Таяуда ел хал?ына ?сын?ан «?аза?стан — 2050» стратегиясында Елбасымыз: «Интеллигенция ?алыптас?ан мемлекет
кезе?інде жа?а жалпы?лтты? ??ндылы?тар жасауда алды??ы ?атарлы к?ш болуы керек. Олар заман?а сай ж?не болаша??а ??лшынысты болу?а тиіс» деп атап к?рсетті. Сондай-а? ба?дарламалы ??жатта «?аза? хал?ы ж?не мемлекеттік тіл даму ?стіндегі ?аза?станды? азаматты? т?тасты?ты? біріктіруші ?йыт?ысы болып келеді» деп аны? айтылды.
Осы т?р?ыдан келгенде, халы? рухани ??ндылы?тармен жетілетіні, м?дени парасатпен елдік істерді ж?йелейтіні т?сінікті. Руханиятты? ?айнар к?зі, д?ст?рді? алтын ар?ауы — елге, я?ни ?алы? о?ырман?а берері мол толы??анды туындылар, шы??ан к?ндей шын шы?армалар, ат?ан та?дай а?и?ат д?ниелер.
Кітап — ?ай заманда да киелі ??ндылы?, асыл ?азына. Сонды?танда ?рбір халы? м?дениетіні? биіктігі мен діліні? беріктігі шы?ар?ан кітабымен, оны? мазм?нымен, к?ркемдігімен, сапасымен, сауаттылы?ымен ?лшенетіні аны?. Кезінде тарихымызды таратып айтып, д?ст?рімізді д?ріптеп жазатын заманды а?сады?. Сол мамыражай заман, міне, туды. Ел болып, е?се тіктеп, сан алуан та?ырыпта кітап шы?ару?а м?мкіндік алды?. Бейнелеп айтса?, жазам деген адам?а та?ырып та жетерлік, жа?дай да бар, басып шы?арамын деген ?аламгерді? баспасы ж?не дайын.
ТМД елдері ішінде кітап шы?ару ісіне ?олдау к?рсетіп жат?ан на? ?аза?стандай бірде-бір мемлекет жо?. М?селен, 2011 жылы елімізде жалпы таралымы (тираж) 16 млн 300 мы?нан асатын 5324 аталым кітап жары??а шы??ан екен. Б?л к?рсеткіш адам басына ша??анда жыл сайын мемлекетімізді? бір т?р?ынына бір кітаптан келетінін к?рсетіп т?р. Атал?ан меже жылдан-жыл?а ?сіп келеді. Біра? «біз сан ?уамыз деп сапа?а н??сан келтіріп жат?ан жо?пыз ба?» деген за?ды с?ра? алдымызда к?лдене? т?рады.
Айтайы? дегеніміз, кітап бір к?н о?ылып, ерте?інде ескерусіз ?алатын мерзімдік д?ние емес. Ол — ?рпа?тан ?рпа??а мирас болатын рухани ж?дігер. ?азір біз ?йгілі «Александрия кітапханасы» мен «Отырар кітапханасын» а?ыз етіп айтамыз. Сондай-а? Арменияда?ы Матенадаран ?олжазбалар орталы?ында V ?асырдан бергі к?не кітаптар са?таулы т?р. Б?л м?ралар армян хал?ыны? ?лтты? ма?танышына айнал?ан. Тас?а басыл?ан кітапты ?адір т?тып, киелі санау — ?лем халы?тары секілді, бізді? ?лтымызды? да ?лімса?тан бергі ?асиеті. Ке?естік тоталитаризм жылдары араб ?арпінде жазыл?ан ескі ж?дігерліктерді? баршасына тыйым салын?анда, ты?ыры??а тірелген аталарымыз оларды киізге орап, кесене, зираттар?а апарып жасыр?аны, к?мгені — ескішілдікті? сар?ынша?ы емес, к?мекті кімнен к?терін білмеген шарасызды? еді. 50-жылдарды? со?ында бірсыпыра бастамашыл адамдар «Абайды? ?олжазбасы, кітабы біріктірілген ?ос ?азан?а жасырыл?ан екен» деп, ?арауылды ?рі-бері кезгенін де ж?рт а?ыз ?ылып айтады. 70-жылдары Отырарда археологиялы? ?азба ж?мысы ж?ргізілгенде, халы?ты? бірінші с?ра?ы — «кітапханасы табылды ма екен?» бол?анын да жасырмаймыз. 90-жылдары Алтайдан Атырау?а дейінгі ауылдарда ескі кітаптар табылып жатты. Тіпті Орталы? Азияда?ы ?лкен м??абалы ??ранны? бір н?с?асы ?арапайым ?аза? ауылынан шы?ты. Тарихымызда «кітап ?ста?ан», «кітап аш?ан», «абыз» («хафиз» — арабты? с?зі, «жаттаушы» дегенді білдіреді) деген ??ымдарды? да ізі сайрап жатыр. Ата-бабаларымыз заманында ??ран с?зін кітап с?зіне балап, о?ан имандылы?пен, ас?ан ыжда?аттылы?пен ?ара?ан. Айналып келгенде осыны? б?рі халы?ты? рухани м?ра?а деген, кітап?а деген ?ам?орлы?ы мен ??рметі еді.
Осы та?ырып?а орай мына бір та?ылымды о?и?а есіме т?сіп отыр. Есімі елге танымал мемлекет ж?не ?о?ам ?айраткері Асанбай Ас?аровты? екі мы?ыншы жылды? басында Шымкент ?аласына сапарлап келді. Б?л кісі кезінде осы облысты бас?арып, бойында?ы бар ?ажыр-?айраты мен т?жірибесін ??ірді ?ркендетуге ж?мса?ан айтулы т?л?а-тын. Сол е?бегіне сай ж?рт жапырылып ??рмет к?рсетіп, Асеке?е: «Сіз Шымкентке д?йім ж?ртты ?ызы?тыратын дендропарк, ипподром салдырып берді?із, б?л ісі?із ?рпа?тан ?рпа??а м??гіге ?алады» деген сы?айда ма?тау-марапаттау с?здер айтып жатты. Сол кезде Асанбай Ас?ар?лы ойланып т?рып: «Хал?ымызда «елу жылда — ел жа?а» деген с?з бар. Заман ?згерген сайын, ?р ?рпа? ?имараттарды ?з тал?амына сай ?згерте беруі м?мкін. Ал ?рпа??а м?ра боп жететіні — тек кітап ?ана. Соны ойлай келе, к?п даярланып, ?за? тол?анып «?лы Т?ранны? ?лдары» атты кітап жазып, жа?ында жары??а шы?ардым. Кітап шы?ару да ?лкен ілім екен. Т?уелсіздікке ?ол жеткен со? б?рын?ыдай М?скеуге жалта?тамай жазу ?шін к?п н?рсені ?айта а?тарып, жа?аша ж?йелеуге тура келді. Соны? ар?асында бірталай ?дебиетті ?айта о?ып шы?тым. ?рпа? алдында тындыр?ан шаруам, ?алдыр?ан м?рам деп осы кітабымды айтар едім. Б?л е?бегім замандастарыма, т?стастарыма ?ана емес, келер ?рпа??а арналады. Жи?ан-тергенімді, к?рген-т?йгенімді ?а?аз?а т?сіруді де ?лкен сауапты іске санадым» деген еді.
