Еліміз жа?арып, ?уаты артып, ?лкен ?иыншылы?тар?а ?шырамай дамып келеді. ?о?амда?ы ?згерістер ?те жылдам. Адамны? санасында?ы жа?ашылды? технологияны ж?не ?орша?ан ортаны м?лдем ?згертіп жіберді. Осындай тарихи уа?ытта ?андай мемлекет болмасын ?зіні? дамуы мен ?мір с?ру жолдарын, м?мкіндіктерін ж?не алда?ы болаша?ын аны?тап алу?а ?мтылады. ?аза?стан хал?ына осы тарихи міндетті шешіп берген Елбасы Н?рс?лтан Назарбаевты? «?аза?стан – 2050» Стратегиясы – ?алыптас?ан мемлекетті? жа?а саяси ба?ыты» Жолдауы. Биыл?ы Жолдауды? е? басты ерекшелігі – оны? халы?ты болаша?та шешілетін мемлекеттік міндеттерге бетб?рыс жасатуы.Жолдауда халы?ты? к?кейінде ж?рген ?зекті м?селелер к?терілді. Оны? бірі – болаша?та ?аза?стан Республикасы, ?аза?стан атауын ?аза? мемлекеті атауымен алмастыру. Елбасы ?аза? хал?ыны? ?зекжарды арманы болып келген проблеманы к?терді. ?аза?стан Республикасы, ?аза?стан атауларыны? да т?п-тамыры ?аза? ?лты екендігі, осы жерді? тарихи иесі ?аза? ?лты екендігі к?дік тудырмайды. Біра?та осы атауларда ?аза? ?лтыны? ?асырлар бойы бодан бол?анды?ыны? белгісі, та?басы ?лі к?нге дейін са?талып т?р?андай сезінетінбіз. ?аза?стан к?пэтникалы?, к?п халы?тар отаны. Б?л елді? тарихи иесі, автохтонды ?аза? этносы осы к?пті? біреуі ?ана болатындай саяси психология мен саяси діл ?алыптасып кеткен болатын. Ке?ес Ода?ы заманында да ?аза? Советтік Социалистік Республикасы ?аза?стан деп аталатын.
Ал Еуразияны? б?гінгі ?аза?стан т?р?ан ж?не одан да ке? географиялы? айма?ын мекендеген ?аза? ?лтыны? шы?у тегі б.з.д. ІІІ – 1 мы? жылды?тардан бастау алып, прото?аза?тар – са?, ?йсін, ?а?лы, ??н, сармат тайпаларыны? бірігуінен, кейінірек ХІV-ХV ?асырлар?а таман ?аза? этносы болып бірегейленгенін де білеміз. ?аза? ?лтыны? этногенетикалы? тегіні? ?алыптасуы мен ны?аюы оны? ?мір с?ру ?шін жанкешті к?ресу ?рдісімен ?атарласа ж?ргендігі а?и?ат. ?аншама тайпалар, ?аншама мемлекеттер, ода?тар?а кезінде ?аза? этносы кірді, олардан шы?ты, ?зін са?тау ?шін небір со?ыстарды, ?илы кезі?ді бастан ?ткерді ж?не аман шы?уды? м?мкіндігін жасай алды. Осы сансыз к?рестер барысында ?аза? Елі, ?аза? ханды?ы, ?аза? жері деген атаулармен ?зіні? тарихын жал?астырып келді. Ке?ес Ода?ы кезе?інде ?ыр?ыз-?аза? автономиялы? республикасы, одан кейін 1936 жылдан ?аза? Советтік Социалистік Республикасы болып аталды. Б?л атау т?уелсіздік ал?ан?а дейін 1991 жылы 16 желто?санда?ы ?аза?стан Республикасыны? мемлекеттік т?уелсіздігі туралы Конституциялы? За??а дейін елді? ресми атауы болды. Т?уелсіз елімізді? ?алыптасуы мен дамуы, ?лемдік ?ауымдасты??а танылуы ?аза?стан Республикасы деген атаумен ж?зеге асты. Т?уелсіздікті енді ?ана алып, ?тпелі даму кезе?іне т?скен ?аза?стан ?шін ?аза?стан Республикасы атауы д?рыс болды. Себебі т?уелсіз дамуды? бастап?ы кезе?де ел хал?ыны? те? жарымынан астамы бас?а халы?тарды?, ?лыстар мен диаспораларды? ?кілдері болатын. Ол кезде ел атауын ?аза?ия немесе ?аза? Республикасы деп атаса?, ?аза?станды?тарды? к?пшілігі д?рыс т?сінбей, ?лтты? м?дделерді? кемсітілуі ретінде ?абылда?ан болар еді. Сонды?тан Елбасы баста?ан бас?арушы элита халы? ?йренген ?аза?стан атауын са?тап, о?ан ?осымша ?аза?стан Республикасы деген ресми атауды та?дады. Б?л атау ел хал?ын топтастыратын, сол кездегі этносаяси шынды??а жауап беретін мемлекеттік атау болды. Мемлекетті? ?аза?стан Республикасы болуы ел хал?ын ымыраластырды, я?ни автохтонды этноспен те? т?р?ан бас?а халы?тарды? саяси, этникалы? ж?не ?леуметтік-рухани м?дделерін те?естіруді к?здеді.
