Мектепте қаржы сауаттылығы пәні бойынша мектеп оқушыларға «коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарын қалыптастыру ерекшеліктерін» түсіндіру

	Мазмұны

	Кіріспе	9
1	Мектепте қаржы сауаттылығы пәні бойынша мектеп оқушыларға «коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарын қалыптастыру ерекшеліктерін» түсіндіру	11
1.1	Мектеп оқушыларына «коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарының экономикалық мәні мен маңызын» түсіндіру	11
1.2	Мектеп оқушыларына «коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарының құрылу көздерін» үйрету	20
1.3	Мектеп оқушыларына «сырттан тартылған депозиттік және депозиттік емес операцияларды ұйымдастырун» үйрету	28
2	Мектепте қаржы сауаттылығы пәні бойынша мектеп оқушыларға «Нұр Банк» АҚ-ның сырттан тартылған ресурстрарының көлемін талдатуды үйрету	35
2.1	Мектеп оқушыларына «Нұр Банк» АҚ-ның даму тарихы және оның атқаратын қызметтері мен таныстыру	35
2.2	Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарының көлемін талдатуды» үйрету	42
2.3	Мектеп оқушыларына “Нұр Банк”АҚ-ның балансын құрылымдық талдатуды үйрету	46
2.4	Мектеп оқушыларына банктің кірісі мен шығынының қозғалысын талдатуды үйрету	50
2.5	Мектеп оқушыларына «Нұр Банк» АҚ-ның сырттан тартылған ресурстарының көлемін талдатуды үйрету	53
2.6	Мектеп оқушыларына «Нұр Банк» АҚ-ның несие ресурстарының құрамы мен құылымын талдалдатуды үйрету	60
2.7	Мектеп оқушыларына «Нұрбанк» АҚ-ның өтімділік көрсеткіштерін және сенімділігін талдалдатуды үйрету	64
3	Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстрарының тиімділігін арттыру бағыттарын үйрету	70
3.1	Мектеп оқушыларына шетел тәжірибелеріндегі сырттан тартылған ресурстарды тарту мәселелерін жетілдіру жолдарын үйрету	70
3.2	Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарының тиімділігін арттыру жолдары	76
	Қорытынды	80
	Қолданылған әдебиеттер тізімі	83

«Мектепте қаржы сауаттылығы пәні бойынша коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарының көлемін арттыру жолдарын» үйрету тақырыбына жазылған

АННОТАЦИЯ

Бірінші бөлімде Мектепте қаржы сауаттылығы пәні бойынша мектеп оқушыларға «коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарын қалыптастыру ерекшеліктерін» түсіндіру қарастырылды.

Екінші бөлімде мектепте қаржы сауаттылығы пәні бойынша мектеп оқушыларға «Нұр Банк» АҚ-ның сырттан тартылған ресурстрарының көлемін талдатуды үйрету қарастырылды.

Үшінші бөлімде мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстрарының тиімділігін арттыру бағыттарын үйрету қарастырылады.

Диплом кіріспеден, үш бөлімнен, кестеден, суреттен 82 беттен тұрады.

Кіріспе

Дипломдық жұмыстың өзектілігі – сырттан тартып алынған ресурстар активті операциялардың «ғимараты» турған фундаменті ретінде қызмет етеді және оның тұрақтылығын банктердің барлық құрылымы тәуелді. Сондықтан тартылған ресурстар қалыптастыру мақсаты әлемдегі кез-келген мемлекеттерддегі коммерциялық банктер үшін өзінің актуалдылығын жоғалтпау және тапсырылмаған критерилерге жауап беру (құндылық, жеңілдік, тұрақтылық және т.б). Екінші деңгейлі банк жүйесін алдын-ала функциялауда коммерциялық банктердің ресурстарның қайнар көздері болып тартып алынған қаражаттар табылады. Егер де олар банк ресурстарының жалпы көлеміне 80-90%-ін құрса. Қазіргі экономикалық жекешелендіру жағдайда банкке қажетті тартып алынған ресурстарды қалыптастыруда оның қызметінің негізгі проблемасы болып табылады.

Коммерциялық банктер бір жағынан, шаруашылық субьектілердің уақытша бос ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл қаражаттар есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әртүрлі қажеттерін қанағаттандыратын арнайы мекеме. Коммерциялық банктер банктің пассивтік операциялық негізінде оның қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинақталады.

Банк ресурстары — бұл банктің пассивті операциялары негізінде қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталған банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.

Нарықтық қатынастарға өту барысында банктік ресурстарының құрылымында біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар қатарына, біріншіден, коммерциялық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты қосымша қорлар кіреді.Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық Банктен және басқа да несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің, корреспонденттік шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары, облигацияларды сатудан түскен қаражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін алынған тауарлы — материалды құндылықтар жатады.

Банктер ақша ресурстарын тартуда әр-түрлі әдістерді қолданады және олардың негізгісі болып мыналар табылады:

Салымдарға, депозиттерге клиенттердің қаражаттарын тарту (заңды және жеке тұлғалардан);
Жеке қарыз міндеттемелерін шығару;
Есептік, ағымды және бюджеттік шоттарды ашу және енгізу, олардың иеленушілердің мекен – жайына түсетін сомаларды аудару.

Коммерциялық банктердің барлық тартып алған қаражаттарын 70%-ке дейін депозиттік операциялар бөлігіне кіреді.

Тартып алынған қаражаттарды және өздерінің қаражаттарын қалыптастыруы бойынша, банктердің саясаттын анықтай отырып, коммерциялық банктер соңғы рационалды құрылымға қол жеткізуі керек. Депозиттік ресурстар банктердің активті операцияларын соммасы және уақыт бойынша сәйкес келуі керек. Банктердің ликвидивтілігін жоғарылату үшін, салымдардың көлемін және санын өсіру мақсатында депозиттік операцияларының түрлерін кеңейту керек.

Ақша нарығында коммерциялық банктердің арасындағы бәсекелестік күрес қосымша ақша ресурстарын тартуда банктердің депозит түрлерін, пайыздық ставкаларды қолдануды, қызмет және жеңілдік түрлерін, салымшылар арқылы көрсетілген қызмет және жеңілдіктерді және жаңа ресурстарды тарту, әдістерін мәжбүр етеді. Банктер өзінің ресурстарын жоғарылату үшін қаражаттарды тарту альтернативті әдісі болып өздері шығаратын жеке қарыз міндеттемелер табылады. Оларға жататындар: банктердің сертификаттары, облигациялары. Бұл жұмыстың теориялық және тәжірибелік негізі болып мыналар табылады:

Қазіргі проблемалар бойынша экономистердің зерттеу құжаттары (біздің мемлекетте және шетелде), Қазақстанның коммерциялық банктері және Батыс мемлекеттердің банктерінің жұмысын талдау процесінде алынған құжаттарын талдау процесінде алынған құжаттар, мерзімдік басылымдардан алынған мәліметтер және статистикалық құжаттар.

Дипломдық жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты нарықтық экономика жағдайында банк ресурстарын қалыптасу мүмкіншіліктерін қарастыру, ал атқаратын міндеттерім:

Коммерциялық банктердің қаржы ресурстарының құрылымының экономикалық мәні мен маңызы;
Коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарының құрылу көздері;
Сырттан тартылған депозиттік және депозиттік емес операцияларды ұйымдастыру.

Диплом жұмысының зерттеу объектісі. «Нұр Банк» АҚ болып табылады.

Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, негізгі үш бөлім және қорытындыдан тұрады. Бірінші бөлімде инвестициялық портфелінің теориялық негізін қарастырамын.Ал, екінші бөлімде «Kaspi bank» АҚ — ның 2010 — 2011 жылдардағы қаржы қызметіне талдау жүргіземін. Банк балансының актив және пассив бөлімдерінің құрамы мен құрылымына, банктің қаржы нәтижелерін қарастырамын. Сондай-ақ банктің инвестициялық қызметіне қажетті коэффициенттер есептеймін. Үшінші бөлімге келер болсақ, банктің инвестициялық портфелін жетілдіру жолдарын қарастырамын.

Дипломдық жұмыстың нормативтік-ақпараттық базасы. Диплом жұмысының негізгі ақпараттық базасын, экономикалық оқулықтар, оқу құралдары, Қазақстан Республикасының заңнамалық актілері, Бағалы қағаздар портфелін басқару заңы, «Нұр Банк» АҚ мәліметтері қолданылды.

Дипломдық жұмысым – бет, кесте, сызба, диаграмма және қосымшалардан тұрады.

1 Мектепте қаржы сауаттылығы пәні бойынша мектеп оқушыларға «коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарын қалыптастыру ерекшеліктерін» түсіндіру

1.1 Мектеп оқушыларына «коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарының экономикалық мәні мен маңызын» түсіндіру

Несиелік жүйенің төменгі буыны халық шаруашылығына тікелей қызмет көрсететін және коммерциялық негізінде кең көлемді қаржылық қызмет жасайтын дербес банктік мекемелер торабынан тұрады. Бұлар коммерциялық, кооперативтік және жеке банктер, банктік заңдылықтарда коммерциялық банктер деген жалпы атпен біріктіріледі.

«Коммерциялық банк» термині банк ісінің ертеректегі даму кезеңінде, банктердің сауда, тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне қызмет көрсетуі барысында пайда болды. Негізгі клиенттері саудагерлер болған. Бірақ өнеркәсіптің және басқа салалардың дамуымен банктер экономиканың өзге де сфераларына қызмет көрсете бастағандықтан да банктің «коммерциялық» деген атауы бастапқы мағынасын біртіндеп жоғалтты. Ол банктің «іскер» деген сипатын білдіреді, оның шаруашылық агенттердің барлық жұмыс түрлеріне қызмет көрсетуі олардың қызметтерінің саласына байланыссыз болады.

Мемлекеттің несие жүйесінде коммерциялық банктердің алатын орны өте зор. Олар қарыз капиталы нарығының әр түрлі саласында жан-жақты іс-әрекет етеді. Коммерциялық банктер несие ресурстарының негізгі бөлігін шоғырландырып, өз клиенттеріне несие беру, депозит қабылдау, есептесу, бағалы қағаздарды, шетел валютасын сатып алу-сату мен оларды сақтау және басқа да көптеген қаржылық қызмет көрсетеді.

Коммерциялық банктер – нарықтық экономикада несие жүйесінің негізгі буыны. Олардың міндеті ақша айналымы мен капитал айналымының үздіксіз қозғалысын қамтамасыз ету, өнеркәсіп мекемелерін, мемлекет пен халықты несиелеу, халық шаруашылығына қор жинау үшін жағдай жасау болып табылады.

Қазіргі коммерциялық банктер қаржы делдалы ретінде ақша капиталын салааралық және аймақаралық қайта бөлуді қамтамасыз етіп, маңызды халық шаруашылық қызмет атқарады. Капиталды салалар мен жүйелерге бөлу және қайта бөлудің банктік механизмі өндірістің объективтік қажеттілігіне байланысты шаруашылықты дамытуға және экономиканың құрылымын өзгертуге мүмкіндік туғызады.

Қазіргі коммерциялық банктер несие жүйесінің басқа буындары сияқты клиенттерге көрсететін қызметтерін үнемі дамытуда және көптеген жаңа түрлерін меңгеруде. Бүгінде кейбір мемлекеттердің коммерциялық банктері клиенттерге 300-ге жуық қызмет түрлерін көрсетуге мүмкіндігі бар несие мекемесі./29/

Өнеркәсібі дамыған мемлекеттерде коммерциялық банктер бір-бірінен көптеген өзгешеліктеріне байланысты ажыратылады:

Біріншіден, жарғылық капиталды иелену және оны қалыптастыру жөнінен; Банктер акционерлік қоғам немесе шетел капиталының, шетел банктерінің қатысуымен жауапкершілігі шектеулі қоғамдар болып құрылуы мүмкін.

Екіншіден, жүргізетін операциялары жөнінен. Коммерциялық банктер әмбебап және маманданған болып бөлінеді.

Үшіншіден, іс-әрекеті тарайтын жер көлемі жөнінен — банктер федералдық (одақтық), республикалық және аймақтық болып бөлінеді.

Төртіншіден, экономиканың әр түрлі салаларына қызмет көрсету жөнінен — салалық және салааралық болып бөлінеді.

Дүниежүзілік тәжірибе дәлелдегендей қазіргі коммерциялық банктер өз қызметінде осы аталған өзгешеліктердің аралас варианттарын қолдануда.

«Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызметтер туралы» Заңға сәйкес банктер мынадай операцияларды орындай алады;

— ақылы негізде депозиттерді тарату;

— клиенттер мен банк-корреспонденттердің шоттарын жүргізу және оларға кассалық қызмет көрсету;

— қайтарымдылық, мерзімдік және төлемділік шарттарымен заңды және жеке тұлғаларға қысқа мерзімдік несиелер беру;

— инвестицияланатын қаражаттар иелерінің немесе иемденушілердің тапсырмалары бойынша капиталдық жұмсалымдарды қаржыландыру;

— заңда көрсетілген тәртіппен өз бағалы қағаздарын шығару (чектерді, вексельдерді, аккредитивтерді, депозиттік сертификаттарды, акцияларды және басқа да қаржылық міндеттемелерді);

— төлем құжаттарын сатып алу, сату және сақтандыру, олармен басқа да операцияларды жүргізу;

— ақшалай нысанда орындауды қарастыратын үшінші тұлғалар үшін кепілдеме және өзгеде міндеттемелерді беру;

— тауар тасымалын талап ету құқын, сатып алу және қызмет көрсету, осындай талаптардың орындалуын және бұл талаптардың инкассациялық тәуекелін өз мойнына алу;

— банктік операциялар бойынша брокерлік қызметтерді көрсету, клиенттердің тәуекелі бойынша олардың агенттері ретінде әрекет ету;

— клиенттер үшін құжаттар мен бағалылықтарды сақтандыру бойынша қызметтер;

— коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру, сондай-ақ сату құқынсыз (форфейтинг);

— клиенттердің тапсырмалары бойынша сенімдік операцияларды (қаражаттарды қарау және орналастыру, бағалы қағаздарды басқару);

— банктік қызметпен байланысты кеңес беру қызметін көрсету;

— лизингтік операцияларды жүзеге асыру.

Ұлттық банкінің арнайы лицензиялары бар болса, банктер басқа да банктік қызметтерді жүзеге асыра алады. Соның ішінде шетел валюталарымен операцияларды жүргізу; халықтын ақшалай салымдарын қарау, ақшаларды аударуға байланысты қызметтерді көрсету (инкассация).

Осы операцияларды топтай отырып, олармен атқарылатын негізгі қызметтерді былай кұруға болады:/30/

— уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау (депозиттік операциялар);

— экономиканы және халықты несиелендіру (активтік операциялар);

— қолма-қолсыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргізу;

— инвестициялық қызметті;

— клиенттерге басқа да қаржылық қызметтерді көрсету.

Ұйымдық тұрғыдан коммерциялық банктердін басым көпшілігі акциорнерлік қоғам формасында құрылған. Қоғамның жарғысы бойынша жоғары баскару органы акционерлердің жылдык жиналысы. Кезектегі және кезексіз жиналыс өткізілуі мүмкін. Кезексіз жиналыс банктің құрылтайшыларынын, кеңесінің талаптары бойынша өткізіледі. Жылдық жиналыста ірі акционерлерден түратын топтар кұрылып. олар банктін жұмысын кадағалайды. Жылдық жиналыста банктің есебі бекітіліп, оның директорлар кеңесі сайланады. Директорлар кеңесі жыл бойы банктің жұмысын күнделікті басқарады. Ол бірнеше кеңесші комитеттерден құрылып, нақты іс-әрекеттер бойынша қорытынды және ұсыныстар береді.

Уақытша бос ақша қаражатын шоғырландырып, оны капиталға айналдыру — банктердің ежелден атқаратын қызметтерінің бірі. Заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақшасын банке тарту, бір жағынан, олардың иесіне процент түрінде табыс түсірсе, ал екінші жағынан банктің несие операцияларын жүргізуіне негіз қалайды. Шоғырланған жинак ақша әр түрлі экономикалық және әлеуметтік қажеттіктерге жұмсалуы мүмкін. Тек банктің делдалдық етуімен ақша қаражаты жинакталып, кейің ол капиталға айналады.

Коммерциялык банктердің атқаратын келесі кызметі — несие беруде делдал болу. Бос ақша қаражат иесі мен қарыз алушының арасында тікелей несие қатынастарының туындауына кедергі болатын жәйттер: ұсынатын капитал көлемінің қарызға қажетті көлемге сай келмеуі, капиталдың айналыстан босау мерзімінің қарыздарға қажет мерзімге сай келмеуі. Сондай-ақ қарыздардың төлем қабілетсіздік қаупі капитал иесі мен оны қарызға алушының арасында тікелей несиелік байланыс болуын қиындатады. Капитал иесі қарыздардың қаржылық жағдайы туралы хабардар болмауы да мүмкін. Коммерциялық банктер карыз беруші мен қарыз алушының арасындағы қаржылық делдал ретінде осы кедергілерді жояды. Банктік несие экономиканың әр түрлі секторларына беріліп, өндірістің кеңеюін қамтамасыз етеді.

Ұйымдасқан және жұмысы қалыптасқан есеп айырысу жүйесінсіз тұрақты экономика болуы мүмкін емес. Сондықтан есеп және төлем жұмыстарын жүргізуде банктердін ролі зор. Кәсіпорындар арасындағы есеп айырысудың негізгі бөлігі қолма-қол ақшасыз жүреді, Банктер делдал ретінде клиенттердің тапсырысы бойынша шотқа ақша қабылдап, ақшаның түсуін және берілуін есептейді.

Коммерциялық банктердің ерекше қызметі төлем құралдарын шығару арқылы айналымдағы ақшаны көбейту немесе артығын жою, яғни ақша массасын көбейту немесе азайту. Төлем құралдарын шығару олардың депозиттік және несиелік қызметтеріне тікелей байланысты. Депозит екі түрлі жолмен: клиенттің банкке ақша салуы арқылы немссе қарыздарға банктің несие беруі арқылы жүргізіледі. Бұл операциялар айналымдағы ақша массасының көлеміне әр түрлі әсер етеді.

Коммерциялық банктердің депозиттерді (сонымен бірге ақша массасын) ұлғайту немесе кеміту мүмкіндігін орталық банктер міндетті резервтер жүйесі арқылы несие динамикасын басқаруда кеңінен пайдаланады. Банктердің резервтерін қысқартып, қорытындысында орталық банк депозиттердің қысқару реакциясын тудырса, ал резервтерді ұлғайту депозиттердің өсуін ынталандырады. Бірақ экономикаға айналымдағы шамадан тыс ақша емес, оның үйлесімді шамасы қажет. Сондықтан коммерциялық банктер орталық банк бекіткен шама шектеуімен (міндетті резервтср шегінде) әрекет етеді./29/

Коммерциялық банктер акция және облигация түріндегі бағалы қағаздарды шығарып және орналастырып эмиссиялық-кұрылтайшылық қызмет атқарады. Банктердің жинақтарды өндірістік мақсатқа жұмсайтын мүмкіндігі бар. Сөйтіп бағалы қағаздар нарығы несие жүйесін толықтырып, әрі онымен тығыз байланыста жұмыс істейді. Ұзак мерзімді инвестиция тарту мақсатында кәсіпорындар акция және облигациялар шығарады. Бұл жағдайда кәсіпорындардың тапсырысы бойынша банктер бағалы қағаздардың көлемін, шығару жағдайы мен эмиссия мерзімін анықтауды, олардың типін таңдауды, сондай-ақ оларды орналастыру және екінші рет айналысқа түсіру міндетін өзіне алады. Шығарылған бағалы қағаздарды сатып алуға кепілдік береді. Ол үшін бағалы қағаздарды өз есебінен сатып алуды-сатуды ұйымдастырады немесе сатып алушыларға қарыз береді.

Сол сияқты банктер мемлекеттік облигацияларды белсенді түрде сатып алады және оларға жазылу операцияларын жүргізеді. Мемлекеттік облигацияларды қайта сатуда делдал ретінде екінші нарық ұйымдастырады. Бұл нарықтағы операцияларды сату курсы мен сатып алу курсының айырмасынан түсетін аса көп пайданы өзінс алып, оларды аса ірі банктер тобы монополды түрде жүргізеді.

Коммерциялық банктер бір жағынан, шаруашылық субъектілердің уақытша бос ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл қаражаттар ессбінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әр түрлі қажеттерін қанағаттандыратын арнайы мекеме. Коммерциялык банктің пассивтік операциялық негізінде оның қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинақталады.

«Банк ресурстары» термині «несиелік ресурсына» қарағанда кең ұғымды білдіреді. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады.

Жоспарлы экономиканы әкімшіл және әміршіл басқару жүйесі жағдайында банк ісінің ұйымдастырылуында мемлекеттік монополия көрінісі байқалды. Барлық кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелер заңды түрде мемлекеттік банк мекемелерінде өздерінің ресурстарын міндетті түрде сақтауға тиіс болды. Банкке кәсіпорындар мен мекемелердің ресурстары іс жүзінде ақысыз тартылды. Тек кооперативтік кәсіпорындарға ғана жартылай мөлшерде төленді. Осындай жағдайларда жалпы мемлекеттік қарыз қоры деген экономикалық түсінік қалыптасты. Жалпы мемлекеттік қарыз қор халық шаруашылығын несиелеу үшін банк жүйесі арқылы мемлекеттің ықпалымен жинақталған қаражаттар жиынтығын білдіреді. Демек, олар банк ресуртары болып саналады. Несиелік қорды орталықтан бөлу сипаты банк ресурстарының құрылымдарына тікелей әсер етті. Сол кезеңдер де банк ресурстары меншікті және тартылған қаражаттарға бөлінген. Мұндағы меншікті қаражаттарға:

— жарғылық,

— резервтік,

— негізгі құралдар,

— мортизациялық,

— банк ісін дамыту қорлар,

ал тартылған қаражаттарға:

— мемлекеттік бюджет қаражаты,

— кәсіпорындардың, ұйымдардың есеп айырысу және ағымдық шоттардағы қаражаттары

— халықтың ақшалай жинақтары жатты.

Осындай жағдайларда банк ресурстары нарығы қалыптасып, мемлекеттің қарыз қоры осы нарықтың бір бөлігін құрады.

Бүгінгі таңдағы банк ресурстары нарығының құрылуында көптеген ерекшеліктер бар деуге болады. Коммерциялық банктердің қызметінің тұрақтылығы үшін, ең, бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал оның қамтамасыз етілуі, банктік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арасындағы көлемі және мерзімі бойынша тепе-теңдіктің сақталуын талап етеді.

Банк ресурстары нарығының пайда болуымен қатар бағалы қағаздар нарығы қалыптасады. Сөйтіп банктер жаңа қызмет түрлері ретіңде бағалы қағаздармен, факторинг, лизинг және басқа операциялармен тікелей жұмыс жасай бастады. Бұл, яғни банктің ресурстың құрамына тек қана ақшалай қаражаттар емес, сол сияқты тауарлы-материалдық құндылықтар және бағалы қағаздар кіреді дегенді білдіреді. Ұлттық (орталық) банкіміз «банктердің банкі» болып табылатындықтан, коммерциялық банктердің ресурстарының бір бөлігі сол банктен алған ресурстардан да құралады.

Демек, коммерциялық банктер ерекше бір кәсіпорын ретінде делдалдық қызметке байланысты, банктік ресурстар нарығында ақшалай ресурстарды сатып ала отырып, оны қажет ететін кәсіпорынға, ұйымға және халыққа сатып отырады./30/

Банк ресурстары — бұл банктің пассивтік операциялары негізінде қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.

Нарықтық қатынастарға өту барысында банктік ресурстарының құрылымында біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар қатарына, біріншіден, коммерциялық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты қосымша қорлары кіреді. Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық банктен және басқа да несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің, корреспонденттік шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары, облигацияларды сатудан түскен қаражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін алынған тауарлы-материалды құндылықтар жатады.

Коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымы олардың мамандануына, әмбебаптығы мен қызметінің ерекшеліктеріне қарай ерекшеленеді.

Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады:

Банктің меншікті капиталы.
Банктің заемдық және тартылған қаражаттары.

Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандыңтан барлық қаражаттарға деген қажеттілігінің 10%-ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған қаражаттардың үлесіне тиеді.

Коммерциялық банктердің меншікті капиталының рөлі мен шамасы, басқа қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда өзіндік ерекшеліктерге ие.

Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал-жабдық, жалақыға жұмсалатын және т.б. шығындар жабылады. Себебі, меншікті капиталсыз банктің қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капитал есебінен банкте қажетті резервтер құрылды. Сонымен қатар, банктің меншікті капиталы ұзақ мерзімді активтерге жұмсалымдардың басты көзі.

Меншікті және тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық банкте ашылатын корреспонденттік шотта көрсетіледі. Бұл активтік шот, сондықтан да дебеті бойынша ресурстар, ал кредиті бойынша несиелік жұмсалымдар беріледі. Демек, дебеттік қалдықтың шамасы банктің бос резервінің мөлшерін көрсетеді. Банктің бос резервінің мөлшері активтік операцияларға жұмсалмаған оның ресурстарының шамасын білдіреді. Осы бос резервтер сомасы қаншалықты жоғары болса, банктің тұрақтылығы соғүрлым жоғары, бірақ пайдасы төмен болады. Керісінше, егер бос жатқан қаражаттарының шамасы аз болса, онда тұрақтылығы төмен, пайдасы жоғары келеді. Сондықтан да, әрбір коммерциялық банк өзінің корреспонденттік шоттағы қалдығын үнемі ықшамдауға ұмтылады.

Банктің меншікті капиталы — банктін қаржылық тұрақтылығын, коммерциялық және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған банктің әр түрлі қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты және өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасы.

Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер ететін әр түрлі факторларға, атап айтсақ, активтер сапасына, меншікті пайданың пайдаланылуына, капиталдың бағасын нығайту мақсатына және банк саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.

Сонымен, қазіргі коммерциялың банктердің, меншікті капиталы мынадай баптар құрайды:

— жарғылық капитал;

— резервтік капитал;

— қосымша капиталдар;

— банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылған қорлар (резервтер);

— бөлінбеген банк пайдасы.

Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктің пруденциялық нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.

Қазақстанда екінші деңгейлі банктер мынадай екі ұйымдық формаларда құрыла алады:

— акционерлік банк формасында;

— пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасында.

Пай қосу арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы құрылтайшылық құжатта мөлшері анықталған пайшыларының жарнасынан құралып, олар қосқан жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық капиталын ұлғайту, тек қана пай қосушылардың қосымша қосқан жарналары және пай қосушылардың санының өсуі есебінен жүзеге асырылады. Алайда, акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын ұлғайту үшін қосымша акцияларын эмиссиялайды, сол сияқты бұрынғы шығарылған акцияларының бағасын өсіреді.

Меншікті капиталдың құрамдас бөлігі — акционерлік капитал. Бағалы қағаз (акция) шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияны ұстаушылар — акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлік банктің акциясы — банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын, дивиденд алуға және банкті басқару ісіне араласуға құқық беретін бағалы қағаз.

Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әр түрлі келеді. Акционерлік капитал мынадай түрлерге бөлінеді:

а) меншікті акционерлік капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, үнемделген капитал және бөлінбеген пайдадан тұрады;

ә) банктік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды жабуға, дивидендтер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын жабуға арналады;

б) банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдері, облигациялары).