Айтса айт?андай-а?, кейін Шымкенттегі дендропаркті? жан-жа?ы жекешелендіріліп, ?згеше ??былды. Ипподром да ?згеріске т?сті. ?арап т?рса?, ?айраткер ??мыр т?жірибесін салма?тап, к?ріп-біліп айт?ан екен. Б?л жерде ?мір к?рген, к??ілге к?п н?рсе т?йген, ?дайы ат ?стінде ж?ріп, жазу-сызудан алша?тап ?ал?ан адамны? кітап шы?ару?а деген ??рметін, о?ан деген жауапкершілік сезімін а??арамыз.
Б?гінгі ?о?амда «кітап о?итындар?а ?ара?анда кітап жазушылар к?бейіп кетті» деген сын-пікір айтылып ?алады. ?дебиет атты к?мбезді ?з ?олымен ?аласып ж?рген белгілі а?ын-жазушылардан б?лек кітап жазуды «к?рінсем, жар?ырасам» деп ата? ?уып, ермек еткен ?уес?ой жазармандардан ая? алып ж?ргісіз.
Жалпы, сала?иятты, к?зі?ара?ты ж?рт ??ынуы тиіс бір м?селе бар. ?аламгер жа?сы жазыл?ан кітабыны? міндетті т?рде жары? к?ретініне, рухани ??ндылы?тар ?атарына енетініне к?міл сенімді болу керек.
Ал жа?сы кітап деген не? Оны? ?лшемі ?андай?.. Жа?сы кітап б?рын-со?ды жары? к?рмеген, ж?ртшылы??а ой салып, жансарайын ашатын, т?лім-т?рбиелік м?ні тере?, а?ылды? кені, кісілікті? кілті болу?а тиіс Б?дан б?лек, кітапты? басты ??ндылы?ы саналатын сауаттылы?ы мен к?ркемділігімен ?оса, полиграфиялы? безендірілуі (дизайны), ?аріп т?рі (жас ерекшелікке ?арай ?ріп т?рпатына дейін т?рлі ?згерісті ?ажет етеді) талап?а сай мінсіз болуы керек.
Б?гін а?ыл таразысына салып, сабырмен ?арайы?шы: осы талап орындалып жатыр ма?
?азіргі ?сіре іскері, пысы?ы бар, дан? ??мары бар — к?п адам ?олда?ы ?аржысын, байлы? пен беделін пайдаланып кітап шы?ар?ысы келеді. Жасыратыны жо?, баз біреулер д?ниесін малданып, сапасы мен сауаты т?мен «кірпіштерді» басып жариялауды ?рдіске айналдырды. Ал біра? ол кітап о?ырман тал?амын ?сіре ме, ?шіре ме, б?секеге шыдай ма, шыдамай ма — ол жа?ына бас?а біреулер, бас?а ?асырда бас ?атыруы керек секілді. Біраздан бері айтылып келе жат?ан та?ы бір к?рделі м?селе бар. Жазу?а икемі барлар облыс, мекеме басшыларынан жалынып-жалпайып кітабын шы?артып, содан кейін «?ткізіп бер» деп та?ы да сол орындарды? ма?айын жа?алап ж?ру ?детінен ?лі де арыла алмай келеді. Тіпті ?лгідей ?діспен кітабын шы?арып ал?ан кейбір талапкерлер, таныс-тамырлы?пен кеден ?ызметкерлеріне, д?рігерлерге, теміржолшылар?а ?ке-к?келеп ?ткізіп кететіні де айтылып ж?р. К?збен к?ргендерді? айтуынша, а?ырында ?лгі кітаптар кеден, темір жол бекеттері мен аурухана б?рышында ?йіліп, жосы?сыз материал?а айналады екен. Б?л мемлекет пен халы? алдында обал емес пе?! Сонымен бірге с?ранымы болмаса да, о?ырманы табылмаса да бір шы??ан кітапты ?айта-?айта бастыру авторды? ?зі мен баспаны? беделіне н??сан келтіретін жайт болуы керек.
Жалпы, автор табу, кітап ?зірлеу, оны ж?йелі басып шы?ару, адресті о?ырман?а жеткізу — ?лт м?дениетіні? ??рамдас б?лігіне айналуы тиіс. Б?гінде «Бір жылда бес кітап шы?ардым» деп ма?танып, к?пінетіндер а?ын-жазушы деген т?л?аны? пародиясы ретінде ??ынылатын кезге келдік. ?анша дарынды, ал?ыр болса да ешбір жазушыны? бір жылда бес, тіпті ?ш кітап жазу?а адами, рухани, тіпті к?сіби м?мкіндігі жетпейтінін естен шы?армайы?. ?рнені ?зіп-ж?лып, от басы, оша? ?асында?ы ??гімелерді домбаздап, ?зіні? физиологиялы? ?ажеттілігін ?тегеніне дейін тізіп жаза берсе, ?дебиетімізді? ?леуеті, кітабымызды? кепиеті ?аншалы?ты де?гейде ?ожырама?? Егер кітап сауатты, ма?ызды, аса ??нды болса, о?ырман бір-бірінен естіп, оны іздейді, ?алай да о?ы?анша асы?ады. Демек, е? ?уелі жа?сы жарнама да, м?шелін молынан ?айыратын жылнама да — жа?сы кітапты? ?зі.
