл аймақта автохмонды халық қазақтардың демогравфиялық ахуалын күрт өзгертті. Тың игеруге дейін қазақтар өз ** кейінде барлық халықтың негізгі бөлігін құраса, енді тың игеру жылдарында бұл жағдай түбегейлі өзгерді. Қоныстанушылардың көпшілігі Қазақстанның солтүстік облыстарында, яғни тың жерлерде қонысталғандықтан, бұл аймақта қазақтардың үлес салмағы күрт азайды.

Кеңес үкіметінің саясатының жалғасы ретінде Қазақстанның солтүстік обылыстарында қазақ мектептері мен балабақшалары, жергілікті клубтар қоныстанушылардың қарамағына беріліп отырды. Соның нәтижесінде солтүстік аймақтарда қазақ мектептері мен балабақшалары саусақпен санарлықтай аз қалды. Мәселен, 1956 жылы Ақмола обылыснда 154 қазақ мектебі жұмыс істесе, 1991 жылы, яғни Қазақстан тәуелсіз мемлекет болған кезде, олардың саны 57 мектепке дейін қысқарды. Бүкіл Қазақстанда 700-ден аса қазақ мектебі жабылды. Олардың барлығы тың игерушілерге беріліп отырды. Міне, осылай еңбекшілердің құқықтарын қорғайтын кеңес үкіметі өз саясатын жүргізді.

Тың игеру өз шығынын өтеді. Шындығында тың игеру үшін Кеңес одағы 4 есе шығынға батып, үлкен тіпті ұлттық демографиялық апаттарға жол берді. Бұл неліктен болды.

Біріншіден Ресейде (қоныс аударушылардың негізгі бөлігі осы елден болғандықтан) тың мен село жылдары 105 мың ауылмен село қаңырап бос қалды. 

Соның нәтижесінде Рсесйдің өзінде құнарлы аймақтар өңделмей, барлық қаражат тың игеруге жұмсалғандықтан, астық өсіру азайып, бұл азық-түлік тапшылығына әкелді.

Екіншіден Қазақстанда тың теру үшін ондаған миллиард сом жұмсалса да, ол күткен нәтиже бермеді. Себебі тың жерлерді жыртқыштықпен пайдалану жердің құнарсыздануына әкеліп бұл өз кезегінде астықтың түсімін азайтты. Тың игерудің барлық кезеңдерінде астықтың түсімі азая берді. Ал Кеңес басшылары мақтана айтқан 1 млрд. пұт – бар болғаны 16 млн. тонна астық қана болған еді.

Үшіншіден, тың игеру Қазақстанның дәстүрлі шаруашылығы – мал шаруашылығына орны толмас **** әкелді. Тың игеру нәтижесінде мал жайылымға қолайлы жерлер жыртылып, мал жайылатын аймақтаркүр азайды. Соның нәтижесінде Қазақстанда Кеңес үкіметі мақсат еткен – мал санын 50 млн. басқа жеткізу жоспары орындалады.

Төртіншіден, ең маңыздысы – қоныстанушылардың жаппай көшіп келуі, әсіресе, Қазақстанның солтүстік, шығыс, орталық аймақтарына қоныстанушылардың шоғырлануы, бұл аймақтағы қазақстардың демографиялық, тіл, мәдениеттік дағдарысының пайда болуына әкелді.

Демографиялық жағынан қазақстар өз Отанында аз ****** айналу қаупі төнді. Егер ХХ ғасыр басында бүкіл Қазақстан тұрғындардың 92%-ын қазақтар құраса, 1959 жылғы санақ бойынша Қазақстанда қазақстар барлық тұрғындардың — 30%-ын ғана құраған еді. Ал орыстардың үлес салмағы керісінше күр өсіп, енді олар Қазақстан халқының негізгі бөлігін құрады.

Мұндай ара-салмақты тек тың игеру кезінде орын алды деуге шындыққа жанаспайды. Ол әлдеқайда тереңде жатыр.

Бұл 1916 жылдан басталып, 1917, 1921, 1928-33 жылдары орын алған тарихи құбылыстарға байланысты.  1916 жылғы көтеріліс кезінде жалпы қазақстардың саны 5 млн. 650 мың адамға жеткен болатын Осы кезде қазақтар саны жағынан дүние жүзінде түркі тілді халықтар ішінде екінші орынға (Анатолий түріктерінен кейін), ал Ресей империясы мен бұрынғы Кеңес одағына бірінші орында болды. Ал осыдан 30 жыл өткен соң, яғни большевиктердің үстемдігі тұсындағы демографиялық аппараттың нәтижесінде, олар үшінші орынға түсіп, олар үшінші орынға түсіп қалды. Бұл большевиктер тұсында орын алған тарихи оқиғалар – 1917-1920 жылдардағы азамат соғысы, 1921 жылғы аштық, 30 жылдардағы репрессиялар, 1928-30 жылдардағы кәмпеске, ұжымдастыру, 1931-1933 жылдардағы аштық, 1939-1945 жылдардағы Екінші Дүние жүзілік соғыс, 1954-1965 жылдардағы тың игеру, осының барлығы қазақстардың демографиялық апатқа ұшырауына басты себепші болды.

1916-1945 жылдар ішінде Кеңес одағының басқа халықтары, социалистік қайта құрудың барлық қиыншылықтарына қарамастан, 25-30 пайызға өссе, ал қазақстардың саны 3 млн. 150 мың адамға немесе 45 пайызға кеміді. Қажетті демографиялық өсуді есептегенде, қазақ халқы осы жылдарда 65 пайызынан, яғни үштен екісінен айырылды. Мұндай қасіретті ХХ ғасырда дүние жүзіндегі бірден-бір халық басынан өткізген жоқ. Проценттік қатынаста «Қазақ қасіреті» Батыс Армян қасіретінен, Европадағы фашизмнің еврейлерді жоюынан, Камбодждағы зулматтан да асып түсті. Қолдан жасалған демографиялық апат толқын тәрізді бірінен соң бірі келіп отырды.

Кеңес үкіметі кезінде қазақтарға тек демографиялық апат қана емес, сонымен қатар өз тілі, діні, мәдениет, салт-дәстүрлердің жоғалу қаупі төнді. Кеңес үкіметінің    қазақстар және басқа да халықтар тарапына жүргізген ұлт саясаты, — оларды «орыстандыру, кеңес халқы құру» саясаты болды. Кеңес дәуірі кезінде қазақстардың жазуы екі рет өзгеріске ұшырады. 1928 жылы ұзақ пайдаланып келген араб жазу орнына латын негізінде қазақ жазуы қабылданды.

Қазақ алфавитін латиницадан 1940 жылы кирилицаға ауысуы қазақтардың бүтіндей бір ұрпақтың өз өмірінде өзгерістер еткізуіне мәжбүрледі. 1925 жылы қазақтардың ұлттық мейрамы – наурыз ескінің сарқыншағы деп қабылданып, оны тойлауға тыйым салынды. Сталин және оның мұрагерлері – Хрущев, Брежнев, Горбачев кезінде жүргізілген ұлт саясаты нәтижесінде қазақтар өз тілін, мәдениетін жоғалтуға қаупі өте зор болды.

30-50 жылдары орын алған репрессиялар қазақ халқының зиялы қауымының жойылып, соның нәтижесінде халықтық шенеулікке апаратын қаупін де туғызды. Әр халықтың мақтан тұтар адамдары – зиялылар болғандықтан, кеңес үкіметі оларды құртып жіберуге ұмтылды. Соның нәтижесінде қазақ халқының зиялылар қауымның өз орнын толтыру үшін ондаған жылдар қажет болды.

Сонымен қатар Кеңес өкіметі билік басына басқа халықтар өкілдерін, әсіресе қазақтарды жолатпауға тырысты. Қазақстанда билік басында Кеңес өкіметі кезінде бар болғаны екі қазақ Шаяхметов және Қонаев қана болды. Олардың билігі өте шектеулі және орталыққа тәуелді болды.

Сонау Ресей патшалығынан бастьалған рухани отарлау өз жалғасын Кеңес одағы кезінде де кең орын алған болатын.

1953 жылы наурызда И.Сталин қайтыс болғаннан кейін ұлт саясатына қатысты саясат өзгерістерге ұшырады. Қуғын-сүргін науқаны біраз баяулады. Сталиннің өз кезеңінде жоспарланған Қазақ КСР ғалым Академиясының тарих, археология, этнография институтын, тіл және мәдениет институтын, Кеңестік жазушылар одағын «ұлтшылдардан» тазалау саясаты тоқтатылды.

Тарихта «жылымық» деп аталып жүрген 1954-1965 жылдары біршама басшылықтың ұжымдық принциптері енгізіліп, әміршіл-әкімшіл басқару жүйесі босаңси бастады. Қоғамдық өмірді демократиялауға бығатталған бұл шаралар біршама ой еркіндігін туғызды. Нәітижесінде мыңдаған кінәсіз сотталған адамдар лагерлерден босатылып, партияның кейбір көрнекті қайраткерлері аталды. Әйтсе де, Н.С.Хрущев пен оның төңірегіндегілердің Сталиндік тәртіпті сынға алуы үлкен ерлік болғанымен, олар әдеби орныққан әміршіл-әкімшіл жүйені толық жойған жоқ. Әлі де кінәсіз сотталған адамдар түрмелерде қалды. Ресесйлік патша өкіметінің отарлау саясатын ақтау мақсатында, Қазақстанның Ресейге өз еркімен қосылғандығы кеңінен насихатталалып, қазақтардан бірыңғай коммунистік ұлт шығаруға бағыт алынды. Тарихи шындық бір жақты көрсетілді. А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов және т.б. алаш қайраткерлерінің қызметіне саяси әділ баға берілген жоқ.

Ұлттық республикалардың егемендігі жоққа шығарылып, экономика салаларында жалпы бағытты белгілеу, кадрларды тағайындау және тағы басқа көптеген мәселелер орталықтағы шағын топтың қолында қала берді. Қайта құруларсоңына дейін жеткізілмеді. Сталиннің өлімінен кейін жасалған іс-әрекеттің жарты кемшілігінің салдарынан бір жағынан демократияға ұшыраған башқұрттар, қалмақтар, шешендер, ингіттар мен қарашайлықтардың автономиясы қалпына келтірілсе, ал екінші жағынан қырым татарлары, немістер, месхет түріктеріне өз автономиясын қайта құруға әміршіл-әкімшіл тыйым салды. 1961 жылы Республика коипартиясы Қазақстан жазушылар одағының қызметін қанағатсыз деп тауып, ұлт мәселесін көтерішулермен күресті жандандырды. Рсы жылдары керісінше, орыс тілінің ролінұлтаралық тіл ретінде көтеру мәселесі өте маңызды болды. Коммунистік идеологияны басшылыққа алған Н.С.Хрущев республиканың барлық өміріне тікелей араласты. Қазақстанның оңтүстік аудандары Өзбекстанға берілді.Тың өлкесінде 6 облыстың өлкелік партия комитеті біріктіліріп, тікелей Мәскеуге бағындырылды. Ақмола Н.С.Хрущевтің жеңіл қолымен Целиноградқа Батыс Қазақстан – Орал облысына айналды.

