Қазақстан жер бетіндегі барлық алманың отаны

Бұл аңыз немесе гипотеза емес, ғылыми дәлелденген факт. Және жергілікті ғалымдар ғана емес, халықаралық зерттеушілер де. Қазіргі уақытта жер шарының әртүрлі бөліктерінде өсетін алманың 10,5 мың мәдени сорттарының барлығының бастаушысы жасыл жемістері бар кәдімгі жабайы алма ағашы болды. Бірақ, олар айтқандай: бетіңізден су ішпеңіз, ал қазақ тау етегіндегі жабайы аңның ерекше «көрінуінің» астарында керемет өміршеңдік жасырылады.

Алатаудың етегінде өсетін Сиверс алма ағашы (Malus sieversii) ғалымдардың ғасырдан астам уақыт бойы айтып келе жатқан түрі. Әртүрлі дереккөздерде бұл түрдің жасы туралы деректер әртүрлі, бірақ, кем дегенде, бұл жеміс ағаштары біздің дәуірімізге дейін осы жерде өскені белгілі.

Археологтар бұл алма ағаштарының қазіргі Қазақстан аумағында динозаврлар дәуірінде болған болуы мүмкін екенін де мойындайды, бұл оларды тарихқа дейінгі шөпқоректі құбыжықтар жеген болуы мүмкін. Сиверс алма ағашының алғашқы ресми сипаттамасы 1793 жылы берілген. Оны Санкт-Петербург императорлық ғылым академиясының ғалымы, ботаник Иоганн Сиверс жасаған, оның есімімен  аталған.

Қазақстанның жабайы алмалары – жер бетіндегі барлық мәдени сорттардың ата-бабалары деген гипотезаны бұған дейін әртүрлі зерттеушілер, соның ішінде қазақ зерттеушілері алға тартқан, ал 2002 жылы Оксфорд университетінің генетик-ғалымы профессор Барри Джунипер мұны ДНҚ көмегімен дәлелдеді. Оның тұжырымдары Қазақстанның жабайы ормандарында жиналған алма фрагменттерін молекулярлық-генетикалық зерттеу нәтижелерімен расталды. Франциядан келген зерттеуші Катрин Бэкс алманың шығу тегі туралы дәл осындай қорытындыға келді.

Сиверс алма ағашының ғалымдар үшін тарихи маңызы ғана емес, биологиялық маңызы да бар. Бұл түрдегі ДНК құрылымы ерекше күшті және көптеген ауруларға, сондай-ақ қарапайым жеміс ағаштары әдетте өлетін өсімдіктер үшін маңызды температура көрсеткіштеріне төзімділік гендерін тасымалдайды. Сиверс алма ағашы қатты аязға да, ұзаққа созылған ыстыққа да төтеп бере алады. Мұндай тұрақтылық бұл алма ағаштарының шатқалдардың әртүрлі бөліктерінде әртүрлі биіктікте өсуімен байланысты, демек олардың арасында әртүрлі жағдайларға үйренген үлгілер болды, сонымен қатар Қазақстандағы температураның өзгеруі рекордтық болып табылады.

Айтпақшы, бұл алма ағаштарының аязға және ыстыққа төтеп беру қабілетін және олардың өміршеңдігін Иоганн Сиверс сипаттаған. Ол сондай-ақ осы алма ағаштарының топыраққа терең енетін керемет күшті және ұзын тамырларына назар аударды. Профессор Барри Джунипер алманың жеміс ретінде табиғи мекендеу ортасы Алатау тауларында миллиондаған жылдар бойы жасанды емес, табиғи жолмен дамып келе жатқанын атап өтеді.

Адамдар жылқыларды қолға үйреткендіктен (бұл ғалымдардың айтуынша, бұл да Қазақстанда алғаш рет болған), бұл жемістердің тұқымдары дүние жүзіне тарай бастады. Жылқылардың көмегімен асыл тұқымды байқамай жайып салған саудагерлердің жүріп өткен жолы да белгілі: бұл бөліктерден Ұлы Жібек жолы өткен. Алманың белсенді таралуы жаулап алу кезеңдерінде де орын алды, соның арқасында жемістердің тұқымдары Еуропаға келді. Айтпақшы, жылқылардан басқа, жабайы алмаларды да жейтін тұқымдарды аюлар да алып жүрді.

Сондай-ақ, ғалымдардың пікірінше, жабайы алма ағашы тек тұқымдар арқылы ғана емес, сонымен қатар топырақ арқылы да шатқалдан тыс тарала алады — ол тамырдан бүршіктенуді үйренді. Алма ағаштары бірнеше метрге дейін. Өкінішке орай, Сиверс алмалары динозаврлардан аман қалғанына қарамастан, оларға адамға қарсы тұру өте қиын. Қазақ экологтарының айтуынша, соңғы екі ғасырда тау бөктеріндегі ұлан-ғайыр ормандар алқаптары бірнеше есеге қысқарған.

Сиверс алма ағашының өмір сүруіне қауіп төніп тұрды, өткен ғасырдың аяғында халықаралық сарапшылар, соның ішінде алманың арғы тегінің маңыздылығын ең құнды биоматериал ретінде мойындаған көптеген көрнекті ғалымдар дабыл қаққан. Көп ұзамай Сиверс алма ағашын сақтаудың халықаралық қоры пайда болды. Каспий университетінің (Caspian University) студенттері ағаштарға қамқорлық жасады. Олар бірегей ағаштарға тұрақты бақылау жүргізу үшін Алатаудың шатқалдарының бірінде өсетін Сиверс алма ағаштарын жоңқалады.

Алма ағаштарының кез келгенінің жағдайы нашарласа, студенттер бұл ақпаратты дереу алып, себебін жою арқылы ағашқа жедел көмек көрсете алады. Сиверс алма ағашының жасын ескере отырып, Қазақстанның Алатауды қандай да бір мағынада Эдем деп атауға болады, өйткені жергілікті алмаларды інжіл әңгімемен байланыстыруға болмайды. Расында да қазақтар да жататын түркі халықтарының ішінде ежелден алма ағашы мен оның жемістері ерекше, өте құрметті орынға ие болған.

Ал егер христиандықта бұл жеміс Хауа ананың құлдырауын білдірсе, түріктерде, керісінше, пәктікпен байланысты болды. Жас жұбайларға көп балалы болсын деген тілекпен алма берілді, сондай-ақ тойда бір алманың екі жартысын жастарға бірліктің белгісі ретінде тарту дәстүрі болды. Әркім бір бөлігін қалдырмай, өз жартысын толығымен жеуге мәжбүр болды, ал қалыңдық пен күйеу бір мезгілде мұны істеуі керек.

Егер әйелдің жүктілігі көктемде түссе, оған гүлденген алма ағашының бұтағын ұстауға кеңес берілді — бұл оңай туылуды және сау баланың туылуын уәде етеді дейді. Ал босанар алдында болашақ ана жастықтың астына алма қойды. Жеміс беретін ағашты кесу үлкен күпірлік болып саналды, өйткені оның ықылым заманнан бері ұстанған көзқарасы өте құрметті болған.

Керімсал Жұбатқанов