Кітап шы?ару ісінде с?кеттеу к?рінетін мына бір келе?сіздікті де айтпай кетпеуге болмайды. Мысалы, ?о?амды? ма?ызы бар та?ырыпты ?оз?айтын кітап?а тал?амы т?мен автор ?зіні? отбасылы? суреті, я?ни бажа- балдыз, абысын-ажын, б?ле, жиен, жекжат-ж?ра?ат, ??даларыны? суретін енгізеді (астына ?ялмай «мені? ??дам, т?генше, т.с.с», «??дамны? ??дасы Бурабайда», т.б. жазуларды да ?ыстырып ?ояды). Б?л — ?ай жа?ынан алып ?ара?анда да этикалы? норма?а, ?ркениеттілікке жатпайтын жа?ымсыз жайт. Б??ан ?оса, суреттерді? астына жазылатын м?тін біресе бірінші жа?тан, енді бірде ?шінші жа?тан жазыла береді. Фамилиясын, атын жазуда бірізділік жо?. Суретті? астында?ы с?здер ой салуды? орнына, ж?ртшылы?ты ?ркітетін ессіз с?здермен, орашола? тіркестермен тізбектелетінін де бай?ап ж?рміз. ?рине, ?улетке, шектеулі тума-туыс?а арнал?ан альбом, естелік, мерейтой?а арнал?ан ??тты?таулар жина?ы, мемуар кітап ?з алдына, жеке басылып шы?са, жанрына сай болса ??гіме бас?а болар еді. О?ан тыйым салу?а болмайды, тек ?дептен озбай, орнымен, ?рпа??а лайы? етіп шы?ар?ан абзал. Б?рын-со?ды таныс-біліс болмаса да халы?ты? танымал т?л?аларын ?лдебір іс-шараларда, жекелеген той-томала?та, мерекелік концерттерде к?ріп ?алып, олармен жанасып суретке т?сіп, кейде сыртынан ресімдеп, ?зінше сурет ?орын жинап, соны? б?рін кітап?а кіргізіп жіберу дара?ылы? ?ана емес, ?ят тірлік дер едік. Б?л — е? ?уелі автор?а, сонан со? сол кітапты шы?ар?ан баспа?а сын болу?а тиіс.
Б?гінгі ?аза? ?а?азы мен кітабы ?яттан беті ?ызарып т?р. Баспагерлер ?аржы-?аражат жолында мораль, этика (?деп) дегенді жинап ?ойып, кез келген тапсырысты ?ома?айланып ала береді. Ерте?гі к?ні сапасыз кітапта?ы баспа аты сол мекемені? м??гілік сапасызды?, жауапсызды? ?о?ырауы болатынын ескермейді. ?з абырой-беделін, имиджін ойламайды. А?шасын берді екен деп, барлы?ын кітап?а то?ытып сапырылыстыра беру — баспагерді? ?зін, к?сібін сыйламауы, тіпті м?дениетсіздігі дер едік. Сонда баспалы? ?лшемдер, полиграфиялы? шешімдер ?айда ?алды? М?селен, дастар?ан басында тама? ішіп отыр?ан суретпен ?атар, біреуді а?ты? сапар?а шы?арып салып жат?ан фотоны беру т?жірибесіздік пе, тал?амсызды? па? Не ?шін, кім ?шін беріліп отыр? Д?лірек айтса?, ?йдегі отбасылы? альбомда жиналатын суреттерді жалпы о?ырман?а ?сынуды? ?аншалы?ты ?ажеті барын автор да, баспагер де білетін уа?ыт жетті деп ойлаймыз.
К?пшілікті? кітап?а деген ынтасы саябырсып бара жат?анда, азды к?бейтеді деген ы?ыласты о?ырманды осындай с?ре?сіз кітаптармен ?ркітіп алмаймыз ба? Олар «шы?арыл?ан кітаптарды? си?ы мынау болса, жазушылары? анау болса, бас?адан не ?міт, не ?айыр?» деп теріс айналып кетпей ме? Енді 30-40 жылдан кейін б?гінгі шы?арылып жат?ан кітап ?шін ?лт ретінде, ?о?ам ?кілі ретінде ?ялмаймыз ба?
Рас, кез келген істен елге, орта?а, ?зіне пайда іздегені д?рыс шы?ар. Алайда хал?ымыз «??сты сойса да, ??ланды сойса да ?асапшы сойсын» демей ме? Кітап шы?аруды? технологиясы исі м?рнына бармайтын жекелеген «баспагерлер» ?лт классиктеріні? м?раларын жариялауды ?детке айналдыра бастады немесе «шы?арамыз» деп о?ды-солды жарнамалап ж?р. Сондайларды? кесірінен ерте?гі к?ні Абай мен Ма?жан, Ж?сіпбек Аймауытов пен М?хтар ?уезов, С?бит М??анов пен ?абит М?сірепов ж?не бас?а да к?рнекті т?л?алар м?расы ?ате, ж?йесіз басылса, ?лем алдында мас?арамызды шы?армай ма? Д?ниеде текстология деген ?ылым саласы бар, бізде ол кешеуілдеп дамып отыр. Корректоры ?ыдырып кеткен, редакторы басылым?а к?з салмай а?ша алатын, «негізгі н?с?аны» сауатсыз, «?ділет» пен «?білетті», «жи?ан» мен «жи?анды», «са?ар» мен «сахрды» т?сінбейтін компьютерші бас?ан «классика» ?аза? ?дебиетін ж?не оны? мы? сан о?ырманын ?ай жар?а ??лататынын ойлауды? ?зі ауыр.
Негізі, классикалы? м?ра ал?ыс?збен, т?сініктермен жариялануы тиіс. ?йткені т?л?аларды? жаз?андарына ?р кезе?-д?уірді? ?з ба?асы болуы тиіс. Б?л — о?ырманды о?ытатын, тал?амын ?сіретін жол. Бізді? ??лы?сыздау баспагерлеріміз жа?а заманда?ы кіріспе авторын іздемей, «комментарий» дегенні? не екенін де а??армай, данышпан м?рамызды ??йры?-жалын к?зеп шы?арып жат?анын неге жасырамыз? Жалпы, классиканы даярлауды белгілі ?ылыми ба?ытта?ы мекемелерге берген д?рыс. Мысалы, М?хтар ?уезов м?расын тек «М.?уезов музей-?йі» ?зірлесін. Сонда с?раушы да, с?ралатын да болады. Абайды даярлауды бірнеше ?алада?ы Абайтану орталы?тарыны? біріне сеніп тапсырайы?. Классикалы? м?тін даярлаушыларды? е?бегін де, ?нбегін де (ш?кірт даярлауын) барынша ?олдайы?.