Ұлт саясатындағы бұрмалаушылықтар халық арасаында, әсіресе, зиялылыар мен жастар арасында түрлі наразылықтар туғызды. Кеңестік жүйе оларды барынша жасырып, бүркемеледі.

Осылайша, 1959 жылы Теміртаудағы толқу тәртіпсіздіктің салдары ретінде бағаланды. 1963 жылы Мәскеуде оқитын қазақ жастарының бір тобы – Б.Тайжанов, С.Ақатаев, М.Тәтімов, М.Әуезов бас болып, «Жас тұлпар» атты ұйым құрды. Мақсаты – қазақ жастарының ұлттық санасын ояту. Мұндай ұымдар кейінірек Ленинградта, Киевте, Алматыда, Одессада, Ригада, Павлодарда, Қарағандыда және басқа да жерлерде пайда болды.

1950-1977 жылдар ішінде қазақ мектептерінің саны 1891-ден 2577-ге дейін азайды, ал орыс тілінде жүретін орыс мектептерінің саны 1,5 мыңға көбейді. Қазақ тілі тек тұрмыстық қолданыс дәрежесінде сақталса, орыс тілі негізгі мемлекеттік тіл ретінде қолданылды. Кітаптардың 95% орыс тілінде басылды, теледидар хабарларының 70% эфирде тек орыс тілінде жүргізілді.

Кеңестік тәртіптің бұл қылмысының нәтижесінде қазақ халқының ұлттық мәдениетінің аясы жылдан жылға тарылып, тіпті ұлттық территорияға қауіп ****** жағдайлар орын алған.

Сонымен, қаралған жылдары республикада интернационализм түсінігі үстем идеологияға айналды. Ұлттық мәселелердің барлығы тек интернационалдық тәрбиені жақсарту арқылы шешіледі деген түсінік негізінде ұлы державалық шовинизм жатты. Ұлттық ұлттың салт-санадан гөрі кеңестік салт-сана үстемдікке ие болып көбірек дәріптеледі.

Қоғамдық-саяси өмірдегі келеңсіз құбылыстардың етек алуы және оның ұлтаралық қатынастарға тигізген әсері.

ХХ ғ. 70-80-жылдары республиканың қоғамдық-саяси өмірінде де күрделі жағдай қалыптасты. КОКП-ң әлеуметтік-экономикалық қателері ұлттық қатынастарға да өз әсерін тигізбей қоған жоқ. 1964-1987 жылдары Брежневтік басшылық бұл салаларды мүлтіксіз әрі ешқандай проблема жоқ деп санады. Ұлт мәселесін шешудегі табыстарды асыра бағалау кемелденген социализм концепциясынан туындады. Нақ осы кезеңде ұлт мәселесіндегі проблемалар шешілуінен гөрі шапшаңырақ қордаланады.

1922 жылы федерациялық мемлекет ретінде құрылған КСРО іс жүзінде унитарлық мемлекетке айналып кетті. Оның құрамындағы одақтас республикалардың құқықтары шектеліп, нақты егемендігі жоқ автономия ретінде дамыды. Ұлттардың өзін өзі билеуі іс жүзінде ұмыт болды. КСРО-дан еркін шыға құқы болғанымен бірде-бір халық оны пайдалана алмады. Бұл жерде нақты өмір шындығы есепке алынбады, саяси демократияның бұрмаланғандығы салдарынан бұлайша ерік білдірудің өзі мүмкін емес еді.

Ұлттық проблеманың бәрін тек интернационалдық тәрбиені жақсарту арқылы ғана шешуге болады деп пайымдады. Бұл бағыттағы тәрбие нақты өмірден алшақ жүргізілді, интернационализм идеяларын насихаттауменг щшектелді. Осы мағынада алғанда интернационалдық тәрбие ұлттық саясаттың орнына жүрді немесе бүтіндей оны ауыстырады.    

Түркі ұлттық мәдениет, оқу мен тәрбие іс жүзінде аударма болды. 70-80 жж ұлттық салт-санадан гөрі кеңестік салт-сана көбірек дәріптелді. Қоғамдық – саяси өмірде евроцентризм бағыты басым еді. КСРО халықтары мен ұлттардың дамуындағы орыс мәдениетінің рөлін асыра бағалау етек алды. Біздің тарихымыздың бөліп алуға болмайтын бөлігі болып табылатын көшпелілік өркениеті мен шығыс мәдениетінің бүкіл қабаты жауып тасталды адамдардың тарихи сапасын жою процессі жүрді. 1917 ж қазан төңкерісіне дейінгінің бәрін ұмытуға табандылықпен мәжбүр етілуі. Мұның керісінше Кеңес дәуірінің тарихы барынша дәріптеледі. Ресми органдар мен насихат қазақ халқының және одақтың басқа халықтарының нағыз тарихы тек 1917 жылдан басталады деп жұртты сендірген болатын.

Шұғыл интернационалдандыру ұлттық мүдделерді есепке алмай бюрократиялық және күштеп қудалау әдістерімен біртұтас совет халқының қалыптасуын шан-шаңдатуға тырысу ұлт саясатында өрескел ағаттықтар мен елеулі қателіктер жіберуге әкеліп соқтырады. Ал шынайы интернационализм «өз» *** да және басқа ұлттардың ұлттық мүдделерін түсініп, мойындамауынша мүмкін емес еді. Ұлтшылдық ең алдымен ұлттық мүдделерді кемсітуден пайда болады.

Қазақстанда тіл саясатында да кемсітушілік орын алды. Орыс тілін республикада қазақтардың 60 % — і меңгерсе қазақ тілін орыстардың 1 %-нан да азы меңгереді. Қазақ тілі тек тұрмыстық саламен ғана шектеліп, іс жүргізуде, мемлекеттік, дипломатиялық, әскери өмірде, жоғары мектептерде қолданылмайды. Кітаптың 95 %-і орыс тілінде басылды, теледидар хабарларының 70 %-і орыс тілінде шықты. Бұрынғы КСРО-дағы империялық тіл саясаты ең алдымен орыс тілін білмейтін адамдарының әлеуметтік өсу мүмкіндіктерін шұғыл тарылта беру мақсатын көздеді.

Ұлт саясатындағы бұрмалаулар, саяси ахуалдың қаталдандырылуы, еркін ой-пікір айтуға өкіметтің төзбеушілігі, әсіресе зиялылар арасында наразылық туғызды. Ол түрліше көріністерге ие болды. Студенттер, шығармашылық және ғылыми ителлигенция арасында республиканы орыстандыру саясаты айыпталды, қазақ тілінің жағдайына, республиканың егемендік құқығының жоқтығына алаңдаушылық білдірілді.

Партиялық – мемлекеттік құрылым қызметінің 70-80 жж басындағы өзекті бағыты бұрынғысынша ұлтшылдыққа, жершілдіктің көріністерінде және патриархалдың құрылысты дәріптеуге қарсы күрес болды. Өзгеше ойлаудың барлық түрлері қудаланды. Өмір сүріп тұрған жүйенің идеологиясы тек жасанды догмаларына сай келмеген өз көзқарастарын әдебиет пен өнер шығармаларында бейнеленген интеллекцияның өкілдері қудалауға ұшырады. Мысалы, ақын О. Сүлейменовтың «Азия» деген талантты кітабы осындай қасіретке ұшырады. О. Сүлейменовтың оппоненттері «Молодая гвардия», «Москва», «Звезда» және басқа журналдардағы мақалаларында кітаптың идеологиялық бағыты мен мақсатына күмәін келтіретін сындар келтірген болатын. Ол ұлтшылдық,пактюркистік шығарма және орыстарға қарсы жазылған деген айыптар тағылды. Соның нәтижесінде бұл ақын да тоталитарлық жүйесінің құрбанына айналды.

Кеңестік билік ғалымдар арасында ой-пікірлер бостандығына барынша тыйым салынып отырған еді. Мысалы, 1976 жылы философия институтының авторлар ұжымы даярлаған «Дәстүрлі қазақ өнерінің дүниетанымы» деген кітапты басып шығаруға тыйым салынды. Антрополог О. Исмағұловтың «Қазақстанның этностық геногеографиясы» деп аталатын кітабы кеңес идеология тұрғыдан қате әрі зиянды деп табылды. Авторға методологиялық қате жіберген, ру-тайпалық факторларды бүгінгі заманмен байланысты біржақты баяндалған деген ойын тағылған еді.  Бірақ кейін бұл айыптың бәрі алынып тасталынды.

1979 жылдың жазында Ақмолада болған оқиға ұлттық қатынастардағы ұлғая түскен қарама-қайшылықтардың айқын бір көрінісі еді. Ол ұлттық қатынастарды түркілікті халықтың ұлттық мүдделерін есепке алмай орталықтың әміршіл әдіспен көрсеткіші болды. Қазақстан 1979 жылы неміс автономиясын құру әрекеті және оған қазақ тұрғындарының қарсы шығуы республиканың саяси тарихындағы маңызды оқиғалардың бірі. Қазақстанда 1979 жылы көктемде неміс автономиясын құру туралы шешім КОКП Орталық Комитеті Саяси Бюросының мәжілісінде республиканың үкіметі мен Жоғарғы Кеңесінің келісімінсіз қабылданды. Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің сол кездегі бірінші хатшысы Д.А. Қонаевтың куәлік етуіне қарағанда қазақ жерінің қақ ортасынан неміс автономиялық облысын ашу туралы шешім қабылдауға КСРО Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің төрағасы Ю. Андронов мұрындық болған көрінеді. Буш автономиялы облысқа Ақмола, Павлодар, қарағанды және Көкшетау облыстарының біраз аудандары беріліп, Еврейлянтау қаласы оның орталығы болып жасалмақ белгіленеді.

Автономиялы облыс құру туралы мәлімет республикаға тез тарап, қазақ халқының заңды қарсылығын туғызды. Маусымның 16 күні таңертең негізінен облыс орталығдағы жоғарғы оқу орындары мен техникумдарының студенттері қаланың орталық алаңына жиналып, қазақ және орыс тілінде «Қазақстан бөлінбейді» , «неміс автономиясы болмасын!» және т.б. урандан жазылған транспоранттар алып шықты. Митинг Орталықтың неміс автономиясын құру туралы шешімін айыптаған үндеу қабылдады. 19 маусымда Ақмолада тағы бір демонстарция болды. Оны аудандардан келген соғыс ардагерлері бастаған еді.

Демократияға 2 мыңнан 4 мыңға дейін адам қатысты. Демократияға қатысушылар облыс басшаларына  автономияны  құруға қарсы үндеу тапсырды. Ақмоладын кейін шағын митіттер мен демонстрациялар Атбасарда, Ерейментауда, көкшетауда өтті. КОКП орталық комитеті саяси Бюросының бұл шешіміне республикада тұратын немістердің өздері де қарсы шықты олар «Қазақстаннан шаңырақ сұрағанымыз жоқ кеңес немістерінің ту тікпек жері Еділ бойы автомобил алсақ, о бастағы «Ата» қонысынан ірге көтереміз»,- деп  отырып алды. Республика халқының наразылығының нәтижесінде орталық өз шешімін өзгертуіне мәжбүр.  Сөйтіп, Қазақстан жерінде неміс автономиясын құру жөніндегі шешімі іске аспай қойды. Бұл бой көрсетулерден соң жазалау науқаны шектеніп жүргізеді және тіпті әкімшілік істері бойынша да сот процесі жүрген жоқ. Алайда республиканың басшылығы және Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті демонстрациялар туралы хабардың кең тарап кетпеуі үшін барлық күш-жігерін  жұмсады. Баспасөз беттерінде бұл оқиғалар туралы ештеңге жазылған жоқ.

