Ұлы Абай және Алаш қозғалысы немесе Абай теориясы мен Алаш тәжірибесі

Тәрбиелеу сөздерін» құрайтын қырық бес нөмірленген мәтіндерде қазақтарды «жалқау», «надан», «бір-бірінен қызғаныш», тіпті «бір-біріне жау» деп те атайды. Сыншылардың көзқарасы бойынша, қазақ мектептерінің бірнеше ондаған жылдар бойы Абай прозасының қазаққа қарсы мазмұнына көңіл бөлуі қазақтардың бірнеше ұрпақтарының өзін-өзі бағалауына соққы болып, басқа этникалық қауымдастықтар арасында қазақтарға қатысты теріс стереотиптерді қалыптастырып, қазақ қоғамындағы алауыздықты тереңдете түсті.

Бірақ бүгінгі қазақ қоғамында өзара сыйластық пен өзін-өзі сыйлаудың жоқтығы Абайды айыптап отырған жалғыз нәрсе емес. Сыншылардың пікірінше, қазақтардың көшпелі ата-бабаларына лайықты құрмет көрсетпеуіне де сол кісі кінәлі. Әрине, Абайдың көшпелі қазақ дәстүрінен гөрі орыс мәдениеті мен орыс білімін артық көретін көшпелі қазақ ретіндегі бейнесі біршама түсініксіз. Бірақ бүгінгі Абайды сынаушылар оның өмірі де, шығармалары да кейіннен өңделіп, Абай мәтіндеріне кеңестік дәуірде көшпелілерге қарсы көптеген тұжырымдар қосылғанынан бейхабар болса керек.

Кезінде Ұлы Абай өз халыққа тоғыз жағымсыз мінез берген: надандық, жалқаулық, қулық, сауатсыздық, ұятсыздық, ортандық, әлсіздік, бір біріне жау болу. Абайдың өз халқын сынағанын, оны өшпенділікпен емес, қазақтың барша халыққа тән күншілдік пен жалқаулыққа бейімділігін жеңіп, түзелсін деген ізгі ниетпен жасағанын түсіну керек.

Ұлы Абайдың өлеңдері қазақ тілінде бұрын-соңды жазылған ең әдемі, ең талғампаз мәтіндердің қатарында екені сөзсіз. Бірақ бұл қасиеттерді тілді өте жақсы меңгерген адамдар ғана бағалай алады. Абай өлеңдерін басқа тілдерде (ең алдымен орыс тілінде) оқығандар Абайдың барлық данышпандығын жеткізе алмайтын сапасыз мәтіндермен танысты. Абай поэзиясы қазақ ұлтын біріктіруші факторға айналуы керек, Абай поэзиясы әрбір қазақты өзінің қазақпын деген мақтаныш сезіміне бөлейді.

Ұлы Абай 1845 жылы дүниеге келіп, жарқын өмір сүріп, бізге үлкен шығармашылық мұра қалдырды. Қазақстан үшін Абай – ұлттық мәдениеттің шамшырағы. Оның ойлары мен шығармашылығы, терең өмірлік философиясы бүгінгі күні де өзектілігін жойған жоқ. Абай – қазақ әдебиетінің басты тұлғасы: ХІХ ғасырдың соңы – ХХ ғасырдың басында қазақ мәдениеті мен тарихының бұрынғы барлық дамуын қорытындылады.

Оның еңбектері Қазақстан жерінде мемлекеттілік болмаған деген пікірді жоққа шығарады. Ол – Мұхамед Хайдар Дулатидің 15 ғасырда Керей мен Жәнібектің Қазақ хандығының негізін қалағанын дәлелдеген кітабы бар. Абай мұның бәрін білген, өте білімді адам болған. Абай Құнанбайұлы Семейде медреседе оқып, араб, парсы, шағатай тілдерін меңгерген. Одан кейін орыс мектебінде оқыды.

Семейде орыстың демократиялық зиялыларымен – шығыстанушы Григорий Потанинмен, саяси жер аударылғандар – Михаэлиспен, Долгополовпен, Гросспен, Коншинмен, Лобановскиймен байланыста болды. Семей ол кезде патша өкіметіне қауіпті саяси сенімсіз адамдар жер аударылған түрме қаласы болды. Олардың барлығымен Абай араласқан. Сондай-ақ Омбыда болғандармен: ол жерде білімді, бірақ патша өкіметіне қарсы болған элита да болды.

Айтпақшы, 1905-1910 жылдары Әлихан Бөкейханұлы пен Ахмет Байтұрсынұлы Алаш партиясын ұйымдастыра бастағанда: неден бастау керек, нені бірінші орынға қою керек? Олар өздерінің ұлттық тәуелсіздігін, мемлекеттілігін патшаға қойған талаптарын қалай дәлелдеуге алады?

Ал қазақ мемлекеттілігінің тарихы бар, бірақ ол еленбейді деп атап өткен Абайдың сөзіне ғана сүйенетіндері белгілі болды. Сонда да Ұлы Абай: «Қазақтың саяси тәуелсіздік талап ететін кезі келеді» деген. Алашордалықтар Абайдың «Қара сөздерін» әр халықтың өзінің мемлекеттік тәуелсіздігіне құқығы бар деген ойларын қабылдады. Бірақ, Абай төңкеріске шақырмаған, соғысқа, патшаны құлатуға шақырмаған. Қазақстанның отар болудан шығатын кезі келетінін айтты.

