Қазақстандағы сұр рейдерлік. Мысалдар мен фактілер

Капитализм мен нарықтық қатынастар заманында кәсіпкерлік қызметті қорғау және қолдау маңызды. Мемлекет кәсіпкерлік бастаманы дамытуға жәрдемдессе, адамдар лайықты табыс пен тұрақты жұмыс орындарына ие болады. 21 ғасыр стандарттары бойынша бизнес қауіпсіз болуы және барынша еркіндік беруі керек.

2021 жылдың маусымында Қазақстанда кәсіпкерлердің құқығын қорғауға бағытталған түзетулер қабылданды. Сенат депутаттары екі оқылым өткізіп, оның барысында рейдерлікке қарсы күресті күшейту және кәсіпкерлерді шенеуніктердің және басқа да лауазымды тұлғалардың заңсыз араласуынан қорғауға бағытталған жаңа нормалар енгізілді.

Сенатор Сәуле Айтпаева атап өткендей, заң жобасын парламентшілер әзірледі. Қылмыстық кодекске мемлекеттік қызметкерлердің қатысуымен рейдерлік әрекетке қатысты жаңа бап енгізілді. Талапқа сәйкес, әкімшілік ресурсты пайдаланатын рейдерлерге қылмыстық жауапкершілік қолданылады. Күшті рейдерлік әдістерге құқық қорғау, бақылау және басқа да органдардың қолдауымен кәсіпкерлікті иемдену әдістері жатады.

ҚР Кәсіпкерлер құқығын қорғау жөніндегі уәкілі Рустам Жүрсінов Қазақстандағы бизнесмендер халықтың осал санатына жатады деп санайды. Оларға қатты соққы пандемия мен қаңтар оқиғасынан кейін келді.

Жүрсіновтың айтуынша, біреудің кәсібін иемдену әлеуметтік-экономикалық сипатта. Рейдтерді шартты түрде үш топқа бөлуге болады. Бұл инсайдерлік сауданы және заңды бұзу деңгейіне дейін агрессивті басып алуды қолданып, ақ қалпақ рейдтері. Бұл тәсіл Батыс елдеріне жақын. «Қара» рейдерлік – кәсіпорындар мен компанияларды күштеп басып алу.

Қазақстанда «қара» рейдерлік 1990-ші жылдары қолданылған. 21 ғасырда елде «сұр» рейдерлік әрекет етек алды. Бұл әкімшілік ресурсты пайдаланып бөтеннің мүлкін немесе бизнесін тартып алу. Судьялар мен шенеуніктердің парақорлығы бар. Мемлекеттік аппарат өкілдері өздерінің тұтқаларын пайдаланып, бизнеске қысым жасайды.

«Сұр» рейдпен рейдерлік бұйрықтың артында кім тұрғанын анықтау әрдайым мүмкін емес. Ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылдың 1 қыркүйегіндегі Жолдауында кәсіпкерлік қызметті реформалау және оны барынша ашық ету керектігін айтты. Тоқаев мемлекеттік органдардың жұмысын сынға алып, жаңа түзетулер бизнеске көмектеспейтінін айтты. Қазақстан Республикасында кәсіпкерлердің жұмысын бақылауға тырысатын инспекторлар көп.

Президентінің айтуынша, олардың ниеті қағаз жүзінде ғана жақсы. Мәселені жан-жақты қарастыратын болсақ, қорытындыда кәсіпкерліктің дамуына тексерулер кедергі келтіреді деген ой келеді. Президент Кедендік ресімдеу орталықтары бір терезе қағидаты бойынша жұмыс істеуі керек деп санайды. Тоқаев мемлекеттік органдарға бизнесті қолдаудың жинақы және түсінікті пәндерін әзірлеуді тапсырды.

Осылайша, бизнес өкілдерінің ортасында шексіз қағазбастылық пен қажетсіз құжаттарды жинау болмайды. Тоқаев табысты және бәсекеге қабілетті кәсіпорындарды қолдау қажеттігін атап өтті. Бұл – Қазақстанға салық төлеп, жұмысшыларын қолдап, мемлекетпен ашық шарттарда ынтымақтасуға дайын компаниялар мен ЖШС-тер.

Президенттің айтуынша, Қазақстанда әлеуметтік бағыттағы компаниялар жеткіліксіз. Бизнес қоғам мен азаматтардың әлеуметтік мәселелерін шешуі керек. Мүмкіндігі шектеулі адамдарды жұмыспен қамту керек.

Бизнесмендер өз құқықтарын қалай қорғай алады?