70 жылдардың аяғында орын алған бұл оқиғалар КСРО-ның цит  саясатының өз мүмкіндіктерін жоққа шығарғанын және бұл әміршіләкімшіл жүйенің іріп-шіргіенінің айқын мысалы бола алады. Ақмола оқиғасы КСР-ң цит саясатындағы бумалаушылықтың айқын бір көрінісі қала берді.

1.3. Қайта құрудағы бағыт кезіндегі ұлтаралық қатынастардың дамуы. Желтоқсан оқиғасы

Кеңес Одағында жүргізілген тіл, мәдениет, дәстүрлерді унификациялау мен орыстандыру саясаты ұлттар мен тоталитарлық жүйе арасында қарама-қайшылықтың шиеленісуіне әкеліп, ұлттар арасында қатынастардың күрделенуіне жол берді. Нәтижесінде Кеңес Одағының ұлт саясаты өз мүмкіндіктерін жоққа шығарып, ұлттар және ұлтаралық қатынастар проблемасын шеше алмайтын жағдайға жетті.

Ғалымдардың КСРО-ның құлауына, сондай-ақ бұрынғы Кеңес өкіметі кеңістігіндегі ұлттық мәселелердің қазіргі шақтағы шешілу сырына ерекше көңіл бөліп отырғаны белгілі. КСРО-ның ыдырар кезі ұлттық республикаларда этносаяси жағдайдың ұшқындап тұрған шағы еді. Оған тағы да қайта құру жылдарында демократия мен жариялылықтың жариялану кезеңде ұлттық сананың еселеп өскенін қосыңыз.

80 жылдары Кеңес басшылары кеңестік ұлттық проблеманың шешу тәсілінің саясаты Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар мәселесіне зор әсер етті. КСРО кезіндегі тоталитаризм мен орыстандыру саясатының зорлығы Қазақстан экономикалық, этно-демографикалық тұрғыдан Одақтас республика деуден гөрі отар аймаққа көбірек ұқсайтын. КСРО-да көптеген ұлттардың, соның – сезімін, салт-дәстүрлерін аяқ астына таптауы ХХ ғасырдың 80 ж – 90 ж-р басындағы ұлттар мен тоталитарлық жүйе арасында қарама-қайшылыққа әкеліп, ұлтаралық қақатығыстардың өршуіне негіз болды. Соның нәтижесінде кеңес өкіметінің ұль саясаты өз мүмкіндіктерін жоққа шығарып, ұлтаралық қатынастар проблемасын өз күшімен шешуге мүмкіндігі болмады. Оның ақыр аяғы КСРО-ның ыдырауына және әлем картасында жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуына әкеледі. 80 жылдары КСРО-да кең етек алған ұлтаралық қатынастардағы қиыншылықтар Кеңес қоғамында түбегейлі өзгерістер қажеттігі айқын сезіледі.

Кейбір үкімет басшылары да терең өзгерістер керек екенін түсіне бастады. 1985 жылы наурызда КОКП Орталық Комитетінің пленумында Бас хатшылыққа Михаил Сергеевич Горбачев сайланды. Сәуірде партия пленумында өз тарихта «Қайта құру» бағытын айқындады. Бұл бағыт кеңес Одағының ыдырауын тездеткен шешім болды. КСРО-ның терең дағдарыстар шығару үшін Кеңес басшылары бар күші – жігерін жұмсады.

Қазақстанда Одақтың барлық жерлеріндегі сияқты тоқырау жылдарында басқару ісінде жағымпаздың, парақорлық, рушылдық, жершілдік сияқты көптеген келеңсіз құбылыстар кеңінен орын алды. Бұл жылдары *** саясатында,, әлеуметтік – экономикалық және кадр мәселелерінде көптеген ауытқушылыққа жол берілді. Жалпы барлық Кеңес қоғамы үшін бұл кезде қоғамдық ойдың мәні өзгеріп, сөз бен істің арасында алшақтық қайшылық кең өріс алды. Кадр мәселесін шешу партия комитеттерінің тек бірінші басшылардың айтуымен, солардың таңдауымен жүретін болды.

Қазақстанның жоғарғы органдарына Орталықтан басшы кадрлар жіберу кеңінен орын алды. Оларды қызметке жібергенде жергілікті жердің пікірі, республиканың тарихи жағдайы, оның салт-дәстүрі есепке алынбады. Мұндай жағдай 1986 жылғы 16 желтоқсанда Қазақстан Компартиясының орталық Комитетінің бірінші хатшысы Д.А.Қонаевты орнынан алған кезде айрықша көзге түсті. Пленум мәсілісі небары 18 минутқа ғана созылды. Осы уақыт ішінде Қазақстан Компартиясының 1-ші хатшысы Д.А.Қонаев қызметінен алынды. Оның орнына Мәскеу жіберген Г.В.Колбин сайланды. Мұның өзі қайта құру мен демократиядан үлкен үміт күткен республика халқының, соның ішінде қазақ жастарының наразылығын туғызды. Соның нәтиежесінде Кеңес Одағын дүр сілкіндірген, тарихта «Желтоқсан оқиғасы» деген ұлт-азаттық қозағалыстың пайда болуына әкелді.

Бірақ «Желтоқсан қозғалысына» түрткі болған тек Д.А.Қонаев орнына Орталық сайлаған Г.В.Колбиннің келуімен шектелуге болмайды. Ол тереңде жатқан құбылыс болатын

Ғылыми және көпшілікке арналған басылымдарда қазіргі уақытша кең қолданылып жүрген «Желтоқсан оқиғалары» деген кеңестік идеология қойнауында өмірге келген ұғым бұл құбылыстың шынайы мазмұнын аша алмайды. Желтоқсан оқиғалары қазақ тарихында бұдан да бұрын алған тамырлы өзара сабақтастық оқиғалардың логикалық жалғасы, кезекті табиғи көрінісі анығырақ айтқанда ол қазақ халқының **, отаршылық езгіге қарсы азаттық үшін күресінің, мемлекеттік тәуелсіздікке деген тыныштық ұмтылысының табиғи жалғасы.

Ресей патшалығы кейін Кеңес үстемдігі кезінде қазақтардың ұлттық сана-сезімін ұзақ уақыт бойы аяққа тапталуының нәтижесі – 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы немесе қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысының пайда болуы.

1988 жылы КСРО-да этникалық қақатығыстың кең өрістеген аймағы – Таулы карабах болды. Сол жылы аймақтағы негізгі тұрғындары армяндардың бұл аймақтың Арменияға қосылуы туралы ниеттеріне Әзірбайжандар қарсы шықты. Нәтижесінде бұл аймақта Әзірбайжандар мен армяндар арасында қарушы қақтығыс басталып, ол кейін екі ел арасында соғысқа әкелген болатын.

Нақ осындай қақтығыстар КСРО-ның басқа да аймақтарын қамтыған еді. Бұл Кеңес ұлт саясатының бұрмалануы нәтижесінде болып, оның бұл проблемаларды өз күшімен ш еше алмайтын жағдайын көрсетіп, барлық мүмкіндіктерін жоққа шығарған еді. (20)

Қазақстан да осындай этникалық қақтығыстардан қалыс қалған жоқ. 1989 жылы жазда маңғыстау облысында Жаңа өзен қаласында, Күлсары ауылында жергілікті тұрғындары мен Кавказдан келген жұмысшылар арасында қарулы қақтығыс басталған еді. Оның басты себебі: вахталық әдіспен жұмыс істейтін кавказдардың жұмысшалыр жергілікті халықтан шыққан жұмысшыларға қарағанда бірнеше есе көп ақша тауып отырды және тұрмыстық деңгей әлде-қайда жоғары болатын. Тұрмыстық тауқіметін кешіп отырған қазақтар шыдай алмай, оларға қарсы шықты. Бұл аймақта болған этникалық шиелініс Кеңес өкіметінің жүргізіп отырған саясаттың салдары еді. Соның нәтижесінде жергілікті халық материалды, тұрмыстық жағынан жан-жақты дискриминацияға ұшырады. (5)

Осындай жағдай Қазақстанның басқа да аймақтарда да айқын көрініс тапты. 1990 жылы жазда Алматы облысының Ұзынағаш ауылында жергілікті тұрғындар шешендерге қарсы шығып, ол екі халық өкілдері арасында да ұлтаралық қақатығысқа әкелді. Бұл жолы да ұлтаралық қарама-қайшылықтың ұшығуына жергілікті халықтың ауыр жағдайы себепші болған еді.

90 жылдары Қазақстанда, басқа да республикаларда сияқты ұлттық ұйымдар құрыла бастаған еді.  90 жылдары Қазақстанда – «Азат», «Алаш», «Желтоқсан» ұйымдары құрылды. Олардың басты қызметтері Қазақстанда ұлттық мемлекет негіздерін қалау, қазақ тілі мен мәдениет мәртебелерін көтеру болатын.

Нақ осы жылдары бүкіл Кеңес көлемінде орыс шовинизмі ашық көріністерге ие бола бастады. 1988 жылы бүкіл Одақ бойынша орыстардың Христиан дінін қабылдауының 1000 жылдығы ** атап өтілді. 90 жылдар басында қазақстанда қазақтар өздерін жария ете бастардың патшаға 400 жылдың қызметі мереке ретінде атап өтілуі тиіс болды және оған Кеңес Одағынан барлық қазақтар келе бастады. Бірақ осы жағдайда «Азат» және «Желтоқсан», «Алаш» мүшелері бұл мерекені болдыртпау үшін Оралға келе бастады. Қалада қазақтар мен орыс-қазақтары арасында қақатығыс орын алу қаупі пайда болды. Бірақ екі жақ ақылға қонып, бұл жиынның аяғын қанды қақтығысқа апартпады.

Сонымен жоғарыда көрсетілген мысалдар 80 жылдар аяғы мен 90 жылдар басында, яғни КСРО-ның ыдырар қарсар алдында қазақстандағы ұлтаралық қатынастар нағыз ушығып тұрғанның кезі болатын. Соны ақлай шешудің жолын таба алмаған Кеңес басшылары халық алдында барлық беделінен айрылып, Кеңес одағының ыдырауын тездеткен болатын. Енді Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар жаңа кезеңге, яғни тәуелсіз Қазақстан жағдайында даму қажеттілігі айқын сездірді.