Ашық типтегі банктің акциясы қолдан-қолға басқа да акционерлердің келісімінсіз өтеді. Жабық типтегі банктің акциясы қатаң түрде белгіленген тізім бойынша немесе құрылтайшылардың арасында бөлінеді.

Банктің жай акциясын иеленушілер, банктің таза табысынан дивиденд алып отыруға, оның жойылуы барысында тиісті мүлкіне ие болуға және акционерлердің жиналысына қатысып дауыс беруге құқылы.

Банктің артықшылығы бар акцияларын иеленушілер тұрақты пайыз түрінде табыс алып отыруға, бірінші кезекте банктің жаңа акцияларын сатып алуға және оның жойылуы барысында бірінші болып өзіне тиісті мүлкін алуға құқылы.

Сонымен қатар, банктер қаражат тарту мақсатында облигацияларды шығарады.

Жалпы, банктің акционерлік капиталының құралуы мынадай кезеңдерден тұрады:

бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны сараптамадан өткізу;
бағалы қағаздарды эмиссиялауды тіркеу;
банк-эмитенттің бағалы қағаздарын тіркеу;
шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың нәтижелерін тіркеу.

Акционерлік банктер акциялары мынадай жағдайларда шығарылады:

— банкті акционерлік формада құру;

— банктің жарғылық қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығару.

Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор жатады. Резервтік қор — банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын жабу мақсатында құрылған қаражат қоры.

Қосымша капиталдар — негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылған аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу нәтижесінде құрылатын қаражаттар.

Арнайы қорлар — негізгі қорларды қайта бағалау негізінде, валюталық қаражаттарды қайта бағалау қоры, яғни ұлттық валюта мен шетел валюталары арасындағы айырма нәтижесінде құрылады. Валюталық қаражаттарды қайта бағалау қоры шетел валютасында жарғылық капиталды қалыптастыру барысында маңызды.

Келесі қорға жекелеген банктік операциялар бойынша тәуекелді төмендету мақсатында құрылатын арнайы резервтер жатады. Мұндай резервтерге: несиелік тәуекелді жабуға және бағалы қағаздардың құнсыздануына байланысты құрылған резервтер жатады.

Бөлінбеген пайда — акциялар бойынша дивидендті төлегеннен кейін және резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігін білдіреді.

Банктің меншікті капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады:/17/

— банк пайдасы;

— акциялар шығару;

— құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;

— облигациялар шығару жатады.

Банктік капитал банктің дербестігін қамтамасыз ете отырып, оның қаржылық тұрақтылығына кепіл болады және банктің басынан кешетін әр алуан тәуекелдердің зардаптарын ретке келтіретін басты көз болып табылады. Осы мақсатта банктің меншікті капиталы мынадай қызметтер атқарады:

— қорғаныс қызметі;

— шұғыл қызмет;

— реттегіштік қызметі;

— айналым қызметі;

— резервтік к,ызметі.

Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі оның капиталының шамасының банктің төлем қабілетіне және тұрақтылығына тікелей байланыстылығын сипаттайды. Банктің меншікті капиталы қаншалықты жоғары болса, соғұрлым банк өтімді болып саналады. Банк банкротқа ұшырай қалған жағдайда, оның акционерлерінен басқа ешкім зиян шекпейді.

Банк капиталының қорғаныс қызметі — банктің салым иелеріне жәрдем ақы төлеу мүмкіндігін ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда зияндарды жабуға қызмет етуін сипаттайды. Сондықтан да, оның азаюы банктің банкротқа ұшырауына жол береді. Қорғаныс қызметі — меншікті капиталдың ең басты қызметін білдіреді.

Банк капиталының шұғыл қызметі қорғаныс қызметіне қарағанда екінші дәрежелік маңызға ие болып табылады. Оперативтік қызметі жер, ғимарат, құрал-жабдықтар алуға қажетті меншікті қаражаттарды жұмылдыруды, сондай-ақ көзге көрінбейтін зияндар жағдайына байланысты резервтер құруды сипаттайды. Бұл қаржы ресурстар көздері әсіресе, банктік кызметтің басталуы үшін маңызды. Кейіннен бұл қаражаттардың бір бөлігі ұзақ мерзімді активтерге және әр түрлі резервтерді құрауға жұмсалынады.

Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамасыз етуден басқа банктердің меншікті капиталы реттегіш қызметті атқарады. Бұл қызмет қоғамның мүдделерімен, сол сияқты банк операцияларына бақылауды жасауға мүмкіндік жасайтын заңдар және ережелерге тікелей байланысты. Банк капиталының керсеткіштерінің көмегімен мемлекеттік ұйымдар банктер қызметтеріне баға беріп, оны бақылауды жүзеге асырады.

Банктің меншікті капиталына қатысты ережелер, оның ең төменгі мөлшеріне қойылатын талаптарды, активтерге байланысты шектелуін және басқа банктен активтер сатып алу шартын қамтиды. Қазақстан Ұлттың банкі бекіткен пруденциялың нормативтерде банктің меншікті капитал көлемі беріледі. Сонымен қатар, реттегіштік қызметке несиелік және инвестициялық операцияларға байланысты шектеу мақсатында капиталды пайдаланады.

Айналым қызметі. Кез келген банк капиталы банкроттыққа қарсы, не болмаса зияндардың орнын жабу үшін құрылмайды. Олардың басты мақсаты коммерциялық қызмет көрсету болып табылады. Мұндай қызметтер тәуекелмен байланысты болатындықтан, банк капиталының мұндағы қызметі тәуекел дәрежесін есепке алатын активтік айналымды авансылаумен сипатталады. Сондықтан да, бұл қызметті меншікті капиталдың айналым қызметі деп атайды. Бұл қызметті атқара отырып, өзінің айналым капиталын кассалық ақшалар, несиелік, факторингтік және лизингтік операцияларға, бағалы қағаздар сатып алуға, басқа да ғимарат, құрылғыларға және басқа да негізгі қорларға жұмсай отырып, банктер өз несие берушілерін зияндардан қорғайды.

Резервтік қызметі. Тәуекелдер тек активтік операцияларға ғана емес, сондай-ақ пассивтік операцияларға да тиісті болып келеді. Пассивтік операциялардан туындайтын тәуекелдерді болғызбау үшін банктер тартылатын қаражаттар есебінен міндетті резервтер ретінде Орталық банкте резервтерін құрайды.

Банктердің ресурстарының тапшылығына байланысты міндетті түрде құрайтың резервтер сияұты, активтік операциялардан болатын тәуекелдердің орнын толтыру үшін арнайы резерв құруға мәжбүр болады. Мұндай зияндар банк капиталының айналым қызметіне жатпайтындықтан, оларды басқа қызметі — резервтік қызмет арқылы ғана қолдап отырады.

Банктің капиталының резервтік қызметі тәуекел активтердің болуына байланыссыз, банк капиталының тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді.

1.2 Мектеп оқушыларына «коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарының құрылу көздерін» үйрету

Банктер өзінің активті операцияларын жүргізу үшін пассивті операцияларды өткізу нәтижесінде пайда болатын тартылған қаржыларды қолданады.

Коммерциялық банктің пассивті операциялары келесі нысанда жүзеге асырылуы мүмкін:

банк қорын қалыптастыру және ұлғайту үшін банктердің пайдасы есебінен аударулар;
басқа заңды тұлғалардан алынған несиелер (зайымдар);
салымдық (депозиттік) операциялар.

Салымдық операциялар — бұл заңды және жеке тұлғалардың тартылған қаржылары бойынша белгілі бір мерзімге немесе талап ету салымы бойынша банктердің операциялары.

Салымдық операцияларды жүргізу кезінде кез келген банк өздері дайындаған депозиттік саясатты ұстанады және олар өз кезегінде келесі ережелерге негізделеді:

— салымдық операциялар банктің пайда табуына немесе болашақта пайда табуға мүмкіндік жасауға негізделіп ұсынылады;

— депозиттік операцияларды ұйымдастыру үдерісінде салымдық операциялар субъектісінің әр түрлілігіне және салымдардың әр түрлі нысандарының үйлесімділігіне ұмтылыс болады;

— салымдық операцияларды жүзеге асыру барысында осы және салымдық мен несиелік салымдардың мерзімдері мен сомалары бойынша несие ұсыну операциялары арасындағы өзара байланыс пен өзара келісімділіктің болуын қамтамасыз ету қажет;

— салымдық операцияларды ұйымдастыру үдерісінде банк балансының өтімділігін жоғары деңгейде қамтамасыз ететін мерзімдік салымдарға ерекше назар аударған жөн;

— салымдық операцияларды ұйымдастыра отырып, банк салымдық шоттардағы бос қаржы резервтерінің ең аз болуына талпынуы керек;

— салымдарды тартуға әсер ететін банктік қызметтерді дамыту және қызмет көрсету сапасы мен мәдениетін жоғарылату шараларын қарастырған жөн./22/

Көптеген ұсақ және шағын банктер үшін салымдар ақша қаржыларының басты көзі болып табылады. Банктер қаржы нарығында қаржылық делдал ретінде басқа кәсіпорындар мен ұйымдардың, тұрғындардың уақытша бос ақша қаражаттарының ірі сомасын орналастырады. Банктер бұл қаржыларды тиімді пайдаланып, олардың сақталуын қамтамасыз етеді және қарыз алушыларға табысты негізде ұсынады. Көптеген жеке тұлғалар, іскер фирмалар, акционерлік компаниялар, жеке кәсіпорындар, коммерциялық емес ұйымдар, үкімет мекемелері, мемлекеттік кәсіпорындар, жергілікті органдар өз қаржыларын коммерциялық банктерге салады.

Банктік тәжірибеде барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне байланысты үлкен екі топқа бөледі:

— депозитік қаражаттар;

— депозиттік емес тартылған қаражаттар.

Сызба 1.Коммерциялық банктің тартылған ресурстары

Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды. Депозиттер, банк үшін бірден-бір арзан ресурс көзі болып табылады.

Депозит — бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары.

Депозиттік емес тартылған қаражаттар — бұл банктің алған қарыздары түрінде немесе өздерінің меншікті бағалы қағаздарын сату жолымен таратылатын қаражаттары.

Депозиттік емес банктік ресурс көздері мен депозиттер өзара ажыратылады. Біріншіден, олар персоналдық емес, яғни банктің нақты клиенттің атынан тартылмайды; екіншіден, мұндай қаражаттарды тарту инициативасы банктің өзінен туындайды.

Депозиттік емес тартылған ресурстармен көбіне ірі коммерциялық банктер айналысады. Өйткені, делозиттік емес қаражаттар ірі сомада сатып алынатындықтан да, оларды көтерме сауда операциялар сипатына жатқызуға болады.

Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғары бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.

Тартылған қаражатарды тиімді басқару банктің депозиттік саясатының жасалуын көздейді.

Коммерциялық банктің депозиттік саясаты салым иелерінің ақшалай қаржаттарын депозитке тарту және тартылған қаражаттарды тиімді басқарумен байланысты банктік саясатты білдіреді.

Депозиттік саясат банктің қаражаттарды тартумен байланысты стратегиясы мен тактикасын қамтиды.

Депозиттік саясат — банктік саясаттың құрамдас бөлігі ретінде банктің депозиттік операцияларын дұрыс ұйымдастыруға бағытталған шаралардың жиынтығын білдіреді.

Кең мағынасында депозиттік саясатты депозит қызметін көрсетуші мен салым иелері арасындағы қатынасты реттеу құралы ретінде қарастыруға болады.

Тар мағынасында, бұл кез келген коммерциялық банктің депозиттік операцияны ұйымдастыру барысындағы банктің стратегиясы мен тактикасын сипаттайды.

Коммерциялық банктердін депозиттік саясатының басты мақсаты — ҚР заңына сәйкес депозиттік операциялардың жүргізуде банктердің бар мүмкіндіктерін пайдалану және өтімділіктін қажетті деңгейіне қолдау көрсету./23/

Банктердің депозиттік саясатының міндеттері мынадай болуға тиіс:

банктің депозиттік базасын нығайтып, депозиттік нарықтағы үлесін кеңейту;
меншікті капиталға қатысты нормативтерді сақтай отырып, банктің депозиттік портфелінің көлемін ұлғайтып, оның сапасын арттыру;
банктің активі мен пассивін басқаруға байланысты шешімдерге сәйкес және өтімділік саясатына қарай банктің ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді депозиттерінің өзара шекті қатынасын қолдау;
барлық салым иелеріне қатысты өлшемді және икемді саясат стану.

Депозиттік саясаттың үғымын екі тұрғыдан қарауға болады. Кең мағынада бұл салым иелерінің және өзге де кредиторлардың ақшалай қаражаттарын тартумен, сондай-ақ қаражат көздерін анықтаумен байланысты банктің қызметін сипаттайды. Депозиттік саясат банктің стратегиясына сәйкес жасалуы тиіс. Сондықтан банк өзінің депозиттік саясатын жасау барасында өзінің әлеуетті клиенттерін, яғни жеке салымшыларды немесе салымшылар ретінде заңды тұлғаларды дұрыс таңдай білуі қажет.

Банктік ортадағы күшті бәсекелестік жағдайында банктер агрессивтік депозиттік саясат жүргізуді таңдайды. Сонымен қатар, клиенттерді тартуда банктердің тиімді пайыз саясатын қолданғаны дұрыс.

Сызба 2 Коммерциялық банктің депозиттік саясатының субьектілері және обьектілерінің құрамы.

Көрсетіліп кеткен принциптерді сақтау банкке депозиттік процесті ұйымдастырудың стратегиялық және тактикалық бағыттарын құруға мүмкіндік жасайды, сонымен қатар ол оның депозиттік саясатының тиімділігін және ықшамдығын қамтамасыз етеді./24/

Сызба 1.3 Коммерциялық банктің депозиттік саясатын қалыптастыру

принциптері

Депозиттік операцияларды жүргізуде банктер мынадай принциптерді басшылыққа алады:

депозиттік базаны қалыптастыру барысында заңдық және нормативтік талаптардың орындалуын сақтау;
депозиттік операциялар банктің пайда табуына ықпал етуге тиіс;
тартылған депозиттік ресурстар банктің өтіміділігін қамтамасыз етуге тиіс;
депозиттік ресурстардың субъектілері, түрлері және мерзімдері бойынша дифференциалдануын қадағалауы қажет.

Банктің депозиттік саясаты депозиттік операцияларға байланысты туындайтын тәуекелдерді басқаруға аса мән береді.

Депозиттік саясаттың міндеті: банк балансының өтімділігін сақтау; ең төменгі шығынды ресурстар тарту; барынша ұзақ мерзімге қажетті мөлшерде депозит тартуды қамтамасыз ету; алдағы уақыттарда банкте тұрақты ресурстардың шоғырлануын қамтамасыз ету.

Депозитік саясат туралы ереженің құрылымы мынадай баптарды қамтуға тиіс:

жалпы ереже;
депозитік саясаттың мақсаты мен міндеттері;
банктің құрылымдық бөлімшелерінің өзара әрекеті;
банк ресурсының құрылымы;
ақшалай қаражатты тарту мерзімі және депозиттік келісім шартты бекіту тәртібі;
депозиттік келісімшартты жасауға және банкте шот ашуға қажетті құжаттардың тізімі;
депозиттік және жинақ сертификаттарын сатумен байланысты операцияларды рәсімдеу тәртібі және оған қажетті құжаттар;
банктік және банктік емес ұйымдардың қаражаттарын тарту және рәсімдеу тәртібі;
ҚР Ұлттық банкінің белгілеген міндетті резерв нормалары негізінде резервтік шотқа қаражат аудару тәртібі.
құжаттарды сақтау тәртібі.

Клиенттердің құрамына және банк кызметінің бағытына байланысты депозиттік саясаттың өзге де бөлімдері болуы мүмкін.

Депозиттік саясаттың қалыптасуы мен іске асырылуына ықпал ететін факторларды екі тұрғыдан бөліп қарауға болады. Бірінші, клиенттің тұрғысынан: жинақтау шартына байланысты анықталатын экономикалық қатынастар субъектілерінің мүдделерінің әр түрлілігі, жағрафиялық жағдайы, ұлттық дәстүрлер, әлеуметтік топтың ерекшеліктері, соның ішінде жасы, олардың рухани, саяси, әлеуметтік мүдделері, отбасы жағдайы, білім деңгейі, мамандығы, табысының деңгейі, зейнстақымен қамсыздануы, салымдарды сақтандыру жүйесінің дамуы және т.б. жатады. Ал банктің тұрғысынан алсақ ондай факторларға мыналар жатады: бәсекелестік денгейі, банктік қызмет түрлерінің даму қарқыны, «бәрі клиенттер үшін» деген саясат, банктік қызметтердің сапасы, тәуекелдің диверсификациялану, банк қызметкерлерінің біліктілік деңгейі, қаржатты тарту технологиясының жағдайы, банктік операциялардың қазіргі техникалармен қамтамасыз етілуі және т.б.

Дипломдық жұмысымның теориялық бөлімінің маңызды сұрағының бірі болып, заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос қаражаттарын банкке шоғырландырудың мүмкін болатын шегі, яғни коммерциялық банктің депозиттік саясатының шекарасы туралы сұрақ болып табылады Сонымен қатар осы шекаралардың жіктелуі келесі белгілері бойынша беріледі:

— Депозит нарығындағы ұсыныс пен сұранысқа байланысты (экономикалық шекарасы);

— ҚР ҰБ-нің нормативтерінің және банк лимитінің ықпал етуі бойынша (әкімшілік шекарасы);

— Депозиттік субьектілердің қатынастарына байланысты (ішкі және сыртқы шекара);

— Депозиттік қатынастардың мерзіміне байланысты (уақытша шекара);

— Географиялық принциптерге байланысты (территориялық шекара);

— Тартылған қаражаттардың құрылымы және көлеміне байланысты (сандық және сапалық шекаралары).

Сызба 4.Коммерциялық банктің депозиттік саясатының шекарасы

Банктің депозиттік саясатын жалпы банктік саясаттың бір элементі ретінде қарастыра отырып, депозиттік саясаттың негізгі мақсаты неғұрлым төмен бағамен ақша ресурстарының соғұрлым жоғары көлемін тарту болып табылатындығын негізге алу керек.

Депозиттік нарықтың қазіргі жағдайына жасалған талдаудан салым иелері үшін мыналардың маңыздылығын айта кету қажет:/25/

Біріншісі — бұл банктін сенімділігі.

Екіншісі — бұл депозиттер бойынша белгіленетін пайыз мөлшерлемелерінің деңгейі. Бұл жерде қаншалықты банк тұрақты болса, соғұрлым олардың депозиттер бойынша пайызы төмен. Ал кейбір танымал емес банктеріміз керісінше барынша жоғары пайыз мөлшерлемесін белгілеп, депозиттік нарықтан клиенттерді тартуға тырысады.

Үшінші — банктің құрылымдық бөлімшелерінің көп болуы және қызмет көрсету сапасы. Әрине неғұрлым филиалы көп болса соғұрлым депозиттік нарықтағы клиенттерді көбірек тартуға мүмкіндік туады. Ол үшін қызмет көрсету сапасы жоғары болуы тиіс.

Депозиттік нарыққа жасалған талдау депозиттік саясаттың ортақ ықшамдылық критерийлерінің болуын талап етеді. Қазақстандық банктердің депозиттік саясатының ортақ ықшамдылық критерийлеріне мыналарды жатқызуға болады:

банктің тұрақтылығын, сенімділігін және қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында депозиттік, несиелік және өзге операциялар арасында өзара байланыстың болуы;
тәуекелді төмендету мақсатында банктің депозиттік ресурстарын диверсификациялау;
клиенттердің тобына қарай депозиттік қызмет көрсету (байларға, кедейлерге, халықтың жалпы бөлігіне арналған банк өнімдерін сату);
банктің өнімдері мен көрсетілетін қызметтері бәсекелес банктердікінен ерекшеленіп тұруға тиіс (сапасына, бағасына және т.б. қарай).

Міне осындай талаптар ескерілген жағдайда отандық банктеріміз депозиттік саясатты іске асыру тиімділігі артады және ықшамды депозиттік портфельді басқаруға қол жеткізе алады

Жалпы банктердегі депозиттік саясатты жүзеге асыру мынадай принциптерге негізделеді:

Салымдарды кепілдендіру.

Қазақстандық жеке тұлғалардың салымдарды сақтандыру қорына мүше болу арқылы банктер салымдардың сақталуы мен қайтарылуына кепіл беруге тиіс.

Міндеттемені орындау.

Банктік салым туралы келісімшартқа сай және клиенттердің алғашқы талабы бойынша клиенттер алдындағы міндеттемелерді толық және уақтылы орындау.

Ашықтылық.

Банктің қаржылық жағдайы туралы клиенттердің барлығына ақпараттың ашық немесе қол жетімді болуы (заңмен тыйым салынбағаннан басқалары).

Бәскелестік.

Банк өзінің депозиттік өнімдерінің депозиттік нарықтағы бәсекелестік қабілетін арттыру үшін мынадай шешімдер қабылдау қажет:

— бұрын шығарған және жаңадан шығаратын депозиттік өнімдерінің сапасын арттыру мақсатында банк үнемі ішкі және сыртқы депозиттік нарықтарға маркетингтік зерттеулер жүргізу қажет және депозиттер бойынша жәй, күрделі және прогрессивтік сыйақы есептеу әдістерін пайдалану;

— депозиттер бойынша ұтыс жариялау, салым иелеріне сыйлық беру, бонус жүйесі сияқты маркетингтік ынталандыру әдістерін қолдану қажет;

клиенттерге өте жоғары мәдени және сапалы қызмет көрсету.
Құпиялылық.

Клиенттермен қарым-қатынас орнату барысында алынған кез келген ақпаратты, соның ішінде: клиенттердің мәліметтері, олардың қызметі, қаржылық мүдделері қатаң құпия болуға тиіс.

Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының нарықтың секторлары бойынша өзіндік ерекшелігі болуға тиіс.

Жеке тұлғалар салымдары бойынша.

Банктердің тұрақты ресурсын құрайтын жеке тұлғалардың, соның ішінде жеке кәсіпкерлердің салымдарын тарту арқылы депозиттік базаны нығайту.

Табысы жоғары клиенттер сегментіне байланысты тұрақты клиенттерді тарту:

VIP санатындағы ірі клиенттерді тарту;
Орташа табысты клиенттерді тарту.

Заңды тұлғалар депозиттері бойынша.

Корпорация мен ұйымдардың ұзақ мерзімді салымдарын банкке тарту арқылы банктегі олардың шоттарының қатарын өсіру және банктің ол депозиттік нарықтағы ұстанымын одан ары нығайту.

Банкаралық депозиттер нарығы бойынша.

Банктер банкаралық депозиттер нарығын өздерінің қысқа мерзімді өтімділігін реттеу құралы ретінде тиімді пайдалануы қажет./26/

1.3 Мектеп оқушыларына «сырттан тартылған депозиттік және депозиттік емес операцияларды ұйымдастырун» үйрету

Депозиттік операциялар активті және пассивті болып белінеді. Активті депозиттік операциялар — банктің уакытша бос ақша қаражаттарын басқа корреспондент–банктердегі шоттарда орналастыруымен байланысты операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы активтердің өте аз бөлігін алады.

Пассивті депозиттік операциялар – бұл клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты операциялар. Бұл операциялар көмегімен тартылған депозиттер пассив жағының көп бөлігін алады және банктік ресурстарын қалыптастырудың негізгі көзі.

Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.

Экономикалық мазмұнына қарай депозиттерді мынадай топтарға бөледі:

талап етуіне дейінгі депозиттер;
мерзімді депозиттер;
жинақ салымдары;
бағалы қағаздар.

Сондай-ақ, оларды төмендегідей белгілеріне байланысты жіктеуге болады:

мерзімдеріне қарай;
салым иелерінің категорияларына қарай;
қаражаттарды салу және қайтарып алу шартына қарай;
пайыз төлеу тәсіліне қарай;
банктің активтік операциялары бойынша жеңілдіктер алуына қарай;
басқа.

Салым иелерінің категорияларына байланысты депозиттік шоттар мынадай түрлерге бөлінеді:

жеке тұлғалардың шоттарына;
кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардың шоттарына;
жергілікті билік ұйымдарының шоттарына;
қаржылык мекемелердің шоттарына;
шетелдік азаматтарының шоттарына.

Талап етілетін депозиттер — бұл салыми иелерінің бастапқы талап етуіне байланысты әр түрлі төлем құжаттар арқылы қолма-қол ақшаларын алатын әр түрлі шоттардағы қаражаттар.

Отандық банктік тәжірибеде талап етуіне дейінгі депозиттерге мыналар жатады:

мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай-ақ әр түрлі шағын коммерииялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын қаражаттары;
әр түрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
есеп айырысудағы қаражаттар;
жергілікті бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы қаражаттар;
басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.

Талап етуге дейінгі депозиттік шоттардың артықшшығы олардың иелері үшін жоғарғы өтімділігіне байланысты сипатталады. Талап етуге дейінгі депозиттік шоттарға қаражаттар, шаруашылық және басқа да операциялардың жүзеге асырылуы барысында түседі және пайдаланылады.

Ал, кемшілігі – бүл шот бойынша пайыз мүлде төленбейді немесе біршама төменгі мөлшерде төленеді. Міне осыдан келіп талап етуге дейінгі шоттардың төмендегідей өзіндік ерекшеліктері қалыптасады:

ақша салу және оны алу кез келген уақытта ешқандай да шектеусіз жүзеге асырылады;
шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде немесе коммиссиондық ақы алып отырады;
банктер талап етуге дейінгі шоттарда ақшалай қаражаттарды сақтағаны үшін өте теменгі деңгейде пайыз төлейді, кейде төлемеуі де мүмкін;
талап етуге дейінгі депозиттер бойынша, коммерциялық банк Орталық банкте сақталатын міндетті резервтерге жоғарғы мөлшерде аударымдар жасайды.

Қазақстандық көптеген коммерциялық банктерде талап етілетін депозиттердің үлесі тартылған қаражаттар құрылымында өте жоғары болып келеді. Бұл өте арзан ресурс болғанымен банктерде оларды ұзақ мерзімге орналастыруға байланысты қиындықтар туындайды. Халықаралық банктік тәжірибеде оларды ұзақ мерзімді активтерге айналдыруда депозиттік базаны сандық талдау әдісі қолданылады. Мұнда депозиттік базаны сипаттайтын көрсеткіштер есептелінеді:/24/

Талданатын мерзім ішінде ресурстық базаның өсімін көрсететін қаражаттардың (талап етілетін депозиттердің) шоғырлану деңгейі. Оны пайыздық қатынаста мынадай формуламен есептейді:

Ш_д = (Қ_с — Қ_б) / Т (1)

мұндағы,

Ш_д– қаражаттың шоғырлану деңгейі;

Қ_с– мерзімнің соңындағы қаражат қалдығы;

Қ_б– мерзімнің басындағы қаражат қалдығы;

Т – мерзім ішіндегі қаражат түсімдері.

Орташа сақталу мерзімі. Талап етілетін депозиттерде сақталатын қаражаттардың орта күнінің санын көрсететін көрсеткіш, сол арқылы тартылған қаражаттарды мерзімді активтерге айналдыру мерзімін мынадай формуламен анықтауға болады:

М = Қ_о — К / А (2)

мұндағы,

М – орташа сақталу мерзімі;

Қ_о– мерзім ішіндегі орташа қаражат қалдығы;

К – қарастырылатын мерзім ішіндегі күндер саны.

А – мерзім ішіндегі алынатын немесе аударылатын қаражаттар сомасы.