1917 жылы «Алаш» партиясы құрылды. Бұл партияның идеясы – ұлттық-саяси мемлекеттік тәуелсіздік. Патшаны құлатуға шақыру жоқ, егемендіктің нақты анықтамасы: қазақ халқының өз аумағында өмір сүруге, өз жерінде тәуелсіз мемлекет ретінде өмір сүруге құқығы бар. Ұлы Абайдың: «Қазақ мемлекеттілігінің тарихы болды, бар және қайта жарияланады» деген сөзін ерекше атап өткен Алашордалықтар.

Сонымен қатар, Ұлы Абай қазақ халқының ұстазы, қазақтың артта қалуы туралы пікірді жоққа шығарды. Қазақтардың ішінде ең білімді адамдар болды: Уфада, Қазанда, Санкт-Петербургте қаншама қазақ авторларының кітаптары шықты! Ұлы Абайдың тұңғыш жинағы 1909 жылы жарық көрді. Бұл басылымның шығарушысы әрі қамқоршысы «Алаш» партиясының саяси жетекшісі Әлихан Бөкейханұлы болды.

Айтпақшы, Әлихан Бөкейханұлы 1905 жылы «Абай Құнанбаев» деген мақаласында Ұлы Абайды қазақ жазуының негізін салушы деп атап, оның жазғанының бәрі қазақ халқының 15 ғасырдан бергі тарихы екенін, бірақ көркем контексте екенін көрсетеді. Яғни, бұл жай ғана сонеттер немесе сезімнің сипаттамасы емес.

Негізінде қазақ әдебиетінің тарихы – қазақ мемлекеттілігінің тарихы. Бұл мақалада Абай шығармаларына сипаттама берілген және бұл шығармалардың маңызы туралы жазылған: Абай ақын, суретші ретінде ғана емес, саяси қайраткер ретінде де табысқа жетті. Мақала Семейдегі Орыс географиялық қоғамының «Семипалатинский вестник» газетінде жарияланған. Ол орыс тілінде жазылған.

Ұлы Абайдың әкесі болыс бастығы болған. Болыс қолбасшысы — патшаның қамқоршысы. Ол өте білімді, діндар адам болған, қажылық парызын өтеген және ол ең әділ болыс бастығы болды. Әлихан Бөкейханұлы жазғандай, Абай Құнанбайұлы өз қаражатына балаларын оқуға жіберген тұңғыш қазақ болған. Бір ұлын Омбыға, екіншісін Петерборға жіберді. Ол кезде бұл ең таңдаулы оқу орындары болатын. Абайдың баласы сол кездегі жоғары әскери курстар болған артиллериялық училищеде оқыды.

Бірақ, өкінішке орай Әбдірахман ауырып, жастайынан қайтыс болды. Бұл қазіргі ұғымдағы тұңғыш қазақ зиялылары еді. Ал Абай: «Мен балаларымды Ресейге оқуға жіберемін, олар білім алсын, халқының мүддесіне қызмет етсін, жай қызметші болмасын». 1913 жылы «Қазақ» газетінде Ахмет Байтұрсынұлының «Қазақтың бас ақыны» атты көлемді мақаласы үш нөмірге шықты.

Онда ол алдымен Абайды өз заманының ұлы тұлғасы деп атайды. Бұл мақалада Абайдың көркемдік әңгімесі алғаш рет талданады. Бірақ сонымен бірге шынайы өнер мен әдебиет халықтың мүддесін бекітіп, тапталған құқықтарын қорғауы керек екендігі атап өтіледі. Мақалада Ұлы Абайдың қазақ халқының негізгі интеллектуалдық және рухани құндылықтарын өз шығармасында жазып алғаны айтылады. Халықтың этикалық кодексі деген ұғым бар. Ал Ахмет Байтұрсынұлы қазақ халқының этикалық кодексін алғаш Абай Құнанбайұлы сипаттаған деп жазады.

Сонымен, «Алаш» партиясының мүшелері Ұлы Абайдың негізгі қағидаларын қабылдап, өз халқының жанқиярлық қызметіне, тапталған азаматтық құқықтарын қалпына келтіруге саналы ғұмырын арнады. Олардың барлығы қазақ тіліндегі тұңғыш ғылыми зерттеулер мен мектеп оқулықтарының авторлары. Олар Ұлы Абайдың өсиетін орындады: қазақ тілі ресми мемлекеттік тіл болып қана қойған жоқ, сонымен қатар тиісті ғылыми терминологиясы бар сапалы оқулықтармен қамтамасыз етілді.

Жалпы адамзаттық құндылықтардың осы матрицасын Ұлы Абайдан алған Алаштың саяси элитасы бізге өз халқына жанқиярлық, риясыз, сонымен қатар жан тебірентерлік адал қызмет етудің үлгісін қалдырды.

Керімсал Жұбатқанов, тарих ғылымдарының кандидаты, С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық зерттеу университетінің доценті