М?ра-кітапты? да, б?гінгі к?ркем шы?армаларды? да о?ырман?а жетіп, мемлекетті? рухани дамуы ?ажетіне жарауы — аса ма?ызды іс. Осы орайда білікті ?аламгерлер мен ?алымдар ?ауымы ?лемге танымал «Бір ел — бір кітап» шарасын ?ткізіп ж?ргенін ма?танышпен айтамыз. Б?л шара к?рнекті а?ын-жазушыны? кітабын республика к?лемінде насихаттап, жас ?рпа??а о?ытуды, таныстыруды к?здейді. Ол акция ?Р М?дениет ж?не а?парат министрлігі мен Астанада?ы ?лтты? академиялы? кітапхана бастамасымен 2007 жылдан бері ?ткізіліп келеді.
Ел жаппай о?у?а тиіс кітап ретінде бірінші Абайды? «?ара с?здері» та?далды. 2008 жылы М?хтар ?уезовті? «?илы заманы», 2009 жылы Ма?жан Ж?мабаевты? ?ле?дері ал?а шы?ты. «Жыл кітабы» м?ртебесін 2010 жылы Ж?бан Молда?алиевті? «Мен — ?аза?пын!» поэмасы, 2011 жылы Ж?сіпбек Аймауытовты? «А?білек» романы, 2012 жылы Оралхан Б?кейді? прозасы алды. Акция Отанымызды? барлы? кітапханасында ?ткізілді.
?рине, кітапты? о?ырманы да, ба?алаушысы да — халы?. Біра? біз кітап сыны, рецензия деген ??ымдардан к?з жазып ?ал?андаймыз. Республикалы? газет-журналдарда?ы бір тілім таныстыру, екі-?ш с?йлем аннотация кітап сыныны? ж?гін к?тере алмайды. Бізді? жо?ары о?у орындарында профессор Т?рсынбек К?кішев енгізген «?аза? ?дебиеті сыныны? тарихы» курсын жандандыратын, салаландыратын уа?ыт ?лде?ашан туды.
Кітапты мазм?ндау немесе сыпыра ма?тау — б?гінгі «сынны?» сипаты. Кезіндегі М.?аратаев, С.?ирабаев, А.Н?р?атов, М.Базарбаев, Р.Бердібай, т.б. т?л?аларды? сынындай д?ниелер баспа ісі ?шін де, о?ырмандар ?шін де ауадай ?ажет. Мысалы, ?кінішке ?арай, ?азір ?арапайым ?аламгерлер т?гіл, ?дебиетшілерді? ?зі атын ауыз?а сирек алатын М?хамеджан ?аратаевты? к?ркем аударма туралы сынын Т?уелсіз ?аза?станны? практикалы? тіл саясатына орайлы пайдалану?а болушы еді.
Баспа — басып ?ана ?арап отыратын ксерокс-мекеме емес. Б?гінгі баспагерлеріміз ХХІ ?асырда ?мір с?ріп жат?анымызды еш?ашан ?мытпауы керек. Жа?ында ХІХ ?асырда?ы Ресей баспагерлері ?німдері мен б?гінгі бізді? кейбір баспа ?німдерін салыстырып, ойланып ?алды?. Шынында, к?сіпті с?ю, о?ан адал болу, шын берілу маманнан жетілуді, ?з ісіне жауапкершілікпен ?арауды талап етеді екен. ?йтпесе ол заман мен б?л заманда?ы техниканы, технологияны салыстыру?а бола ма?
Шы?ар?ан ?німні? т?тынушы?а ?туіне, я?ни о?ырман?а жетуіне е? ?уелі баспа, оны? менеджерлері м?дделі болу?а тиіс. Б?л шы?армашылы? ж?мыстан кем емес. Я?ни тиісті мониторинг ж?ргізу, ?німді ?з д?режесінде насихаттау (алдын ала жарнамалау, жары? к?ретін мезгілін хабарлау, сарапшыларды? пікірлері ар?ылы о?ырмандарды іздеу, табу, таныстыру р?сімін ?ткізу, сатыл?ан данасы, т?скен пайда к?лемі ж?нінде а?парат тарату, бас?а да жоспарлы істер) ж?зеге асырылуы ?ажет.
Жалпы, мамандандырыл?ан баспаларды дамыту, б?секелестік ортаны толтыру ар?ылы ал?а басатын іскерлерге за? да, заман да мол м?мкіндік беріп отыр. Экономиканы? барлы? салаларына арнал?ан кітаптар?а, ?сіресе, мемлекеттік тілдегі, болаша?та латын тіліне к?шуді? кешендік іс-шараларын ескеретін сан алуан ?дебиетке деген с?раныс та жаса?талатын болады. М?ны ескеру керек.
Басып шы?ар?ан кітаптарыны? сатыл?ан данасы — баспаны? басты к?рсеткіші ретінде рейтингтік де?гейін аны?тайтын болады. Ал мемлекет тарапынан берілген ?аржыны ?ана игеріп, аспан?а ?арап отыратын кез ?лде?ашан ??рдым?а кеткен. Жазушы жа?сы баспаны, баспа жа?сы жазушыны іздейтін заман, я?ни нары? заманы келді.
«Суды? да с?рауы бар». Мемлекетті? ?рбір тиыны есептеулі. ?аза?стан ?кіметі мемлекеттік тапсырысты сапалы, та?даулы, б?секеге ?абілетті кітап?а беріп отыр. О?ып отырып ?атесіне ж?йке таусылатын балдыр-батпа??а, макулатура?а тапсырыс беріп отыр?ан жо?. Елін, Отанын с?йетін, жауапты баспагерлер м?ны жа?сы т?сінеді деп ойлаймыз.
«?з а?шасына шы?арып жат?андар ?зі біледі» деп кітап, баспа ?німіне нем??райлы ?арау ?алыптас?ан мемлекетті? кез келген к?зі ашы? азаматына, зиялы ?ауымына жараспайтын іс, кір келтіретін ?рекет деуге болады. ?йткені б?гінгі кітап — ерте?гі ел м?расы, халы? ?азынасы, тарихымызды? айнасы.
Сонды?тан ендігі жерде халы? пен тиісті мамандар ?ажет деп тапса, баспа саласы мамандарын ?о?амды? аттестаттаудан ?ткізу м?селесін тал?ыла?ан ж?н шы?ар. Сондай-а? баспа ?ызметкерлерін біліктілікті к?теру курсынан, республика?а белгілі баспагерлерді? шеберлік сыныбынан ?ткізіп отыру немесе о?ыту?а шетелдік білікті мамандарды тарту — уа?ыт талабы. Саннан сапа?а к?шуге, б?секелестік біліктілік к?шіне ілесуге баспа м?дделі болуы тиіс. Осы орайда к?сібіне шын жаны ашитын баспагерлер, зиялы ?ауым, сауатты, к?зі ашы? жастар интернет, баспас?з беттерінде пікірталас?а ?атысуы, ойларын ашы? айтуы ?ажет деп есептейміз. Б?л — баспа ж?не кітап ісі саласында?ы к?п оралымсызды?ты жоюды? ж?не кітап басып шы?ару м?дениетін ж?йелеуді? бір жолы болар еді.