Талап етілетін депозиттердің азаймайтын (тұрақты) қалдығы немесе олардың табысты активтерге орналастыруға болатын қаражаттарының бір бөлігі:

А_қ = Қ_о / Т (3)

мұндағы,

А_қ – азаймайтын қаражат қалдығы;

Қ_о – мерзімі ішіндегі орташа қаражат қалдығы;

Т – мерзім ішіндегі қаражат түсімдері.

Мерзімді депозит – бұл банктерде белгілі бір мерзімге және пайыз төлеу шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттары.

Бұл депозит түрі алдын ала хабарлаудаи кейін немесе мерзім бойынша алынуы мүмкін. Мерзімді депозиттер чектің көмегімен пайдаланылымайды, бірақ қолма-қол ақша түрінде еркін аударылады немесе ағымдағы шотқа аударылады. Егер мерзімге дейін бұл салымды алатын болса, онда шот иесі айып-пұл төлеуге міндетті.

Бұл салымның ерекшелігі — талап еткенге дейінгі депозитке қарағанда, оларға міндетті резервтердің төменгі мелшері белгіленеді.

Депозиттің бұл түрін алдын ала хабарлау негізінде немесе уакыты жеткен кезде салым иесі ала алады. Мерзімді депозиттерді чектер арқылы алуға болмайды. Мерзімді депозиттерді басқа шоттарға аударуға болады.

Мерзімді депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:

меншікті-мерзімді депозиттер;
алдын ала алуы ескертілетін мерзімді депозиттер.

Меншікті-мерзімді депозиттер сақталу мерзіміне қарай жіктеледі:

30 күнге дейінгі;
30-90 күнге дейінгі;
90-180 күнге дейінгі;
180 күннен 360 күнге дейінгі;
360 күннен жоғары.

Мерзімді депозиттер бойынша, салым иесінен алдын ала хабарлау депозиті бойынша міндетті түрде өтінішін талап етеді. Өтініш беру уақыты алдын ала келісіледі және депозит бойынша, соған сәйкес пайыз белгеленеді. Әдетте, алдын ала алуын хабарлау мерзімі жеті күннен жоғары болып келеді. Мерзімді депозиттердің мынадай ерекшеліктері болады:

есеп айырысу үшін пайдаланылмайды, әрі мұндай шоттарға ешқандай да есеп айырысу құжаттары толтырылмайды;
шоттағы қаражат баяу айналады;
тұрақты пайыз төленеді;
пайыз мөлшерінің ең жоғарғы деңгейі Ұлттық банкі тарапынан реттеліп отырады;
ақшаны алуы туралы салым иесінің алдын ала хабардар етуі талап етіледі;
бұл шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер белгіленеді.

Тағы бір кеңінен таралған депозиттердін түрі — жинақ салымдары. Олардың белгіленген мерзімі жоқ, қаражатты алуда ескертуін талап етпейді, салымның жоғары шегі шектелген, ақшаны салу және алу кезінде жинақ кітапшасын көрсетуі қажет.

Банктер үшін мұндай шоттар қосымша жұмыстарды талап етеді: операцияны рәсімдеу қиынырақ, кітапшаны жоғалту және ұрлатып алу жағдайына сай екі жақты тіркеу енгізу қажет және т.б. Компьютердің көмегімен жасалған жеке бет шоты туралы көшірмесі негізінде жинақ салымдарымен басқа салымдарды ауыстыруға мүмкіншілік бар.

Мерзімді депозиттер және жинақ салымдары депозит ресурстардың біршама тұрақты бөлігін білдіреді.

Жинақ салымдарының тұрақты мерзімі болмайды. Бұл салымдардын түрі бойынша, мерзімді депозиттерге қарағанда төменгі мөлшерде пайыз төленеді. Жинак салымдары жинақ кітапшалары негізінде толтырылады.

Жинақ салымдарының төмендегідей ерекшелігі болады:

ақшалай қаражаттар сақтауда тұрақты мерзімі болмайды;
шоттағы қаражатты алдын ала алу барысында ешқандай да ескерту талап етілмейді;
ақшаны шотқа саларда немесе шоттан аларда міндетті түрде ақшалай қаражаттар қозғалысы көрсетілетін жинақ кітапшасының болуы талап етіледі.

Отандық банктік тәжірибеде жинақ шоттары тек жеке тұлғаларға ғана ашылады. Ал, шетел тәжірибесінде мұндай шоттар коммерциялық емес ұйымдарға және іскер фирмаларға ашыла береді.

Отандық банктік тәжірибеде жеке тұлғаларға ашылатын жинақ салымдары салым операцияларының мерзіміне және мазмұнына қарай төмендегідей түрлерге бөлінеді:

мерзімді жинақ салымдары;
қосымша жарна қосатын мерзімді жинақ салымдары;
ұтыс салымдары;
ақшалай-заттай ұтыс салымдары;
мақсатты және ағымдық салымдар;
алдын ала алуын хабарлайтын салымдар;
валюталық салымдар.

Мерзімді жинақ салымдарға тұрақты мерзімі белгіленетін және сол мерзім өткенше алуға мүмкін емес салымдар жатады. Мерзімді жинақ салымдарына баска жинақ салымдарға қарағанда жоғарғы мөлшерде пайыз төленеді.

Қосымша жарна қосатын салымдар — бұл шоттағы қаражатқа алдын ала келісілген уәде бойынша үздіксіз ақшалай соманы қосып отыруға болатын салымды білдіреді. Бұл шотта жинақталынған соманы белгілі бір күнде (жаңа жылдық салым, бойжеткен кезде және т.с.с) толық төленеді.

Ағымдық жинақ салымдар, негізінен, жалақы, зейнетақы, үздіксіз төлемдерді төлеу үшін жинақталатын және пайдаланылатын қаражаттарды білдіреді. Мұндай салымдар бойынша өте төменгі пайыз төленеді.

Мерзімді депозиттер мен жинак салымдарының бір түріне депозиттік және жинақ сертификаттарын жатқызуға болады.

Депозиттік және жинақ сертификаты — бұл салым иесіне белгілі мерзім өткен соң, тиісті қаражатты және оған есептелетін пайызды алуға құқық беретін және оның шотындағы ақшалай қаражатының барлығын куәландыратын банк-эмитенттің жазбаша куәлігі.

Депозиттік және жинақ сертификаттары иемденуіне қарай екі түрлі болып келеді:

атаулы сертификаттар;
мәлімдеуші сертификаттар.

Атаулы депозиттік және жинақ сертификаттары бұл салым иелерінің атына толтырылып беріледі. Ал, мәлімдеуші сертификаттарда салым иесінің аты-жөні көрсетілмейді, яғни оны кім иеленсе, сол қаражаттың иесі болып саналады.

Депозиттік және жинақ сертификаттары сатылған тауарлар және көрсетілген қызметтер үшін төлеуге болатын төлем құралы немесе есеп айырысу қызметін атқара алады. Депозиттік сертификаттар көбіне ірі сомада шығарылатындықтан да, оларды заңды тұлғалар сатып алады. Әлемдік банктік тәжірибеде депозиттік сертификаттардың мынадай екі түрі бар:

аударылатын;
аударылмайтын.

Аударылмайтын депозиттік сертификаттар салым иелерінің қолдарында болып, уақыты жеткен соң банкке ұсынылады.

Аударылатын депозиттік сертификаттар басқа бір тұлғаларға екінші нарықта сатып алу-сату арқылы өтеді.

Жинақ сертификаты жеке түлғаларға арналып шығарылады. Жинақ сертификатының мерзімі 1 жылдан 3 жылға дейінгі мерзім аралығын құрайды. Жинақ сертификаты тек жеке тұлғаларға ғана беріледі.

Мерзімді депозиттік және жинақ сертификаттары мерзімінен бұрын төлеуге ұсынылуы мүмкін. Мүндай жағдайда банк сертификатты сатып алады, бірақ төменгі мөлшер пайыз төлейді. Коммерциялық банктер үшін бұл сертификат ресурсты жинақтау тиімділігімен, яғни ірі соманын белгілі мерзімге түсуін сипаттайды.

Депозиттік нарықтың тұрақты дамуына әр түрлі факторлар, соның ішінде халық табыстарының өсуі, теңгенің АҚШ долларына қатысты нығаюы, халықтың салымдарының ұжымдық кепілдендіру жүйесінің қызмет етуі және жалпы соңғы жылдардағы экономикалық өсу ықпал етуде.

Осындай жағдайда, коммерциялық банктердің активтік операцияларын қаржылаңдырудың басты көзі ретінде пайдаланылатын тартылған қаражаттарды жинақтауда, коммерциялық банктерден депозиттік саясатты белсенді түрде жүргізе отырып, депозиттік операцияларды ұлғайту талап етіледі.

Депозиттік операцияларды ұйымдастыру барысында коммерциялық банктер баланс өтімділігін сақтай отырып, мынадай талаптарды ескеруі тиіс:

депозиттік ресурстардың қаржыландыратын активтік операциялардың мерзімдері мен сомасына сәйкес келуі;
депозиттік операциялар банк пайдасын ұлғайтуға немесе болашақта пайда алу үшін жұмыс жасауға тиіс;
депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде мерзімді депозиттер мен мерзімді салымдардың көбірек тартылуына көңіл бөлу;
салым иелерінің санын өсіру мақсатында, депозиттік олерациялар түрлерін ұлғайтып, қосымша қызмет көрсетіп, жеңілдіктер жасауға тиіс.

Банк депозиттік емес ресурстары банктің қысқа мерзімді өтімділігін қолдау мақсатында тартылады. Оларға: банк-аралық несиелер, Ұлттық банктің несиелері, банктердің меншікті бағалы қағаздарын эмиссиялау нәтижесіңде тартқан ресурстары, сондай-ақ отандық және шетелдік басқа да қаржы нарығынаң сатып алынған ресурстары жатады,

Банкаралық несие — бұл коммерциялық банктердің бір-біріне беретін несиелері. Банкаралық несие бұл басқа ресурстармен салыстырғанда өте қымбат ресурс болып табылады. Банкаралық несиенің негізін банкаралық депозиттер құрайды. Банкаралық депозиттер — бұл банктердің бір-бірінде ашқан корршотындағы қаражат қалдықтары.

Депозиттік емес қаражаттардың бір түріне Ұлттық банктің коммерциялық банктерге қысқа мерзімді етімділігін қолдап отыру мақсатында беріліп отырған мынадай несиелерін жатқызуға болады: овернайт (бір түндік) және овердрафт.

Овернайт — банктердің Ұлттық банктегі корреспонденттік шотында дебеттік қалдықтың пайда болуына байланысты бір түнге берілетін несие.

Мысалға, оны бүгін кешке алған жағдайда, ертеңіне кешке қайтаруға тура келеді. Кей жағдайда, бұл несиені алу жұмыс аптасының соңғы күні немесе жұма күнге түссе, онда несие келесі аптаның бірінші күні қайтарылуы тиіс. Овернайт заемдары бойынша ҚР Ұлттык банкі сыйақы мөлшерлемесін белгілейді.

«Овернайт» заемдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі — ҚР Ұлттық банкінің екінші деңгейдегі банктерге, олардың ҚР Ұлттық банкіндегі корреспонденттік шоттары бойынша есеп айырысуды дебеттік қалдықпен аяқтауы барысында бір түнге берілетін заемдары бойынша қолданылады.

Овердрафт — банктік жұмыс күні ішінде банктердің Ұлттық банкте ашқан корреспондентік шотында уақытша қаражат жоқтығына немесе жетіспеуіне байланысты ақшалай аударымдар мен төлемдер жасау мақсатында берілетін несие.

Овердрафт заемдары бойынша ҚР Ұлттықбанкі сыйақы мөлшерлемесін белгілейді.

Бұл аталған несиелер қысқа мерзімді. Ұлттық банк екінші деңгейлегі банктерге бүгінгі күні орта және ұзақ мерзімде несиелерді бермейді.

Бағалы қағаздарды қайта сатып алу негізінде сату келісімі (РЕПО операциясы) — қазыналық міндеттемелермен қамтамасыз етілетін қысқа мерзімді займның түрін білдіреді.

Мұндағы қарыз алушының міндеттемесі, яғни ол келісілген күні және алдын ала белгіленген бағада, өзінің сатқан бағалы қағазын қайта сатып алуды көздейді.

Банктердің мемлекеттің бағалы қағаздарымен жасайтын РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемелерін ҚР Ұлттық банкі белгілейді.

Бұл операцияларды ұйымдастырудың басты мақсаты — банктің өтімділігін жақсарту.

2 Мектепте қаржы сауаттылығы пәні бойынша мектеп оқушыларға «Нұр Банк» АҚ-ның сырттан тартылған ресурстрарының көлемін талдатуды үйрету

2.1 Мектеп оқушыларына «Нұр Банк» АҚ-ның даму тарихы және оның атқаратын қызметтері мен таныстыру

1992 жылы 24 сәуірде Атырау облыстық әкімшілігінің қолдауымен аймақ экономикасының дамуына ықпал ету мақсатымен «Нұрбанк» Акционерлік Қоммерциялық Банкі құрылды.

Банктік операцияларды жүргізу лицензиясын Банк 1992 жылы 3 тамызда алды.

1995 жылы 14 ақпанда «Нұрбанк» Ашық акционерлік қоғамы түріне өзгертіп, оның жарлық капиталын 40 млн. теңгеге дейін арттыру жөнінде шешім қабылдады.

1997 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі шет елдегі банктің корреспеонденттік шоттары арқылы халықаралық заңды ұйымдармен есеп айырысу мен азаматтардың ақшалай аударымдарын шет елдік валютамен жүзеге асыратындығын қоса есептегенде, клиенттерге кең ауқымды банктік қызметтер көрсету үшін Банкке Бас лицензия берді.

Банк осы кезден бастап Қазақстанда өзінің филиалдық желілерін тарата бастады. 2003 жылдың басында Банк он филиал және Қазақстаннның өнеркәсібі дамыған орталықтарында 11 есептесу-кассалық бөлімдерін (ЕКБ) ашты.

1998 жылы 10 ақпанда банк Қазақстан Республикасы Үкіметінің ауыл шаруашылығын бес жылға қаржыландыру және елдің ауыл шаруашылық секторына берілген Азия даму банкінің қарызын игеру бойынша жүргізген тендерін жеңіп алды.

1999 жылы «Нұрбанк» ААҚ-ы Қазақстан қаржыгерлер қауымдастығының мүшесі болды.

1999 жылы Банк Қазақстан қор биржасындағы валюта саудасына қатысушы ретінде тіркелді.

2000 жылы ақпан айында Банкке «Қазақстандық жеке тұлғалардың салымдарын (сақтандыру) кепілдендіру қоры» ЖАҚ-ының оған қатысатындығын растайтын сертификаты берілді.

2000 жылы сәуір айында банк қатысушы құқығында VISA International халықаралық төлем жүйесіне кірді.

2000 жылы желтоқсан айында Нұрбанк ААҚ-ы SWIFT қоғамының қауымдастырылған мүшесі болып, осы компанияның ғылыми телекоммуникациялық желілерінің арналары арқылы шет ел валютасын аудару мүмкіндігіне ие болды. Осы жолы «Нұрбанк» ААҚ-ы европалық және америкалық ірі банктермен қатар «Казкоммерцбанк» ААҚ-ның 41 млн. АҚШ доллар сомасындағы бірлестірілген қарызын беруге қатысты.

2000 жылы American Express Co. компаниясымен оның төлемдік карточкаларын тарату туралы маркетингілік (агенттік) келісім жасалды.

2001 жылы банк ипотеканың несие беру бағдарламасын жүзеге асыруда «Қазақстандық ипотеканың Компания» ЖАҚ-ның серіктестігі деген мәртебеге ие болды.

2000 жылы American Express Co. компаниясымен оның жол сектерін сату туралы келісім жасалды.

2002 жылы 22 қаңтарда «Нұрбанк» ААҚ-ына халықаралық контрагенттік несиелік рейтінгі және B-Srable-C деңгейінде Standard &Poor`s агенттігі депозиттік сертификаттарының рейтінгі берілді.

2002 жылы 22 сәуірде «Нұрбанк» ААҚ-ң атаулы купондық индекстелген облигациялығының 1,5 млрд. теңге (шамамен 10 млн АҚШ доллары) сомасындағы бірінші шығарылымы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінде тіркелді.

2002 жылы мамыр айында Western Union FSI (АҚШ) компаниясының ғылыми жүйесі арқылы азаматтардың ақша аударымдарын орындау туралы «Вестерн Юнион ДП Восток» ООО НКО компаниясымен агенттік келісімге қол қойылды.

2002 жылы 5 маусымда «Нұрбанк» ААҚ-ның атаулы купондық индекстелген облигациялары Қазақстан қор биржасының листингісінен өтті және «А» санатындағы құнды қағаздар қатарына еңгізілді.

2002 жыы 28 ақпанда Шетелдік банктер синдикаты «Нұрбанк» сауданы қаржыландыру мақсатында 15 млн АҚШ долары мөлшерінде қарыз берді.

2002 жылы 3 желтоқсанда «Moody`s Investors Service» рейтінгілік агенттігі «Нұрбанк» ААҚ-на Е± қаржының тұрақтылық рейтингін, сол сияқты ВАЗ шетелдік валюта түріндегі банк депозиттерінің ұзақ мерзімдік және қысқа мерзімдік рейтингілерін берді. Барлық рейтингілер болжамы — тұрақты.

2003 жылы 17 сәірде бірінші сыныптың шетелдік банктер синдикаты 2002 жылы 28 қазанда сауданы қаржыландыру сақсатында «Нұрбанк» ААҚ-ына берген қарыз мерзімін ұзартты. Қарыз саласы 18 млн. АҚШ долларына дейін арттырылды.

«Нұрбанк» ААҚ-ның қызметін талдау негізіндегі ақпарат оның есеп беруінде, сонымен қатар талдау есебінде және басқа да банктік құжаттарда болады. Банктің есеп беруі ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Сыртқы есеп беруге банк қызметінің жағдайы және нәтижесі туралы мәліметтер жатады. Ал ішкі есеп беруге банктің бухгалтерлік балансы, сонымен қатар басқа да бухгалтерлік және статистикалық есеп беру формалары жатады.

Банктің арнайы статусы банк ретінде Қазақстан Республикасының министрлігінде тіркеледі және банктік операциялар жүргізуге Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінен лицензия алады.

Банк қызметінің мақсаттары: мемлекеттің экономикасын көтеру, банк акционерлерімен таза пайданы алуды қамтамасыз ету.

Банктің акциялары Қазақстан қор биржасы бойынша «А» категориясының арнайы тізіміне қосылған.

Банк ашық акционерлік қоғам ретінде құрылған. Банк заңды тұлға болып саналады, арнайы мүліктерге өз міндеттемелері бойынша жауап береді, арнайы мүліктік және арнайы мүліктік емес құқықтар мен міндеттерді иелене алады.

Банк өзінің акционерінің міндеттемелері бойынша жауап бере алады.

Банк Қазақстан Республикасының төңірегінде Қазақстан Республикасының заңында қарастырылған тәртіп бойынша өзінің фирмаларын ашуда.

Басқарушы банктің орналасқан жері:

Атқаратын қызмет түрлері: Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің лицензиясын алғаннан кейін банк келесі операцияларды орындайды.

Заңды тұлғалардан депозит қабылдау;
Жеке тұлғалардан депозит қабылдау;
Банктік операциялардың жеке түрлерін, сонымен қатар банктің металдың шотын орындайтын банктер мен ұйымдардың корреспондеттік шотын жүргізу және ашу;
Кассалық операциялар: қабылдау, қайта есептеу, айырбастау, ауыстыру, сорттау, банкноттар мен монеттерді сақтау және буын-түю.
Аударымдық операциялар: ақша аудару бойынша заңды және жеке тұлғалардың тапсырмасын орындау;
Есептік операциялар: вексельді есептеу және жеке және және заңды тлғалардың т.б. қарыздардың міндеттемелерін есептеу;
Ссудалық операциялар несиелерді ақша түрінде есептеу;
Заңды және жеке тұлғалардың, сонымен қатар банк – корреспонденттерінің банктік шоты, жеке бұйрығы бойынша есеп айырысуларды орындау;
Клирингілік операциялар: төлемдерді жинақтау, өлшеу, сорттау және анықтау, сонымен қатар өзара есеп айырысуларды жүргізу және клирингілік қатысушылардың таза позициясын анықтау;
Спросттық операциялар: сенім арттырушылардың бұйрығы бойынша ақшаларды басқару;
Сейфтік операциялар: бағалы қағаздарды, құжаттар мен клиенттердің құндылықтарын, сейфтік ящиктерді, шкафтарды және ғимараттарды сақтау бойынша қызметтер;
Ломбардтық операциялар: қозғалатын мүліктер мен бағалы қағаздарды кепілдікке қою бойынша қысқа мерзімді несиелерді ұсыну;
Төлем карточкаларын шығару;
Банкноттардың монеттердің және құндылықтардың инкассациясы;
Шетел валютасымен айырбас операциясын ұйымдастыру;
Инкассоға төлем құжаттарын қабылдау (вексельден бөлек);
Чек кітапшаларын шығару;
Бағалы қағаздар парағындағы қызмет.

«Нұрбанк» ААҚ-да 2 деңгейлі басқару жүйесі бар:

1-деңгей-орталық аппарат

2-деңгей-филиалдары

Банктің орталық аппарат қызметінің негізгі мақсаты–банктердің және филиалдардың қызметін толығымен басқару, жоспарланған іс-шараларды және бақылау көрсеткіштерін орындауды қамтамассыз ету.

Банк бөлімшелерінің құрылымы келесі түрде орналасқан:

Банк басқарушысының жоғарғы органы болып банк акционерлерінің жалпы жиналысы саналады. Бақылау органы – банкті жүргізу қызметіне бақылау жасайтын бақылау кеңесі.

«Нұрбанк» Тараз филиалының ұйымдық құрылымы келесідей.

Сызба 5.»НұрБанк» АҚ-ның ұйымдық құрылымы

Бэк Офис – кез-келген банктік операцияларды орындаудың негізгі бөлігі болып табылады, клиенттердің төлемі бойынша алғашқы операцияларға кезектік бақылауды фронт Офис қызметкерлері жүргізеді, келесідей бақылауды Бэк Офис жүргізеді. Бэк Офис персоналдарының негізгі міндеті филиал ішіндегі операцяларды өңдеу және клиенттердің шоттары мен келісімдеріне бақылау жүргізу.

Бэк Офистің функциялары:
Қазынашылық қызметіне талдау және болжам жасау;
Банктің корреспонденттік шоттарына бақылау және болжам жасау;
Бақылау функциялары;
Қазынашылық операциялардың құжаттың рәсімделуі;
Есептесу;
Постро және филиалдардың корреспонденттік шот қызметі;
Филиалдардың субкорреспонденттік шоттарымен қызметі. Конвертация, қолма-қол валюта, филиаларалық несиелендіру.

Фронт Офис функциялары.

есептік — кассалық қызмет;
валюталық және айырбас операциялары;
пакеттің қалыптасуы;
банк өнімдерінің ұйымы және сатылуы;
филиал клиенттерін тарту және қалдыру;
қаржы мәселесі бойынша клиенттерге кеңес жүргізу;
локальдық жарнама және клиенттерге жаңа өнім мен қызметтерді ұсыну;
кезекті басқару;
клиенттердің шағымдары мен мәселелерімен жұмыс ЕБРР бөлімі;
Басқару Департаментіне және қаржының бақылауға, сонымен қатар, Бухгалтерлік Есеп Департаментіне және Басты Офис Есебіне есеп беру;
Филиал ликвидтілігіне талдау және бақылау.

Несиелік бөлімі:

өтіліктерді, тапсырыстарды қарау;
несиелерді беру және талдау, Басты Офистің Несиелік Департаментіне қорытынды дайындау (шексіздіктен жоғары);
несиелік филиалдардың жүргізілуі және мониторинг;
Басты Офистің Несиелік Департаментіне қажетті есеп дайындау;
Несиені жүргізу.

Қауіпсіздікті Басқару бөлімі.

экономикалық қауіпсіздік,
жетекшінің жеке қауіпсіздігі.
Қорғау қызметкерлерінің жұмысы йымдастыру және филиалдар инкассациялары;
Қорғаныс қызметкерлерін, кадрларды бақылау, оқыту және орналастыру;
Құқық қорғау органымен өзара байланыс;
Филиалдар инкоссациясына және қорғаныс қызметкерелеріне методологиялы және тәжірибелік көмек;
Ішкі бақылау;
Банктің барлық құрылымдық бөлімшелерінің қауіпсіздік міндеттемелерін орындауды бақылау;
Нормативті құжаттар мен құрастырымдылық құралдарды өндіру;
Кадарлар бөлімі;
Қызметкерлердің жұмыстан шығуын, ауысуын қабылдау;
Жалпы сипаттағы жеке құрылымның және ішкі банктік бұйрық беру;
Кәсіпорын ісін жүргізу;
Мұрағат жұмыстары;
Шағын кәсіпкерлік субъектілерін қаруландыру көмегі;
Экспресс шағын несиелерді ұсыну;
Касса;
Теңге түріндегі қолма-қол ақшалармен операция;
Олма-қол валюталармен операция;
Сейфтік қызметтер;
Құндылықтар мен құжаттардың сақталуын қамту;
Клиенттерге өз кезегіндегі қызмет көрсету;
Ақша билеттерінің сапасын бақылау;

Бухгалтерия:

заңды тұлғаларға шот ашу және жабу;
клиент шоттарын жүргізу бойынша өз кезегіндегі операиялар мен есеп;
заңды тұлғалар және депозиттер бойынша пайыз жүргізу;
шетел және ұлттық валютаға есеп және кассалық операциялар жүргізу;
Фронт Офистің барлық операциялары бойынша бухгалтерлік есепті рәсімдеу;
Филиалдар бойынша күн құжатын қалыптастыру;
Филиал бюджетін және бизнес-жоспарды орындауды талдау және құрастыру;
Басқалары.

Western Union ақша аударымдарының бөлімі 150 жылға жуық уақыт ішінде бұл бөлім қызметіне миллиондаған адамдар сенеді. Western Union компаниясы жаңа электрондық компьютерлендіру желілерді қолданады. Осының өзі әлем территориясында тез ақша аудару операцияларын орындауға мүмкіндік береді.

«Нұрбанк» ААҚ-ның ұйымдық құрылымы банктің басқару орындары жөніндегі, оның құқығы, жауапкершілігі және негізгі банктік операцияларды орындау кезіндегі өзара қарым қатынастары туралы мәліметтері бар жарғысымен анықталады.

Коммерциялық банктерді басқарудың негізгі органы болып акционердің жалпы жиналысы табылады. Ол келесі шешімдерді қабылдайды: банк жарғысын өзгертеді және қабылдайды, директорлар Кеңесін таңдайды, жылдық есеп беруді анықтайды, банктің кірістерін бөледі, қордың қалыптасуы туралы шешімдерді қабылдайды, сонымен қатар филиалдық жүйелердің ликвидтілігі және пайда болуы жөніндегі шешімдерді қабылдайды, және де банк қызметінің маңызды мәселелерін шешеді.

Акционерлердің жалпы жиналысында банктік Кеңестері арасынан банктің жүргізуші органының – директорлар Кеңесінің жетекшісі болатын Президентті тағайындайды. Директорлар кеңесі вице-президенттерден тұрады және банк қызметінің жетекшілігін жүргізеді. Вице президенттер банк бөлімшелерін бақылайды.