ІІ тарау

2.1. Кеңес Одағының ыдырауы және тәуелсіз Қазақстанның ішкі жағдайы

Қазақстанның тәуелсіз алуы бұрынғы кеңес қоғамында қалыптасқан ахуал – қоғамдық жүйенің күйреуінің, Кеңес Одағының ыдырау салдары нәтижесінде іске асты. КСРО-ның құлауының басты себептерінің бірі, ондағы саяси-идеологиялық бірлік пен бітұтастық сол сексенінші жылдардың  соңы мен тоқсаныншы жылдардың басында көзден ғайып болғаннан ерекше атап көрсеткен жөн. Бұл кезде Кеңес одағында бұрын болмаған ұлт толқулары күшейе түсті. Сушганттегі Таулы Карабахтағы, Вильнюстегі, Ферғанадағы оқиғалара ұлттық мәселелерді шешудің ешқандай бағыт-бағдары жоқтығын айқындады. Кеңес басшылары ұлт мәселесінің байыбына терең түсінбеді, ұлтаралық қатынастар мен оны шешудің жолдары нақты көрсетіп бере алмады. Ақыр соңында ұлтаралық қайшылықтар тартысқа, ал тартыс қантөгіске әкеп тіреді. Бұған мысал ретінде қазақстанда болған 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасын айтуға болады. (1)

Ұзақ жылдар бойы келеңсіз құбылыстардың өсе түсуі қоғамдық, соның ішінде ұлтаралық қатынастарда әділсіздік пен теңсіздіктің орнауына әкелген болатын. Оның басты себептерінің бірі – халық биліктен алыстатылған еді. Халықтар арасында қатынастарда әлеуметтік теңдік принциптерінің бұзылуына көпұлтты Кеңес мемлекетінің алғаш құрылғаны мен қалыптасуы үлкен әсер еткен болатын.

Ресей империясының орнына келген мемлекет тәуелсіз және заңды теңдігі бар, толық құқылы мемлекеттер федерациясы ретінде құрылуы керек еді және ол солай болды да бірақ сөз жүзінде Кеңес мемлекеті тең құқылы мемлекеттер одағы ретінде қалыптасса, іс жүзінде  — сунитарлы, мемлекет ретінде қалыптасқан еді. Бұл Кеңес өкіметі басына И. Сталин келгеннен кейін орын алған келеңсіз құбылысы болған еді. Соның нәтижесінде біз орталықтың толық өктемділігі орын алған, өз заңды құқықтарынан айрылған мемлекеттерге айналған едік. Орталық ұлттық сана*сезімді аяқ астына тастап, кең-байтақ Кеңес еліндегі көп ұлттық ұлттық мүдделерін ескермеді, мемлекет тұтастығын сақтау жөнінде интернационализм жалау астында ұлттық ** мен ассимиляция саясатын жүзеге асырып отырған болатын. Соның нәтижесінде ХХ ғасырдың екінші жартысынан басталған, тарихта бұрын болмаған қанды террорға жол берілді. Бұл террор Кеңес халықтарының ұлттық сана-сезімінің түп-тамырына балта шауып, интернацияналдандыру саясатын жүзеге асырмақ болатын еді. 70 жыл бойы «Кеңес халқы» деп аталған Кеңес мемлекетіндегі халықтар арасындағы ұлтаралық қарым-қатынастар ақыр-аяғында пісіп-жетіліп, 80 жылдар соңында 90 жылдар басында бүкіл Кеңес Одағын дүр сілкіндірген ұлттық қақтығыстарға әкелген болатын еді.

Соның нәтижесінде бірқатар ұлт республикалары Одақтан бөлініп шығу, өздерінің егеменді мемлекет болуы жөніндегі талаптарын қойды. Міне, соның нәтижесінде 1988 жылдың қараша – 1989 жылдың мамыр айлары аралығында Балтық жағалауындағы Латвия, Литва, Эстония республикалары өздерінің егемендігі туралы алғашқы құжаттарын қабылдады. Сөйтіп, олар КСРО құрамынан шығып, жеке тәуелсіз мемлекетке айналды.

Осыдан кейін көп кешікпей-ақ, яғни 1989-1990 жылдары егемендік туралы Декларацияны КСРО-ның басқа да оеспубликалары қабылдады. Сөйтіп, 74 жыл бойы өмір сүрген, адамзат тарихында өшпес із қалдырған, дүние жүзінде геосаясатты түбегейлі өзгерткен мемлекет – Кеңес социалистік республикалар одағы ыдырады. /5/

Елдегі мемлекеттік өкімет билігі жүйесі мен экономиканың шұғыл күйреуі жағдайында 1990 жылы 25 қазанда республика Жоғарғы Кеңесі Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияны қабылдады. Егемендік алу Қазақстанда жалпы демократиялық процестердің тбарысын шапшаңдатты, мұның өзі елдегі болып жатқан оқиғалармен тығыз байланысты еді. 1991 жылдың ортасынан-ақ Қазақстан басқа республикалармен бірге іс жүзінде орталыққа оппозиция болды. Қазақстанның бастамасы бойынша Белоруссия мен Украинамен, Ресеймен және басқа ресрубликалармен бір-бірінің егемендігін, қалыптасқан шекараларды, орнатылып жатқан өзара пайдалы экономикалық байланыстарды мойындау туралы екі жақты келісімдер жасалды. 1990 жылы желтоқсанда төрт республика – Ресей, Украина, Белоруссия мен Қазақстан егемендігі мемлекеттер одағын құру туралы инициативаға көтерген болатын. /7/

1991 жылдың тамызда оқиға бұл жұмысты үздік жіберген болатын. Мәсукеуде Янаев, Павлов, Крючков, Пуго, Язов, т.б. қатынасқан мемлекеттік төңкерістің болуымен және орталықтың ешқандай ымыраға келмеуімен байланысты одақтас республикалардың жетекшілері бұған дейін жүргізіп келген келіссөз талаптарынан келген келіссөз талаптарынан бас тартты. Ол КСРО-ның күйреуін және бұрынғы одақтас республикалардың, оның ішінде Қазақстанның егемендік алуын шапшаңдатты. КОКП, оның бір бөлігі Қазақстан компартиясы тарихи аренадан кетті.

1991 жылы 8 желтоқсанда Беларусь РСФСР және Ураина республикаларының басшылары Минск қаласында кездесіп, мәлімдеме қабылдады. Онда саяси одақ тұйыққа тірелді, сондықтан республикалардың одақтан шығуы объективтілік процесс құру шынайы факті болып отыр деп көрсетілді. Осындай кездесулер нәтижесінде 1991 жылдың желтоқсан айында Алматы қаласында бас қосқан тәуелсіз елдер басшыларының келісімі КСРО-ның өмір сүруін тоқтатаумен аяқталды.

1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан тәуелсіз мемлекет болды. Ол өз тәуелсіздігін тек шынайы Одақ ыдырыағаннан кейін ғана болды. Оған ішкі объективті себептер ықпал жасаған болатын. Бірақ қалай дегенмен де Қазақстан өз алдында жеке тәуелсіз мемлекет болды.

1991 жылдың желтоқсанында өз тәуелсіздігін жариялаған Қазақстан алдында ең басты проблемалардың бірі – ішкі этнотұрақтылықты сақтау. Оның негізгі себептері: ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап Қазақстан аймағында көптеген ұлттардың шоғырлануы және олардың осы аймақта жергілікті халықпен тікелей қарым-қатынасқа түсуі, жергілікті және келімсек халықтар арасында ұлтаралық қатынастардың дамуына өз септігін тигізді. Келімсек халықтар арасында орыстар Қазастанда ең ірі этнос болғандықтан және оның тілі, мәдениеті одақ кезінде үстем болғандықтан, олар енді тәуелсіздік алған мемлекетте екінші қатарғ,а жылжып, елджің әлеуметтік-экономикалық, мәдени жағдайына әсер ет алмайтын болды. Бұл жағдай Қазақстанда екі ірі этнос арасында ұлтаралық қатынастардың шиеленісуі қаупін туғызбай қоймады.

Тағы бір себеп, ол экономикалық дағдарыс. 90 жылдар басында Кеңес Одағында басталған экономикалық дағдарыс мұра ретінде жас, тәуелсіз мемлекеттерге берілді. Жаңа нарықтық қатынастарға көшу барысында Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы өте күрделеніп кеткен еді.

Нарықтық экономикаға көшу барысында Қазақстан экономикасы қатты күйзелісте болған еді. Күрделі құрылысты қаржыландыру көлемі 40%-н астам қысқарды, нәтижесінде 1992 ж. мемлекеттік тапсырыс бойынша іске қосылуға тиісті 32 өндірістік қуаттар мен объектілердің тек 2-уі ғана іске қосылды. 1993 және 1994 жылдары тоқтамады. 1993 жылы 1990 жылмен салыстырғанда өнеркәсіп өнімі 16,1%-ке азайды. Ал 1994 жылы 1992 жылмен салыстырғанда өнеркәсіп өнімінің көлемі 39%-ке, халық тұтынатын тауарлар 41%-ке кеміді. /11/

1991 жылдан басталған экономикалық қиыншылықтар Қазақстанда тұратын халықтардың эмиграциясына әкелген болатын. Соның нәтижесінде Қазақстан халқы 1989 жылы 16,46 млн. адамнан 1999 жылғы санақ бойынша 14,95 млн. адамға азайды (немесе 1,51 млн. адам). Эмиграция процесі және жергілікті табиғи өсудің этникалық  ерекшеліктері Қазақстан халқының құрамын күрделі түрде өзгертіп жіберді. /5/     

Мұны бала туу мен өлім-жітімнің, сондай-ақ халқтық республткадан тыс жерлерге көшіп кетуінің  жай-күйін сипаттацтын көрсеткіштерден анық байқауға олады. Мәселен, 1991-1995 жылдар аралығында әр мың тұрғанға  шыққанда бала туу  теңгейі 21,0 адамнан 16,6 адамға дейін азайды. Сонымен қатар басқа жерлерге, соның ішінде Израильге, германияға, АҚШ-қа, ресейге, т.б. жерлерге қоныс аударушылар көбейді. Олардың саны: 1992 жылы 352 маң, 1993 жылы-333 мың, 299,4 1996 жылы- 229,4 мың, 1997 жылы-299,4 мың, 1998 жылы-243,6 мың, 199 жылы162 мың 2000 жылы – 156,8 мың, 2001 жылы-143,6 мың болды. Осы себептермен байланысты халықтың  саны жылдан-жылға қықарады. Егер 1992 жылы Қазақстанда 17млн. халық болса, 1993 жылы-16 млн. 860 мың, 1999 жылы 14 млн. 951 мыңболған немесе 1992 жылмен салыстырғанда реапуликада тұратын халықтың саны 2 млн. 180 мың адамға қысқарды. /1/

Республика көлемінде 131 цит пен ұлыстың өнімі тұрып жатыр. Бір айрықша бөліп айтатын жайт, тәуелсіздік алғаннан бері қазақстар саны басымдыққа не болды. 1997 жылдың басында олар республика халқының тең жарымын құрады. 1999 жылдың басындағы халық санағы деректері бойынша қазақтардың саны 8,2 млн. адамға жетіп, жалпы халықтың 53,4 %-ін қамтыған болатын. 