Кітап — ?ай заманда да киелі ??ндылы?, асыл ?азына. Сонды?танда ?рбір халы? м?дениетіні? биіктігі мен діліні? беріктігі шы?ар?ан кітабымен, оны? мазм?нымен, к?ркемдігімен, сапасымен, сауаттылы?ымен ?лшенетіні аны?. Кезінде тарихымызды таратып айтып, д?ст?рімізді д?ріптеп жазатын заманды а?сады?. Сол мамыражай заман, міне, туды. Ел болып, е?се тіктеп, сан алуан та?ырыпта кітап шы?ару?а м?мкіндік алды?. Бейнелеп айтса?, жазам деген адам?а та?ырып та жетерлік, жа?дай да бар, басып шы?арамын деген ?аламгерді? баспасы ж?не дайын.
ТМД елдері ішінде кітап шы?ару ісіне ?олдау к?рсетіп жат?ан на? ?аза?стандай бірде-бір мемлекет жо?. М?селен, 2011 жылы елімізде жалпы таралымы (тираж) 16 млн 300 мы?нан асатын 5324 аталым кітап жары??а шы??ан екен. Б?л к?рсеткіш адам басына ша??анда жыл сайын мемлекетімізді? бір т?р?ынына бір кітаптан келетінін к?рсетіп т?р. Атал?ан меже жылдан-жыл?а ?сіп келеді. Біра? «біз сан ?уамыз деп сапа?а н??сан келтіріп жат?ан жо?пыз ба?» деген за?ды с?ра? алдымызда к?лдене? т?рады.
Айтайы? дегеніміз, кітап бір к?н о?ылып, ерте?інде ескерусіз ?алатын мерзімдік д?ние емес. Ол — ?рпа?тан ?рпа??а мирас болатын рухани ж?дігер. ?азір біз ?йгілі «Александрия кітапханасы» мен «Отырар кітапханасын» а?ыз етіп айтамыз. Сондай-а? Арменияда?ы Матенадаран ?олжазбалар орталы?ында V ?асырдан бергі к?не кітаптар са?таулы т?р. Б?л м?ралар армян хал?ыны? ?лтты? ма?танышына айнал?ан. Тас?а басыл?ан кітапты ?адір т?тып, киелі санау — ?лем халы?тары секілді, бізді? ?лтымызды? да ?лімса?тан бергі ?асиеті. Ке?естік тоталитаризм жылдары араб ?арпінде жазыл?ан ескі ж?дігерліктерді? баршасына тыйым салын?анда, ты?ыры??а тірелген аталарымыз оларды киізге орап, кесене, зираттар?а апарып жасыр?аны, к?мгені — ескішілдікті? сар?ынша?ы емес, к?мекті кімнен к?терін білмеген шарасызды? еді. 50-жылдарды? со?ында бірсыпыра бастамашыл адамдар «Абайды? ?олжазбасы, кітабы біріктірілген ?ос ?азан?а жасырыл?ан екен» деп, ?арауылды ?рі-бері кезгенін де ж?рт а?ыз ?ылып айтады. 70-жылдары Отырарда археологиялы? ?азба ж?мысы ж?ргізілгенде, халы?ты? бірінші с?ра?ы — «кітапханасы табылды ма екен?» бол?анын да жасырмаймыз. 90-жылдары Алтайдан Атырау?а дейінгі ауылдарда ескі кітаптар табылып жатты. Тіпті Орталы? Азияда?ы ?лкен м??абалы ??ранны? бір н?с?асы ?арапайым ?аза? ауылынан шы?ты. Тарихымызда «кітап ?ста?ан», «кітап аш?ан», «абыз» («хафиз» — арабты? с?зі, «жаттаушы» дегенді білдіреді) деген ??ымдарды? да ізі сайрап жатыр. Ата-бабаларымыз заманында ??ран с?зін кітап с?зіне балап, о?ан имандылы?пен, ас?ан ыжда?аттылы?пен ?ара?ан. Айналып келгенде осыны? б?рі халы?ты? рухани м?ра?а деген, кітап?а деген ?ам?орлы?ы мен ??рметі еді.
Осы та?ырып?а орай мына бір та?ылымды о?и?а есіме т?сіп отыр. Есімі елге танымал мемлекет ж?не ?о?ам ?айраткері Асанбай Ас?аровты? екі мы?ыншы жылды? басында Шымкент ?аласына сапарлап келді. Б?л кісі кезінде осы облысты бас?арып, бойында?ы бар ?ажыр-?айраты мен т?жірибесін ??ірді ?ркендетуге ж?мса?ан айтулы т?л?а-тын. Сол е?бегіне сай ж?рт жапырылып ??рмет к?рсетіп, Асеке?е: «Сіз Шымкентке д?йім ж?ртты ?ызы?тыратын дендропарк, ипподром салдырып берді?із, б?л ісі?із ?рпа?тан ?рпа??а м??гіге ?алады» деген сы?айда ма?тау-марапаттау с?здер айтып жатты. Сол кезде Асанбай Ас?ар?лы ойланып т?рып: «Хал?ымызда «елу жылда — ел жа?а» деген с?з бар. Заман ?згерген сайын, ?р ?рпа? ?имараттарды ?з тал?амына сай ?згерте беруі м?мкін. Ал ?рпа??а м?ра боп жететіні — тек кітап ?ана. Соны ойлай келе, к?п даярланып, ?за? тол?анып «?лы Т?ранны? ?лдары» атты кітап жазып, жа?ында жары??а шы?ардым. Кітап шы?ару да ?лкен ілім екен. Т?уелсіздікке ?ол жеткен со? б?рын?ыдай М?скеуге жалта?тамай жазу ?шін к?п н?рсені ?айта а?тарып, жа?аша ж?йелеуге тура келді. Соны? ар?асында бірталай ?дебиетті ?айта о?ып шы?тым. ?рпа? алдында тындыр?ан шаруам, ?алдыр?ан м?рам деп осы кітабымды айтар едім. Б?л е?бегім замандастарыма, т?стастарыма ?ана емес, келер ?рпа??а арналады. Жи?ан-тергенімді, к?рген-т?йгенімді ?а?аз?а т?сіруді де ?лкен сауапты іске санадым» деген еді.