Президент, Парламент бизнестің сұранысын қанағаттандырып жатқанын көріп отырмыз. Парламентшілер заңнамалық актілерді оңайлатып, кәсіпкерлердің құқығын қорғауға тырысуда. Бірақ жердегі жағдай мүшкіл. Қостанай облысындағы ең ірі ет комбинаты жабылудың аз-ақ алдында еді.

Кәсіпорын құрылысына қостанайлық кәсіпкер Николай Рожко 8 млрд. теңге бөлді. Зауыт пандемия басталғанға дейін де салына бастады. Мемлекет сиыр етінің құнын төмендетуге көмектесуге уәде берді. Бірақ биылғы жылы мемлекеттік қолдау тоқтатылды. Зауыт басшысы субсидиялау ережесін Ауыл шаруашылығы министрлігі 2019 жылы қабылдағанын атап өтті.

Үш жылдан кейін шенеуніктер бизнесмендерді қолдау туралы ойларын өзгертті. Кәсіпорын үшін мұндай жағдай апатқа және толық банкроттыққа қауіп төндіреді. «Субсидияларды алып тастау арқылы біз банкроттыққа ұшыраймыз. Біз үнемі кейбір жабдықты сатып алуымыз керек. Зауытты техникамен жаңарту. Мемлекет қолдауынан айырылған соң материалдық қажеттіліктерімізді өтей алмаймыз», – дейді Николай Рожко.

Кәсіпкер мемлекетті өз құқығын қорғап, субсидиямен қолдауды қалдыруға шақырады. Ең ірі ет комбинаты 3 мыңға дейін мал шаруашылығымен қамтамасыз ете алады. Бүгінде зауыттың өнімділігі 30 пайызды құрап отыр. Әлеуетті толық қамтамасыз ету үшін мемлекеттік қолдау қажет. Зауыт жұмысшыларының алдағы жоспарлары зор. Олар шұжық және консерві цехын құрғысы келеді.

Қазақстанда олигархтар мен рейдерлердің кепіліне айналған үлгілі кәсіпорындар бар. Консервілер шығаратын Оралдың «Кублей» компаниясы құрылыс салушылармен соттасып жатыр. Мердігерлер мен олигархтардың бірігуі кәсіпорынның өндірістік аумағында тұрғын үй кешенінің салынуына әкелді. Мердігер сот шешімдерін елемейді.

«Кублей» компаниясы табысты кәсіпорындардың бірі. Мұнда 650 адам жұмыс істейді. Қаржылық қиындықтар жоқ. Мәселелерді кәсіпкерлердің құқығымен санасқысы келмейтін олигархтар жасайды. Зауыт қызметкерлері болашақта экологиялық лицензиясынан айырылып қалса, жұмыссыз қалудан қорқады.

«Кублей» компаниясы нарықта 30 жыл болды. Зауыттың заң бөлімінің басшысы Гүлфия Қалиева құрылыс салушының заңсыз әрекет етіп жатқанын баса айтады. Оның тұрғын үй салуға рұқсат құжаттары жоқ. Бірақ құрылыс жалғасуда. Қазақстанда қара рейдерлік дәуір өтсе де, бөтеннің кәсібіне қол сұғушылардың біразы заңсыздықпен әрекет етуде.

2020 жылы Обухов тау-кен байыту комбинаты зорлық-зомбылықпен рейдерлік басып алудан өтті. «Тиолайн» компаниясына рейдерлер жіберіліп, башқұрт сода компаниясына таныстырылды. Қазақстандық жұмысшыларын ұрып-соғып, компанияның құжатын тартып алды, бір айға электр жарығын өшірді. Жұмыс орындарын сақтау үшін тау-кен байыту комбинатының қызметкерлері аштық жариялады.

Кәсіпорын мемлекет қазынасына миллиардтаған доллар салық төлеп, облыстың әлеуметтік саласына қолдау көрсетіп, Көкшетау колледжінің студенттеріне грант төлеп, әлемдегі ең үздік үш кен зауытының біріне айналды. Обухов тау-кен байыту комбинаты өз қызметкерлерін ғана емес, жаңадан бастаған мамандарды да қолдайды. Тек жергілікті билік бұл шаруамен айналыспайды.

Олар Президентінің тапсырмасын да, отандық кәсіпкерлерді қорғау мақсатында елімізде қабылданған заңнамалық актілерді де елеусіз қалдырады. Солтүстік Қазақстан облысының шенеуніктері ресейлік олигархтармен бірге болып, сәтті зауытты жою үшін барын салуда.

Altyn-Orda.kz