Алайда ?азіргі кезе?де елдегі этноахуал м?лдем ?згеруде. Елді? эволюциялы? дамуы біртіндеп ?аза? ?лтын сан жа?ынан да, сапа жа?ынан да, рухани ж?не саяси ы?пал жа?ынан да бірінші орын?а шы?арды. Осындай жа?дайда ?аза? ?лтыны? тарихи талаптарын, этникалы? м?раттары мен ??ндылы?тарын шешу м?селесі бірінші кезекке шы?ты. Демократиялы? ?о?ам талаптары осыны ?алайды. Себебі ел хал?ыны? басым к?пшілігі ?аза?тар. ?аза?станда моно?лтты? этникалы? ??рылым ?алыптасуда. Осы ??рылым?а мемлекетті? ресми атауы да с?йкес болуы заман талабына, ?о?амды? даму талабына айналды. ?аза?станны? ?аза? мемлекетіне айналуы бейбіт эволюциямен, ел хал?ыны? келісімімен, демократиялы? мемлекет талаптарына с?йкес іске асырылатын ма?ызды саяси шешім болатыны аны?.
?аза? ?лты ?аза?стан хал?ымен бірге ?з мемлекетіні? ресми атауына еш?андай реніш білдірмей тарихи та?дыр, саяси-?леуметтік шынды?тарды? н?тижесі ретінде ?аза?стан Республикасы атауын ?абылдады. Барлы? ?аза?станды?тар ?здерін ?аза?стан Республикасыны? азаматтары ретінде сезініп бірегейленді. Мемлекетімізді? рухани топтасуын ны?айта т?скен ?аза?станды? патриотизм сезімі де ?алыптаса бастады. Мемлекетті? жеткен жетістіктері де ?ома?ты. Еліміз б?секеге ?абілетті 50 мемлекетті? ?атарына енуіне 1 ?ана саты ?алды.
Алайда ?мір, ?о?амды? ?атынастар ?згеруі тым жылдам. Б?гінгі шешімдер мен талаптарды? ерте?гі к?нге жауап беруге ?абілетті болатындары к?п емес. ?алыптас?ан, дамы?ан мемлекеттерді? ?здері ?немі жа?аруды, жа??ыруды бастарынан ?ткізуді ?алайды. Олай болмаса ?андай ?уатты ел болмасын ?згерген ?о?ам мен жа?а ортаны? талаптарына, ?лемдік ?ауіп-?атерлерге жауап бере алмайды. Президентті? биыл?ы Жолдауы «?аза?стан – 2050» Стратегиясы осындай ?мірше?діктерді? міндеттері мен м?раттарын шешуге ба?ыттал?ан. Жолдауда алда?ы 35-40 жылда елімізде болатын ?леуметтік-этникалы? ?згерістерге сай келетін жа?а ?сыныстар к?н т?ртібіне ?ойыл?ан. Б?л ?сыныстар с?з жо?, ?аза?стан ?о?амыны? таби?и дамуынан туатын жа?алы?тар?а с?йкес айтылып отыр.
Президент мемлекеттік тілді? дамуымен байланысты ел хал?ыны? психологиясында, саяси д?ниетанымында болатын ?згерістерді есепке алу?а ша?ырды. Елбасы «?аза? тілі жаппай ?олданыс тіліне айналып, шын м?ніндегі мемлекеттік тіл д?режесіне к?терілгенде, біз елімізді ?аза? мемлекеті деп атайтын боламыз» деген ойды айшы?тады.