Айтса айт?андай-а?, кейін Шымкенттегі дендропаркті? жан-жа?ы жекешелендіріліп, ?згеше ??былды. Ипподром да ?згеріске т?сті. ?арап т?рса?, ?айраткер ??мыр т?жірибесін салма?тап, к?ріп-біліп айт?ан екен. Б?л жерде ?мір к?рген, к??ілге к?п н?рсе т?йген, ?дайы ат ?стінде ж?ріп, жазу-сызудан алша?тап ?ал?ан адамны? кітап шы?ару?а деген ??рметін, о?ан деген жауапкершілік сезімін а??арамыз.
Б?гінгі ?о?амда «кітап о?итындар?а ?ара?анда кітап жазушылар к?бейіп кетті» деген сын-пікір айтылып ?алады. ?дебиет атты к?мбезді ?з ?олымен ?аласып ж?рген белгілі а?ын-жазушылардан б?лек кітап жазуды «к?рінсем, жар?ырасам» деп ата? ?уып, ермек еткен ?уес?ой жазармандардан ая? алып ж?ргісіз.
Жалпы, сала?иятты, к?зі?ара?ты ж?рт ??ынуы тиіс бір м?селе бар. ?аламгер жа?сы жазыл?ан кітабыны? міндетті т?рде жары? к?ретініне, рухани ??ндылы?тар ?атарына енетініне к?міл сенімді болу керек.
Ал жа?сы кітап деген не? Оны? ?лшемі ?андай?.. Жа?сы кітап б?рын-со?ды жары? к?рмеген, ж?ртшылы??а ой салып, жансарайын ашатын, т?лім-т?рбиелік м?ні тере?, а?ылды? кені, кісілікті? кілті болу?а тиіс Б?дан б?лек, кітапты? басты ??ндылы?ы саналатын сауаттылы?ы мен к?ркемділігімен ?оса, полиграфиялы? безендірілуі (дизайны), ?аріп т?рі (жас ерекшелікке ?арай ?ріп т?рпатына дейін т?рлі ?згерісті ?ажет етеді) талап?а сай мінсіз болуы керек.
Б?гін а?ыл таразысына салып, сабырмен ?арайы?шы: осы талап орындалып жатыр ма?
?азіргі ?сіре іскері, пысы?ы бар, дан? ??мары бар — к?п адам ?олда?ы ?аржысын, байлы? пен беделін пайдаланып кітап шы?ар?ысы келеді. Жасыратыны жо?, баз біреулер д?ниесін малданып, сапасы мен сауаты т?мен «кірпіштерді» басып жариялауды ?рдіске айналдырды. Ал біра? ол кітап о?ырман тал?амын ?сіре ме, ?шіре ме, б?секеге шыдай ма, шыдамай ма — ол жа?ына бас?а біреулер, бас?а ?асырда бас ?атыруы керек секілді. Біраздан бері айтылып келе жат?ан та?ы бір к?рделі м?селе бар. Жазу?а икемі барлар облыс, мекеме басшыларынан жалынып-жалпайып кітабын шы?артып, содан кейін «?ткізіп бер» деп та?ы да сол орындарды? ма?айын жа?алап ж?ру ?детінен ?лі де арыла алмай келеді. Тіпті ?лгідей ?діспен кітабын шы?арып ал?ан кейбір талапкерлер, таныс-тамырлы?пен кеден ?ызметкерлеріне, д?рігерлерге, теміржолшылар?а ?ке-к?келеп ?ткізіп кететіні де айтылып ж?р. К?збен к?ргендерді? айтуынша, а?ырында ?лгі кітаптар кеден, темір жол бекеттері мен аурухана б?рышында ?йіліп, жосы?сыз материал?а айналады екен. Б?л мемлекет пен халы? алдында обал емес пе?! Сонымен бірге с?ранымы болмаса да, о?ырманы табылмаса да бір шы??ан кітапты ?айта-?айта бастыру авторды? ?зі мен баспаны? беделіне н??сан келтіретін жайт болуы керек.
Жалпы, автор табу, кітап ?зірлеу, оны ж?йелі басып шы?ару, адресті о?ырман?а жеткізу — ?лт м?дениетіні? ??рамдас б?лігіне айналуы тиіс. Б?гінде «Бір жылда бес кітап шы?ардым» деп ма?танып, к?пінетіндер а?ын-жазушы деген т?л?аны? пародиясы ретінде ??ынылатын кезге келдік. ?анша дарынды, ал?ыр болса да ешбір жазушыны? бір жылда бес, тіпті ?ш кітап жазу?а адами, рухани, тіпті к?сіби м?мкіндігі жетпейтінін естен шы?армайы?. ?рнені ?зіп-ж?лып, от басы, оша? ?асында?ы ??гімелерді домбаздап, ?зіні? физиологиялы? ?ажеттілігін ?тегеніне дейін тізіп жаза берсе, ?дебиетімізді? ?леуеті, кітабымызды? кепиеті ?аншалы?ты де?гейде ?ожырама?? Егер кітап сауатты, ма?ызды, аса ??нды болса, о?ырман бір-бірінен естіп, оны іздейді, ?алай да о?ы?анша асы?ады. Демек, е? ?уелі жа?сы жарнама да, м?шелін молынан ?айыратын жылнама да — жа?сы кітапты? ?зі.