Директорлар Кеңесі банк көрсеткіштеріне байланысты тәжірибелік қызмет жүргізетін жоғарғы басқару органдарын қалыптастыруда. Кеңестің негізгі функцияларына банктің стратегиялық мақсатын анықтау және оның саудалық, инвестициялық, есептік, валюталық және басқа операциялар бойынша саясатын қалыптастыру; нарықтағы банктің бәсеке қабілеттілігін нығайту; басқа да ұйымдармен іскерлік байланысын қалыптастыру; кеңес беру қызметін орындау; банк қызметін кезеңдік тексеру; кадрларды пайдалану және оқыту жатады. Банк директорлары бөлімше жетекшілерінің есеп беруін тыңдайды, банк ісінің жағдайын талқылайды, және оның құрылымы жөнінде шешімдер қабылдайды.

Банктің ұйымдық құрылымына функционалдық бөлімшелер және экономикалық мазмұнымен анықталатын және орындалған операциялар көмегімен анықталатын қызметтер жатады. Банк бөлімшелері функционалдық бағыт бойынша қалыптасады. Банк шаруашылық есеп айырысу, рентабельділік және ликвидтілік ұйымдарына үлкен көңіл бөледі, осы мақсатпен банктің ағымдық қызметімен айналынатын, оның толығымен жұмысына ұйымдар әсерін тигізетін құрылымдық бөлімшелер құрылады.

Сызба 6.»НұрБанк» АҚ-ның бөлімшелер құрылымы

Басқарудың бірінші бөлігінде банк басшысы банктің жұмысына жауапты, оның қызметінің стратегияның бағыттарын нығайтады.

Екінші бөлігіне банк қызметін жоспарлау, жобалау ұйымы, әдістемелікті дайындау, сақтандыру және заңгерлік қызметтер жатады. Бұл бөлімнің негізгі мақсаты банктің дамуын, оынң алдында тұрған мәселелердің шешулуін қамтамассыз ету, оынң кірістері мен шығындарын реттеп отыру, ресурстарымен қамтамассыз ету, қызметтің негізгі бағыты бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің міндеттемелерін орындау болып табылады. Мұндай мәселелерді жоспарлы-экономикалық бөлімі шешеді. Оның қызметі ағымдағы жұмыс талдауымен, жарғылық капиталдың қалыптасуымен, банк қызметін жоспарлаумен, әдістемелік қамтамассыз етуімен сипатталады.

Коммерциялық қызметтерге түрлік банктік қызметтер ұйымы жатады (несиелендіру, инвестициялық, валюталық, трансттық және басқа да белсенді (активті) операциялар жатады). Мұнда коммерциялық ұйымдардағы клиенттерге қызмет көрсетумен байланысты барлық процесстер кіреді. Бұл бөлім банктік кірістер өндіретін орталық деңгей болып табылады. Бұған несиелік басқару, операциондық басқару, бағалы қағаздар операцясын, валюталық лперацияларды және басқа да операцияларды басқару жатады.

Банк жұмысын есептесу, ағымдық және ссудалық клиенттерді шоты бойынша толық қызмет көрсетуді, басқа да банктік шот бойынша операцияларды орындайтын қолма-қолсыз есеп айырысу опреациялық басқару сферасында ұйымдастырылады.

Төртінші және бесінші бөлігі банк ішіндегі шығындар есебін, коммерциялық кәсіпорын ретінде банктің меншіктік қызметінің есебін қамтамассыз ету үшін пайда болған. Бұл бөлімдерге бухгалтерия, ішкі банктік есеп айырысулар бөлімі және корреспонденттік қатынастар бөлімі, касса кіреді.

Алтыншы бөлік. Несиелік бөлімде несиелік келісім шарттарды рәсімдеу және ссуданы беру немесе өшіру бойынша операциялық басқарылымды дайындау, өз кезегіндегі негізгі қарыздарды жою және қойылған пайыздық ставкаларды жоюды бақылау, несиелік жүйе туралы қосымша келісімдерді рәсімдеу, қарызгердің қаржылық жағдайына жүйелік талдау жүргізуді, ссудалық қарыздарды жедел жою бойынша іс-шаралар пайда болып және қолданылуда, ай сайын несиелік жағдай және төленген пайыздар туралы есеп беріледі. Осы бөлімнің қызметкерлері несиелік салым құрылымының оптималдылығы бойынша бағыт береді, клиенттерді несиелендірудің жаңа формалары мен әдістемелерін еңгізеді.

2.2 Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарының көлемін талдатуды» үйрету

Қазіргі кезеңде депозиттік операциялар екінші деңгейлі банктердің пассивтерінің негізі болып табылады. Коммерциялық банктерге халық сенімі артып отыр, соның нәтижесінде салымдардың мөлшері де артуда. Банктер депозиттерді әртүрлі шарттармен беруде. Бұлар балаларға арналған жинақ депозиттер, зейнеткерлерге арналған депозиттер тағы басқа.

Қазақстан Республикасындағы жалпы жинақтар және депозиттік нарық жайында тек 1995 жыл ортасынан бастап айта аламыз. Осы кезеңде теңге курсы айтарлықтай тұрақталды, инфляция деңгейі біршама төмендеді.

1995 жылдың соңында, ресми мәліметтер бойынша, 5096,2 млн. теңгедей қаражат жинақталды. Сол кезеңдердегі нақты сектордың тұрақсыз болуы себебінен қаражат иелері оларды сенімді орналастыру жолдарын іздестірді.

Осы жылдың бірінші жартысында қабылданған банктік жүйені қайта құру бағдарламасына сәйкес, аукциондық ресурстар ұлттық банкінің тек өтімділік мәселесін шешу үшін ғана берілетін.

Осы кезеңнен бастап банктік депозиттік сыйақы мөлшерлемесі де салымшылардың қызығушылығын тудыра бастады еліміздегі банктік депозиттердің өзгеруін келесі кестеден байқай аламыз.

Кесте 2. 1

Қазақстан Республикасындағы депозиттердің өзгеруі

млрд.тг

	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011
Абсолюттік мөлшерде млрд. теңге
Барлығы депозиттер	9.4	21.2	73.0	80.3	79.8	170.4	290.6	444.8	530
Млн. доллар	174	331	997	1062	963	1233	2011	2962	343
ЖҰӨ-гі үлесі	2.2	2.1	5.2	4.8	4.6	8.5	11.2	13.5	—
Банктік емес заңды тұлғалардың	4.0	8.5	53.7	52.6	49.6	117.4	202.3	260.0	302
Ұлттық валютада	2.5	3.7	31.3	40.8	29.4	60.7	110.0	110.3	159
Шетел валютасында	1.5	4.7	22.3	11.8	20.0	56.6	92.3	149.6	142
Жеке тұлғалардың	5.5	12.7	19.3	27.6	30.4	53.0	88.3	184.9	228
Ұлттық валютада	4.5	9.2	13.3	20.7	20.9	28.3	32.8	49.9	62
Шетел валютасында	1.0	3.5	6.0	6.9	9.5	24.7	55.4	134.9	165
Өсу қарқыны,номиналдық өлшемі
Барлық депозиттер	—	124.4	244.5	9.8	-0.5	113.5	70.5	53.1	107
Банктік емес заңды тұлғалардың	—	112.3	532.9	-2.0	-0.6	137.5	72.4	28.5	127
Ұлттық валютада	—	49.5	736.9	30.2	-28	106.7	81.1	0.3	25.1
Шетел валютасында	—	217.9	317.6	-47.2	70.2	182.7	63.0	62.1	1.9
Жеке тұлғалардың	—	133.2	52.1	42.8	10.1	74.4	66.5	109.4	7.7
Ұлттық валютада	—	105.3	44.7	55.6	0.8	35.2	16.1	52.1	6.0
Шетел валютасында	—	264.1	71.5	14.2	38.0	161.0	124.1	143.4	8.4
Депозиттер құрамы ,%
Банктік емес заңды тұлғалардың	42.3	40.0	73.5	65.5	61.9	68.9	69.6	58.4	57.1
Талап еткенге дейін депозиттер	—	—	—	7.5	62.7	60.7	44.9	31.4	29.1
Мерзімді депозиттер	—	—	—	27.5	37.3	39.3	55.1	68.6	70.1
Ұлттық валютада	74.0	61.1	61.2	76.8	63.0	52.2	49.1	36.0	41.1
Шетел валютасында	26.0	38.9	38.8	23.2	37.0	47.8	50.9	64.0	58.1

Депозиттердің жоғарғы өсу қарқындары 2004-2005 жылдары байқалады және олардың мөлшері сәйкесінше 124.5 және 244.5 %. Ал 2003 жылы теріс мәнге ие болған (-0.5). Оны үстіне Ұлттық валютадағы депозиттердің 28% банктік сектордан шығарылады. Бұл Ұлттық валютаның шетел валютасына қатысты бағамының төмендеуіне байланысты.

Жаңа депозиттер ағымы 2006 жылы байқалады – 113% — ға көбейіп отыр. Ал бұдан былайғы жылдары депозиттердің жалпы ұлттық өнімдегі үлесі біріндеп азаю үстінде. 2008 жылдың 9 айы аралығында бұл көрсеткіш тек 10.3 пайызды құрады.

Депозиттер құрылымында да осы кезеңдерге көптеген өзгерістер болған. 2003 жылды 2011 жылмен салыстырғанда банктік депозиттердің жалпы көлеміндегі халық депозиттерінің үлес салмағы 57.7%-дан 26.5%-ға дейін төмендеген. Бұл көптеген банктердің банкроттыққа ұшырауы және халық салымдарының тез құнсызануы нәтижесінде туындап отыр.

Кесте 2.2

Банктермен ағымдағы шоттарға және депозиттерге тартылған қаражат мөлшері

млрд. теңге

	2006	2007	2008	2009	2010	2011
Ағымдағы шоттар	—	—	—	—	10798	10264
Банктік емес заңды тұлғалардың	—	—	—	—	10669	10055
Жеке тұлғалардың	—	—	—	129	87	219
Барлық депозиттер	246	329	503	2707	1638	1890
Талап еткенге дейінгі депозиттер	165	216	306	1534	717	534
Банктік емес заңды тұлғалардың	—	—	—	1116	47	88
Жеке тұлғалардың	160	192	296	385	670	465
Мерзімді депозиттер	81	112	196	1173	966	1338
Банктік емес заңды тұлғалардың	—	—	—	1031	732	1088
Жеке тұлғалардың	29	34	59	142	324	250

Банктермен тартылған қаражаттардың ең үлкен көлемі банктік емес заңды тұлғалардың ағымдағы шоттарында жинақталған. Тартылған қаражаттардың сақталу мерзімі жағынан талап еткенге дейінгі депозиттердің азайып, мерзімді депозиттердің өсуін байқауға болады. 2006 жылы мерзімді салымдардың үлесі барлық депозиттердің жартысынан көбін құрайды. Бұның орын алу себебі, банктер мерзімді салымдар бойынша талап еткенге дейінгі және ағымды шоттармен салыстырғанда әлде қайда жоғары сыйақы тағайындайды.

Кәсіпорындардың тартылған теңгелік депозиттер бойынша оң нақты пайыз пайыз ставкалары 2011 жылдың қарашасында байқалады: 90 күннен 180 күнге дейінгі депозиттер бойыша (1.8 жылдық пайыз мөлшерлемесі) және 1 жылдан 3 жылға дейінгі депозиттер бойынша (3.2 жылдық пайыз мөлшерлемесі). Теңгемен салынған депозиттер арасындана нақты депозиттік ставкасы ең жоғарылары – 3 жылдан астам мерзімге және 1 жылдан 3 жылға дейін салынған депозиттер бойынша тағайындалған (сәйкесінше, 7.9 және 6.2 жылдық пайыз мөлшерлемесі). Бұл жерден банктердің кәсіпорындардың теңгелік депозиттеріне қатысты пайыздық саясатын байқауға болады, ал халықтың салымдарына қатысты банктер өзінің депозиттік базасын Ұзақ мерзімді депозиттерге жоғары пайыз мөлшерлемесін тағайындау арқылы «Ұзартуға» ұмтылады.

Кесте 2.3

Қазақстан Республикасы бойынша банктермен ағымдағы шоттарға және депозиттерге тартылған қаражаттарға белгіленген пайыз мөлшерлемесі

	2006	2007	2008	2009	2010	2011
Орташа жылдық номиналдық пайыз мөлшерлемесі
Ағымдағы шоттар	—	—	—	—	1.1	0.4
Банктік емес заңды тұлғалардың	—	—	—	—	1.1	0.5
Жеке тұлғалардың	—	—	—	—	0.0	0.1
Барлық депозиттер	5.2	3.6	4.0	3.4	3.9	4.3
Талап еткенге дейін депозиттер	2.3	1.8	1.7	1.5	1.2	1.5
Банктік емес заңды тұлғалардың	—	—	—	1.4	2.5	2.6
Жеке тұлғалардың	2.3	1.8	1.6	1.8	1.1	1.3
Мерзімді депозиттер	10.3	7.0	7.7	5.9	5.9	5.4
Банктік емес заңды тұлғалардың	—	—	—	5.3	5.0	4.8
Жеке тұлғалардың	14.6	9.6	10.8	10.2	8.7	7.9
Орташа жылдық пайыз мөлшерлемесі %
Ағымдағы шоттар	—	—	—	—	— 4.9	— 5.3
Банктік емес заңды тұлғалардың	—	—	—	—	— 4.9	— 5.3
Жеке тұлғалардың	—	—	—	—	— 6.0	— 5.7
Барлық депозиттер	— 5.4	— 1.7	— 11.7	— 5.8	— 2.3	— 1.7
Талап еткенге дейінгі депозиттер	— 8.0	— 0.1	— 13.7	— 7.6	— 4.9	— 4.3
Банктік емес заңды тұлғалардың	—	—	—	—	— 3.6	— 3.3
Жеке тұлғалардың	—	—	—	—	—1.3	— 1.2
Осы кезеңдердегі инфляция (ИПЦ)	11.2	1.9	17.8	9.8	6.4	6.1

Қор 2009 жылдан бастап қызметін жүзеге асыруына байланысты депозиттік нарықтағы теңгеде салынған депозиттер үлесі арта бастады.

2.3 Мектеп оқушыларына “Нұр Банк”АҚ-ның балансын құрылымдық талдатуды үйрету

Банктің балансы ол банктің ресурсатар жағдайын ақша түрінде мінездейді, олардың қалыптасу көздерін және пайдалану бағыттарын көрсетуі, мен беру басы мен аяғына қарай банктердің қызметтерінің қаржы нәтижелерін көрсетеді. Банктің балансы бухгалтердің есеп жүргізудің негізгі құжатты болып табылады, талдаулық жүргізудің барлық жеке шоттардың қалдықтарының сомалары көрсетілуі, олардың номерлері экономикалық белгілері бойынша есептелуі. Баланс мәліметтерінің талдауы белгілі мезгіл бойынша банк қызметінің құрылымдық құрамын көрсетеді. Баланс талдауы нақты өзіндік ақшалардың бар болуын көрсетуі, ресурстар көздерінің құрылымында өзгерістерін, активтердің құрамын көрсетуі және т.б. Бұдан басқа баланс негізінде коммерциялау банктің өркендеу, өсу, даму мүмкіндіктері туралы мәлімет алуға болады. Комерциялық банктер заң бойынша жылдық бухгалтерлік баланс мәліметтерін және пайдалар мен шығындар шоттарын көпшілікке жария жасау қажет.

Банктердің баланс құрылымының құрамы олардың қызметтеріне, жүргізу қағидаларына, қолданатын банктік операцияларға байланысты болады.

Банк балансының шоттары активті және пассивті болып бөлінеді. Активті шоттарда банк кассаларында нақты ақша сомаларының құрамы, құнды қағаздарға салынған салымдар, капитал салымдарын қаржыландыру, инвестицияларды сатып алу, дебиторлық қарыздар, негізгі қаражаттар және т.б. есептелінеді.

Пассивтік шоттарда банктің ресурстары қалыптасу көздері көрсетілуі (ағымды және есеп айырысу шоттарының қалдықтары, несиелік қарыздар, бюджет кірістері және т.б) есептелінеді.Қазіргі уақытта коммерциялық банктердің қаржылық есеп беру жүйесі бухгалтерлік есеп жүргізудің Халықаралық қаржы есептілігінің стандарттары негізінде жүргізіледі. Оның негізгі мақсаты қаржылық есеп беру пайдаланушылардың талаптарына сәйкес келу қажет болып табылады (банк акционерлері, депозиттер иелері, банк қызметкерлері және т.б.) Барлық пайдаланушыларға банктің нақты қаржылық жағдайы туралы мәліметтер қажет.

Бухгалтерлік есеп жүргізудің халықаралық қағидаларына мыналар жатады: қызметтің үзілмеуі, бухгалтерлік есеп жүргізудің ережелерінің тұрақтылығы, кірістер мен шығындарды, активтер мен пассивтерді нақты көрсету, және т.б.

Қаржылық есеп беру талдауының міндетіне өткен және ағымды мерзімдер бойынша қаржылық мәліметтерді зерттеу кіреді, бұл банктің қаржылық жағдайына және қаржылық қызметіне баға беру мақсатымен жүргізіледі. Талдаудың негізгі обьектісі болып банк немесе олардың тобы табылады (аймақтық, функционалдық немесе басқа да белгілер бойынша).

Банк балансынын талдаудың жұмысы бірнеше кезеңнен тұрады, талдаулық жұмыстардың белгілі бір кезеңінде банк қызметкерлерін қатысуына белгілі талаптар қойылады.

Банк балансының талдауы оның мақсаттарын міндеттерін белгілеуден басталады. Бірінші кезең балансты оқу мен оны талдауға дайындаудан тұрады. Балансты оқу үшін оның статьяларының құрамын қалыптастыру, пассив пен актив статьяларын топтпастыру қажет. Баланстің актив пен пассив статьяларын топтастырғаннан кейін талдауға қажет нормативті және бағалау көрсеткіштерін есептеуге болады, олар жинақталғанын көрсетеді. Банк балансын талдау үшін әртүрлі әдістер қолданылады – олар топтастыру, салыстыру, коэффициенттер әдістері, статистикалық, экономикалық әдістер.

Баланстық есеп беру – бұл есеп беруде белгілі бір мезгіл бойынша банктің қаржылық жағдайы туралы мәліметтер көрсетіледі. Оның ішінде банктің экономикалық ресурстары бойынша (активтер), экономикалық міндеттер бойынша (пассивтер), акционерлердің мүлігі бойынша (акционерлік капитал) мәліметтер болады, яғни теңдік орындалады:

Активтер = Пассивтер + Акционерлік капитал.

Банктің балансы есеп берудің негізгі бөлімі болып табылады. Баланс мәліметтері бойынша ақшалық ресурстардың қалыптасу мен пайдалану бойынша, банктік операциялардың жағдайы туралы бақылау жүргізіледі.

Балансты талдау банктердің өтімділігін бақылауға мүмкіндік жасайды.

Банктің активті операцияларының құрылымын сандық талдау кезінде активтерінің жалпы сомасындағы оның бағытталған қаражаттарының шекті салмағы анықталады.

Кесте 2.4

“Нұрбанк”АҚ-балансының активті операцияларын талдау

Активтер

2010 ж.

2011 ж.

ауытқуы (+;-)

сомасы,

мың.тг

үлес сал %

сомасы,

мың.тг

үлес сал %

сомасы,

мың тг

үлес сал %

Ақшалай қаражат-тар және оның эквиваленттері

19679590

6,5

18266670

60,1

-1412920

-0,4

Міндеттері резерв-тер

4525802

1,5

5860614

1,9

1334812

0,4

Сатылуға арналған бағалы қағаздар

338377

0,1

—

-338377

-0,1

Клиенттерге және банктерге берілген несие

9024088

3,0

4075109

1,3

-4948979

-1,7

Бағалы қағаздарға салынатын инвестициялар

13733026

4,6

1487262

5,0

-12245764

0,4

2.4 кестенің жалғасы

Клиенттерге ұсынылатын қарыздар

241966201

80,9

245435301

52,6

3469100

1,7

Негізгі құралдар

5663920

1,9

5978281

2,0

314361

0,1

Пайдаға салынған ағымдағы салық бойынша талаптар

192001

0,06

207724

0,06

15723

—

Пайдаға салынғаннан кейінгі қалдырылған салық

159436

0,05

723101

0,2

563665

0,15

Басқа да активтер

2141313

1,39

2988905

0,8

847592

-059

Активтің барлығы

298758566

100,0

297079155

100,0

-167911

—

Есептеу нәтижелері бойынша “НұрБанк”АҚ-ның балансының активті операциялары 2009-2010 жылдар аралығында 167911 мың теңгеге кеміген, себебі ол ақшалай қаражаттар мен олардың эквиваленттерінің 1412920 мың теңгеге, клиенттерге және банктерге берілген несиенің 4948979 мың теңгеге, бағалы қағазддарға салынған инвестициялардың 12245764 мың теңгеге кемулеріне байланысты болған.

Банктің балансын талдау негізінде банктің несиелік потенциалы, тұрақтылығы, төлем қабілеттілігі және оның өзіндік қаражаттары арқылы шығындарын жабу мүмкіншілігі қандай екенін білуге болады.

Несиелік операциялар коммерциялық банктердің активті қызметінің негізін құрайды, өйткені:

Біріншіден, олардың қолайлы атқарылуы негізгі табысты алуға әкеліп, банктердің тұрақтылығы мен сенімділігіне әсерін тигізеді, ал несиелендірудегі қолайсыздықтан олардың банкроттыққа ұшырауға әкелуі мүмкін;

Екіншіден, банктер өзінің және тартылған ресурстарды, еліміздің экономикасының дамуына инвестицияларды несиелендіру үшін жинақтауға арналған;

Үшіншіден, бұл қызмет оның жағымды атқарылуы жағдайында, өзінің барлық қатсушыларына пайда әкелеледі: несиелік ұйымдарға, қаржы алушыларға және жалпы қоғамға; Сонымен қатар, қазіргі жағдайда несиелендіру процесі банкроттыққа және ликвидтілікті жоғалтуға әкелетін тәуекелді активті операциялардың бірі болып табылады.

Несиелік портфел коммерциялық банктің белгілі бір мерзіміне баланс бойынша несиелік қарыздың қалдығы болып табылады. Банктің несиелік портфеліне жеке және заңды тұлғаларға берілген несиелер немесе клиенттерге берілген несиелік портфелмен банкаралық несиелер кіреді. Банктің несиелік портфелінің қалыптасуына ықпал ететін факторлардың бірі болып банктік қызмет көрсету нарығының ерекшелігі табылады. Бұл жерде әр банк таңдап алған нарықтарының негізгі клиенттерінің қарыздың құралдарға қажеттілігін есептеуі тиіс екені айтылып тұр.

Коммерциялық банктің балансының құрылымын зерттеуді пассивтен бастауға болады, өйткені ол жеке және тартылған қаражаттар көздерін сипаттайды. пассивтік операциялар банк ресурстарын қолдану шарттарын, түрлерін және бағыттарын , активтердің қурамы мен құрылымын көрсетеді.

Банк пассивін екі топқа бөлүге болады:

жеке капитал, ол қорлардың өсу немесе қалыптастыруына алып баратын коммерциялық банктің құнды қағаздар эмиссиясынан пайда болады.
банктің депозиттік операцияларынан және басқа заңды тұлғалардың несиелерінен алынатын тартылған және қарыз қаражаттар.

Пассивті операциялардың құрылымын үйрену үшін шығарылған жеке және тартылған қаражаттардан, сонымен қатар баланстың жалпы соммасын қалыптастыруда олардың бөлігін анықтаудан бастау керек.

Банктің жеке капиталы – бұл банк ісін ұйымдастыру үшін негізгі нүкте болып табылады.

Тартылған қаражаттар клиенттердің депозиттерінен, тартылған арнайы қорлардан, есеп айрысу операциялар бойынша уақытша босатылған қаражаттардан және клиенттердің несиелік қарыздарынан турады.

Кесте 2.5

“Нұрбанк”АҚ-балансының пассивті операцияларын құрылымдық талдау

Пассивтер	2010 жыл		2011 жыл.		Ауытқуы (+;-)
Пассивтер	сомасы, мың.тг	үлес сал %	сомасы, мың.тг	үлес сал %	сомасы, мың тг	үлес сал %
Үкіметтің қаражаттары	5088193	1,7	13874225	4,6	8786032	2,9
Банктер мен қаржы ұйымдарының қаражаты мен несиесі	31216502	10,4	10443537	3,5	-20772965	-6,9
Клиенттердің қаражаты	185449034	62,1	179762853	60,5	-5686181	-1,6
Шығарылған борыштық бағалы қағаздар	33495993	11,2	48134145	16,2	14638152	5
Өзге де міндеттемелер	1603331	0,5	1746415	0,6	143084	0,1
Міндеттемелердің барлығы	256853053	85,9	253961188	85,4	-2891865	-0,5
Жарғылық капитал	31650930	10,5	31652370	10,6	1440	0,1
Қосымша есептелгенкапитал	100	—	337220	0,1	337120	0,1
Басқа да резервтер	227018	0,07	804749	0,3	577731	0,23
Бөлінбеген пайда	10027465	3,4	10323638	3,6	296173	0,2
Капиталдың барлығы	41905513	14,1	43117977	14,6	1212464	0,5
Пассивтің барлығы	298758566	100,0	297079155	100,0	-1679411	—

Есептеу нәтижелері бойынша “Нұрбанк”АҚ-ның пассивті операцияларын талдағанда 1679411 мың теңгеге кеміген, себебі ол міндеттемелердің 2891865 мың теңгеге, оның ішінде банктер мен қаржы ұйымдарының қаражаты мен несиесі 20772965 мың теңгеге, клиенттердің қаражатының 5686181 мың теңгеге кемулеріне байланысты болған.

Сурет 1. “Нұрбанк”АҚ-балансының пассивті операцияларын құрылымдық қозғалысы

Есептеу нәтижелері бойынша 2010-2011 жылдар аралығында міндеттемелер 85,6 пайызды; капитал 14,4 пайызды құраған.

2.4 Мектеп оқушыларына банктің кірісі мен шығынының қозғалысын талдатуды үйрету

Банктің табысы, ол ең басты қаржылық көрсеткіштерін және оның жұмысын көрсетеді. Пайыздық кіріс пен кірістен алынбаған сыйақы мөлшерлемесін табыстың негізгі көзі болып табылады.

Коммерциялық банктердің табыс көздеріне мынадай банктік бизнес түрлерін жатқызуға болады:

— несиелік бизнес;

— дисконттық бизнес;

— сақтау бизнесі;

— банктік кепіл беру қызметі

— бағалы қағаздар мен жасалатын бизнес;

— салымдар қабылдау және клиенттердің тапсырмасы бойынша операцияларды жүзеге асыру бизнесі;

— баска бантермен корреспонденттік қатынасқа негізделген бизнес;

— дәстүрлі емес қызметтерді көрсету бизнесі.

Несиелік бизнес екі элементтен тұрады: клиенттерге (жеке және заңды тұлғаларға) несиелер беру және бос ресурстарды басқа коммерциялық банктерге уақытша пайдалануға пайыздық сыйақы беру. Несиелік бизнестің екінші бөлігі кейде банкаралық несие, кейда басқа банктегі депозит формасында болуы мүмкін.

Дисконттық бизнес, төленбеген векселдерді, чектерді және талаптарды банктің белгілі бір төменгі бағамен — дисконт негізінде сату алуын сипаттайды.

Сақтау бизнесі банктің трасталық (сенім) және агенттік қызметтеріне негізделді. Бұл бизнес клиенттің мүлкін (жылжымайтын мүлік, бағалы қағаз, шоттағы қаражатын) басқарғаны үшін немесе осы мүлікке байланысты клиенттің тапсырмаларын орындағаны үшін алатын комиссия формасындағы табыс түрінде банкке батыс әкеледі.