Президент ?аза? мемлекеті м?селесін айт?анда елді? этникалы? картасында?ы ?згерістерді есепке алып отыр. 21 жылда елдегі ?аза?тарды? ?лес салма?ы 41 пайыздан 65 пайыз?а ?сіп, я?ни 24 пайыз?а арт?ан. Саны 6,8 миллион адамнан 11 миллион адам?а к?терілген. ?ыс?а ?ана мерзімде ?аза? ?лтыны? осыншама ?сімі оны? тарихында бол?ан емес. Хал?ымызды? демографиялы? жа??ыруы о?ан т?уелсіздік сыйла?ан ба?ыт. Б?л ?сімні? 824 мы?ын оралман бауырлар ??раса, ?ал?ан 3 миллиондайы таби?и ?сім. Алда?ы 30-35 жылда ?азіргі демографиялы? ахуал ептеп ?лсірегенімен, негізінен са?талады деген болжам бар. Олай болса, 20 жылда елдегі ?аза? ?лтыны? ?лес салма?ыны? 65 пайыздан 85 пайыз?а дейін артатынды?ы к?дік тудырмайды. Шетелдерде шашылып ж?рген ?андастарымызды елге ?айтару ж?мыстарын белсенді ж?ргізсек, ?аза?тарды? ?лес салма?ы б?л межеден де асып т?спек. Демек, алда?ы уа?ытта ?аза?станны? этникалы? бет бейнесі т?бегейлі ?згеріп, ол моно?лтты? сипат алатыны аны?. Елбасы осы ?згерістерді есептей келе, ?аза?станды ?аза? мемлекеті деп атауды ?сынып отыр.
Осымен ?атар таби?и, санды? ?сім ?лтты? тілді? ж?не тарихи сананы? жа??ыруымен ?ос-?абат ж?ріп отыруы керек. Елбасы алда?ы уа?ытта осыншама ?скен ?аза? ?лтыны? ?кілдері ана тілін са?тап, т?гел дерлік ?аза? тілінде с?йлесе, ?аза?станны? ?азіргі ?лтты? бейнесі де жа?а сапалы? де?гейге к?теріледі деген ойды айтты. Ел хал?ыны? басым к?пшілігін ??райтын ?аза?тар тас т?йін болып ?зіні? мемлекеттік тіліне к?шсе, онымен бірге т?ратын барлы? бас?а халы?тарды? ?кілдері де мемлекеттік тілге к?шер еді. ?аза? ?лтыны? б?гінгі тарихи миссиясы осы шараны іске асыру. Барлы? ?аза? ана тілінде с?йлеп, мемлекеттік тілді ?о?амды? ?атынастарды? барлы? саласында пайдалану?а енгізуге міндетті. Осылай бол?анда ?аза?стан Республикасы ?аза? мемлекеті деп аталатын болады.
М?селені д?рыс ?ою оны д?рыс шешуді? бастамасы. М?селе б?гін ?те д?рыс ?ойылып отыр. Оны шешуге б?кіл ?аза? хал?ы бір кісідей, бірт?тас ?жымдай ж?мылуы керек. Сонда ?ана осы тарихи шараны бас?а ?аза?станды?тар ?олдайды. Ал ?аза? ?з м?селеге нем??райды ?араса, бас?а халы?тар ?кілдері ?аза? м?селесін шешіп бере алмайды. Абай ?ла?ат еткен «Бірі?ді ?аза? бірі? дос, к?рмесе? істі? б?рі бос» болатын сыни кезе? ?з жал?асын ана тілі м?селесінен де тауып отыр. «Ана тілі – арды? ісі» екендігін білмей отыр?ан ?аза?тар да жеткілікті екендігін білеміз. Осыны? барлы?ын есепке ала келе Елбасы ?з хал?ын т?уелсіздік берген тарихи м?мкіндікті толы?тай пайдалану?а ша?ырды. Демек, ?аза?станны? ?аза? мемлекетіне айналуына сана да, саяси м?дениет те, рухани та?дау да ?рбір ?аза? азаматыны? ?згеріске дайын болуына байланысты. Ол д?ниетанымды? ?згерісті? м?н-ма?ынасы елде ?аза? тіліні? толы??анды басым тілге айналуында. ?аза? мемлекетінде а?паратты? ке?істік, білім, м?дениет, шаруашылы? пен ?аржы ж?йелері ?аза? тілінде толы??анды с?йлейді. Бас?а мемлекеттермен ?арым-?атынастар сол елдерге ж?не ?зімізге ы??айлы тілдерде ж?ргізілетін болады. Ашы? ?о?ам азаматтары ретінде ?аза?тар ?азіргі дамы?ан мемлекеттерді? ?кілдеріндей ?з ана тілімен ?атар ?лем халы?тарыны? бірнеше тілдерін пайдалана алатын болады. ?азіргі заманны? талабы осындай. Ол – мемлекеттік тілді? толы??анды ?мір с?руі ж?не оны? ?лем халы?тарыны? тілдерімен ты?ыз ?арым-?атынаста болуы. Б?л ретте ?аза?стан ?шін де, ?аза? мемлекеті ?шін де а?ылшын, орыс, ?ытай тілдеріні? ?зіндік ма?ызы болады.