Кітап шы?ару ісінде с?кеттеу к?рінетін мына бір келе?сіздікті де айтпай кетпеуге болмайды. Мысалы, ?о?амды? ма?ызы бар та?ырыпты ?оз?айтын кітап?а тал?амы т?мен автор ?зіні? отбасылы? суреті, я?ни бажа- балдыз, абысын-ажын, б?ле, жиен, жекжат-ж?ра?ат, ??даларыны? суретін енгізеді (астына ?ялмай «мені? ??дам, т?генше, т.с.с», «??дамны? ??дасы Бурабайда», т.б. жазуларды да ?ыстырып ?ояды). Б?л — ?ай жа?ынан алып ?ара?анда да этикалы? норма?а, ?ркениеттілікке жатпайтын жа?ымсыз жайт. Б??ан ?оса, суреттерді? астына жазылатын м?тін біресе бірінші жа?тан, енді бірде ?шінші жа?тан жазыла береді. Фамилиясын, атын жазуда бірізділік жо?. Суретті? астында?ы с?здер ой салуды? орнына, ж?ртшылы?ты ?ркітетін ессіз с?здермен, орашола? тіркестермен тізбектелетінін де бай?ап ж?рміз. ?рине, ?улетке, шектеулі тума-туыс?а арнал?ан альбом, естелік, мерейтой?а арнал?ан ??тты?таулар жина?ы, мемуар кітап ?з алдына, жеке басылып шы?са, жанрына сай болса ??гіме бас?а болар еді. О?ан тыйым салу?а болмайды, тек ?дептен озбай, орнымен, ?рпа??а лайы? етіп шы?ар?ан абзал. Б?рын-со?ды таныс-біліс болмаса да халы?ты? танымал т?л?аларын ?лдебір іс-шараларда, жекелеген той-томала?та, мерекелік концерттерде к?ріп ?алып, олармен жанасып суретке т?сіп, кейде сыртынан ресімдеп, ?зінше сурет ?орын жинап, соны? б?рін кітап?а кіргізіп жіберу дара?ылы? ?ана емес, ?ят тірлік дер едік. Б?л — е? ?уелі автор?а, сонан со? сол кітапты шы?ар?ан баспа?а сын болу?а тиіс.
Б?гінгі ?аза? ?а?азы мен кітабы ?яттан беті ?ызарып т?р. Баспагерлер ?аржы-?аражат жолында мораль, этика (?деп) дегенді жинап ?ойып, кез келген тапсырысты ?ома?айланып ала береді. Ерте?гі к?ні сапасыз кітапта?ы баспа аты сол мекемені? м??гілік сапасызды?, жауапсызды? ?о?ырауы болатынын ескермейді. ?з абырой-беделін, имиджін ойламайды. А?шасын берді екен деп, барлы?ын кітап?а то?ытып сапырылыстыра беру — баспагерді? ?зін, к?сібін сыйламауы, тіпті м?дениетсіздігі дер едік. Сонда баспалы? ?лшемдер, полиграфиялы? шешімдер ?айда ?алды? М?селен, дастар?ан басында тама? ішіп отыр?ан суретпен ?атар, біреуді а?ты? сапар?а шы?арып салып жат?ан фотоны беру т?жірибесіздік пе, тал?амсызды? па? Не ?шін, кім ?шін беріліп отыр? Д?лірек айтса?, ?йдегі отбасылы? альбомда жиналатын суреттерді жалпы о?ырман?а ?сынуды? ?аншалы?ты ?ажеті барын автор да, баспагер де білетін уа?ыт жетті деп ойлаймыз.
К?пшілікті? кітап?а деген ынтасы саябырсып бара жат?анда, азды к?бейтеді деген ы?ыласты о?ырманды осындай с?ре?сіз кітаптармен ?ркітіп алмаймыз ба? Олар «шы?арыл?ан кітаптарды? си?ы мынау болса, жазушылары? анау болса, бас?адан не ?міт, не ?айыр?» деп теріс айналып кетпей ме? Енді 30-40 жылдан кейін б?гінгі шы?арылып жат?ан кітап ?шін ?лт ретінде, ?о?ам ?кілі ретінде ?ялмаймыз ба?
Рас, кез келген істен елге, орта?а, ?зіне пайда іздегені д?рыс шы?ар. Алайда хал?ымыз «??сты сойса да, ??ланды сойса да ?асапшы сойсын» демей ме? Кітап шы?аруды? технологиясы исі м?рнына бармайтын жекелеген «баспагерлер» ?лт классиктеріні? м?раларын жариялауды ?детке айналдыра бастады немесе «шы?арамыз» деп о?ды-солды жарнамалап ж?р. Сондайларды? кесірінен ерте?гі к?ні Абай мен Ма?жан, Ж?сіпбек Аймауытов пен М?хтар ?уезов, С?бит М??анов пен ?абит М?сірепов ж?не бас?а да к?рнекті т?л?алар м?расы ?ате, ж?йесіз басылса, ?лем алдында мас?арамызды шы?армай ма? Д?ниеде текстология деген ?ылым саласы бар, бізде ол кешеуілдеп дамып отыр. Корректоры ?ыдырып кеткен, редакторы басылым?а к?з салмай а?ша алатын, «негізгі н?с?аны» сауатсыз, «?ділет» пен «?білетті», «жи?ан» мен «жи?анды», «са?ар» мен «сахрды» т?сінбейтін компьютерші бас?ан «классика» ?аза? ?дебиетін ж?не оны? мы? сан о?ырманын ?ай жар?а ??лататынын ойлауды? ?зі ауыр.
Негізі, классикалы? м?ра ал?ыс?збен, т?сініктермен жариялануы тиіс. ?йткені т?л?аларды? жаз?андарына ?р кезе?-д?уірді? ?з ба?асы болуы тиіс. Б?л — о?ырманды о?ытатын, тал?амын ?сіретін жол. Бізді? ??лы?сыздау баспагерлеріміз жа?а заманда?ы кіріспе авторын іздемей, «комментарий» дегенні? не екенін де а??армай, данышпан м?рамызды ??йры?-жалын к?зеп шы?арып жат?анын неге жасырамыз? Жалпы, классиканы даярлауды белгілі ?ылыми ба?ытта?ы мекемелерге берген д?рыс. Мысалы, М?хтар ?уезов м?расын тек «М.?уезов музей-?йі» ?зірлесін. Сонда с?раушы да, с?ралатын да болады. Абайды даярлауды бірнеше ?алада?ы Абайтану орталы?тарыны? біріне сеніп тапсырайы?. Классикалы? м?тін даярлаушыларды? е?бегін де, ?нбегін де (ш?кірт даярлауын) барынша ?олдайы?.
М?ра-кітапты? да, б?гінгі к?ркем шы?армаларды? да о?ырман?а жетіп, мемлекетті? рухани дамуы ?ажетіне жарауы — аса ма?ызды іс. Осы орайда білікті ?аламгерлер мен ?алымдар ?ауымы ?лемге танымал «Бір ел — бір кітап» шарасын ?ткізіп ж?ргенін ма?танышпен айтамыз. Б?л шара к?рнекті а?ын-жазушыны? кітабын республика к?лемінде насихаттап, жас ?рпа??а о?ытуды, таныстыруды к?здейді. Ол акция ?Р М?дениет ж?не а?парат министрлігі мен Астанада?ы ?лтты? академиялы? кітапхана бастамасымен 2007 жылдан бері ?ткізіліп келеді.