Қазіргі таңда Қазақстанның этно-әлеуметтік, геосаяси ерекшелігіне лоай оның ұлттық саясаты қазақстанның барлық халықтарының  мүдделеріне сай болуы керек еді. Қазіргі таңда Қазақстанда 14 облыста 131 ұлт пен ұлыс өкілдері, этностың төптар өмір сүреді. Қазақ ұлтының жетекшілігімен орнатып жатқан Қазақстан тәуелсіздік мемлекеті осы цит өнімдерін  ренжітпейтін цит саясатын жүзеге асыру қажет болды. /1/

Бірақ КСРО құлағаннан кейін Қазақстан алдында ұлт мәселесін дұрыс шешу проблемасы тұрды. Патшалық Ресей кезінде де, КСРО жылдарында Қазақстанда отарлау мен орыстандыру саясаты нәтижесінде қазақ халқы өз атанында аз цитқа айналу қаупі төнді. Қазақстанға қоныс аударған халықтар Кеңес одағы кезінде аз пішім, мәдениетін, салт –дәстүрлерін  дамыта алмады. Тек КСРО ыдырағаннан кейін ғана олар өз мәдениетін, тиім дамытуға қол жеткізді. Бірақ осы кезде, яғни Қазақстанның тәуелсіздігінің алғашқы жылдарында қазақ халқының ұлттық сана-сезімі өсіп, ұлттық патриотизм күшейеді. Осы жағдайда қазақтар тек республиканың басқа халықтары арасында цитралық қатынастардың салқын дауының қаупін туғызды. Осына болдыртпау циттың қазақ идеологиясынан уақытша бастартып, Қазақстандық идеология яғни бүкіл республика халықтарының мүдделерін,  мақсаттарын көздейтін саясат жүргізе бастады.   

Соған сәйкес Қазақстан ата заңымызда республика шеңберінде ұлттардың ықпалдаса тіршілік етуіне мүмкіндік береді.  Бірақ  бұл идеологиялық  плюаризм жалпы ұлттық идеяға негізделмесе, «қазынанаң өз еркі қайда құлақ шығарса» дегеннің кері келмек. Жалпыциттің  идеяның негізгі мазмұны  егемендік және ұлттық, жалпықазақстандық идеяларымен суарылған, адамгершілік  пен суарылған, адамгершілік пен демократияның сипаттағы, бір жағынан, жалпы дүние жүзілік прогрестірін идеяларымен ұштаса отырып, екінші жағынан, өз халқымыздың рухани қазынасын молайта түзеуге бағытталған қолтуша жасампаздықта.

Оған қоса полиэтиканың мемлекетте ондаған, кейде тіптен жүздеген тар ұлттық мүдделерді білдіруші идеялардың болуы мәселесінің басым демократиялық мінден «бірліктегі көптүрлік» кризисіне негізделген мемлекеттік  жалпы ұлттық идеяға әкеліп бір-ақ тіреп отыр. /15/

Бұл жерде ұлттық мәселеге бір ғана ұлттық мүдде тұрғысында қарау жеткіліксіз. Өйткені ұлттық мүдденің  жан-жүрегі жалпы адамзаттың құндылықтарынан туындауы тиіс. Олай болмаған жағдайда, ұлтық қауіпсіздік ту жырымдамасында бір ұлттық мүддесі басым түсіп отырады. Сол себепті ұлттық  мүдде ұғымын жеткізе түсіндіру барысында ұлттық мемлекет тұжырымдамасын ұстану керек болады. Олай болмайынша, цит лингвистикалық, конферессиялық, мәдени және тағы да басқа өзгешеліктеріне қарамастан саяси бірлестігі нәтижесінде ұйыса алмайды. Яғни, ұлттық мүдде  мемлекет мүддесінің халықтық түрі іспетті.

Әрбір ұлттық-мемлекеттілктің өзіндік ұлттық мүддесі бар, оны қорғау қазіргі әлемдік саясаттан басым бағыттардың бірі болып табылады. Бұл Қазақстан Республикасына  да қатысты ортақ мәселе. Мемлекеттік дамудың жалпы циттың идеясы  Қазақстан тәуелсіздік слған сәттен күн тәәртібіне қойылған еді. Бірақ әуел идея жүзеге  тек жаңа конституция енгізу барысында ғана асырылған  еді. Оның басты себептердің бірі-тәуелсіздіктің алғашқы  шындары қазақ ұлттық идеологиясының  басым болып, үстем өтуінде еді. Бұл идеяның үстем болуына Кеңес одағы кезінде қазақтардың циттың сана-сезімін аяққа тапталуы  және қайта құру кезінде немесе 80 жылдардың аяғында қазақтардың ұлттық сана-сезімінде қайта ояну процестері бастағаннан кейін аңкөрмей бастаған болатын. Соның нәтижесінде 80 жылдар аяғында 90-жылдар басында қазақтар өз заңды талаптарын қол бастады. Тәуелсіздік алғаннан  кейін қазақ қоғамында ұлттық патриоттық қозғалыстардың өсуі қазақ тілі мен мәдениетіміз республика амағында үстем болуына әкелді. 1989 жылы қыркжүйекте КСРО-ның ыдырау қарсаңында қазақтардың талап етуімн «Қазақ КСР-дегі тіл туралы заң» қабылданып, ұзақ жылдар бойы  жанышталып, орыс тілімен тең дәрежеге дейін жеткізіледі. Ал тәуелсіздік алғаннан кейін, яғни Қазақстан өз алдынчда дербес мемлекет болған кезде Қазақстан Ата заңында қазақ цитының  мәртебесін үстем ететін бабтар қабылданды. Әрине өз отанында қазақ халқы өз тілі мен мәдениеті, ұлттық идеясын жоғары көтеру керек болды және ол солай болды да.

41 – 42 беттер

Бірақ Қазақстанның этно – демографиялық, этно – саяси жағдайы қазақ халқының ұлттық мүдделеріне мүлде сай емес еді.  Одан бірнеше маңызды себептері бар:

1) 74 жылға созылған отарлау мен орыстардың саясаты нәтижесінде қазақтар арасында көбейді.  20-30 жылдардағы зұлмат, ашаршылық нәтижесінде жетім қалған қазақ балалары орысша тәрбиеленді. Сонымен қатар 50-60 жылдары тың игеру кезінде  Қазақстанның солтүстік облысында көптеген қазақ мектептерінің  жабылуы да бұған кері әсерін тигізбей қоймайды.  Соның әсерінен  Қазақстан өз тәуелсіздігін қол жеткізгеннен кейін қазақ тіл  мәртебесін  көтеру ұраны қазақтар арасында  онша қолдауға ие болған емес.  Нәтижесінде Қазақстанда қазақ тілі мемлекеттік тіл деп есептелінсе де, орыс тілі барлық мекемелерде және іс жүргізуде кең қолданысқа ие болды.

2) Қазақстанда қазақ халқы тәуелсіздік алғаннан кейін тұрған проблема – демографиялық проблема болды. ХХ ғасырдың бірінші жартысында орын алған қазақ  халқының қасіреті – 1916 жылғы қазан төңкеісі (1918-1921) ж.ж ашаршылық, азамат соғысы, 1928-30 ж.ж тәркілеу, 1932-33 ж.ж ашаршылық, 1939-1945 ж.ж. Екінші Жүниежүзілік  соғыс қазақ халқының өсіміне қатты әсер  еткен болатын. Осы жоғарыда айтылған зұлматтар  нәтижесінде  қазақ халқының саны Қазақстанда – 8 млн-н ғана асты және ол сырттан этникалық қазақтардың көшіп келуі мен туудың өсуіне байланысты.

3)  30-40 жылдардағы Қазақстанға әміршіл — әкімшіл жүйе Кеңес халықтарының заңды құықтарын бұзу саясаты арқасында ондаған ұлт мен  ұлыс өкілдері көшілірілген еді.  Соның нәтижесінде Қазақтан конституциясы аймаққа айналды.  Кеңес кезіңінде Қазақстан – ұлттар достығының сынақ алаңы ретінде қарастырылған еді.  Қазақстан өз тәуелсіздігін алған кезде, онла 131 ұлт пен ұлыс  өкілдері тұрды.  Қазақтанды көп ұлттық аймақ ретінде айналдыру арнасында, Қазақстан Республикасы моно этникалық мемлекетпен поли этникалық мемлекетке айналған болатын.

4) Қазақстан өз тәуелсіздігін алған кезде, Қазақстан Республикасының ең маңызды проблемалардың бірі орыс мәселесі болды. Қазақстанда жергілікті Қазақстанмен қатар орыстар республикасының ең ірі  этностары болған еді.  1991 жылдан бастап, яғни Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялағаннан кейін орыстардың жаппай көшуі, олардың санын азайтқан болатын.  Бірақ, соған  қарамастан орыстар сонау кеңес кезі нен бері өз үстемдіктерін сақтап қалды.  Олардың үстемдіктері әлеуметтік – экономикалық, мәдени, саяси, әскери т.б факторлерде айқын көрініс тапқан болатын. Соның нәтижесінде Қазақстандағы орыс  диаспорасы Қазақстан орыс диаспорасы Қазақстан қоғасының бөлінбес бір, бөлшегі ретінде  қарастырылады. /1/

Жоғарыда көрсетілген нысандар Қазақстанның алғаш тәуелсіздік алған кезден жағдайдың қалай өрбігенін айқындайды.  қазақстан өз ұлт саясатын тек  қазақтардың ғана мүддесін ойламай, енді республиканың басқа да халықтарының да мүдделерін ойлау керектігін ашып көрсетті. Бұл сол кездегі заман талабына сай қабылданған дұрыс шешім еді және Қазақстанның  ішкі жағдайын тұрақтандырып дамуына  жол береді. 

2.2 Қазіргі тәуелсіз Қазақстандағы ұлтаралық қатынастардың дамуы.

Ұлтаралық интеграция мәселесі.

Қазіргі Қазақстан этносферасы күрделі және қарама қайшы. Бәрақ, осыған қарамастаң оның этносферасы тұрақтылығымен де ерекшеленеді, оған дәлел Қазақстандықтардың 60%-ы этносферадағы бірқалыпты тұрақтылықты атап көрсетеді.  Қазіргі ұлтаралық процестерді осыған қарамастан проблемасыз  ретінде қарастырмау қажет.  Өйткені Қазақстанның этносфендарағы көптеген   қазіргі проблемалары тоталитаралық  жүйенің мұрасы ретін де қарастыру керек.  Бұл проблемалар қазір бүкіл Қазақстан қоғамына сай қалыпты және, оған біз қазір онша үлкен мән бермейміз.  Оған мән бермейтініміздің басты себебі – Қазақстан қоғамында оған түрткі болар механизмдердің жоқтығы.

Егер бұрыңғы кеңес мемлекет құрамындағы басқа мемлекеттерде (прибалтика, Ресей, Өзбекістан, Тәжікстан, т.б) цитаралық қақтығыстарға жол берілсе,  Қазақстан цитаралық қатынастарда әлдеқайда тұрақтылығымен ерекшеленеді. Қазақстанның ұлтаралық қатынастары бейбіт жолмен дамыса да, оның да өзіне тән маңызды проблемалары бар.  Қазақстандағы этникалық қарам – қайшылықтар —  күрделі классификациялау өте қиын.