Бағалы қағаздар мен бизнес мынадай элементтерді қамтиды:

банктің өзінің бағалы қағаздарын шығару;
оларды нарықта сату;
кәсіпорындарды жекешелендіруге байланысты қазмет көрсетуде басқа да элементтердің бағалы қағаздары мен қайталама нарықтағы операциялары.

Мұндай бизнестен түсетін табыстар мынадай көзден құралады: өзінің және басқада эмитенттердің бағалы қағаздарын сату барысында бағандық айырмадан; жекешелендіруге байланысты көрсеткен қызметі үшін комиссия.

Банктің кепіл беру қызметі клиенттерге есеп айырысу үшін және несие алу үшін банктің әртүрлі формалардағы берген кепіл хаты мен кепілдемесінен түсетін ақшалай сыйақы түріндегі табыс әкелетін банктің қызметін сипаттайды.

Салымдар қабылдау және клиенттердің тапсырмасы бойынша операцияларды жүзеге асыру бизнесі банкке мынадай формаларда табыс алуға мүмкіндік береді:

— коммисиондық сыйақылар:

а) шот ашқаны үшін;

ә) шотты жүргізгені үшін;

— белгілі бір мерзім ішінде белгіліенген комиссия (ақша белгісінде);

— айналымнан алынатын комиссия (айналымнан пайыз түрінде алу):

б) шот бойынша операциялар туралы көшірме бергені үшін;

в) шотты жабу үшін;

г) қолма-қол ақша беруге немесе есеп айырысуға байланысты операцияларды жүргізгені үшін.

Банктің барлық табысын үш топқа бөлуге болады:

пайыздық табыстар;
банктің қызмет көрсетуден алатын комиссиялар;
басқа да табыстар.

Пайыздық табыс пен комиссиялар мен ұштасуы мүмкін. Мысалға, несиелік және факторингтік операциялардан банк пайыздық төлем мен комиссияға иеленеді.

Несиелік пайыз – пайыздық табыстың басты көзі ретінде банктің берген несиелері үшін қарыз алушылардың төлейтін төлемі болып табылады.

Комиссия – банктік операция үшін сыйақы, лаытн тілінен аударғанда «comissio» сөзі тапсырма дегенді білдіреді. Оның мөлшеріне көрсетілетін қызметтердің өзіндік құны мен қажетті пайда жатады.

Табыс көздері екіге бөлінеді:

— тұрақты, оған банктік қызметтен алынатын пайыздық және пайызсыз табыстар жатады;

— тұрақсыз, оған қайталама нарықтағы бағалы қағаздармен жасалатын операциялардан және көзге көрінбейтін операциялардан алатын табыстарды жатқызуға болады. Коммерциялық банктердің шығыстарын формасына және есепке алу тәсіліне қарай жүктеуге болады.

Формасына қарай олар мынадай түрлерге бөлінеді:

— пайыздық шығыстар;

— пайызсыз шығыстар;

— басқа да шығыстар.

Пайыздық шығыстар клиенттердің талап етуі және мерзімді депозиттері, басқа да банктердің депозиттері бойынша, басқа да банктерден сатып алынған несиелік ресурстары үшін, сондай-ақ шығарған бағалы қағаздары бойынша төленген пайыздардан құралады.

Басқада шығыстар банктік операциялардың өзіндік құнына жататын резервтерді құру, салық төлеу шығыстарын, бағалы қағаздар нарығында, валюталық нарықта алып-сатарлық операцияларда жүзеге асыруға, банктік мүлкін сатуға және т.б. басланысты болатын зияндарды сипаттайды.

Есепке алу тәсіліне қарай банктік шығыстарды мынадай түрлерге бөледі:

— банктің операциондық және түрлі шығыстары: банктің төлейтін салықтарының бір бөлігі, тартқан қаражаттар бойынша төленген пайыздар, негізгі құралдардың амортизациясы, почта және телеграф қызметтері үшін төлемдер, жалгерлік шығыстары, жарнама, есептесу орталықтарын, оқыту төлемдер, бланктер, орындайтын материалдар үшін шығыстар және капиталдық емес сипаттағы басқа да шығындар;

— басқару аппараттарын ұстау шығыстары: жалақы, сыйақы, ынталандыру ақысы, ғимараты, құралжабдықтарды және жеңіл машиналарды ұстау, күзет үшін шығыстар, іс-сапар және кеңсе заттары үшін шығыстар, яғни олар пайызсыз шығыстарды білдіреді;

— банктің төлейтін айып-пұлдары, пенялары және басқа шығыстары.

«Нұр банк» Ақ-ның кіріс және шығыс көрсеткіштерін 3-кестеде қарастырамыз

Кесте 2.6

«Нұр банк» АҚ-ның қаржылық нәтижелерін талдау

Р/с	Көрсеткіштер	2010 жыл	2011 жыл	ауытқуы (+;-)	өсу қарқыны6 %
1	Пайыздық кіріс	26824238	34218602	7894364	127,5
2	Пайыздық шығын	-16277397	-20926890	-4646493	—
3	Таза пайыздық кірістер	10546841	13292712	2745871	126
4	Пайыздық емес кірістер	3696544	3991452	294908	107,9
5	Пайыздық емес шығын	-85718761	-8552613	—	—
6	Салық салынғаннан кейінгі ( кіріс,шығыс)	-1831338	51069	—	—
7	Жыл бойындағы пайда (зиян)	-1392362	314256	—	—
8	Басқа да жиынтық (табыс, зиян)	-1183461	728165	—	—
Жиынтық (табыс; зиян) барлығы		-1750676	1042421	—	—

Есептеу нәтижелері бойынша «Нұр банк» АҚ-ның қаржылық нәтижелеріне тоқталсақ 2010 жылы жалпы банк 1750676 мың теңгеге зиянмен аяқтаған, оның себебі салық салынғанға кейінгі зиян 1831338 мың теңге болса, жыл бойындағы зиян 1392362 мың теңгегні, басқа да жиынтық зиян 1183461 мың теңгені құрасса, 2011 жылы банк таза табыспен аяқтаған.

2.5 Мектеп оқушыларына «Нұр Банк» АҚ-ның сырттан тартылған ресурстарының көлемін талдатуды үйрету

Банктердің ресурстық базасының құрылуының негізгі көзі, клиенттердің ағымдағы және депозиттік шоттардағы ақшалары болып табылады.

Кесте 2.7

Банк клиенттерінің депозиттері

Депозит валютасы	Орташа %.үстемақы	2010 ж.		2011 ж.		Ауытқуы
Депозит валютасы	Орташа %.үстемақы	сомасы, мың.тг	үлес сал %.	сомасы, мың.тг	үлессал%	сомасы, мың.тг	үлес сал %.
Теңге	5,74%.	40298784	61,2	54218537	51,3	1391753	-9,9
2.7 кестенің жалғасы
АҚШ доллары	6,94%.	2509978	38,1	41834696	39,6	39324718	1,5
Еуро	3,19%.	384613	0,6	9542563	9,0	9157950	8,4
Басқа валюта	0%.	49798	0,1	25303	0,1	-24495	—
Барлығы	—	65832913	100,0	105621009	100,0	39788096	—

Банк клиенттерінің депозит салымдары негізі теңге, АҚШ доллары, Еуро яғни үш валюта түрінде салынады. Банктің теңгедей депозит салымы 2010 жылы 40298784мың теңге, ал 2011 жылы 54218537 мың теңгені құрап, 2011 жылы 2010 жылмен салыстырғанда 13919753 мың теңгеге өскен. Пайыздық мөлшерде өсу қарқыны 34,5 пайызға артқан . Банктің АҚШ доллары негізінде депозит салымы 2010 жылы 2509978$, ал 2011 жылы 41834696$ құрап, 2011 жылы 2011 жылмен салыстарғанда 39324718$ артқан. Пайыздық мөлшерде өсу қарқыны 16 есеге өскен . Ал Еуро 2011 жылға қарағанда 2010 жылы депозит салымы 384613€ құрап 9157950€-ға кем болды. Басқа валюта түрінде депозит салымдарына келетін болсақ 2010 жылы 49798 мың теңге, ал 2010 жылы 25303 мың теңге құрады.

Кесте 2.8

Банктің салымдар субъектісі бойынша депозит құрылымы

	2010 ж.		2011 ж.		Ауытқуы.
	сомасы, мың.тг	үлес сал %.	сомасы, мың.тг	үлес сал%	сомасы, мың.тг	үлес сал %.
Занды тұлғалардың депозиті	55057700	83,6	75442790	71,4	20385090	-12,2
Ұзақ мерзімге	19162227	29,1	32763848	31,0	13601621	1,9
Қысқа мерзімге	35895473	54,5	42678942	40,4	6783469	-14,1
Жеке тұлғалардың депозиті	10775213	16,4	30178309	28,6	19403096	12,2
Ұзақ мерзімге	6846543,7	10,3	19843186,9	18,7	12996643,2	8,4
Қысқа мерзімге	3928669,3	6,1	10335122,1	9,9	6406452,8	3,8
Барлығы	65832913	100	105621099	100	39788186	—

Банктің салымдар субъектісі бойынша депозит құрылымы заңды тұлғаларға 2010 жылы 55057700мың теңге. Ал 2011 жылы 75442790 мың теңгені құрап, 2011 жылы 2010 жылмен салыстырғанда заңды тұлғалырдың депозит салымдары 20385090 мың теңгеге өскен. Ал жеке тұлғалардың депозит салымдары 2010 жылы 10775213 мың теңге, 2011 жылы 30178309 мың теңгені құрап, 2011 жылы 2010 жылмен салыстырғанда 19403096 мың теңгеге өскен. Жалпы алғанда банктің салымдар субъектісі бойынша 2011 жылы 39788186 мың теңге өскен, себебі ол заңды тұлғалар депозиттерінің 20385090 мың теңгеге, жеке тұлғалар депозиттерінің 19403096 мың теңгеге өсулеріне байланысты болған. Банк салымдарды теңге және шетел валютасында қабылданады.

Кесте 2.9

Депозит «Корпоративті»

Минималды салым сомасы 100 мың теңге, 1000 USD, 5000 EUR

ұлттық валютада(жылдық %)

Сома	15 күн	16-30 күн	31-60 күн	61-90 күн	91-120 күн	121-150 күн	151-180 күн	181-210 күн	211-240 күн	241-270 күн	271-300 күн	301-330 күн	331-360 күн
100 мыңнан 25 млн. тг. дейін	2.2	2.8	3.3	4	4.5	4.8	5.2	5.5	5.8	6.2	6.5	6.7	7
25 млн. тг.-ден 75 млн. тг. дейін	2.8	3.3	3.5	4.2	4.7	5	5.4	5.8	6.2	6.5	6.7	7.2	7.5
75 млн. тг. жоғары	3.5	3.7	4.2	4.7	5.3	5.8	6.3	6.5	6.8	7	7.3	7.7	8

Шетел валютасында, USD (жылдық %)

Сома	15 күн	16-30 күн	31-60 күн	61-90 күн	91-120 күн	121-150 күн	151-180 күн	181-210 күн	211-240 күн	241-270 күн	271-300 күн	301-330 күн	331-360 күн
1 мың-100 мың USD	1	1.5	2	2.5	2.75	3	3.5	4	4.3	4.5	5	5.3	6
100 мың-500 мың USD	1.5	2	2.5	3	3.5	4	4.5	5	5.3	5.5	6	6.3	6.5
500 мың USD жоғары	2	2.5	3	3.5	4	4.5	5	5.5	6	6.3	6.5	6.8	7

Шетел валютасында, EUR (жылдық %)

Сома	15 күн	16-30 күн	31-60 күн	61-90 күн	91-120 күн	121-150 күн	151-180 күн	181-210 күн	211-240 күн	241-270 күн	271-300 күн	301-330 күн	331-360 күн
5 мың-100 мың EUR	1	1.5	2	2.5	2.75	3	3.5	4	4.3	4.5	5	5.3	6
100 мың-500 мың EUR	1.5	2	2.5	3	3.5	4	4.5	5	5.3	5.5	6	6.3	6.5
500 мың EUR жоғары	2	2.5	3	3.5	4	4.5	5	5.5	6	6.3	6.5	6.8	7

Кесте 2.10

Ұзақ мерзімді салымдар 1 жылдан 5 жылға дейін Депозит

«Комфорт» минималды салым сомасы 7 500 000 теңге ұлттық валютада (жылдық %)

Минималды салым сомасы 7.5- 75млн.теңге	Пайыздық ставка
Минималды салым сомасы 7.5- 75млн.теңге	1жыл мерзімге	2жыл мерзімге	3жыл мерзімге	4жыл мерзімге	5жыл мерзімге
Салым сомасынан 100%	7.5%	8%	8.3%	8.5%	8.8%
Салым сомасынан 75%-дан 100%-ға дейін	7%	7.5%	8%	8.3%	8.5%
Салым сомасынан 50%-дан 75 %-ға дейін	6%	6.5%	7%	7.5%	8%
Салым сомасынан 50%-дан кем емес	5%	5.5%	6%	6.5%	7%
Минималды салым сомасы 75 млн.теңгеден	Пайыздық ставка
Минималды салым сомасы 75 млн.теңгеден	1жыл мерзімге	2жыл мерзімге	3жыл мерзімге	4жыл мерзімге	5жыл мерзімге
Салым сомасынан 100%	8%	8.3%	8.5%	8.8%	9%
2.10 кестенің жалғасы
Салым сомасынан 75%-дан 100%-ға дейін	7.5%	8%	8.3%	8.5%	8.8%
Салым сомасынан 50%-дан 75 %-ға дейін	6.5%	7%	7.5%	8%	8.3%
Салым сомасынан 50%-дан кем емес	5.5%	6%	6.5%	7%	7.5%

Кесте 2.11

АҚШ доллары минималды салым сомасы 50 000 АҚШ доллары

Минималды салым сомасы 7.5- 75млн.тг	Пайыздық ставка
Минималды салым сомасы 7.5- 75млн.тг	1жыл мерзімге	2жыл мерзімге	3жыл мерзімге	4жыл мерзімге	5жыл мерзімге
Салым сомасынан 100%	6.5%	7%	7.3%	7.4%	7.5%
Салым сомасынан 75%-дан 100%-ға дейін	5.5%	6%	6.3%	6.4%	6.5%
Салым сомасынан 50%-дан 75 %-ға дейін	5%	5.5%	5.8%	5.9%	6%
Салым сомасынан 50%-дан кем емес	4.5%	5%	5.3%	5.4%	5.5%
Минималды салым сомасы 75 млн.теңгеден	Пайыздық ставка
Минималды салым сомасы 75 млн.теңгеден	1жыл мерзімге	2жыл мерзімге	3жыл мерзімге	4жыл мерзімге	5жыл мерзімге
Салым сомасынан 100%	7%	7.3%	7.5%	7.6%	7.7%
Салым сомасынан 75%-дан 100%-ға дейін	6%	6.3%	6.5%	6.6%	6.7%
Салым сомасынан 50%-дан 75 %-ға дейін	5.5%	5.8%	6%	6.1%	6.2%
Салым сомасынан 50%-дан кем емес	5%	5.3%	5.5%	5.6%	5.7%

Бүгінгі күні банк клиенттің мақсаттарына қол жеткізуін барынша қамтамасыз етеді – ақша жинақтарын сақтау және көбейту, табысты арттыру. 2008 жылдан бастап банк төмендегідей депозит түрлерін ұсынған: «Классик», «Капитал», Престиж», «Комфорт» және «Перспектива».

Кесте 2.12

« ПРЕСТИЖ»

Валюта түрі	12.5 ай	18 ай	24 ай	36 ай	48 ай	5 ж	10 ж
Теңге	10.2	10.3	10.4	10.5	10.6	10.7	11.2
АҚШ доллары	6.7	6.8	6.9	7.0	7.3	7.5	8
EURO	6.2	6.3	6.4	6.5	7	7.2	7.5

Жарнаның ең минималды сомасы 60 000 USD, 50 000 EURO, 8 000 000 теңге (барлығы үшін), шот бойынша қосымша жарна салу және жинақ шоттан бөлшектеп ақша беру жүргізілмейді.

Кесте 2.13

«КЛАССИК»

Валюта түрі	минималды сома	1 ай	3 ай	6 ай	9 ай	12 ай	12- 36 ай
Теңге	70 000	3.5	5.5	6.0	8.0	9.0	10.0
АҚШ доллары	500	2.0	3.5	4.0	4.5	5.0	6.5
EURO	500	1.5	3.0	3.5	4.0	4.5	6.0

Салымдар 13, 14, 15 және 36 айды қоса алғанда мерзімге алынады. Егер салым 12 айдан артық мерзімге салынса, онда салым бойынша сыйақы сомасы тоқсанына 1 рет, яғни сәуірдің, тамыздың, қазанның және қаңтардың бірінші жұмыс күніне есептеліп, Салымшының ағымдық шотына аударылады. Шот бойынша қосымша жарна салу және жинақ шоттан бөлшектеп ақша беру жүргізілмейді.

Кесте 2.14

«КАПИТАЛ»

Валюта түрі	минималды сома	3 ай	6 ай	9 ай	12 ай	12-36 ай	48 ай	5 ж	10 ж
Теңге	15 000	5.0	5.5	7.5	8.5	9.0	9.5	10	10.5
АҚШ доллары	100	3.0	3.8	4.0	4.5	5.5	6.2	6.5	7
EURO	100	2.5	3.0	3.5	4.0	5.0	5.5	6.2	6.5

Қосымша жарналардың көлемдері және саны шектелмеген. Депозит бойынша сыйақылар Салымшының еркі бойынша капитализацияланады немесе Салымшының ағымдық шотына аударылады.

Кесте 2.15

«КОМФОРТ»

Валюта түрі	минималды сома	12 ай	12-36 ай	37 ай
Теңге	70 000	8.0	8.5	9.0
АҚШ доллары	500	4.0	5.0	6.0
EURO	500	3.5	4.5	5.0

Қосымша жарналардың көлемдері шектелмеген. Егер салымшы келесі шарттарды орындаса, онда ол өзінің жинақталған сомасынан бөлшектеп ақшаны ала алады:

салымның мерзімі 1 айдан асқаннан кейін, шығыс операцияларын жүргізуге болады;
жинақ шотындағы ақша сомасы алғашқы салынған жарнадан кем болмауы керек.

Кесте 2.16

«ПЕРСПЕКТИВА»

Валюта түрі	минималды сома	Қосымша жарнаның минималды сомасы	12 ай	13-36 ай	37 ай
Теңге	50 000	15 000	10.0	10.5	11
АҚШ доллары	500	100	6.5	7	7.5
EURO	500	100	5.5	6	6.5

Сыйақы сомасы жыл сайын капитализацияланады

Кесте 2.17

«ПРЕМИАЛЬНЫЙ»

Валюта түрі	минималды сома	12 ай	13-36 ай	36 ай-5 жыл
Теңге	140 000	9.0	10.0	11.0
АҚШ доллары	1 000	5.0	6.5	7.5
EURO	1 000	5.0	6.5	7.5

Қосымша жарналардың көлемдері және саны шектелмеген. Сыйақы сомасы ай сайын есептелініп, ағымдық шотқа аударылады. Келісім-шарт мерзімінің автоматты түрде ұзартылуы қарастырылмайды.

Төмендегі кестеде «Нұрбанк» АҚ-ның айырбас пунктіндегі әртүрлі позициялар бойынша валюта-айырбас операциялары берілген.

2.6 Мектеп оқушыларына «Нұр Банк» АҚ-ның несие ресурстарының құрамы мен құылымын талдалдатуды үйрету

1.Несиелендіру.:

Автокредиттеу бұл жаңа немесе ұсталған көлік құралын алу үшін ақшалай немесе АҚШ доллары түрінде 5 жыл мерзімге жылдық 19 % пайызбен берілді.
Экеспересс –несиелеу бұл тұтыну қажеттілігіне байланысты кепілсіз несиелендіру. Несие теңге немесе АҚШ доллары түрінде 3 жылға жылдық 40% берілді.
Тез арадағы мұқтаждықты несиелендіру – бұл несиенің түрі теңге немесе АҚШ доллары түрінде 20 жылға жылдық 20 % пайызбен берілді.

Бұл несиенің түрлері банктің республика бойынша барлық филиал желілерінде іске асты.

Депозиттер. Банктің жаңа депозит желілері пайда болды. Банк салымшыға салынған ақша мөлшерінің 70%-дық несие лимиті бар және еш пайызссыз тез арада 45 күн аралығында төлеп құтылу мүмкіндігі енгізілген. Ең төмен және жоғарғы пайыз жарналары 15%-13,2% теңге түрінде, ал 1,2% 9,0% АҚШ доллар, 1,0%-6,5% евроны құрады. Ол 1 күннен-60 күн аралығында болды. Бұл депозиттік үсныстар 2007 жылдың 15 қарашасынан беріле бастады.
Карточкалар. Карточкалық қызмет түрі бойынша келесідегідей қызметтер көрсетілді: Олар 2007 жылдың ақпан айында UniCard атты төлем карточкасы енгізілді. Оның көмегімен біріншіден қолма-қол-немесе қолма-қолсыз ақша алымдары мен несиелік лимит енгізуге жағдай туды. Екіншіден жанармай құйу бекеттернді ақы төлемей карточканың көмегімен жанармай сатып алынатын болынды. Және де жалақы, алуға бір карточкадан екіншісіне ақша салу мүмкіндігі туды.

4.Операциялық қызмет. Бұл қызмет бойынша банктің кез-келген бөлімшесінен есеп шотын ашып Қазақстан және шет ел валютасы негізінде бүкіл әлемге Нұр –Экспресс атты ақша аударымдарын жасауға мүмкіндік туды.

2010 жылдың 12 желтоқсанында Oracle-E-Business Suite атты юағдарлама ұсынылды. Осы бағдарлама барлық бизнеске қажетті қызметтерді яғни сату және сатып алу, қызметкерлерге жалықы төлеу, тікелей қолма-қол және қолма-қолсыз ақша аударымдары енгізілген т.б. Бағдарламаны енгізу құны 62 млн тг құрап TOO “ABS Soft Development”компаниясы айналысты.

Бүгінгі таңдағы рыноктың тұрақталып өз орнын табуы банктің бизнес процесстерін ешбір туекелсіз жақсарту мүмкіндігі болып отыр. Банктің бизнес балансын қамтамасыз ету үшін ссудалық портфельдің 50 % шағын және орта бизнестіің үлесіне түседі деп болжамдалуда. Дегенмен банктің корпоративтік клиенттері –акционерлердің ең басты приоритетіне айналмақ осыған орай көрсетілетін сервистің сапасы артып инвестициялық банкинг дамуда. Осы жылдағы мақсат шағын және орта бизнестің ссудалық портфелдегі үлесін арттыру болып табылады.

Нұрбанк әркезде карточкалық қызмет ету бизнесінде алдыңғы орынды алып келе жатыр сол себептен осы бағытты одан әрі қарай дамыту да қолға алынуда. Осы кезге дейін банк 150 мың VISA International атты карточкаларын шығарған. Республикамызда 184 банкомат орналасқан, 2008 жылдың соңына дейін банкоматтардың санын 250-ге жеткізу көзделуде.

Бизнесті жүргізудегі ең басты приоритеттерінің бірі болып-“Ашықтық , бизнес процесстердің технологиялық дамуы” болып табылады.

Кесте 2.12

Экономика секторлары бойынша банктің несиелік портфелін талдау

Салалар	2010 жыл		2011 жыл		Ауытқуы (+;-)
Салалар	сомасы,.	үлес сал%.	сомасы,	үлес сал%.	сомасы,	үлес сал%.
Жеке несиелер	28613770	19	39784622	24	11170852	5
— ипотекалық несиелер	10112441	7	11978230	7	1865789	—
-тұтыну несиелер	18501329	12	27806392	17	9305063	5
Көтерме сауда	25520794	17	25357423	16	-163371	-1
Құрылыс	23964310	16	21985273	14	-1979037	-2
Жеңіл өнеркәсіп	13477066	9	18458185	11	4981119	2
Жылжымайтын мүлік	15894221	11	14628242	9	-1265979	-2
Көлік	6170471	4	9413237	6	3242766	2
Ауыл шаруашылығы	10628200	7	9014759	6	-1613441	-1
Мұнай газ	—	—	5248387	3	5248387	3
Бөлшек сауда	2462971	2	4436165	3	1973194	1
Авто сервис пен көлік сату	2982676	2	3215690	2	233014	—
Баспа ісі	1635414	1	1386116	1	-249298	—
Таукен	648984	—	1079604	1	430620	1
Жалға беру	5662315	4	979623	1	-4682692	-3
Байланыс	811280	1	618925	—	-192355	-1
Басқалар	9987274	7	6167828	3	-3819446	-4
Барлығы	148459746	100	161774079	100	13314333	—

Несие беру міндеттемесі мен кепілдеме, қажетті ақша қаражаттары мен кепілдеме түрі несие алушы контрагенттің несие туекеліне байланысты.

Ең негізгі кепілдеме түрлері олар:

-несиелеудің коммерциялық түріне-жылжымайтын мүлік, құрал жабдықтар мен тауар материялдық босалқылар,

— жеке дара несиелеуге- тұрғын үй, көлік құралдары, үшінші жақтың кепілдемесі кіреді,

Банктің 31 желтоқсан 2011 жылғы ең ірі несие алушылары, 48422223 мың теңге, яғни несие портфельінің 30%-ын немесе капитал көлемінің 124 % құрады. Ал 2010 жылғы 36361165 мың теңге, яғни несие портфельінің 25%-ын немесе капитал көлемінің 151 % құрады. Банктің жеке тұлғалар мен коммерциялық кәсіпорындардың еліміздің экономикалық секторында қызмет етуіне байланысты жоғарыдағы кестеде көрсетілген салаларға бөлінген. Әр сала бойынша айта кетсек мысалы: құрылыс саласы бойынша несиелеу 2011 жылы 2010 жылға қарағанда 1979037 кеміген оған себеп еліміздегі құрылыс саласындағы болған ипотекалық дағдарыс болған, жалға беру саласы бойынша 2011 жылы 979623 мың теңге, ал 2010 жылы 5662315 мың теңге құрап, несиелеу көлемі 2011 жылы 2010 жылмен салыстырғанда 4682692 мың теңгеге кеміген. Жалпы 2011 жылғы жалпы несие құны 161774079 мың теңгені құрап 2010 жылмен салыстырғанда 13314333 мың теңгеге өскен.

Кесте 2.13

Банктің несие портфельінің валюталық құрылымы.

/мың теңге/

Несие валютасы	2010 ж.		2011 ж.		Ауытқуы (+;-)
Несие валютасы	сомасы, мың.тг	үлес сал %.	сомасы, мың.тг	үлес сал%.	сомасы, мың.тг	үлес сал %.
Теңге	70482556	49,5	75979976	50,9	5497420	1,4
АҚШ доллары	69386323	48,7	71840214	48,1	2453891	-0,6
Еуро	2355106	1,7	1461006	1,0	-894100	-0,7
Басқа валюта	241000	0,2	—	0,0	-241000	-0,2
Барлығы	142464985	100	149281196	100	6816211	—

Банк несиені негізгі теңге, АҚШ доллары, Еуро яғни үш валюта түрінде береді.Банктің теңгедей несие беруі 2011 жылы 75979976 мың теңге, ал 2010 жылы 70482556 мың теңгені құрап, 2011 жылы 2010 жылмен салыстырғанда 5497420 мың теңгеге өскен. Пайыздық мөлшерде өсу қарқыны 107,8% болды. Банктің АҚШ доллары негізінде несие беруі 2011 жылы 71840214$, ал 2010 жылы 69386323$ құрап, 2011 жылы 2010 жылмен салыстарғанда 2453891$ құрады. Пайыздық мөлшерде өсу қарқыны 103,5% болды. Ал Еуро 2010 жылға қарағанда 2011 жылы 1461006€ құрап -894100 €-ға кем болды. Басқа валюта түрінде несиелеуге келсек 2010 жылы несие берілмей, ал 2011 жылы 241000 мың теңге құрады. Бірақта жалпы айтар болсақ 2011 жылы несие көлемі 2010 жылға қарағанда 6816211мың теңгеге өскен.