?лемдік басым тілдерді пайдалана отырып, ?аза?станны? ?з ішіндегі барлы? істерде, шараларда, ж?йелерде ?аза? тілі негізгі пайдалану ??ралына айналады. Б?лай болуы ?шін, ?рине, біршама уа?ыт керек, мемлекеттік тілді ке?седе, шаруашылы?та, білімде, саудада, а?паратта, т.б. салаларда ж?мыс істеуді? т?ра?ты шаралары керек. ?зірше ?аза?станда мемлекеттік тілді енгізуде баяулы? бар. Билік аппараттарында отыр?ан орыс тілді элита мен орыс тілді бизнес элитасыны? санасы мен ниетін ?згерту жолында?ы шаралар жеткіліксіз. К?п кешіктірмей ?аза?станда?ы мемлекеттік ?ызметкерлер т?гелдей, меншік иелігіне ?арамай, мекеме басшылары да мемлекеттік тілді білуі керек деген талапты за?дастыратын уа?ыт келді. Барлы? де?гейдегі ?кімдер, министрлер, вице-министрлер, мемлекеттік тілді білуі керек деген талапты б?гін енгізсек те толы? ???ы?ымыз бар. Себебі ел хал?ыны? басым б?лігіні? с?йлейтін тілі мемлекеттік тіл. Алда?ы уа?ытта мемлекеттік тілді білуді елдегі барлы? маманды? иелеріне міндеттеуді сатылап енгізе бастауды іске асыру ?ажет. Е? алдымен мектеп м??алімдері, д?рігерлер, балаба?ша ?ызметкерлері, халы??а ?ызмет к?рсету орталы?ыны? ?ызметкерлері мемлекеттік тілді білуі міндеттеліп за?дастырыл?аны д?рыс. Осылай бол?анда ел хал?ы 2025 жыл?а ?арай мемлекеттік тілді ме?геретін болады.
Халы?ты? басым к?пшілігіні? мемлекеттік тілде с?йлеп, ?ызмет етуі, ?мір с?руі елдегі диаспоралар мен бас?а ?лыстар ?кілдеріні? ?аза? тіліне деген к?з?арасын м?лдем ?згертеді. ?аза?станда?ы ?збек, ?й?ыр диаспораларыны? ?кілдеріні? ?аза? тілі ар?ылы ?аза? ?лтына сі?ісу ?рдісі к?шейеді. Славян халы?тарыны? жастары да мемлекеттік тілді ме?геруді к?шейте т?суде. Осындай тілдік ахуал жа?дайында ?аза? хал?ы ?з ??ша?ын бас?а ?лттар?а ке? ашып, оларды ?з ?атарына не??рлым к?птеп енгізуге м?дделі бол?аны д?рыс. Санды? дамуды? міндетті т?рде сапалы? даму?а ?ласатынын Елбасы к?регендікпен болжап отыр?анын осы Жолдаудан аны? бай?аймыз. Елді? ?уаты мен ?аржысы арт?ан сайын шетелдегі Отанын са?ынып ж?рген ?андастарымызды елге оралту шараларын да жылдамдата т?суіміз ?ажет. Оралмандар мемлекеттік тілді? ?уатын арттыра т?сетін ?леуметтік фактор екендігі а?и?ат. ?аза?станны? болаша?ын мемлекеттік тіл ашып соны? н?тижесінде ?аза?стан атауы ?аза? мемлекеті атауына айналатын к?н алыс емес.