Этникалық қарам – қайшылықтар туралы айтқанда, Қазақстанда бәсекелес екі ірі этникалық топ орыстар мен қазақтар арасындағы қарым – қатынасқа ерекше тоқталу  керек.  300 жылға со зылған, яғни 1931 мен 1991 жыл аралығында Қазақстан тікелей Ресей қарамағында  боғанын ескеру керк.  Осы уақыт аралығында Қазақстанда орыс этносы тұрақталып, Қазақстан қоғамының бөлінбес бір бөлігі ретінде дамыды.  КСРО кезіңде орыстандыру және отарлау саясаты нәтижесінде қазақ жеріне жүздеген мың орыс қоныстанушылары ағымдары.  КСРО-ның әміршіл — әкімшіл жүйесі қазақтар тарапына жүргізген агресияшыл саясаты, бұл халықтың жер бетінен жойылу қаупін әкеліп, өз жеріне аз санды ұлттар қатарына  қосқызды.  Ұзақ жылдар бойы орыстардың үстем етуіне Қазақстанның тәуелсіздігін алдымен аяқталды.  Өз тәуелсіздігін алған Қазақстан үшін ең басты этно саяси проблема – республикада қазақтардан кейін екінші ірі этнос – орыстармен қарым – қатынасты дамыту проблемасы пайда болды.  Қазақстан  этно аралық факторлеріне өз кері  әсерін тигізетіні – сыртқы ықпал, яғни Қазақстанның ұлтаралық қатынастарына Ресей мемлекетінің араласуы. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін геосаяси державаның мәртебесінен айырылған Ресей федерациясы бұрыңғы Кеңес Одақ құрамында болған республикалардағы орыстар мәселесін көтере бастады. Ресейде шетелдегі 25-30 млн. орыстар өз заңды құқықтарын қорғау біздің міндетіміз деп есептеген болатын. Бұл саясат негізінен орыстар көп шоғырланған Қазақ стан республикасы тарапына жүргізіле бастаған еді.  Ресей доктринасына сай барлық орыстар қай жерде болмасын, олар Ресей азаматтары қатарына қосылды.  Міне осындай саясат негізінде Қазақстанда орыс мәселесі өткі туралы бастаған еді. Сол кездегі, яғни 1987 жылы Н.Ә. Назарбаевпен интервью кезінде Ю. Казлов оған ТМД – дағы орыстардың жағдайы туралы сұрақ қойды.  Ю. Казловтың пікірі бойынша 25-30 млн. орыс құқықтарынан айырылып, бейшара жағдайда өмір сүріп, жатыр. Оның пікірі бойынша, Ресейде тіпті аз этностар өз автономияларын құрса, ал ТМД елдерінде тұратын орыстар осындай саяси жағдайға жеткен жоқ. Әрине бұл пікір – ұлы орыстың товинистік тұрғы деп айтылған болатын.  Орыстардың басқа республикаларда өз автономиясын құру туралы талаптары ешқандай негіз жоқ.

Бұл негізінен олардың бұрыңғы артықшылықтарын жоғалтып  алу мен олардың амблицияларымен тікелей байланысты еді.

Орыстарды қуғындау туралы сұрақ, нақ солтүстік облыстар мен орыстар шоғырланған жерлерде  қойылды.  мысалы, солтүстік Қазақстанда орыстар үлесі 62 %, Шығыс  Қазақстанда олар 66 % —  ын құрайды.  Бірақ осы аймақтарда орыстарға қысым жасау туралы жиі айтылады.  Бұл қызықты жайт. Себебі, сол аймақта көпшілікті құраған орыстарды, азшылық төп – қазақтар қалай қысым жасайды.  Бұл қарым – қатынастарды Ресейдегі қазақтар жағдайымен салыстырсақ, онда қазақстндағы орыстардың өз тілім мен мәдениетін, салт – дәстүрлерін дамытуға барлық жағдай жасалған. Ал Ресей қазақтары ондай құқықтарынан айырылған болатын. Қазақстанда орыстар өз артықшылықтарын бұрыңғыдай сақтап отыр.

Тағы бір көтерген мәселе – екі азаматтық алу мәселесі.  Бұл мәселені Ресейдің бұрыңғы сыртқы істер министірі А. Қозырев көтерген боатын.  Бұл сұрақ Ресейдің неоимнерлік мүдделеріне сай келетін еді.  Себебі, «отандастар» құқықтарын қорғау желеуілген республиканың ішкі ісіне қол сұғуына жағдай  жасалған еді.

Сонымен қатар орыстардың Қазақстанда жағдайдың күрделеуіне әсер еткен фактор – Қазақстандағы тіл саясаты болды.  Сонау КСРО кезінде 1989 жылдың қыркүйегінде ҚазКСР-ң жоғарғы кеңесі қабылданған тіл туралы заңның жүзеге асырылуы, алғаш рет қазақ тілін орыс тілімен деңгейдегі теңестірді.  Ал Қазақстан өз  тәуелсіздігін алғаннан кейін Ата заңда қазақ тілі мәртебесі көтерілді.  Осындай жағдайда орыс диаспорасы Қазақстандағы өз жағдайына  мін тұтпады.  Осы жағдайды пайдаланған Ресей басшылары Қазақстанда орыстарға қысым жасап жатыр деген қасиеттер тарату арқылы, Қазақстандағы ішкі жағдайды шиеленістіруге тырысты.  Бірақ, «Ресей интервенциясы» кері  әсерін тигізді.  Егер «Ресей интервенциясы» басқа республикаларда сәтті болса, қазақстанда  ол күтпеген екі нәтижеге  қол жеткізді.  Біріншіден, орыстарды «қорғау» жергілікті орыстардың мүддесіне сай келмеді. Олар республиканың басқа да  ұлттары сияқты материалды – рухани шығындарға ұрынды.  Екіншіден қарапайым ресейшіліктер тек Ресей өз отаны деп танып, Ресей тыс жерлерде орыстардың соғысуы  мен өлуін қаламады. Сонымен қатар олар басқа аймаққа жұмсалатын қаржының тек Ресейге ғана жұмсалуын талап ете бастады.

Қазақстандағы орыс мәселесінің негізгі проблемалары (Ресей тарапынан) жер, территория проблемасы,  екі азаматтық алу құқығы және тіл мәселесі.

Сонымен қатар Қазақстан тарапына жиі Қазақстанның солтүстік облыстары, оны бөлшеутеу және осы аймақтағы орыстарды қуғымдасы секілді проблемалар көтерілген болатын. 

1) Қазіргі Қазақстан ұлт саясатында ұлтаралық интеграциянығ кейбір  жағымды тенденциялары байқалады және ол  полиэтникалық, көп конфессианальді Қазақстан қоғамсы үшін өте маңызды.

2) Ұлтаралық интеграция процесіндегі обьективті ждәне субьективті факторлер  қазіргі нарықтың қатынастарды енгізу жағадайында толық пайдаланылмай отыр.

3) Қазіргі таңда Қазақстанда ұлтаралық қатынастардың дамуы Қазақстан басшыларының жүргізіп жатқан мемлекеттік саясатқа байланысты.

 Жоғарыда қарастырылған тарихи – дәуір аралығында мемлекеттің этносаясаты  Қазақстан Республикасында барлық этникалық топтардың бейбіт түрде дамуын қамтамасыз етеді.  Демографиялық негізін құру тек азаматтық қоғам құру этникалық мәселені шешуді талап етті.  Халықтың полиэтникалық құрамы қоғамда этникалық мәседесінде түрлі көзқарастар мен пікірлердің қалыптасуына әкелді.  Тәуелсіз Қазақстан үшін этникалық мәселені шешу маңызды мемлекетік проблемаларға айналды.  Осыған байланысты мемлекет саясаты екі негізгі принциптер саясаты екі негіз гі принциптер негізінде қаланды.  Бір жағынан ол этникалық топтарды қорғау тек дамытуға бағытталса екінші жағынан қоғамды демократияландыру мен жеке тұлға құқықтарын қорғауға бағытталған болатын.  Ол негізгі екі этантта өтті. 

Бірінші этап (1991 -1995 ж.ж) Этноұлттық саясаттың басым болуы. Ол мемлекетке қысқа уақыт ішінде ұлттың егемендіктің негізін қалауға көмектесіп, қазақ халқының рухани және басқа да  қорларының жинақталуына өз септігін тигізеді.  қазақ халқының ішкі ұлттық интеграциясы нарықтың өтпелі уақытта жас мемлекетің өмір сүруіне ықпал еткен негізгі фавктор ретінде қалыптасты.  Қабылданған заңдар қазақ халқын мемлекет құрушының ұлт ретінде қалыптасып, оған ұлт – орталық деген статус берілді.  Бұл 1990 жылғы 25 қазаңда қабылданған ҚазСССР –ң мемлекеттік егемендігі туралы декларацияда негізделді.  1991 жылғы ( 6 желтоқсанда Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі туралы заң қазақ халқының бөлек дербес мемлекет құруын айқындады.)

1993 жылы 28 қаңтарда қабылданған коституцияда да қазақ халқынының ерекше статусын ашып көрсетуі мемлекеттің алғашқы жылдары бұл шешімдер тарихи тұрғыдан ақталған болатын. Бірақ бұл біз қарастырып отырған уақытта өзінің жалғасын таба алмады.  Оған бірнеше себептер өз әсерін тигізді.

1) Қазақ халқының этномәдениетінің әлсіздігі;

2) Ұлттық элитаның жағдайының шектеушілігі;

3) Халық тарапынан этникалық мәселенің табиғаты. толық түсінбегендігі;

Екінші этап. 1995 жылғы конституцияны қабылдау Қазақстан халықтарының құықықтарын теңестіреді. Бұл Қазақстанда біртұтас азаматтық қоғам құрудың негізгі принциптері ретінде қарастырылады.  Құжатта қазақстандықтарды титулді не титулді емес халықтарға бөлу болмағандықтан, ал қоғамда ұлт интеграциялау процестерін күшейтті.  Бұндай қадам жасауға мәжбүрленген – қазақ халқының ерекше статусы көпұлтты  Қазақстан қоғамында қолдау таппағандығы.

Қазақстанда тұратын орыстар үшін екі азаматтық құқық тек проблемаларды көбейте түсті. Өйткені белгілі  бір құқықтармен бірге олар бірқатар  міндеттемелер  орындауға тиіс болады. Сонымен бірге **** оларға кері әсер ететін факторлар ретінде қарастырылуы керек:

• бірінші азаматтың құқығы бар адам екінші елде бірінші елдің саяси дипломатиялық құқығынан айрылады:
• аралас некелер: ажырасу бір елде заңмен бекітілсе, екінші елде бекітілмейді.
• әскери қызмет; екілік, қос міндет және т.б.

Егер бұл сұрақ заңдандырылса, онда Қазақстан қиын жағдайда ұрынар еді. себебі халықтың көпшілігі басқа елдің азаматтылығын алса, онда мемлекеттің  егемендігін жоққа шығарар еді. Бірақ бұл жағдай 1995 жылы 20 қаңтарда Қазақстан мен Ресей арасында келісімнен кейін өз күшін жоғалтты. Бұл келісімді ОБСЕ принциптеріне сай деп АҚШ мемлекеттік департаменті де қолдаған еді. Шындығында да, біртұтас азаматтық басқа факторлармен бірге барлық этностардың құқықтарының теңдестіретін маңызды  фактор ретінде қарастыру керек. Осымен, бұл сұрақ алынып тасталса да, оның қайта көтерілуі туралы  ешқандай сенім жоқ.