Кесте-2.14

Банктің мерзім бойынша несиелік портфельдің жіктелінуі

Мерзімдері	2010 ж.		2011 ж.		Ауытқуы
Мерзімдері	сомасы, мың.тг	үлес сал %.	сомасы, мың.тг	үлес сал %.	сомасы, мың.тг	үлес сал %.
1 айға дейін	1642501	1,2	155553	0,1	-1486948	-1,1
1 айдан 3 айға дейін	7253391	5,1	4589944	3,1	-2663447	-2,0
3 айдан 1 жылға дейін	22871740	16,1	19184278	12,9	-3687462	-3,2
1 жылдан 5 жылға дейін	94501983	66,3	114143962	76,5	19641979	10,2
5 жылдан жоғары	16195370	11,4	11207459	7,5	-4987911	-3,9
Барлығы	142464985	100	149281196	100	6816211	—

Банктің мерзім бойынша несиелік құрылымына келсек, яғни жоғарғы кестедегі мәліметтерге қарасақ банктің мерзімдік несие беру көлемі 2011 жылы 2010 жылмен салыстырғанда мүлдем өспеген. Тек 1 жылдан 5 жылға дейінгі аралықтағы несие 2011 жылы 2010 жылға қарағанда 19641979мың теңгеге өсіп 2011 жылы 114143962 мың теңгені құраған.

Кесте 2.15

Банктің салымдар субъектісі бойынша несиелік операцияларын талдау

/мың теңге/

	2010 ж.		2011 ж.		Ауытқуы (+;-).
	сомасы, мың.тг	үлес сал %.	сомасы, мың.тг	үлес сал %.	сомасы, мың.тг	үлес сал %.
Банктерге	5998804	2,8	3700000	0,9	-2298804	-1,9
Занды тұлғаларға	180861142	85,7	353553390	90,7	172692248	5,0
Жеке тұлғаларға	24166494	11,5	32713701	8,4	8547207	-3,1
Барлыгы	211026440	100	389967091	100	178940651	—

Банктің салымдар субъектісі бойынша несие құрылымына келсек, банк несиені заңды және жеке тұлғалар мен өзге банктерге берумен айналысады. Банктің басқа да банктерге несие беру үрдісі 2011 жылы 2010 жылмен салыстырғанда 2298804мың теңгеге кеміген. Банктің заңды тұлғаларға тұлғаларға несие беруі 2011 жылы 353553390 мың теңге, ал 2010 жылы 180861142 мың теңге құрап, 2011 жылы 2010 жылмен салыстырғанда 172692248 мың теңгеге өскен. Өсу қарқыны 195,5% пайыз болды. Банктің жеке тұлғаларға несие беруі 2011 жылы 32713701мың теңге, ал 2010 жылы 24166494 мың теңге құрап, 2011 жылы 2010 жылмен салыстырғанда 8547207 мың теңгеге өскен. Өсу қарқыны 135,4% болды. Жалпы банктің салымдар субъектілерінің несие операциялары 2010 жылы 389967091 мың теңге.

2.7 Мектеп оқушыларына «Нұрбанк» АҚ-ның өтімділік көрсеткіштерін және сенімділігін талдалдатуды үйрету

Банктің міндеттемелері нақты және потенциалды деп екіге бөлінеді. Банктің нақты міндеттемелері: талап ету депозиттері, мерзімді депозиттер, тартылған банкаралық ресурстар, несие берушінің қаражаттары түрінде банктің балансында көрсетіледі. Ал потенциалды немесе баланстан тыс міндеттемелерге: банктен берген кепілхаттар, клиенттерге несие желілерін ашу және тағы басқалар арқылы көрсетіледі.

Өтімділік – банктің сенімділігін қамтамасыз ететін, оның қызметінің жалпы сипаттамаларының бірі болып табылады.

Банк өтімділігі – бұл салымшылар мен қарыз берушілер алдында өз міндеттемелерін уақытында және шығынсыз орындау қабілеттігі.

Егер коммерциялық банктің борыштық және қаржылық міндеттемелерді уақытылы орындау үшін қолма-қол ақшалай қаражаттар мен басқа да өтімді активтері болып, сонымен қатар басқа көздерден қаражаттарды тез арада жұмылдыру мүмкіндігі жеткілікті болса, онда бұл өтімді банк болып табылады.

Банк өтімділігі мынандай қызметтерді атқарады:

— депозиттерді алу мен несиелерге байланысты сұранысты қанағаттандыру;

— тиімділік тәуекелін азайту және банктің сенімділігін қамтамасыз ету;

— активтерді зиянсыз сату;

— тартылған қаражаттары бойынша төлей алмау тәуекелі үшін сыйақы мөлшшерін шектеу;

Банк өтімділігінің екі формасы, яғни міндеттемелерді өз уақытында және шығынсыз орындауы көптенген ішкі және сыртқы факторлардың ықпалымен анықталады.

Ішкі факторлар қатарына келесілер жатады:

банк капиталының базасы;
банк активтерінің сапасы;
депозиттердің сапасы;
сыртқы қаражат көздеріне орташа тәуелділігі;
мерзімі бойынша активтер мен пассивтердің өзара сәйкестігі;
сауатты менеджмент;
банктің жоғарғы дәрежелі беделі;

Банк капиталының базасы – бұл салымшылар қаражаттары мен депозиттеріне кепіл беретін және олардың мүдделерін қорғайтын меншікті капиталдың жеткілікті мөлшерін сипаттайды. Меншікті капиталдың көзіне: жарғылық капитал және әр түрлі мақсаттар үшін бағытталған банктің басқа да қорлары жатады. Банктің меншікті капиталы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым өтімділігі де жоғары болады.

Банк активтерінің сапалылығы келесі төрт критерийлермен анықталады: өтімділік, тәуекелділік, табыстылық пен диверсификация.

Активтердің өтімділігі – бұл қарыз алушының міндеттемелерді өтеу немесе осы активтерді сату арқылы олардың қолма-қол ақшаларға айналу қабілеті болып табылады.

Активтердің өтімділік дәрежесі олардың айналымына байланысты. Ақшалай формадағы банктің активтері төлем қызметін орындауға бағытталған.

Активтер тәуекелі критерийі, олардың ақшалай формаға айналдыру кезінде шығындарға ұшырау мүмкіндігін сипаттайды. Активтердің тәуекел дәрежесі олардың әр түрі үшін ерекше көптеген факторлармен байланысты болып табылады. Мысалы, несиелік тәуекел қарыз алушының қаржылық жағдайына, қарыз көлеміне, беру және өтеу тәртібіне және тағы басқа да факторларға байланысты болып табылады.

Активтердің табыстылығының критерийі ретінде: активтер жұмыс жасау қабілеті, тиімділігі, яғни табысты әкелу қабілеті, сонымен қатар, банктің дамуы үшін қаражат көзін табу және банк капитал базасын нығайту қабілеті болып табылады. Табыстылық дәрежесі бойынша активтер: табыс әкелетін және табыс әкелмейтін болып екіге бөлінеді.

Активтердің диверсификациясы критерийі банктің ресурстарын әр түрлі орналастыру аялары бойынша бөлу дәрежесін сипаттайды. Активтерді диверсификациялау көрсеткіштері мынандай болып табылады: ресурстарды орналастыру бағыттары бойынша банк активтерінің құрылымы, объектілері мен субъектілері бойынша несиелік жұмсалымдардың құрылымы, бағалы қағаздар портфелінің құрылымы, валюталар құрылымы, объектілері мен субъектілері бойынша несиелік жұмсалымдардың құрылымы, бағалы қағаздар портфелінің құрылымы, банктік корреспонденттік және несиелік қатынастарда болатын басқа банктердің құрылымдық құрамы. Активтер неғұрлым көп диверсификацияланса, соғұрлым банктің өтімділігі де жоғары болады.

Банк өтімділігін анықтайтын фактор – банктің депозиттік базасының сапалылығы болып табылады. Депозиттік базаны мерзімді депозиттік және жинақ салымдары, есеп айырысу және ағымдағы шоттардағы қаражаттары ретінде банкте жинақталған заңды және жеке тұлғалардың қаражаттары құрайды. Депозиттердің сапалылығының басты критеийі олардың тұрақтылығын сипаттайды. Депозиттердің тұрақты бөлігі неғұрлым көп болса, банктің өтімділігі соғұрлым жоғары болады. Депозиттердің тұрақты бөлігінің көбеюі банктің өтімді активтерге мұқтаждығын азайтады. Талап етілгенге дейінгі депозиттер жоғарғы тұрақтылыққа ие, өйткені бұл депозиттердің түрі сыйақы мөлшерлемесіне байланыссыз. Банкте осы депозит түрінің көп болуы банк қызмет етуінің сапалылығы мен жылдамдығы, банктің клиентке жақын орналасуы сияқты факторларға байланысты. Ал мерзімді және жинақ депозиттеріндегі қалдықтары тұрақтылықтың төмен дәрежесіне ие, себебі оған банктің сыйақы мөлшерлемесі ықпал етеді.

Банк өтімділігі оның сыртқы қаражат көздеріне, яғни банкаралық несиелерге деген тәуекелділігімен сипатталады. Банкаралық несие өтімді қаражаттарға деген қысқа мерзімді жетіспеушілікті жоя алады, бірақ осы несиенің жалпы тартылған ресурстардың құрамындағы үлесі жоғары болса, онда банк банкроттыққа ұшырауы мүмкін. Егер банктің сыртқы көздерге тәуекелділігі жоғары болса, онда оның бизнес үшін өз базасының даму перспективаларының жоқтығын көрсетеді.

Банк активтері мен пассивтерінің арасында мерзім мен сома бойынша сәйкестілігі де банк өтімділігін анықтайды. Банктің клиенттер алдында Міндеттемелерді орындауы инвестицияланатын ақша қаражаттары мерзімдері мен салымшылары берген ақша қаражаттарының мерзімдері сәйкес болуын білдіреді.

Менеджмент, яғни жалпы банктің қызметін және өтімділігін басқару жүйесі де банк өтімділігін анықтайтын ішкі факторлардың біріне жатады. Банкті басқару сапасы мыналармен байланысты болып табылады:

банк саясатының болуы және оның мазмұны;
стратегиялық және ағымдағы міндеттерді жоғары деңгейде шешуге мүмкіндік беретін банктің аймақтық ұйымдастыру құрылымы;
банктің активтері мен пассивтерін басқару механизмі;
қажетті ақпарат базасының болуы;
банк қызметін басқару жүйесінің ғылымилылығы;

Банктің беделі де банк өтімділігін анықтайды. Жақсы беделі бар банк депозиттік базасының тұрақтылығын оңай қамтамасыз ете алады.

Банк өтімділігінің жағдайы бірқатар, сыртқы факторларға, яғни банк қызметінен тыс факторларға байланысты. Оларға келесілер жатады:

елдегі жалпы саяси және экономикалық жағдай;
бағалы қағаздар нарығының дамуы;
банкаралық несие нарығының дамуы;
қайта қаржыландыру жүйесін ұйымдастыру;
Орталық банкінің қадағалау қызметінің тиімділігі;

Елдегі жалпы саяси және экономикалық жағдай банк операцияларының дамуының және банк жүйесінің сәтті жұмыс істеуінің алғышарттарын қалыптастырады, банктер қызметінің экономикалық негізінің тұрақтылығын қамтамасыз етеді, банктерге деген отандық және шетелдік инвесторлардың сенімділігін арттырады. Осы аталған жағдайларсыз банктердің тұрақты депозиттік базаны құруы, операциялардың тиімділігіне қол жеткізуі, өз құралдарын дамытуы, активтерінің сапалылығын жоғарылату және басқару жүйесін жетілдіруі мүмкін емес.

Орталық банкі коммерциялық банктерді қаржыландыру жүйесі банктердің өтімді активтерін Орталық банктен алынған несиелер арқылы жабуға мүмкіндік береді.

Орталық банкінің қадағалау қызметінің тиімділігі өтімділікті басқарудағы коммерциялық банктер мен мемлекеттік қадағалау органы арасындағы қарым-қатынастың дәрежесін көрсетеді.

Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің екінші деңгейдегі банктер үшін өтімділіктің белгілі бір нормативтерін белгілеуге мүмкіндіктері бар. Көрсеткіштер банктің өтімділік жағдайын неғұрлым нақты көрсететін болса, соғұрлым банктің өзі және қадағалау органы өтімділікпен байланысты проблеманы уақытында шешуге мүмкіндігі бар.

Банктің өтімділігі тұрақты өзгерісте болатын көптеген факторлармен анықталынатын банк қызметінің сапасын сипаттайды. Сондықтан банктің өтімділігі бірте-бірте қалыптасатын және тұрақты факторлармен және әр түрлі тенденцияларымен сипатталатын динамикалық жағдайды білдіреді.

Шетел тәжірбиесінде коммерциялық банктің өтімділігі мынандай екі әдіспен есептеледі:

баланстың өтімділігін көрсететін қаржылық коэффициенттер негізінде;
сәйкес кезеңдердегі банк балансының активтері мен пассивтері бойынша айнымалдардың талдауын ескеріп, өтімді қаражаттарға потенциалды қажеттілігін анықтау негізінде;

Коэффициенттік әдіс баланс баптары арасында белгілі бір сандық қатынастарды бекітуді білдіреді. Бұл әдіс әр түрлі көрсеткіштерді пайдаланады.

Кесте 2.16

«Нұрбанк» АҚ-ның өтмділігін талдау

Көрсеткіштер	Есептеу формуласы	Сандық мәні		Критерий
Көрсеткіштер	Есептеу формуласы	2010 ж	2011 ж	max	min
1. Тез арадағы өтімділік коэффициенті	Кмл = ЛА/ОВ*100%	52,2	33,3	70	30
2. Тез арадағы міндеттемелер бойынша өтімділік коэффициенті	КЛСО = (ЛА-ОВ)/СО*100%	-29,7	-11,4	50	25
3. Тез арадағы міндеттемелер бойынша басты өтімділік коэффициенті	КГЛСО = (ЛА+КВ-ОВ)/СО*100%	-18,1	-5,2	25	50

Банктің ликвидтілігін анықтау үшін негізгі 3 көрсеткіш қолданылады: тез арадағы ликвидтілік коэффициенттер, тез арадағы міндеттемелер бойынша ликвидтілік коэффициенті, тез арадағы міндеттемелер бойынша басты ликвидтілік коэффициенті. Банктің тез арадағы ликвидтілік коэффициенті 2010 жылы 52,2 пайызды құрап отыр. Ол дегеніміз банктің ликвидті активтерінен талап етуге дейінгі міндеттемелерін жаба алады. 2011 жылы мәліметке келетін болсақ, ол көрсеткіш 33,3 пайызды құрап отыр, яғни банктің ликвидті активтері талап етуге дейінгі міндеттемелерді өз уақытында өтей алады. Есептелген көрсеткіш берілген критерийге сәйкес келеді.

Банктің тез арадағы міндеттемелер бойынша ликвидтілік коэффициенті өткен, яғни 2010 жылы -29,7 пайызды құрап отыр, бұл өз кезегінде жалпы ликвидті активтер көлемінің тез арадағы міндеттемлер көлемінен аз болуынан болып отыр. Тез арадағы міндеттемелер бойынша ликвидтілік коэффициенті 2011 жылы -11,4 болып отыр. Бұл негізінен банктің тез арадағы міндеттемелер көлемінің аз болуынан болып отыр. Банктің тез арадағы міндеттемелер бойынша басты ликвидтілік коэффициенті 2010 жылы -18,1 тең болып отыр, яғни жалпы қойылған критерийден ауытқып отыр. Ал есепті жылы бұл көрсеткіштің көлемі -5,2 болып отыр, яғни басты ликвидтілік коэффициентінің көлемі төмендеп отыр. Себебі, ликвидті активтер мен күрделі қаржылардан талап етуге дейінгі міндеттемелерді алып тастағаннан кейін тез арадағы міндеттемелерді өтей алмайды. Болашақта банктің ликвидті активтер көлемін жоғарылату үшін әр түрлі банктің өтімділігін арттырудың іс-шараларын жүзеге асыру қажет.

Кесте 2.17

«Нұрбанк» АҚ-ның сенімділігін бағалау

Көрсеткіштер	Есептеу формуласы	Сандық мәні
Көрсеткіштер	Есептеу формуласы	2010 ж	2011 ж
1. Сенімділіктің бас коэффициенті	К1 = К/ АР	0,3	0,2
2. Тез арадағы ликвидтілік коэффициенті	К2= ЛА /ОВ	0,5	0,3
3. Кросс коэффициенті	К3= СО/АР	0,5	0,8
4. Ликвидтіліктің бас коэффициенті	К4= (ЛА+ЗК)/ СО	0,4	0,08
5. Қорғалған капитал коэффициенті	К5 = ЗК /К	0,07	0,1
6. Капиталдың қорлану коэффициенті	К6 = К/ УФ	1,4	1,3
7. Сенімділіктің жалпы формуласы	N=(К1/1)45+( К2/1)20+ (К3/3)10+(К4/1)15+( К5 /1)5+( К6/3)5	33,45	21,3

Нарықтық экономикада банктің негізгі көрсеткіші оның сенімділігі болып табылады. Банк сенімділігін анықтау үшін келесі негізгі көрсеткіштер анықталады: сенімділіктің бас коэффициенті, 2010 жылы 0,3 тең болса, ал 2011 жылғы көрсеткіш бойынша 0,2 болып отыр. Тез арадағы ликвидтілік коэффициенті 2010 жылы 0,5 болса, 2010 жылы 0,3 тең болып отыр. Бұл банктің ликвидті активтер құрамының төмендегендігінің белгісі болып табылады. Сенімділіктің негізгі көрсеткіштерінің бірі кросс коэффициент болып табылады. Банктің кросс коэффициентінің көлемі өткен жылы 0,5 болса, 2011 жылы 0,8 болып отыр. Бұл тез арадағы міндеттемелер көлемінің көбейгендігінің белгісі болып табылады.

Банктің ликвидтілігінің бас коэффициенті 2011 жылы 0,4 ал 2010 жылы 0,08 болып отыр. Өтімділіктің бас коэффициенті банктің өтімді активтер құрамының көп болуынан болады.

Банктің қорғалған капитал коэффициенті зерттеу объектісі бойынша оның көлемі 2010 жылы 0,07 құраса, ал 2011 жылы 0,1 болып отыр. Бұл заимдық капиталдың көлеміне байланысты көрсеткіш болып табылады.

Капиталдың қорлану коэффициенті 2010 жылы 1,42 болса, есепті жылы 1,3 болып отыр. Сенімдімділіктің ең негізгі көрсеткіші 2010 жылы 33,45 болып отыр, ал есепті жылы 21,3 болып отыр. Жалпы банктің сенімділігіне баға беретін болсақ, банкті сенімді банк деп санауға болады деп есептейміз. Дегенменде банктің сенімділігіне байланысты банктің өтімді активтер құрамын ары қарай дамытуға болады деп есептеймін.

Сонымен қатар, клиент қажет болған жағдайда депозиттің негізгі сомасының ішінен қайта-қайта ішінара ала бермеуі үшін еселтелетін сыйақы мелшерлемесі ай сайын төленіп отырғаны жөн. Бұл, бір жағынан салымшыға психикалық жағынан әсер ете отырып, үстіндегі пайызы түрғанда салымның негізгі сомасынан ішінара алудың қажеті жоқ болатындай керінеді. Сондай-ақ, қолда бар қаражатты жұмсамау үшін банкке салып қойып, үстіндегі ақшасын алып отыруына мүмкіндік болады.

Аталған депозитке қосымша салуға әрқашанда мүмкіндік болуы банкке тиімді болып табылады.

Сондай-ақ, қазіргі кезде көптеген банктерде ұтыс ойнатылатындықтан, клиенттер көп жағдайда осы критерийге де қарайтыны белгілі. Сондақтан, ұсынылып отырған депозиттің де ойынға қатысуы маңызды болып табылады.

3 Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстрарының тиімділігін арттыру бағыттарын үйрету

3.1 Мектеп оқушыларына шетел тәжірибелеріндегі сырттан тартылған ресурстарды тарту мәселелерін жетілдіру жолдарын үйрету

Депозиттерді қорғау жүйесі коммерциялық банктерді орталық банктің лицензиялауы арқылы қамтамасыз етіледі. Соңғы жылдары Европа елдерінде ол (лицензиялау) мемлекеттік — жеке сақтандыру мен толықтырылады. Бұл сақтандырудың негізінде банктерді депозиттерді бұқаралық қайтарып алу тәуекелінен қорғау принципі жатыр. Яғни, егер депозиттер сақтандырылса салымшылардың өз ақша қаражаттарын қайтарып алу себебі болмайды. Банк банкроттыққа ұшыраған жағдайда да үкімет клиенттердің ақшасын қайтарып береді немесе клиенттердің салымдарын басқа төлем қабілетті банкке ауыстыруға келіседі.

Осылайша депозиттерді бұқаралық қайтарып алудан сақтап қалуға болады, және проблема туындаған жағдайда да үрей туындамайды. Бұл жерде банктердің міндеті депозиттерді сақтандыру қорлары белгілеген мөлшерде сақтандыру бойынша төлемдер жүргізіп тұру кіреді. Шығындарды жабу үшін сақтандыру жарналары жеткіліксіз болған жағдайда да мемлекеттік бюджеттің қаражаттары қолданылады. Салымшыларға банкке орналастырылған депозиттерін қайтару кепілдігі банктік жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ететін маңызды әдістердің бірі болып табылады.

Банктерге орналастырылған депозиттер мен салымдардың сақталуы біздің елдегі ғана экономикалық мәселе емес Әр уақыт кезеңінде бұл фактормен барлық дамыған елдер соқтығысқан. 19 ғ және 20 ғасырдың бірінші жартысына тән банктік кризис мүмкіндігін, барлық дамыған елдерде қабылданған «дисконттық терезе» арқылы депозиттерді сақтандыру және банктерді несиелеу тәжірибесі төмендеткен, бірақ бүгінгі таңда барлық елдер үшін депозиттерді сақтандырудың біртұтас әмбебап схемасы жоқ, өйткені банктік заңдылықтарды унификациялау процесіне қарамастан банктік жүйелер типіндегі ұлттық айырмашылықтар үлкен./14/

Олар, ұлттық банктік жүйе құрылымына, оны бақылау және қадағалау жүйесінің қызмет тәртібіне, мемлекеттің өзінің коммерциялық банктеріне қарым-қатынасына байланысты. Осыған орай, депозиттерді сақтандыру жүйесін шартты түрде кепілдендірілген жүйе және кепілдендірілгендігі көрсетілмеген жүйе деп бөлуге болады. Сонымен қатар, сақтандыру жүйесі сақтандыру төлемінің маштабымен формасына байланысты депозиттерді кепілдендіру түрі, қордың ұйымдық құрылымы бойынша (меншік типі, басқару тәртібі бойынша) және қордың әрекет ету ерекшеліктеріне, оның коммерциялық банктермен өзара қарым-қатынасына (салымдарды төлеу, коммерциялық банктерді қадағалау және қолдау, біріктіруді жүргізу, және банктер санациясы) байланысты жіктеледі.

Тікелей көрсетілмеген кепілдік мемлекеттің банктік жүйені қорғау бойынша міндеті өткен тәжірибеге негізделгенде қолданылады. Жағымды көрсетілген кепілдік жүйесі — депозиттерді кепілдендіру процедурасы мемлекеттік, арнайы банктік және қаржылық заңдарда көрсетілген, ресми қабылданған жағдайда әрекет етеді.

Тікелей көрсетілмеген кепілдік жүйесінің сипаттамалары:

— Банкке салынған қаражаттардың сақталуы бойынша заңдық міндеттеме түріндегі арнайы заңның болмауы, салымшыларға көрсетілетін мүмкін көмек субьективті факторлар бойынша бағаланады;

— Төлеу лимиттары және өтем ақы формаларын реттейтін ережелердің болмауы;

— Толық өтемақы қорларының болмауы.

Тікелей көрсетілмеген кепілдік схемасы банктік жүйенің мемлекеттен тәуелділігінен болады. Туындаған шығындарды өтеуге байланысты туындайтын сұрақтар дискриминациялық сипатта және мемлекет өз қарауынша шешеді. Сақтандырудың тікелей көрсетілмеген жүйесі маңызды банктік тоқырауды басынан кешпеген дамушы елдерге тән. Жағымды көрсетілген кепілдік түрі бойынша АҚШ-та қалыптасқан тиімді сақтандыру жүйесі «ұлы депрессияға», Ұлыбританияда 70 жылдардың тоқырауы салдарына, Италияда «Банко-Амброзиянының» банкротқа ұшырауына байланысты. Бірақ мұндай жүйелердің әрекет етуі ел экономикасының дамуындағы ұлттық ерекшеліктерге байланысты. Африка елдеріндегі жағымды көрсетілген кепілдік жүйесінің болмауы банктердің банкротқа ұшырауына жол бермеу тәжірибесімен түсіндіріледі, оларда банктердің көпшілігі мемлекет меншігінде, сирек жағдайда бұл банктердің тоқырауға ұшырауы кезінде (Синигалда, Ганада) салымшыларға мемлекеттік ресурстар есебінен төлем қайтарылған.

Аргентина және Жаңа Зеландия депозиттерді мемлекеттік сақтандырудан бас тартуға тырысқан, егер Жаңа Зеландияда тікелей көрсетілмеген кепілдіктер өзгертіліп, ақпаратты ашудың қатаң талаптарымен ауыстырылған, Аргентинада депозиттерді кепілдендірудің жағымды көрсетілген схемасы банк иелері және басқарушылары, салымшылар өз әрекеттері үшін персоналды жауапкершілікте болатын жүйемен ауыстырылған. Бірақ Мексикалық тоқыраудан кейін Аргентиналық банктерден салымдарды бұқаралық қайтарып алу мемлекетті банктерге уақытша көмек үшін 2,5 млрд долларлық қор құру қажеттілігіне әкелді, содан кейін 2010 жылдың сәуір айында қайтадан депозиттердің жағымды көрсетілген кепілдігін енгізуге мәжбүр етті./5/

Өз кезегінде жағымды көрсетілген кепілдік жүйесі банктік тоқырау туындаған жағдайда барлық шығындар осы мақсат үшін арнайы құрылған қаражаттар есебінен өленеді дегенді білдіреді. Дамыған елдердің тәжірибесінде бұл жүйенің әр түрлі формалары және түрлері әрекет етеді. Оның негізін қашанда депозиттерді сақтандыру қоры құрайды. Жағымды көрсетілген кепілдік жүйесі келесідей болуы мүмкін:

— Мемлекеттік меншік және мемлекеттік басқаруда болуы;

— Мемлекет басқаратын және жартылай банктермен басқарылатын;

— Мемлекетпен және банкпен бірігіп басқарылатын, банктермен қаржыландырылатын;

— Депозиттік институттар бірін-бірі сақтандыратын, жекеменшікпен басқарылатын.