Ел жаппай о?у?а тиіс кітап ретінде бірінші Абайды? «?ара с?здері» та?далды. 2008 жылы М?хтар ?уезовті? «?илы заманы», 2009 жылы Ма?жан Ж?мабаевты? ?ле?дері ал?а шы?ты. «Жыл кітабы» м?ртебесін 2010 жылы Ж?бан Молда?алиевті? «Мен — ?аза?пын!» поэмасы, 2011 жылы Ж?сіпбек Аймауытовты? «А?білек» романы, 2012 жылы Оралхан Б?кейді? прозасы алды. Акция Отанымызды? барлы? кітапханасында ?ткізілді.
?рине, кітапты? о?ырманы да, ба?алаушысы да — халы?. Біра? біз кітап сыны, рецензия деген ??ымдардан к?з жазып ?ал?андаймыз. Республикалы? газет-журналдарда?ы бір тілім таныстыру, екі-?ш с?йлем аннотация кітап сыныны? ж?гін к?тере алмайды. Бізді? жо?ары о?у орындарында профессор Т?рсынбек К?кішев енгізген «?аза? ?дебиеті сыныны? тарихы» курсын жандандыратын, салаландыратын уа?ыт ?лде?ашан туды.
Кітапты мазм?ндау немесе сыпыра ма?тау — б?гінгі «сынны?» сипаты. Кезіндегі М.?аратаев, С.?ирабаев, А.Н?р?атов, М.Базарбаев, Р.Бердібай, т.б. т?л?аларды? сынындай д?ниелер баспа ісі ?шін де, о?ырмандар ?шін де ауадай ?ажет. Мысалы, ?кінішке ?арай, ?азір ?арапайым ?аламгерлер т?гіл, ?дебиетшілерді? ?зі атын ауыз?а сирек алатын М?хамеджан ?аратаевты? к?ркем аударма туралы сынын Т?уелсіз ?аза?станны? практикалы? тіл саясатына орайлы пайдалану?а болушы еді.
Баспа — басып ?ана ?арап отыратын ксерокс-мекеме емес. Б?гінгі баспагерлеріміз ХХІ ?асырда ?мір с?ріп жат?анымызды еш?ашан ?мытпауы керек. Жа?ында ХІХ ?асырда?ы Ресей баспагерлері ?німдері мен б?гінгі бізді? кейбір баспа ?німдерін салыстырып, ойланып ?алды?. Шынында, к?сіпті с?ю, о?ан адал болу, шын берілу маманнан жетілуді, ?з ісіне жауапкершілікпен ?арауды талап етеді екен. ?йтпесе ол заман мен б?л заманда?ы техниканы, технологияны салыстыру?а бола ма?
Шы?ар?ан ?німні? т?тынушы?а ?туіне, я?ни о?ырман?а жетуіне е? ?уелі баспа, оны? менеджерлері м?дделі болу?а тиіс. Б?л шы?армашылы? ж?мыстан кем емес. Я?ни тиісті мониторинг ж?ргізу, ?німді ?з д?режесінде насихаттау (алдын ала жарнамалау, жары? к?ретін мезгілін хабарлау, сарапшыларды? пікірлері ар?ылы о?ырмандарды іздеу, табу, таныстыру р?сімін ?ткізу, сатыл?ан данасы, т?скен пайда к?лемі ж?нінде а?парат тарату, бас?а да жоспарлы істер) ж?зеге асырылуы ?ажет.
Жалпы, мамандандырыл?ан баспаларды дамыту, б?секелестік ортаны толтыру ар?ылы ал?а басатын іскерлерге за? да, заман да мол м?мкіндік беріп отыр. Экономиканы? барлы? салаларына арнал?ан кітаптар?а, ?сіресе, мемлекеттік тілдегі, болаша?та латын тіліне к?шуді? кешендік іс-шараларын ескеретін сан алуан ?дебиетке деген с?раныс та жаса?талатын болады. М?ны ескеру керек.
Басып шы?ар?ан кітаптарыны? сатыл?ан данасы — баспаны? басты к?рсеткіші ретінде рейтингтік де?гейін аны?тайтын болады. Ал мемлекет тарапынан берілген ?аржыны ?ана игеріп, аспан?а ?арап отыратын кез ?лде?ашан ??рдым?а кеткен. Жазушы жа?сы баспаны, баспа жа?сы жазушыны іздейтін заман, я?ни нары? заманы келді.
«Суды? да с?рауы бар». Мемлекетті? ?рбір тиыны есептеулі. ?аза?стан ?кіметі мемлекеттік тапсырысты сапалы, та?даулы, б?секеге ?абілетті кітап?а беріп отыр. О?ып отырып ?атесіне ж?йке таусылатын балдыр-батпа??а, макулатура?а тапсырыс беріп отыр?ан жо?. Елін, Отанын с?йетін, жауапты баспагерлер м?ны жа?сы т?сінеді деп ойлаймыз.
«?з а?шасына шы?арып жат?андар ?зі біледі» деп кітап, баспа ?німіне нем??райлы ?арау ?алыптас?ан мемлекетті? кез келген к?зі ашы? азаматына, зиялы ?ауымына жараспайтын іс, кір келтіретін ?рекет деуге болады. ?йткені б?гінгі кітап — ерте?гі ел м?расы, халы? ?азынасы, тарихымызды? айнасы.
Сонды?тан ендігі жерде халы? пен тиісті мамандар ?ажет деп тапса, баспа саласы мамандарын ?о?амды? аттестаттаудан ?ткізу м?селесін тал?ыла?ан ж?н шы?ар. Сондай-а? баспа ?ызметкерлерін біліктілікті к?теру курсынан, республика?а белгілі баспагерлерді? шеберлік сыныбынан ?ткізіп отыру немесе о?ыту?а шетелдік білікті мамандарды тарту — уа?ыт талабы. Саннан сапа?а к?шуге, б?секелестік біліктілік к?шіне ілесуге баспа м?дделі болуы тиіс. Осы орайда к?сібіне шын жаны ашитын баспагерлер, зиялы ?ауым, сауатты, к?зі ашы? жастар интернет, баспас?з беттерінде пікірталас?а ?атысуы, ойларын ашы? айтуы ?ажет деп есептейміз. Б?л — баспа ж?не кітап ісі саласында?ы к?п оралымсызды?ты жоюды? ж?не кітап басып шы?ару м?дениетін ж?йелеуді? бір жолы болар еді.
http://www.aikyn.kz/