Алайда мемлекеттік тілді? толы? салтанат ??руын ?аза?стан Республикасыны? ?аза? мемлекетіне айналуын ?аламайтын к?штер елімізде жеткілікті. Ондай топтар ?аза?станны? ?лтты? келбет пен болмысынан айырыл?ан бей?лтты мемлекет бол?анын ?алайды. Олар ?шін елде мемлекеттік тіл емес, оны? орнына орыс пен а?ылшын тілдеріні? ?ана ?ал?аны ?олайлы. М?дениет пен рухани ?мірде Батысты? б??аралы? м?дениетіні? ?стем бол?анын жа?сы деп ба?алайды. ?аза?стан олар ?шін ?лтты? мазм?ннан, ?лтты? ??ндылы?тары мен тілінен айырыл?ан, толы?тай батысты? ?о?ам стандарттарына к?шкен ел бол?аны жа?сы. М?ндай ?леуметтік пи?ылды? артында ?лемдік транс?лтты? корпорацияларды? саяси-экономикалы? м?дделері т?р. ?лтты? сананы? жандануынан, ?лтты? м?дделерді? ?ор?алуынан ?лемдік транс?лтты? топтар ?ор?ады. Себебі оларды? ?шінші д?ние халы?тарын тонауына, бас?а елдерді? шикізаттарын соруына ?лтты? м?дделерді? ?ор?алуы ?ана б?гет бола алады. Ал ?лтты? м?дделер мен ?лтты? сананы? жандануы, батыл ?мір с?руі ?лтты? тілден басталатыны белгілі. «?аза?стан – 2050» Стратегиясында ?аза? тіліні? болаша?ына ерекше м?н берілуі оны? ?лтты? ?мірді? барлы? ба?ыттарын жандандыратын функционалды? ?ызметіне байланысты.
?аза?станда басым державаларды? м?дделері то?ысуда. Ресей, ?ытай, А?Ш, Еуроода?, Ислам елдері ?р?айсысы ?аза?станды ?зіні? саяси-экономикалы? ы?пал аума?ында ?ста?ысы келеді. ?азіргі ?аза?станны? рухани-а?паратты? ж?не шаруашылы? ке?істігінде б?рыннан келе жат?ан Ресей Федерациясыны? ы?палы басым. ?аза?ты? саяси ж?не бизнес элитасыны? ?ома?ты б?лшегі Ресейге б?йрегі б?рып т?ратыны жасырын емес. Міне, ?кінішке орай, осы билігі, байлы?ы ж?не білімі бар ы?палды топ ?кілдері мемлекеттік тіл мен ?аза?ты? этникалы? ??ндылы?тарыны? ?аза?станда толы?тай басым болуына м?дделік танытып отыр?ан жо?. Олар мемлекеттік тілді? толы??анды дамуына к?птеген б?геттер де жасап отыр. Маргиналдан?ан, д?б?ралан?ан топтар ?аза?ты? ?андай да болмасын ?лтты? ??ндылы?тарын ?олдамайды.
Осы саяси топтар кейінгі жылдарда ?аза? ?лты мен ?аза? тіліні? жа?аша дамуына б?гет болатын «?аза?станды? ?лт» идеясын уа?ыздаумен болды. ?аза?станды? ?лтты? ішінде ?аза? ?лты к?пті? бірі болу?а тиісті еді. ?аза? балаба?шаларын, мектептері мен жо?ары білімін дамытуды ?лтты? эгоизм ретінде ба?алап, орыс тілін жа?таушылар ?ршеленді. Мемлекеттік тілді дамыту саясаты бас?а ?лтты? тілдерді? жарасымды, ?йлескен дамуын ?алайтынын к?рмеуге тырысты. БА?-та?ы орыс а?паратты? ке?істігіні? басым болуын ?уаттаушылар да белсенділік танытты.
Маргиналдар ?аза?ты? ?лтты? м?дделерін ?айтсе де т?ншы?тыруды, ?рістетпеуді ?алайды. Осы ма?сатта оларды? істеп жат?ан ?рекеттері ?те жымыс?ы. ?айтсек ?аза?ты? ?лтты? санасын ?сірмейміз дейтін ?рекеттер мен т?сілдер бай?алып ?алады.
?аза?ты? ?скенін, ?ркендегенін, ?уатты к?шке айнал?анды?ын ?аламайтындар ?з ойларына, ?ара ниеттеріне ?амалып ?алатынды?ы а?и?ат. Алла ?олда?ан ?аза? ?лты барлы? ?иыншылы?тарды же?іп, ?ркениетті? ?лемдік жолына шы?ты. ?аза?стан Республикасыны? ?аза? мемлекеті болатын к?ні де алыс емес.
Сайын Борбасов,