Көрсетілген кепілдіктер жүйесі сақтандырылған депозиттерді қамтуы (жеке, заңды тұлғалардың депозиттері, банкаралық депозиттер, жергілікті және шетелдік банктердің шетелдік валютадағы депозиттері), төлеудің сипаты және лимиттері бойынша ажыратылуы мүмкін. Жоғарыда айтылған сақтандырудың тікелей көрсетілмеген жүйесі формаларының негізгі айырмашылығы оларды ұлттық заңдарда көрсету тәртібіне байланысты (конституция, банктер туралы заң және басқа да заңдық банктік актілер).

Сақтандыру формасын бекіту ұлттық экономиканың даму бағыттарына және банктік жүйенің алдына қойылған стратегиялық мақсаттарына байланысты. Депозиттерді кепілдендіру жүйесі әлеуметтік маңызды несие мекемелерін енгізуі мүмкін немесе белгілі бір тәуекелді несие мекемелерін арнайы шығарып тастайды. Банктік жүйелердің және депозиттерді сақтандыру қорының даму дәрежесі кепілдендірілетін депозиттерді қамтуда көрініс алады. Көптеген дамыған елдерде депозиттерге – операциялық шоттар және жалақы шоттары, талап етілгенге дейінгі депозиттер, жинақ депозиттері, мерзімді депозиттер және депозиттік сертификаттар жатады. Мұндай депозиттердің иелері жеке тұлғалар немесе заңды тұлғалар болуы мүмкін. Сақтандыру мақсаттарына байланысты аударылған депозиттердің бір бөлігі сақтандырылудан шығарылып тасталуы мүмкін. Австрияда, Чехияда, Нидерландта, Туркияда, Кенияда тек жеке тұлғалардың депозиттері ғана сақтандырылады. Көптеген елдер өздерінің жүйесінің банкаралық депозиттерді шығарып тастайды өйткені банктер өз коллегаларының қаржылық жағдайын кәсіби тұрғыда бағалай алуы керек. Кейбір банктік жүйелер депозиттерді сақтандыру схемасынан жергілікті банктердегі шетелдік валютадағы депозиттерді шығарып тастайды (Колумбия, Сальвадор, Франция). Әдетте бұл валюта курстарының өзгеруіне байланысты лимиттерді анықтау қиындықтарымен және бұл депозиттер төлем жүйесіне шектеулі ықпал етіп жиынтық депозиттердің аса маңызды емес үлесін құрайтындығына байланысты. Бірқатар елдер (Жапония, ҰлыБритания, Нигерия, Танзания) бұл депозиттерді банкаралық депозиттермен бірге сақтандыру схемасынан шығарып тастайды. Кейде ұлттық банктік жүйелер сақтандыру схемасынан шетелдік банктердің филиалында орналастырылған депозиттерді шығарып тастайды (Жапония), бұл ұлттық банктік жүйелердің басқа елдердің тәуекелі үшін жауапкершілікті алғысы келмеуіне байланысты.

Шетелдік тәжірибеде төлеу лимиттері әрбір шотқа (депозитке) немесе жеке салымшының шотына (жеке немесе заңды тұлға) бекітіледі. «Депозитке» есептеу схемасы бойынша төлеудің кемшілігі шоттарды бір банкте немесе бірнеше банктерде бірнеше түрлері бойынша бөлшектеу мүмкіндігінде жатыр, шоттардың саны үшінші тұлғаға ашқан кезде біршама өсуі мүмкін. «Салымшыға» сақтандыру схемасын қолданған жағдайда бір банкте бірнеше шот ашылсада (талап етілгенге дейінгі және жинақтау депозиттері) шоттардың сомасы қосылады және лимит жалпы сомаға қолданылады. «Салымшыға» жүйесі елдегі нақты жағдайларға байланысты өзгеріп тұрады. Мысалы, Перуде егер салымшыда бірнеше банкротқа ұшыраған банктерде шоттар ашылған болса, төлеу бір банк бойынша ғана жүргізіледі. Сонымен қатар, әрекет етуші сақтандыру жүйелері төлеудің әртүрлі деңгейіндегі салымшылардың жауапкершілігін жоғарлатуды\ да қарастырады. Италияда 100% төлеу 200 млн лирға дейін есептеледі, ал одан кейінгі сомалар бойынша тек 80 % төленеді. Аргентинада орталық банк депозиттердің табыстылық деңгейіне байланысты төлеу ставкаларын өзгерту мүмкіндігіне ие. Сақтандыру төлемінен табыстылығы есептік ставканың екі пунктінен асатын депозиттер шығарылып тасталады. Кепілдендіруші өзіне алған міндеттемелерді жүзеге асыру үшін сәйкес ресурстарға, қорларға және талапты қамтамасыз ететін қор көздеріне ие болуы керек.

Бірақ статистикалық және математикалық әдістер көмегімен тәуекел мөлшерін анықтап сәйкес сыйақы белгіленетін қарапайым сақтандырумен салыстырғанда банктік тоқырау кезінде банктер жаппай банкроттыққа ұшыраған жағдайда сыйақыны есептеу өте күрделі болып табылады. Тек АҚШ-та ғана енгізілген тәуекелге негізделген сыйақы жүйесі бар. Бұл жүйе шеңберінде тәуекелді бағалау капиталдың жеткіліктілігі коэффициенті негізінде және басқа қажет қаржылық ақпарат негізінде жүргізіледі. Бұл жүйеге сай неғұрлым жоғары сақтандыру сыйақысын қызметі қор үшін қызығушылық туғызатын институттар төлейді. Тәуекелді бағалауды дайындау кезінде әрбір нақты институт тәуекелдің тоғыз категориясының біріне жатады. Бағалаудың қоссатылы процесі қолданылады – капиталдың жеткіліктілігі көрсеткіштері, басқа да іске қатысты ақпараттар негізінде. Венгриялық кепілдендіру жүйесінде қорға нақты банктерді, егер олардың қызметі жоғары сақтандыру тәуекелін туғызатын болса, онда оларды қосымша сыйақылауға мүмкіндік беретін ереже бар.

Аргентинада банктер төлейтін сыйақының мөлшері орталық банк бекіткен тәуекел көрсеткіштеріне байланысты жоғарлатылуы мүмкін. Италияда шетелдік банктердің филиалдары және Италияндық банктердің шетелдік филиалдары неғұрлым жоғары сыйақы төлейді. Егер резервтер талаптармен салыстырғанда өте төмен болса, төлем қабілетті емес банктерді жабуды кейінге қалдыру беталысы байқалуы мүмкін (өйткені қарама қайшы жағдайда қор төлем қабілетті болмайды), бірақ мұндай кейінге қалдырулар соңында қорға немесе үкіметке одан да қымбатқа соғуы мүмкін. Бірақ резервтердің өте жоғары деңгейі банктердің рентабелділігіне кері ықпал етуі, ал егер кепілдендіруші үкімет болса бұл неғұрлым жоғары салық салуға әкелуі мүмкін.

Қаржыландыру сызбаснда екі түрі бар: қаржыландырылатын және қаржыландырылмайтын.

Қаржыландырылатын схемада банктер сыйақыны немесе арнайы жарналарды құрылған қорға төлейді, ал қаржыландырылмайтын схемада қор тұрақты қолдау таппайды, бірақ үкімет немесе орталық банк талап етілген кезде салымшыларға төлем төлеуге міндетті. Италияда, Люксембургте және Нидерландта қаржыландырылмайтын схема шеңберінде жарналардың мөлшері бекітіледі, ал талап етілген кезде институт оны төлейді.

Европада 2010 жылы 30 мамырда Европалық Одақтың қабылдаған директивасы бойынша осы ұйымның мүшесі болып табылатын әрбір ел өз территориясында депозиттер бойынша кепілдендірудің бір немесе бірнеше схемасын енгізуі керек. ЕО-тың депозиттерді қорғау жүйесінің кеңдігі біртұтас банктік нарықтың маңызды элементі ретінде қарастырылады, ол банктер және олардың басқа мемлекеттердегі филиалдарының төлем қабілеттілігі үшін жауапкершілігі көрсетілген «Европалық паспортқа» негізделеді. Схемаға қатыспайтын несие институттарына депозиттер қабылдауға рұқсат берілмейді. Банкаралық депозиттер және банктер шығаратын облигациялар сақтандырылмайды. ЕО-та тіркелген банктердің басқа – мүше елдерде орналасқан филиалдары өз елінің депозиттер бойынша кепілдік схемасына сәйкес сақтандырылады. Филиалдар сол елдегі жүйеге қосылуға құқылы және ел арқылы жергілікті салымшыларға жергілікті банктер сияқты төлем ұсыну мүмкіндігіне ие болады. Несие институттары өз салымшыларын депозиттер бойынша қандай кепілдендіру жүйесін қолданатындығы және оның қалай әрекет ететіндігі туралы хабарландырулары керек.

Барлық Скандинавия елдерінде депозиттерді сақтандырудың жағымы көрсетілген схемасы әрекет етеді. Данияда жеке тәуелсіз институт формасындағы банктік жарналар есебінен қаржыландырылатын жүйе бар. Депозиттердің көпшілігі бойынша төлем 250 мың Даниялық крона (41100 АҚШ доллары) лимитінде жүзеге асады. Қордың минималды мөлшері 3 млрд Даниялық крона деңгейінде бекітілген. Банкердің жарнасы қордың минималды мөлшеріне қол жеткенге дейін депозиттердің жиынтық сомасының 0,15 % мөлшерінде бекітілген. Банктер жарнасының мөлшері қажет болған жағдайда жоғарлатылуы мүмкін, бірақ ол жиынтық депозиттер сомасының 0,2 % аспауы керек. Жарналар жартылай кепілдік формасында да жүргізілуі мүмкін, бірақ Қор өз капиталының 25% қолма-қол ақша түрінде ұстауға міндетті. Данияда кепілдендіру схемасы ұлттық коммерциялық, жинақтаушы, кооперативтік банктерді және шетелдік банктердің филиалдарын қамтиды.

Финляндияда 2010 жылы салымдарды кепілдендірудің жаңа тәртібі енгізілген. Енді салымшылардаң мүддесін депозиттерді кепілденді Қоры қорғайды, оған міндетті тәртіпте азаматтардың салымын қабылдайтын барлық банктер қатысады. Бұрынғы жүйемен салыстырғанда әрбір жеке банкте әрбір салымшыға есептегендегі салымды кепілдендірудің жоғарғы шегі бекітілген. Банк төлем қабілетті болмаған жағдайда әрбір салымшы қордан 150 мың Фин маркасынан аспйтын мөлшеріндегі өтемақы алуға құқылы. Кепілдендіру үкіметтің немесе басқа банктердің депозиттеріне тарамайды. Банкроттық процедурасы басталғаннан кейін немесе банкті тұрақты төлем қабілетті емес деп хабарландырғаннан кейін 3 айдан соң өтемақы төленеді. Схема сатып алушылардың шотына әлі енгізілмеген есептегі қаражаттарды да жабады. Белгілі жағдайларда да жаңа тәртіп салымды толық төлеуді де қарастырады, мысалы, бұл ақша салымшы өз үйін сатып жаңа үй сатып алуға қалдырған ақшасы болса, онда салым толық төленеді. өтемақының жоғарғы шегін бекіту арқылы заң ірі салымшыларды банктердің қаржылық жағдайын мұқият зерттеуге мәжбүр етеді, сол арқылы банктік сенімділік дәрежесін бағалай алмайтын салымшыларды 100% қорғайды. Қордың ресурстары банктердің капиталдық базасын нығайтуға бағытталуы мүмкін емес, яғни банктердің зияны қор қаражаттары есебінен жабылмайды. Барлық банктер жыл сайын қорға кепілдікке жататын депозиттер көлемінің 0,05% мөлшерінде қаражат аударып отыруға міндетті. Сонымен қатар банктер мөлшері төлем қабілеттілік коэффициентіне байланысты анықталатын жарна төлейді: банктердің капиталдық базасы неғұрлым мықты болса жарна соғұрлым төмен болады. Бұл төлем түрінің жоғарғы шегі кепілдендіруге жататын депозиттер көлемінің 0,25% жетуі мүмкін. Қордың таза активтері бекітілген минималды деңгейден 2% — ке кепілдендірілген банктік депозиттерден асса жарналар 3 есеге төмендейді. Қор бұл деңгейге 10-15 жылдан кейін жетеді деп жорамалданады./3/

Норвегияның банктік депозиттерді сақтандыру жүйесі 1961 жылы құрылған. Осы жүйе шеңберінде екі жеке қор әрекет етеді: коммерциялық және жинақтау банктері үшін. Төлеу лимиті депозиттер сомасының 100 %, сақтандыру сыйақысы активтердің жиынтық сомасының 0,015% құрайды. Бірақ 2008 жылғы банктердің банкроттыққа ұшырауы себебінен екі Қорда төлем қабілетті болмай қалды. 2009 жылы сәуірде Үкімет банктерді арнайы жаңа акциялар шығару және екі қорға несие беру арқылы, қолдау мақсатында мемлекеттік кепілдендіру Қорын құрды. Сонымен қатар 2008 жылы қазанда банктік инвестициялардың мемлекеттік қоры құрылды.

Испанияда 3 жеке қор қызмет етеді: коммерциялық банктер, жинақтаушы банктер және несие кооперативтері үшін, оларға мүшелікке өту еркін сипатта. Коммерциялық банктер үшін қорды қаржыландыру мүше – банктердің жыл сайынғы 0,15% мөлшеріндегі жарнасы және Испания банкінің 50% мөлшеріндегі жарнасы есебінен жүзеге асады. Басқа қорлар бойынша жарналар мөлшері келесідей: банктер – депозиттер сомасының 0,10%, Испания банкі банктер жарнасы сомасының 100%. Қорлар жарнасы тоқырау жағдайында 4 есеге өсуі мүмкін болатын Испания банкінен қарыз ала алады. Сақтандыру талап етілгенге дейінгі депозиттерге, мерзімді депозиттерге және шетелдік валютадағы депозиттерге тарайды, банкаралық депозиттер сақтандырылмайды. Бір салымшыға есептегендегі төлеу лимиті 1,5 млн песет (11400 АҚШ доллары).

Францияда банктер салымын кепілдендіру жүйесі 2008 жылы франциялық банктер ассоциациясымен құрылған және жеке басқарылатын жүйе болып табылады. Ол банктер арасындағы зиянды жабудағы үлестік қатысу туралы келісімді білдіреді. Банктердің жыл сайынғы жарнасы 00 млн франктен аспайды. Төлеу лимиті 400 мың франк (75000 АҚШ долларына жуық). Төлеу банкаралық депозиттерге шетелдік валютадағы депозиттерге және ірі депозиттерге тарамайды. Салымшылардың мүддесін қорғау 2010 жылғы банктік заңның 52 бөлімі бойынша кепілдендіріледі, ол франция банкінің басқарушысына проблемалы банктің негізгі акционерлеріне оның капиталдық базасын қалпына келтіру талабын қоюға мүмкіндік береді.

3.2 Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарының тиімділігін арттыру жолдары

Қазакстан Республикасы қаржы нарығының дамуын қоғамдық қайта өндірудің макроэкономикалық пропорцияларына экономикалық әдістермен ықпал етуге мүмкіндік беретін ақша-несиелік реттеу мен акша-несиелік қатынастардың жаңа механизмін құрмай, несиелік қатынастардың әдістерін жетілдірмей, банктердің рөлін көтермей жүзеге асыру мүмкін емес.

«Нұр Банктің» АҚ тиімді қызмет етуі үшін, біріншіден, банктік қызмет нарығын тұракты зерттеу және болжау, екіншіден, банктік кызметті жанжақты жоспарлау қажет.

Жанданған бәсекелестік жағдайында Нұр Банкі ілгерілеу үшін халыкаралық стандарттар мен технологияларға сәйкес автоматтандырылған ақпараттық басқару және маліметтерді өңдеу жүйесін қолдау керек, базалық технологияларды жетілдіру жолдарын іздеуі қажет, сондай-ақ жаңа банктік құралдар енгізуі керек. Банктік олерацияларды модельдеу, талдау және бағалаудың маңызды кезеңдерінің бірі бо-лып табылады.

Депозиттік операцияларды Нұр банкі кызметінің маңызды түрі ретінде қарастыра отырыл, оны жүзеге асырудағы негізгі мақсат неғұрлым аз бағамен неғұрлым көп депозит тарту екендігін алға қою керек. Осы мақсатты сәтті орындау келесі міндеттерді орындауға мүмкіндік береді:

— депозиттік операцияларды жузеге асыру кезінде банктік пайда алу;

— талап етілетін банктік етімділік деңгейін ұстау;

— депозит тұрлері мен депозиттік операциялар субьектілерінің диверсификациясын камтамасыз ету;

— депозиттік операциялар мен ссудалык операциялардың арасында сәйкестілік сақтау;

— депозиттік шоттардағы бос қаражаттарды минимизациялау;

— тиімді пайыздық саясат жургізу;

— тартылган ресурстар бойынша пайыздық шығындарды азайту жолдарын іздестіру;

— банктік қызмет көрсетулерді дамыту және клиенттерге қызмет
көрсету мздениеті мен сапасын жоғарылату.

Депозиттік базаны көбейту Нұр банкінің қызмеіінің дамуына алғышарт болады. Осылайша, жаллы банктік саланы жетілдіру үшін депозиттік ресурстарды көбейту жолдарын қарастыру қажет. Олардың бірі ретінде капиталды легализациялау процесін атап өтуге болады. Ақша қаражаттарын легализациялау механизмі капиталды сыртқа шығару немесе қаражаттарды көлеңкелі экономикадан нақты экономикаға құю болып табылады. Капиталды шығару оның криминалдық негізін жасыруға мүмкіндік береді. Мысалы, европалық банктере депозит ашу үшін капиталдың заңды түрде шыққанын куәландыратын құжаттың бар болуы жеткілікті. Ол белгілі бір ақша сомасы Қазақстандық банктегі шоттан алынғаны туралы сертификат болуы мүмкін. Ал, банктер шот ашу кезінде ақшаның пайда болу негізін куәландыратын құжатты талап етпейді.

Жалпы алғанда, капиталды сыртқа шығару процесін нарықтық агенттердің шаруашылық жүйедегі аномалияға табиғи реакциясы ретінде қарауға болады. Себебі, ол жалпы жекешелендіру және мемлекеттік меншікті жұлмалау негізінде пайда болды. Сондай-ақ, инфляцияның жоғарылауы, отандық валютаға сенімнің болмауы да оған қосымша себеп болды. Қазақстан экономикасынан соншалықты көп ақшаның шығарылуы экономикаға бірқатар зиянын келтірген соң капиталды легализациялау процесі қажет болды.

Нұр Банк өтімділігін сақтайтын маңызды фактор оның депозиттік базасының сапасы болып табылады. Депозит сапасының критерийі олардың тұрақтылығы болып табылады. Депозиттердің тұрақты белігі көп болған сайын банк өтімділігі де жоғары болады. Өйткені, бұл жердегі жинақталған ресурстар банктің ішінде болады. Депозиттердің тұрақты бөлігін кебейту банктің өтімді активтердегі қажеттілігін төмендетеді, өйткені ол банк міндеттемелерінің қайта түзілуін білдіреді. Депозиттік саясаттың ұйымдастьірылуы тиімді депозиттік портфельдің қалыптасу принципіне негізделеді. Нарық жағдайында банк дамуының жалпы стратегиясында депозиттік портфельдің орны мен ролі бірталай өседі. Бұл жағдай ұсынылатын қызметтер саны мен са-пасының ұлғаюы, депозиттер түрлерінің есуі және осыған байланысты мемлекеттің әлеуметтік іс әрекеті шекарасының кеңеюімен белгі-ленеді.

Ақша каражаттарын тарту кезінде таңцау құқығы клиентте болады да, банк салымшы үшін қатаң бәсекелестік күресін жүргізеді.

Банктік бәсекелестіктің дамуымен байланысты ресурстардың шектеулілігі белгілі-бір клиенттерге банктің тәуелді болуына әкеледі. Егер бұл клиенттердің шеңбері тар болса, онда банктің оларға тәуелділігі де жоғары болады. Пассивтік операциялар бойынша банк таңдауы, әдетте, оның қарыз алушыларына қарағанда неғұрлым күшті тәуелді болатын клиентурасымен шектеледі. Сондықтан, банктің ресурстық базасын қалыптастыру мәселесін шешу үшін салымшылардың санын кебейту бойынша жұмысты жандандыру керек. Осыған байланысты банкке жақсы депозиттік саясат қажет. Оның негізіне диверсифика-цияның қажет деңгейін ұстап отыру, ақша қаражаттарын басқа көздерден тарту мүмкіндігін қамтамасыз ету, активтермен мерзімі, көлемі және пайыздық мөлшерлемесі бойынша балансталуын сақтау жатады.

Несиелік потенциалын кеңейту мақсатында Нұр банкі депозиттік саясатты активизациялау қажет. Оны бірнеше тәсілдермен жүзеге асыруға болады, соның ішінде салымшылардың санын көбейту арқылы. Осылайша, клиенттерге демалыс кездері пайызы төленетін мақсатты салымдар пайдалы болар еді. Мұндай мақсатты салымдар жаңа жылда, наурызда қосымша сыйлықты қарастырғаны жөн. Сондай-ақ, тұтыну тауарларын жеңілдікпен сатып алуға болатындай депозит тартымды болады деген ойдамыз.

Банктің өтімділік тәуекелділігін басқару тиімділігін кетеру үшін халықтың мерзімді салымдарын кенеттен алуының банктің қаржылық жағдайына теріс әсерін минимизациялау бойынша шаралар қолданған жөн. Тек қана мерзімінен бұрын шешуден қорғау арқылы банк өзінің ресурстарын толық қолдана алады. Алдыңғы тарауларда жасалған талдаулар мен зерттеулердің нәтижесінде Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктерде жүргізіліп жатқан депозиттік операциялардың даму үстінде екенін айқындауға болады. Яғни, олардың жылдан-жылға өсуі мен депозит түрлерінің көбеюі осы операцияның ілгерілеуде екенін дәлелдейді. Алайда, егер әрбір банктің ішіндегі депозиттік портфельге үңілсек, депозиттік операцияларды жетілдіру қа-жеттігі де бар екенін көреміз.

Атап айтсақ, депозиттік ресурстардың ірі банктерде кептеп шоғырлануы болып табылады. Сондай-ақ, банктердің біреуі банкрот болған жағдайда Жеке тұғалардың салымдарын міндетті ұжымдық сақтандыру Қоры осы банктерде шоғырланған жеке тұлғалардың мұндай үлкен сомадағы депозиттерін бірден қайтара алады ма деген сұрақ туындайды. Сондықтан, депозиттерді сақтандыру жүйесін әрі қарай дамыту керек. Ол үшін:

— банктердің беретін ай сайынғы жарнасын көбейту;

— Сақтандыру Қорының инвестициялық портфелін оптимциялау;

— Депозиттерді қайтару механизмін жетілдіру;

— Банктердегі қаржылық жағдайдьі тұрақты қадағалап, банкротты алдын ала болжау қажет.

Сонымен бірге, жоғарыда аталған ірі банктерден басқа банк дегі депозиттердің үлесі азырақ болғандақтан, олардың қызмет ауырлай түседі. Жекелеген банктермен қоса олардың аймақтар/: филиалдары бойынша да депозиттік ресурстардың балансталм байқалады. Олардағы капитализацияның төмен деңгейі қызме ріндегі тәуекелділікті жоғарылатады. Осындай шарттарда Нұр банкі қазіргі депозиттердің кептүрлілігіне қарамастан, менің ойымша, кейбір шарттарды толықтыру талап етеді. Мысалы, депозиттерді тартудың ең маңызды құралы пайыздық кестесін оптималдау қажет. Қазіргі нарық жағдайында қаражат қажеттілігі кенеттен туындап қалатын кездер өте жиі болатындық депозитке қаражат салған тұлға оны өзіне ыңғайлы кез-келген уақытта қажет болған кезде алып кетуге болатындай жасау керек. Осыған байланысты, біздің ойымызша, мерзім аралығы клиентке тартымды болатындай пайыздық кесте құру маңызды болып табылады. Біз келесідей пайыздық кесте ұсынамыз:

Кесте 3.18

Депозит түріне ұсынылатын пайыздық кесте үлгісі

Мерзім	3-12 ай	12-24 ай	24-36 ай	36-60 ай
Пайыздық мөлшерлеме	9	10	10	11

Бұл жерде клиент 60 ай мерзімге депозит ашса және егер қаражатын 3 айдан кейін алып кеткісі келсе, онда оған салымын бірінші ғанда көрсетілгендей 9%-бен есептейді. Сол сияқты 4-ші, 5-ші… 11 айдан кейін де 9%-дық мөлшерлемемен сыйақы теленеді. Тіпті сый ақы мөлшерлемесі толық айларға ғана емес, сондай-ақ күндерге есептеледі. Мысалы, 3 ай 15 күннен кейін қаражат қажет болып қалса да, депозиттің нақты жатқан күндеріне де пайыз төленеді. Ал, клиент депозиттік келісім-шартты 12 ай мен 24 айдың арасында бұзғысы келсе, онда оған 10% сыйақы мөлшерлемемен пайыз есептеледі. Осылайша, 60 айға депозит ашқан клиент сыйақы мөлшерін жоғалтай-ақ қаражатын өзіне ыңғайлы мерзімде алып кете алады.Бұл осындай депозитті халықтың кез-келген категориясына тартымды етеді.Депозитке сыйақы мөлшерлемесін келесі формуламен емептеуге болады.

Дс*См+К/360 күн = Тс

Бұл жерде Дс – депозит сомасы;

См — сыйақы мөлшерлемесі;

К – депозиттің нақты жатқан күндер саны;

Тс – төленетін сыйақы.

Соның ішінде депозиттің қосымша шарттары бойынша оның негізгі сомасынан 50% шамасында кез келген уақытта ішінара алуға болады. Яғни , егер клиент 5 жылға депозит ашып, оның ішінен 20%-ын 1 жылдан кейін алып кететін болса, онда сыйақы мөлшерлемесі депозиттің орташа сомасына есептеледі. Сонда жоғарғы формуладағы депозит сомасының орнында депозиттің орташа есептелген сомасы тұрады. Сыйақы мөлшерлемесін күндерге есептеу банкке де зиян келтірмейді, себебі ол депозит сомасын да күнделікті пайдаланып отырады.

Депозиттің банкте ұзақ мерзім сақталып тұруы үшін көп жылға келісім шартқа отыратын клиенттерге қосымша сыйақы есептеуге болады. Мысалы, 4 немесе 5 жылға депозит ашқан салымшыға депозит мерзімі аяқталғаннан кейін салымның орташа есептелген сомасына 2% шамасыида пайыз төленсе, бұл клиентке салымын мерзімінен бұрын алып кетпеуіне себеп болар еді.

Қорытынды

Коммерциялық банктерде активті операцияларға қатысты пассивті операциялар бастапқы рөлді иеленеді. Дәл солардың арқасында банктің келешектегі инвестшшялық қызметі үшін қаражатты тарту жүзеге асырылалы.

Банктер үшін депозиттік базаны ңығайту өте қажетті. Жалпы салымдар көлемінің ұлғаюы мен заңды және жеке тұлғалар салымшылардың ауқымының кеңейуі арқылы депозиттік операцпяларды ұйымдастыру мен салымдарды тартуды ынталандыру жүйесін жақсартуға болады. Бұған талап етуге дейінгі заңды және жеке тұлғалардың депозиттік шоттарын ұлғайту арқылы, клиенттердің талабын толық қанағаттаңдыратындай қызметті жақсарту және банкке қаражаттарды салуға ынталандыру арқылы жетуге болады. Сонымен қатар депозиттер сияқты, банктік ресурстарды қалыптастырудың көзі кемшіліксіз деп те айтуға болмайды. Бұл жерде қаражаттарды салымдарға тарту кезіндегі банктің ақшалай және материалды шығындары туралы сөз болып отыр. Сонымен қатар, қаражаттарды салымдарға мобилизациялау негізінен банктерге байланысты емес, ол көбінесе клиенттерге байланысты болып келеді. Сондықтан несие нарығындағы банктер арасындағы бәсекелестік күрес, депозиттерді тартуға ықпал жасайтын қызметтерді дамыту бойынша шаралар қабылдауға алып келеді.