Келесі ұлтаралық қатынастарды шиелістіретін фактор – тіл проблемасы. Көптеген ресей саясатшылары Қазақстандағы орыстар жағдайын қозғағанда, тіл проблемасына тоқталмай өтпейді. Шыедығында да Қазақстанда этно мен гвистикалық жағдай күрделі, әңгіме екі бәсеке тіл туралы болып отыр: мемлекеттік (қазақ тілі) және ресми (орыс тілі).

Егер 90-жылдар басында қазақ тілін пайдалану тек зерттеуде кейбір өсу байқалса, соңғы жылдары бұл өсім кеми бастаған еді. 1989 жылы тік саясатын қабылдауы және 1993 жылғы конституцияда қазақ тілінің мәртебесін көтеруі Қазақстанда қазақ тілінің үстем етуіне әкелді. Оған  басты себептер:

• тәуелсіздіктің алғагшқы жылдары патриоттық сезімде өз ана тілін оқу және зерттеу кең етек ала бастады;
• 1991-1999 жылдар аралығында орыс тіл иелері яғни орыстар, украиндіктер, белорустар қазақстаннан жаппай кете бастады.
• Қазақстанға эстетикалық қазақтардың оралу нәтижесінде , қазақ тілін білетін адамдар саны өсе түсті;
• Қазақ тіліне мемлекеттік статус беруі.

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынлағы пішіндей жетістіктер, кейінгі жылдары сол баяғы көрсеткіштерден алыс кеткен жоқ. Бұған жағдай боглған – тәуелсіз Қазақстандағы нарықтық қатынастарға өту барысында қиыншылықтардың кең орын алуы, қазақ тілінің болмауы, жетілмеу, т.б. маңызды факторлар әсер еткен олатын еді, оған қоса 1885 жылғы жаңа конституцияда орыс тілінің мәртебесі көтерілінді. Соның нәтижесінде  позициялары сансызда күшті орыс тілі қазақ тіліне аяққа тұруына мұрша беріледі. Конституцияға енгізулер нәтижесінде енді-ғана басталған қазақ тілін өндіріске, іс-қағаздарын жазуға т.б. пайдалану шектетіле басталды. /15/

Осымен тіл саясатында Қазақстанда орыс тілі үстем болып отырсада, Ресейде орыс тіл проблемалары ұдайы көтерле береді және бұл тенденция тоқталмай, өсе түзуі мүмкін.

Келесі қарама-қайшылықтар тобына казактар проблемасы жатады.  Казак қауымы  өзін 1991 жылы жариялап, 1994 жылы қоғамдық құрылым ретінде Юстиция министірлігінде тіркелген  болатын.  Бірақ ол құрылымы және қызметі жағынан әскери организацияға көбірек ұқсайтын.  Казактардың өз саяси көзқарастарын ашық түрде жариялауы және жасырынбай қару ұстап жүруі 90 жылдар басында ұлтаралық қатынастардың шелісуіне әкелген болатын еді.  Оған мысал, 1991 жылдың күзінде орайда  орал казактарды патшаға 400 жыл қызметін тойлауы, жергілікті қазақтардың наразылығын туғызды.  Нәтижесінде бұл қарулы қақтығысқа әкеле жаздады.  Қазақстанда казактарға қатысты әлде – қайда ұстамды саясат жүргізді.  Соңғы жылдары казактар мәселесі тұрақтанды.  Бұл  негізінен Ресейбегі шешен соғысының басталуының себепші еді.  Шешенстандағы соғысқа барлық назардың аударылуы Қазақстандағы казактар мәселесін кері ысыртып жіберді.

Қазақстандағы немістер жағдайыда проблемалық жағдайлар қатарына жатады.  Қазақстандағы неміс қозғалысын бір жақты анықтауға болмайды, әр түрлі кезеңде оларға автономия талап ету байланысты апаратизм тән болса, енді елдегі қиын экономикалық жағайларға байланысты олар Германияға көшпес, екінші жағынан Германияның назарын Қазақстандағы немістер жағдайына аудартуға ұлтты тенденциясы тән болды.  Соңғы жылдары,   немістердің белсенділігінде конструктивті және позитивті бағыт кең  өте бастады.  1993 жылы Қазақстан мен Германия бірігіп  қабылданған Қазақстандағы немістердің этникалық көтеру бағдарламары жүзеге асырыла бастады. /13/

Қазақстандағы басқа этникалық топтар арасынла  шешендер мен ұйғырлар ерекшеленеді.  Бірақ, олардың  белсенділігі республикадан тыс жерлерге бағытталды.  Егер шешендер өз тұрған атамекені – Шешенстандағы соғыс қаупімен мазаландырса, ұйғырларды Шығыс Түркістандағы саяси жағдайлардың қалыптасуы қатты алаңдатып отыр.

Қазақстандағы басқа этникалық топтар қазақтарға жағымды, жағымен қарап, өз мәдениетін тілін дәстүрлерін жергілікті халықпен бейбіт қатынастар орнату арқасында дамытуға ұмтылып  отыр.

Жоғарыда көрсетілген академик, Қазақстандағы ұлтаралық қатынастарда бірқатар қарама – қайшылықтар бар екенін ашып көрсетеді. Сонымен қатар, оларды азайтуға қолайлы жағдайлар бар. 90 жылдардың бірінші жартысына ашық қарсыласу тән болған еді. (казактар түрлі саяси қозғалыстар «Лад», «Русская община», «Алаш», «Желтоқсан», т.б). Бұл бүкіл посткеңестік аймақтағы жағдайдың күрделі өзгерістерге байланысты болды.  Бірақ оның негізгі себептері – елдің тәуелсіз мемлекетке айналуы. Соның салдарынан Қазақстанда тұратын халықтар мазасызданып, болашаққа деген сенімдері азайа түсті.

Соңғы жылдары Қазақстанда  ұлтаралық қатынастардың дами түсуіне біздің еліміздің президенті–Н.Ә. Назарбаевтың жүргізген ішкі және ұлттық саясаттары елеулі ықпал жасады. Елбасының елеулі,  белсенді әрекеті арқасында Қазақстанның этносаяси ахуалы жақсара түсті. Сонымен қатар Қазақстанда ұлтаралық қатынастардың дамуына  құрылуы да оң әсер етті. Алғашқы да циттың-мәдени орталықтар тек өз этностарының проблемаларымен айналысқан   болатын. Ұлттық-мәдени орталықтардың цитаралық интеграцияға жылжуы Қазақстан халықтар Ассамблеясымен тығыз байланысты. 

Қорытныды

Қазіргі әлемде этникалық және этноаралық процестердің жаһандану процесі ұлғайып жатыр. Үлкен кіші экономикалық, мәдени, діни саяси оқиғалар барлық жерде этникалық сипат ала бастады. Осы жағдайда 131 ұлт пен ұлыс өкілдері тұратын Қазақстан үшін де ұлтаралық қатынстар этникалық сипат түрінде көрініс таба бастады.

Қазақстан үшін, оның полиэтникалық және көп профессионалдық табиғатына сай «ұлт — мемлекет» трактовкасы ең бір оптимальді түр ретінде қарастырып, оның ұлтаралық интеграциядағы объективті фактор ретінде қарастыруға әкеліп, қоғамның азаматтық прниципі бойынша біріншіден қолайлы жағдай туғызады. Өз қатарында азаматтық қоғам бүкіл елдің демократиялануына әкелетіні сөзсіз дәлел. Демократия этникалық бөлінген қоғамдар да негізгі рол атқарып, этникалық проблемаларды шешуде төзімділік пен объективтілік принциптеріне сүйенеді.

Ұлттық идеология да ұлтаралық интеграцияның негізгі факторлрені ежатады және ұлтаралық келісім мен азаматтық қоғам принциптерінде негізделініп, жалпы ұлттық сана-сезім мен Қазақстандық патриотизмнің қалыптасуына оң ықпалын тигізеді.

Сонымен қатар Қазақстанда ұлттық немесе этникалық аз топ мәселесі де өз ұғымында нақты талдауды қажет етеді. Өйткені ұлттық немесе этникалық аз топ ұғымы нақты істеу мән-мағынасын толық аша алмайды. Біріншіден, бұл ұғым өзіне қойылғандардың наразылығын туғызса, екіншіден шындығында көптеген этникалық топтар саны жөнінен, яғни, экономикалық саяси, әлеуметтік статус бойынша аз топ ұғымына сай болмайды. Оған мысал, Қазақстандағы қазақтардан кейін екінші ірі этнос орыстыр диаспорасы (5 млн адам) бола алады.

Бұл және басқа да проблемалар Қазақстандағы ұлтаралық қатынсатардың болашақта дамуына зор әсер ететіні сөзсіз. Сонқытан қазақстан бамшылығы, Қазақстан қоғамы бұл проблемаларды уақыт өтпей тұрғанда шешіп алғандығы дұрыс деп санаймын.

Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар туралы сөз қозғаған кезде, оның дамуы мен қазіргі заман талабына сай шешіліп ескеру керек. Көп ұлтты және көп конфессионалды Қазақстан үшін этникалық консамдация процесі тиімді болып көрінуі мүмкін. Бірақ бұл этникалық процесс түрі Қазақстан үшін қолайлы емес. Оған себеп, этникалық конослидация тілі мен мәдениеті жағынан туыс этностардың бірігуі нәтижесінде біріккен ірі этнос пайда болды. Бірақ, Қазақстанда әртүрлі мәдениет імен тілі бөлек халықтар өмір сүріп отырғандықтан, консолтдацияны қажетсіз етеді.

Сондай-ақ этно бірігу процестерге этноаралық ассимбилаяцияға немесе өзгерістерге ұшырауын түсіру керек. Яғни бір этнос екіншін этностың барлық этникалық ерекшеліктерін қабылдайды.

Фондтың негізгі мақсаты – ассамблеяның қызметіне көмек көрсету оның арнамаларын жүзеге асыру тағы басқа болатын еді. Ассамблея өз баспаханларын да ұстаған еді. Ассамблеяның белсенді көмегі арқасында ұлттық мәдени орталықтар өз саяси беделін көтеріп, қызметтерінің жандануына өз септігін тигізді. Біз үшін ең қажетті Ассамблея мен ұлттық мәдент орталықтардың ұлтаралық интеграция мәселесін шешудегі ролін айқындау маңызды болып отыр. Ассамблея бөлек диаспоралар мен ұлтаралық интеграция мәселесіне қатысты бірнеше ғылыми бірнеше ірі ғылыми теориялық конференцияларды өткізді. Ұлтаралық интеграция мәселесі бойынша Ассамблеяның ОБСЕ-мен бірлесіп жүргізген конференциялары маңызды: «Жаңа тәуелсіз мемлекеттерде ұлтаралық қатынастардың гармонациялау проблемалары» (Алматы қаласы), «Егеменді мемлекетте ғылым мен мәдениеттің ұлтаралық келісім ретінде дамуы» (Павлодар-екібастұз), т.б. Қазақстанның көптеген аймақтарында кіші Ассамблеялар белсенді әрекет етеді. Олардың қызметі арқасында Қазақстанның көптеген өлт өкілдері жоғарғы оқу орындарына түсуге мүмкіндік алды. Сондай-ақ олардың өз баспа органдары да бар. Мысалы Көкшетау кіші Ассамблеясы «Оқжетпес-экспресс» газетін шығарса, Ақмола Республикаларының газета «Азамат-Таймас» жарыққа шығып тұрады /6/.