Осы мақсаттар үшін коммерциялық банктер мақсаттар мен шарттарды негізге ала отырып депозиттік саясаттың стратегиясын дайындауы маңызды. Салымдардың жалпы көлемінің сонымен қатар жеке және заңды тұлғалардағы салымшылар шеңберінің көбеюі негізінде, депозиттік операцияларды ұйымдастыруды және салымдарды тартуды ынталандыру жүйесін күшейтуге болады. Диплом жұмысында коммерциялық банктердің ресурстарды тарту сферасындағы теориялық аспектілері, депозиттік шоттардың жіктелуі толығырақ қарастырылған, олардың ерекшеліктері анықталған, сонымен қатар депозиттік операцияның екі жақ үшін артықшылықтары мен кемшіліктері қарастырылған. Бірінші бөлім шеңберінде коммерциялық банктердің депозиттік саясатын құру процесіне көңіл бөлінген, сонымен қатар оның субьектілері мен обьектілері зерттелген, оны құрудың принциптері мен механизмі қарастырылған, сонымен қатар, банктік ресурстарды басқару жүйесіндегі депозиттік саясаттың рөлі анықталған.Жұмысты жазу барысында еліміздің және еліміздегі аймақтардың депозиттік нарығының ағымдағы жағдайы қарастырылған, және де банктік жүйедегі нақты субьектінің салымдық операциялары шеңберіндегі қызметі зерттелген.

Депозит негізінен банкке белгілі уақытқа сақтауға, қолдануға берілген ақша қаражат. Банк депозиттік операцияларды атқара отырып, өзінің экономпкадағы ролін, кызметін және табысын жақсарта алады. Сондықтан банктер депозиттік операцияларды жүргізуде әртүлі әдістер мен жаңа операциялар енгізе отырып, ақшаны салымға тартуда келесі салым түрлерін ұсынады; талап етуге дейінгі, мерізімдік және жинақтық депозиттер. Осыларды жетілдіре отырып өз көздеген мақсаттарына жетуге тырысады

Алайда банктік ресурстар қалыптасуының депозит сияқты көзінің кейбір кемшіліктерін атамауға болмайды. Бұл мыналар, салымдарға ақша қаражаттарды тартқанда банктің материалдық және ақшалай шығындарының көп болуы, жеке аймақ шегінде бос ақша қаражаттардың шектеулі болуы. Осыдан басқа, салымдарға ақшалай қаражаттарды жұмылдыру маңызды дәрежеде банктің өзіне емес, клиенттеріне тәуелді. Сондықтан несиелік ресурстар нарығындағы банктер арасындағы бәсекелік күресі оларды депозиттерді тартуға ықпалын тигізетін ісметтерді дамыту бойынша шараларды қабылдауға мәжбүр етеді. Осындай мақсаттар үшін коммерциялық банктерге депозиттік саясаттың стратегиясын жасау маңызды. Депозиттік базасын күшейту банктер үшін өте маңызды. Салымдардын жалпы көлемін ұлғайту, жеке және заңды тұлғалардың салымдары шеңберін кеңейту арқасында депозиттік операцияларды ұйымдастыруға және салымдарды тартуды ынталандыру жүйесін жақсартуға болады.

Соңғы екі-үш жылда банктердегі салым үлесінің ұлғаюы заңдық құқықтың жетілдірілуінен де болды. Ең бірінші азаматтардың ақшасын заңдастыруда, ел экономпкасына елеулі ақша құйылса, екшшіден халықтың банкке деген сенімін тудыратын «Жеке тұлғалардың салымын коллективті сақтандыру» заңының өмірге келуі коммерциялық банктерге салым салуға ынта тудырды. Қазақстанның депозит нарығын талдай отырып, банктік секторда жннақттардың соңғы жылдары өсу беталысын байқауға болады.

Депозиттік операциялар қызмет көрсетуде клиенттерді қанағаттандыру мақсатында үнемі озық әдістер мен байланыс және электрондық есеп-айырысу телекоммуникациялар жүйесін қолдану тиімді екенін көрсетеді.

Жұмыста қазіргі уақытта коммерциялық банк алдында тұрған мәселелер қатары көрсетілген. Олардың ішінде банктің ресурстық базасының қалыптасу мәселесі және коммерциялық банктегі азаматтар салымдарының жеткіліксіз қорғалу мәселесі.

Депозиттік саясаттың теориялық негіздерін зерттеу және салымдарға қаражатты тарту аясында қалыптасқан жағдайға баға беру «Нұр банк» АҚ-ның депозиттік саясатын жетілдіру бойынша ұсыныстар мен кепілдемелер қатарын жасауға мүмкіндік берді.

Банктің ресурстық әлуетін кеңейту және депозиттік базаңы күшейту үшін келесілер ұсынылады:

Халықтың әртүрлі табыс деңгейіне бағдарлана отырып салымдардың бар тізбесін кеңейту.
Жинақ сертификаттарын шығаруды игеру.
Халықтың мерзімдік салымдарын болжамбаған кері алудың жағымсыз әсерін азайту бойынша шараларды қабалдау.
Инфляциялық жоғалтуларды өтеу мақсатында орналастырылған салымдар бойынша сәйкес табысты алдын-ала төлеу.
Клиенттер үшін жаңа ісмет телемаркетинг қызметін енгізу.
Банк қызметін активтендіру

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. ”ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы” ҚР Заңы. 30.08.1995 ж.
2002 жылғы 3-маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының №213 Қаулысымен бекітілген “Екінші деңгейлі банктерге арналған пруденциялық нормативтер туралы” Ереже.
Ұлттық банк Басқармасының 2002 жылы 16-қаршадағы №465 Қаулысымен бекітілген “Активтердің, шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялар құру” туралы Ережесі.
“Ақшалай төлемдер мен аударымдар туралы” ҚР Заңы. 29.06.1998 ж.

5.1996-1998 жж. Қазақстандағы банк жүйесін әрі қарай реформалау бағдарламасы

6.ҚР Ұлттық банктің 1997 жылғы 29-тамызындағы №314 “Ломбард туралы” ережесі.

“Несиелік серіктестік туралы” ҚР Заңы. 2002 ж.
ҚР Ұлттық банктің 2003-2005 жылға арналған ақша-несие саясаты.

9.Ақша, несие, банктер. Оқулық / Жалпы редакциясын басқарған Ғ.С.Сейтқасымов. – Алматы: Экономика, 2001. – 466 бет.

10.Абдрамов М.А., Александрова Л.С. «Финансы денежное обращение и кредит», Москва: Банки и биржа, 2007 г.

Банковское дело. Учебник: 4-е изд. Под ред. проф. В.И. Колесникова – М.: ФиС., 1998 –464с.
Банковское дело. Учебник /Под ред. О.И.Лаврушина – М: ФиС, 2000-576 с.
Батракова А.В. Экономический анализ в коммерческом банке. – М.: Инфра – М, 2008 – 365с.

14.Б.Бекбенбетова. Менеджмент в банковской системе. Учебное пособие. Тараз:ТарГу, 2003 – 107с.

15.Банковское дело. Учебник. / Под ред. Сейткасымова Г.С.— Алматы: Қаржы-қаражат, 2008 г.

Балабанова В.И. «Банки и банковское дело», Москва: Банки и биржа, 2001 г.

17.Бункина Д. «Деньги, банки, валюта», Москва: АО Дис, 1994 г.

18.Виноградова Т.Н. Банковские операции: Учебное пособие.-Ростов н/Д: “Феникс”, 2007.- 384с.

19.Василевич И.П., Ширкина Е.И. «Сборник задач по аудиту», Москва: Финансы и статистика, 2006 г.

20.Гащевко В.И. «Банковское кредитование, российский и зарубежный опыт», Москва: 2004 г.

21.Долян Э.Дж. «Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика», Москва: 2006 г.

22.Дробозиной В.И. «Финансы, деньги и кредит», Учебное пособие для ВУЗов, 2006 г.

Давлетова М.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстане: Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2001.-186с

24.Жуков Е.Ф. «Менеджмент и маркетинг в банках», Москва, 2005 г.

25.Жуков Е.Ф. «Денги, Кредит, Банки», Москва: Банки и Биржы, 2006 г.

26.Иванов В.В. «Как надежно и выгодно вкладывать деньги коммерческие банки», Москва: Банки и биржа, 2002 г.

27.Коскин В.М. «Современный коммерческий банк операции и управления», Москва: Информ, 2005 г.

28.Көшенова Б.А. Ақша, несие,банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы – Алматы: Экономика, 2006 .- 328 бет.

29.Касимов Ю.Ф. «Основы теорий оптимального портфеля ценных бумаг», Москва: 2003 г.

30.Концептуальные основы развития экономики Республика Казахстан в период становление рыночных отношений. Сборник научных трудов в 2-х частях, Алматы: 2007 г.

31.Лапусты М.П. «Современный финансово – кредитный словарь», Москва: Инфра – М, 2006г.

32.Лопкумов Я.С. «Организация и финансирование инвестиции», Москва: Информ, 2000 г.

33.Маркова О.М. и др. Коммерческие банки и их операции. – М.: Банки и биржи, 2005.

Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы. 2-ші басылым, қайта өңделген және толықтырылған. – Алматы: Издат Маркет, 2004. – 272 бет.
Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. Оқу құралы /Жалпы редакциясын басқарған ҚР ҰҒА-ның академигі Сейітқасымов Ғ.С., 2-ші басылым, қайта өңделген және толықтырылған. – Алматы: Издат Маркет, 2004.- 248 бет.
Мадиярова Д.М., Марчевский В.С.. Основы современного банковского дела / учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2010.-136 с.
37. Общая теория денег и кредита / Под ред. Жукова Е.Ф. – М.: Банки и биржи, 2008.

38.Полфреман Д., Форд Ф. «Основы банковского дела», Москва: Информ, 2008

39.Роджер Л.М., Дэвид Д.В. «Современные деньги и банковское дело», Москва: Информ, 2007 г.

40.Ситкин А.В. «Управление в банке», Москва: Информ, 2006 г.

41.Сенгалова В.К., Архипова А.И. «Финансы, денежное обращение и кредит», Москва: Проспект, 2009 г.

, 2009 – 256 с.

42.Хамитов Н.Н. «Банковский надзор в Казахстане», Учебное пособие, Экономика, 2008 г.

	Мазмұны

	Кіріспе	9
1	Мектепте қаржы сауаттылығы пәні бойынша мектеп оқушыларға «коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарын қалыптастыру ерекшеліктерін» түсіндіру	11
1.1	Мектеп оқушыларына «коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарының экономикалық мәні мен маңызын» түсіндіру	11
1.2	Мектеп оқушыларына «коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарының құрылу көздерін» үйрету	20
1.3	Мектеп оқушыларына «сырттан тартылған депозиттік және депозиттік емес операцияларды ұйымдастырун» үйрету	28
2	Мектепте қаржы сауаттылығы пәні бойынша мектеп оқушыларға «Нұр Банк» АҚ-ның сырттан тартылған ресурстрарының көлемін талдатуды үйрету	35
2.1	Мектеп оқушыларына «Нұр Банк» АҚ-ның даму тарихы және оның атқаратын қызметтері мен таныстыру	35
2.2	Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарының көлемін талдатуды» үйрету	42
2.3	Мектеп оқушыларына “Нұр Банк”АҚ-ның балансын құрылымдық талдатуды үйрету	46
2.4	Мектеп оқушыларына банктің кірісі мен шығынының қозғалысын талдатуды үйрету	50
2.5	Мектеп оқушыларына «Нұр Банк» АҚ-ның сырттан тартылған ресурстарының көлемін талдатуды үйрету	53
2.6	Мектеп оқушыларына «Нұр Банк» АҚ-ның несие ресурстарының құрамы мен құылымын талдалдатуды үйрету	60
2.7	Мектеп оқушыларына «Нұрбанк» АҚ-ның өтімділік көрсеткіштерін және сенімділігін талдалдатуды үйрету	64
3	Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстрарының тиімділігін арттыру бағыттарын үйрету	70
3.1	Мектеп оқушыларына шетел тәжірибелеріндегі сырттан тартылған ресурстарды тарту мәселелерін жетілдіру жолдарын үйрету	70
3.2	Мектеп оқушыларына коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарының тиімділігін арттыру жолдары	76
	Қорытынды	80
	Қолданылған әдебиеттер тізімі	83

АННОТАЦИЯ

Диплом кіріспеден, үш бөлімнен, кестеден, суреттен 82 беттен тұрады.

Кіріспе

Салымдарға, депозиттерге клиенттердің қаражаттарын тарту (заңды және жеке тұлғалардан);
Жеке қарыз міндеттемелерін шығару;
Есептік, ағымды және бюджеттік шоттарды ашу және енгізу, олардың иеленушілердің мекен – жайына түсетін сомаларды аудару.

Коммерциялық банктердің қаржы ресурстарының құрылымының экономикалық мәні мен маңызы;
Коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарының құрылу көздері;
Сырттан тартылған депозиттік және депозиттік емес операцияларды ұйымдастыру.

Диплом жұмысының зерттеу объектісі. «Нұр Банк» АҚ болып табылады.

Дипломдық жұмысым – бет, кесте, сызба, диаграмма және қосымшалардан тұрады.

Екіншіден, жүргізетін операциялары жөнінен. Коммерциялық банктер әмбебап және маманданған болып бөлінеді.

— ақылы негізде депозиттерді тарату;

— клиенттер мен банк-корреспонденттердің шоттарын жүргізу және оларға кассалық қызмет көрсету;

— төлем құжаттарын сатып алу, сату және сақтандыру, олармен басқа да операцияларды жүргізу;

— ақшалай нысанда орындауды қарастыратын үшінші тұлғалар үшін кепілдеме және өзгеде міндеттемелерді беру;

— клиенттер үшін құжаттар мен бағалылықтарды сақтандыру бойынша қызметтер;

— коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру, сондай-ақ сату құқынсыз (форфейтинг);

— банктік қызметпен байланысты кеңес беру қызметін көрсету;

— лизингтік операцияларды жүзеге асыру.

Осы операцияларды топтай отырып, олармен атқарылатын негізгі қызметтерді былай кұруға болады:/30/

— уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау (депозиттік операциялар);

— экономиканы және халықты несиелендіру (активтік операциялар);

— қолма-қолсыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргізу;

— инвестициялық қызметті;

— клиенттерге басқа да қаржылық қызметтерді көрсету.

— жарғылық,

— резервтік,

— негізгі құралдар,

— мортизациялық,

— банк ісін дамыту қорлар,

ал тартылған қаражаттарға:

— мемлекеттік бюджет қаражаты,

— кәсіпорындардың, ұйымдардың есеп айырысу және ағымдық шоттардағы қаражаттары

— халықтың ақшалай жинақтары жатты.

Нарықтық қатынастарға өту барысында банктік ресурстарының құрылымында біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар қатарына, біріншіден, коммерциялық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты қосымша қорлары кіреді. Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық банктен және басқа да несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің, корреспонденттік шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары, облигацияларды сатудан түскен қаражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін алынған тауарлы-материалды құндылықтар жатады.

Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады:

Банктің меншікті капиталы.
Банктің заемдық және тартылған қаражаттары.

Сонымен, қазіргі коммерциялың банктердің, меншікті капиталы мынадай баптар құрайды:

— жарғылық капитал;

— резервтік капитал;

— қосымша капиталдар;

— банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылған қорлар (резервтер);

— бөлінбеген банк пайдасы.

Қазақстанда екінші деңгейлі банктер мынадай екі ұйымдық формаларда құрыла алады:

— акционерлік банк формасында;

— пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасында.

б) банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдері, облигациялары).

Сонымен қатар, банктер қаражат тарту мақсатында облигацияларды шығарады.

Жалпы, банктің акционерлік капиталының құралуы мынадай кезеңдерден тұрады:

бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны сараптамадан өткізу;
бағалы қағаздарды эмиссиялауды тіркеу;
банк-эмитенттің бағалы қағаздарын тіркеу;
шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың нәтижелерін тіркеу.

Акционерлік банктер акциялары мынадай жағдайларда шығарылады:

— банкті акционерлік формада құру;

— банктің жарғылық қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығару.

Банктің меншікті капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады:/17/

— банк пайдасы;

— акциялар шығару;

— құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;

— облигациялар шығару жатады.

— қорғаныс қызметі;

— шұғыл қызмет;

— реттегіштік қызметі;

— айналым қызметі;

— резервтік к,ызметі.

1.2 Мектеп оқушыларына «коммерциялық банктердің сырттан тартылған ресурстарының құрылу көздерін» үйрету

Коммерциялық банктің пассивті операциялары келесі нысанда жүзеге асырылуы мүмкін:

банк қорын қалыптастыру және ұлғайту үшін банктердің пайдасы есебінен аударулар;
басқа заңды тұлғалардан алынған несиелер (зайымдар);
салымдық (депозиттік) операциялар.

Банктік тәжірибеде барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне байланысты үлкен екі топқа бөледі:

— депозитік қаражаттар;

— депозиттік емес тартылған қаражаттар.

Сызба 1.Коммерциялық банктің тартылған ресурстары

Тартылған қаражатарды тиімді басқару банктің депозиттік саясатының жасалуын көздейді.

Депозиттік саясат банктің қаражаттарды тартумен байланысты стратегиясы мен тактикасын қамтиды.

Банктердің депозиттік саясатының міндеттері мынадай болуға тиіс:

банктің депозиттік базасын нығайтып, депозиттік нарықтағы үлесін кеңейту;
меншікті капиталға қатысты нормативтерді сақтай отырып, банктің депозиттік портфелінің көлемін ұлғайтып, оның сапасын арттыру;
банктің активі мен пассивін басқаруға байланысты шешімдерге сәйкес және өтімділік саясатына қарай банктің ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді депозиттерінің өзара шекті қатынасын қолдау;
барлық салым иелеріне қатысты өлшемді және икемді саясат стану.

Сызба 2 Коммерциялық банктің депозиттік саясатының субьектілері және обьектілерінің құрамы.

Сызба 1.3 Коммерциялық банктің депозиттік саясатын қалыптастыру

принциптері

Депозиттік операцияларды жүргізуде банктер мынадай принциптерді басшылыққа алады:

депозиттік базаны қалыптастыру барысында заңдық және нормативтік талаптардың орындалуын сақтау;
депозиттік операциялар банктің пайда табуына ықпал етуге тиіс;
тартылған депозиттік ресурстар банктің өтіміділігін қамтамасыз етуге тиіс;
депозиттік ресурстардың субъектілері, түрлері және мерзімдері бойынша дифференциалдануын қадағалауы қажет.

Депозитік саясат туралы ереженің құрылымы мынадай баптарды қамтуға тиіс:

жалпы ереже;
депозитік саясаттың мақсаты мен міндеттері;
банктің құрылымдық бөлімшелерінің өзара әрекеті;
банк ресурсының құрылымы;
ақшалай қаражатты тарту мерзімі және депозиттік келісім шартты бекіту тәртібі;
депозиттік келісімшартты жасауға және банкте шот ашуға қажетті құжаттардың тізімі;
депозиттік және жинақ сертификаттарын сатумен байланысты операцияларды рәсімдеу тәртібі және оған қажетті құжаттар;
банктік және банктік емес ұйымдардың қаражаттарын тарту және рәсімдеу тәртібі;
ҚР Ұлттық банкінің белгілеген міндетті резерв нормалары негізінде резервтік шотқа қаражат аудару тәртібі.
құжаттарды сақтау тәртібі.

— Депозит нарығындағы ұсыныс пен сұранысқа байланысты (экономикалық шекарасы);

— ҚР ҰБ-нің нормативтерінің және банк лимитінің ықпал етуі бойынша (әкімшілік шекарасы);

— Депозиттік субьектілердің қатынастарына байланысты (ішкі және сыртқы шекара);

— Депозиттік қатынастардың мерзіміне байланысты (уақытша шекара);

— Географиялық принциптерге байланысты (территориялық шекара);

— Тартылған қаражаттардың құрылымы және көлеміне байланысты (сандық және сапалық шекаралары).

Сызба 4.Коммерциялық банктің депозиттік саясатының шекарасы

Біріншісі — бұл банктін сенімділігі.

банктің тұрақтылығын, сенімділігін және қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында депозиттік, несиелік және өзге операциялар арасында өзара байланыстың болуы;
тәуекелді төмендету мақсатында банктің депозиттік ресурстарын диверсификациялау;
клиенттердің тобына қарай депозиттік қызмет көрсету (байларға, кедейлерге, халықтың жалпы бөлігіне арналған банк өнімдерін сату);
банктің өнімдері мен көрсетілетін қызметтері бәсекелес банктердікінен ерекшеленіп тұруға тиіс (сапасына, бағасына және т.б. қарай).

Жалпы банктердегі депозиттік саясатты жүзеге асыру мынадай принциптерге негізделеді:

Салымдарды кепілдендіру.

Міндеттемені орындау.

Ашықтылық.

Бәскелестік.

клиенттерге өте жоғары мәдени және сапалы қызмет көрсету.
Құпиялылық.

Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының нарықтың секторлары бойынша өзіндік ерекшелігі болуға тиіс.

Жеке тұлғалар салымдары бойынша.

Табысы жоғары клиенттер сегментіне байланысты тұрақты клиенттерді тарту:

VIP санатындағы ірі клиенттерді тарту;
Орташа табысты клиенттерді тарту.

Заңды тұлғалар депозиттері бойынша.

Банкаралық депозиттер нарығы бойынша.

Экономикалық мазмұнына қарай депозиттерді мынадай топтарға бөледі:

талап етуіне дейінгі депозиттер;
мерзімді депозиттер;
жинақ салымдары;
бағалы қағаздар.

Сондай-ақ, оларды төмендегідей белгілеріне байланысты жіктеуге болады:

мерзімдеріне қарай;
салым иелерінің категорияларына қарай;
қаражаттарды салу және қайтарып алу шартына қарай;
пайыз төлеу тәсіліне қарай;
банктің активтік операциялары бойынша жеңілдіктер алуына қарай;
басқа.

Салым иелерінің категорияларына байланысты депозиттік шоттар мынадай түрлерге бөлінеді:

жеке тұлғалардың шоттарына;
кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардың шоттарына;
жергілікті билік ұйымдарының шоттарына;
қаржылык мекемелердің шоттарына;
шетелдік азаматтарының шоттарына.

Отандық банктік тәжірибеде талап етуіне дейінгі депозиттерге мыналар жатады:

мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай-ақ әр түрлі шағын коммерииялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын қаражаттары;
әр түрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
есеп айырысудағы қаражаттар;
жергілікті бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы қаражаттар;
басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.

ақша салу және оны алу кез келген уақытта ешқандай да шектеусіз жүзеге асырылады;
шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде немесе коммиссиондық ақы алып отырады;
банктер талап етуге дейінгі шоттарда ақшалай қаражаттарды сақтағаны үшін өте теменгі деңгейде пайыз төлейді, кейде төлемеуі де мүмкін;
талап етуге дейінгі депозиттер бойынша, коммерциялық банк Орталық банкте сақталатын міндетті резервтерге жоғарғы мөлшерде аударымдар жасайды.

Талданатын мерзім ішінде ресурстық базаның өсімін көрсететін қаражаттардың (талап етілетін депозиттердің) шоғырлану деңгейі. Оны пайыздық қатынаста мынадай формуламен есептейді:

Ш_д = (Қ_с — Қ_б) / Т (1)

мұндағы,

Ш_д– қаражаттың шоғырлану деңгейі;

Қ_с– мерзімнің соңындағы қаражат қалдығы;

Қ_б– мерзімнің басындағы қаражат қалдығы;

Т – мерзім ішіндегі қаражат түсімдері.

Орташа сақталу мерзімі. Талап етілетін депозиттерде сақталатын қаражаттардың орта күнінің санын көрсететін көрсеткіш, сол арқылы тартылған қаражаттарды мерзімді активтерге айналдыру мерзімін мынадай формуламен анықтауға болады:

М = Қ_о — К / А (2)

мұндағы,

М – орташа сақталу мерзімі;

Қ_о– мерзім ішіндегі орташа қаражат қалдығы;

К – қарастырылатын мерзім ішіндегі күндер саны.

А – мерзім ішіндегі алынатын немесе аударылатын қаражаттар сомасы.

Талап етілетін депозиттердің азаймайтын (тұрақты) қалдығы немесе олардың табысты активтерге орналастыруға болатын қаражаттарының бір бөлігі:

А_қ = Қ_о / Т (3)

мұндағы,

А_қ – азаймайтын қаражат қалдығы;

Қ_о – мерзімі ішіндегі орташа қаражат қалдығы;

Т – мерзім ішіндегі қаражат түсімдері.

Мерзімді депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:

меншікті-мерзімді депозиттер;
алдын ала алуы ескертілетін мерзімді депозиттер.

Меншікті-мерзімді депозиттер сақталу мерзіміне қарай жіктеледі:

30 күнге дейінгі;
30-90 күнге дейінгі;
90-180 күнге дейінгі;
180 күннен 360 күнге дейінгі;
360 күннен жоғары.

есеп айырысу үшін пайдаланылмайды, әрі мұндай шоттарға ешқандай да есеп айырысу құжаттары толтырылмайды;
шоттағы қаражат баяу айналады;
тұрақты пайыз төленеді;
пайыз мөлшерінің ең жоғарғы деңгейі Ұлттық банкі тарапынан реттеліп отырады;
ақшаны алуы туралы салым иесінің алдын ала хабардар етуі талап етіледі;
бұл шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер белгіленеді.

Мерзімді депозиттер және жинақ салымдары депозит ресурстардың біршама тұрақты бөлігін білдіреді.

Жинақ салымдарының төмендегідей ерекшелігі болады:

ақшалай қаражаттар сақтауда тұрақты мерзімі болмайды;
шоттағы қаражатты алдын ала алу барысында ешқандай да ескерту талап етілмейді;
ақшаны шотқа саларда немесе шоттан аларда міндетті түрде ақшалай қаражаттар қозғалысы көрсетілетін жинақ кітапшасының болуы талап етіледі.

мерзімді жинақ салымдары;
қосымша жарна қосатын мерзімді жинақ салымдары;
ұтыс салымдары;
ақшалай-заттай ұтыс салымдары;
мақсатты және ағымдық салымдар;
алдын ала алуын хабарлайтын салымдар;
валюталық салымдар.

Депозиттік және жинақ сертификаттары иемденуіне қарай екі түрлі болып келеді:

атаулы сертификаттар;
мәлімдеуші сертификаттар.

аударылатын;
аударылмайтын.

Аударылатын депозиттік сертификаттар басқа бір тұлғаларға екінші нарықта сатып алу-сату арқылы өтеді.

депозиттік ресурстардың қаржыландыратын активтік операциялардың мерзімдері мен сомасына сәйкес келуі;
депозиттік операциялар банк пайдасын ұлғайтуға немесе болашақта пайда алу үшін жұмыс жасауға тиіс;
депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде мерзімді депозиттер мен мерзімді салымдардың көбірек тартылуына көңіл бөлу;
салым иелерінің санын өсіру мақсатында, депозиттік олерациялар түрлерін ұлғайтып, қосымша қызмет көрсетіп, жеңілдіктер жасауға тиіс.