1994 жылдан бастап Дүнген мәдени орталығы «Қазақстан дүнгендерінің ассоциациясы» атты қоғамдық бірлестік ретінде тіркелінді. Дүнгендер Қазақстанның Жамбыл облысының Масанчи ауылы, Сартөбе, Таразда, Жаркентте негзінен шоғырланған.

Алматы Қазақстан дүнгендерінің Ассоциациясының филиалы Қазақстан Қазақстан халықтар Кіші Ассамблеяларымен бірлесіп қызмет істейді.

Дүнген Ассоциациясының негізгі міндеттері Қазақстанда ұлтаралық қатынастарды жақсарту, бейбітшілікті нығайту, халықаралық қатаныстарды нығайту, тілді дамыту, тарих, мәдениет, білім беру салаларын дамыту болып табылады.

1997 жылдың қазан-қараша айларында дүнген диаспорасы дүнгендердің Қазақстанға көшіп келуінің 120 жылдығын атап өтті.

Мерекелік датаға байланысты алғаш рет Қазақстан дүнген ассоциациясы Алматы фестиваль өткізді.

Өз санының аздығына қарамастан дүнгендер арасында еңбек сіңірген докторлар мен ғалымдар көп.

Ұлтаралық келісім және репресся құрбандарын еске алу жылы Ассоциация үлкен жұмыс істеп, өз дүнген қайраткерлері туралы энциклопедиялық кітап шығарды.

Қазақстан халықтар Ассамблеясыныың белсенді қызметі, қазіргі таңда бұл ұйымның этноаралық келісім мен тұрақтылық, ақыр соңында ұлтаралық интеграция мәселесінде қызметін ерекшелейді.

Ұлтаралық интеграция мәселесін де тіл саясатқа да бұл мәселесінің шешілудің негізгі факторы болып отыр. Белгілі бір этносаясат жағдайында тіл қуатты біріктіруші фактор ретінде шығуы мүмкін. Тәуелсіздік алғанға дейін Қазақстанда орыс тілі бүкіл кеңес одақ көлемінде өз біріктіруші функциясын сәтті орындап отырған. Қазіргі таңда да, әсіресе Қазақстанда орыс тілі өз жағдайларын өзгерткен жоқ.

Қазақ тілі мемлекеттік тіл ретінде қоғамды біріктіруші фактор ретінде қабылдануға болар еді.

Қазақстан жағдайында ол болуы мүмкін емес. Күшпен ассимиляция, кеңес дәуірінде жүргізілетіндей халықтың өз циттың сана-сезімінен  бас тартуға мәжбүрлейді. Бірақ бұл ассимиляцияға түскен халық тарапынан қарсылығын туғызып, қайта  цит ретінде бірігуі мен циттың сананың өсуіне әкеледі. Оған мысал, 80 жылдар аяғында Кеңес үкіметінің жүргізген цит саясаты өз мүмкіндіктерін жоққа шығарып, елдегі этникалық дағдарыстың күшеюіне әкелген болатын. Қазақстанда демократияландыруға  байланысты бұл процесте өз мүмкіндіктерін жоққа шығарады.

Бірақ біз үшін, қазіргі жалғыз үміт туғызатын ұлтаралық бірігу процесі – цитаралық интеграция ерекше маңызды болып отыр.

Цитаралық интеграция көпжақты Қазақстан қоғамы үшін циттар мен ұлыстарды, олардың этникалық ерекшеліктерін сақтай отырып, дамуына әкелінгенде.

Бүгін концитты Қазақстан үшін бұл жол ең рационаиді әрі прагмативті және заман талабына сай жол болып табылады. Қазір біздің елімізде жаңа бірлестік құру барысында жаңа ұлт Қрзрқстан халқының қалыптасу жолында тұрмыз. Қазіргі таңда бұл әлсіз тенденция түрінде ғана көрініс тапса да, біз әлі де жаңа бірлестік толық қалыптасты деуден әлі ертеміз. Бірақ бізде біреше ғасырларға созылған; күрделі  және қарама-қайшылығы көп өмірдің тәжірибесі өте мол. Олар: аштық пен құлдырау, төңкерістер мен соғыстар,ь колективизация мен орыстандру, отарлау, репресиялар, ақыры тәуелсіздік алу және демократизацияландыру процесінің басталуы.

Осыған байланысты бұл процестің шешілуі бұл мәселенің практикалық шешімінсіз алға баса алмайды. Өз кітабында «На пороге ХХІ века» Н.А. Назарбаев дәл айтты: «Кеңес империясының  күйреуінің маңызды факттердің бірі – нақ осы ғылыми түрде жасалған ұлттық саясаттың жоқтығы еді».

Этникалық интеграцияның  эффективті жолдардың бірі ұлттық дәстүрлерді есепке алған бүкіл қоғамның барлық жақтарының модернизациясы болып табылады.

Сондай-ақ әлем өркениетінің соңғы жетістіктері, көптеген қазіргі полиэтникалық мемлекеттердің ұранына айналған көп мәдениетті идеясы. Бұл идея бір мемлекет ішінде көптеген этникалық топтардың бейбіт тіршілік етуіне қолайлы жағдай туғыза алады. Бұл принцип Қазақстанның ішкі және сыртқы саясаты үшін өте қолайлы болғандықтан, мемлекетіміздің  стратегиялық саясатында қолданысқа ие болған еді. Н.А. Назарбаевтың қазақстан халқына жолдауында екі мәселеге мән берілді: біріншісі «біздің еліміздің барлық азаматтарының теңдігінде негізделген біртұтас азаматтықты дамытамыз» ал екіншісі «барлық этникалық қарама-қайшылықтардың тудыратын факторларды алып тастап, барлық этникалық топтардың бірдей құқық иеленуге мүмкіндік береміз». Монымен, Қазақстанның дамуында екі негізгі мақсатты орындауды алдына этникалық топтың өркендеуіне жол беру, екіншіден Қазақстанның барлық азаматтары біріккен

-49-

Бірақ қазіргі тіл жағдайы, қазақ тілінің бұл функцияны орындамай отырғанына куә болып отырмыз. Оның себептерін іздесек, қазақ тілі мемлекеттік тіл ретінде объективті түрде қажет болмай отыр. Орыс тілін білу арқасында, оны барлық қоғам сфераларында кең пайдаланады. Көптеген орыс тілді халық үшін қазақ тілі қажет емес, сондықтан оны оқуға, білуге еш ықылас танытпайды.

Әрине бұның бәрі мемлекет тарапынан қолдау көрсетпеуінен шыққан еді. Бірақ сонымен қатар бұл қазақтардың пассивті белсенділігі де өз кінәсі деп ойлаймын.

Қазіргі таңда қазақ тілін қоғамның барлық салаларында қолдану күшейе  түсті. Тіл туралы заңның енгізілуі де қазақ тілін оқып, біліп, пайдалануға үлкен септілігін тигізеді. Қазақ тілін мектептерде оқыту жиілей түсті. 1990-1991 жылдары 2768 қазақ мектебі бар болса, ал 1997-98  жылдары олардың саны 3302-ге дейін жетті. 1991 жылы республиканың ЖОО-нда 14% студентке дейін өсті. 

Ерекше айта кететін жайт қазақ тілінің тәртібіне көтеру қазақстанда басқа циттар тілін дискриминацияламау деген сөз емес. Оның дәлелі ретінде тіл саясатындағы жетістіктер көрсетіп отыр. Қазіргі таңда республикада өз ала тілдерінде оқытатын 451 мектеп бар болса, соның 72-нде- өзбек  тілінде, 17-ұйғыр тілінде, 6-түрік тілінде, 3- тәжік, 1-неміс тіліндегі жүргізетін мектептер болып табылады. Сонымен бірге  циттың тілдерде оқытатын сыныптар ашылады. Осындай тіл топтары мектепке дейін және жоғарғы оқу орындарында бар. Сондай-ақ циттық тілдерде газет, журнал шығып, радио, теледидарда хабарламалар бар.

Қазақстан көп конфессиоканды мемлекет ретінде белгілі, соңғы  жылдары дін жиі маңызды рөл атқара бастады. Қазіргі Қазақстанда дін ұлтаралық қатынастардың дамуына үлкен ықпалын тигізіп отыр. Мұны Қазақстанның қазіргі дін ерекшелігімен түсіндіруге блады. Қазақстанда барлық дерлік дүниежүзілік дін мен діни   ағымдар бар. Қазақстанда діни ағымдар бар. Қазақстанда діни жағдай өзара төзімділік пен сыйластық тән, соның арқасында Қазақстан қоғамында тәуелсіздік алғаннан бері өзіне – экстремистік бас  көтерулер тіркелмеген.

Қазіргі Қазақстанда цитаралық интграция мәселесіне тек бірімен жұмыс істеу ғана емес, сонымен қатар бірлік оқу, әскер қатарында өз орышын өтеу, т.. факторлр оң әсер етеді.

Қазақтандағы  цитаралық қатынастардың дамуына келгенде, әсіресе Қазақстан менталиеттін қозғамау мүмкін емес. Қазақстандық менталитет ұзақ жылдар бойы бірге өмір  сүріп, өзара ұлтаралық қатынастардың бейбіт дамығанының нағыз көрінісі еді. Қазақтардың қонақ жайлылығы, басқа халықтарды жерсінбеу және де қазақ халқының өмірге деген, бейбітшілікке құштарлығы арқасында Қазақстанды көп ұлтты мемлекет ретінде қалыптасуына әкелген болатын. Көптеген ұлттар қазақстанда өздерінің екінші отанын тапты.  Сондықтан бізге осы жылпы қазастандық менталитеті, қазіргі таңда ешқандай қиындықтарға қарамай сақтауымыз қажет.

Жоғарыда келтірілген фактілер мына тұжырымдамаларды шығаруға негіз болды:

Жалпы қарастырған уақытта Қазақстанның ұлтаралық қатынастарында тұрақтылық сақталынды.

1991 жыл мен 2001 жыл аралығында Қазақстанда цитаралық қатынастарға қақтығыстар  орын алған жоқ. Бірақ ұлтаралық қатынастардағы тұрақтылықты объективтілік факторларын есептей отырып, елдегі жағдайды қазіргі заман тұрғысынан қарастыру қажет. Мемлекеттің  көп  цитты қоғамын біріктіру мемлекеттің ұлттық құру процесінің  негізгі қалау факторы болып есептеленеді. Бұл біздің қоғамымыздың мәдени көптүрлілігін сақтап қана қоймай, Қазақстанның  тұрақтылығын сақтайды.