Т?уелсіздікті? ал?аш?ы кезе?інде ж?ргізілген ?лтаралы? татулы? пен толеранттылы? саясат ?з жемісін берді. Осы «сарабдал саясатты?» ар?асында ?аза?стан татулы? пен т?ра?тылы?ты са?тай алды. Алайда б?л ?аза? ?лтыны? ?лесі 50 % ?ре? ??рап т?р?ан «?тпелі кезе?ні?» саясаты болатын. Сонды?тан ол ?зіні? міндетін ат?арып бітуге жа?ын. Ендігі жерде ?аза? ?лтыны? саны 65% асып, саны ?дайы ?сіп отыр?анда ?аза?станды моно?лтты мемлекетке айналдыру стратегиясына негізделген саясат ?ажет! Сонда ?ана ?лтты? мемлекет ??ру (nation state building) ісі ая?талады. ?рі б?л этникалы?, діни, идеологиялы? т.б ?леуметтік себептерге байланысты б?лшектенген ?о?амды біріктіруді? бір амалы болма?.
Эмиграция мен ассимиляция. Осы екеуі моно?лтты ?аза? мемлекетін ??ру?а септігін тигізеді. Я?ни, ?аза??а сі?ісіп, тілі мен діліне бойын ?йрете білгендер ?алады, ал о?ан к?ндіге алма?андары «?деттегідей» есікті тарс жауып кетеді. Дегенмен хал?ы аз ?аза?стан ?шін оларды? кеткенінен г?рі, ?аза??а «сі?гені» пайдалыра?… Сонды?тан ?зге ?лттарды ассимиляциялау саясатын ?ол?а алу керек. Алайда о?ан кедергілер де жо? емес.
Кезінде саны к?п бол?ан неміс, украин, грек, поляк т.б ?лт ?кілдеріні? басым б?лігі темір ??рсау босай салысымен тарихи отанына кетіп ?алды. Сонды?тан елімізді? демографиялы? картинасы айтарлы?тай ?згеріске ?шырап, б?рындары ?лттарды? пайызды? к?рсеткіші бойынша т?менгі орында т?рып келген ?збек, ?й?ыр, к?ріс сия?ты азиатты? н?сілдерді? к?бейіп шы?а келгені ешкімге жасырын емес. Ендігі жерде тиісті лауазымда?ы стратегтер алда?ы жиырма-отыз жылды? ?лт стратегиясын жаса?ан кезде осыны ?аперге алулары керек. ?йткені, б?л болаша?та ?лкен фактор?а айнал?алы т?р. Оны? себебі ай?ын. Жо?арыда айтылып кеткендей еуропалы? ?лттарды? к?п б?лігі тарихи отанына ?айтып кетті, т?уелсіздік ал?ан?а дейін саны ?аза?тармен те? болып, кей жылдары басым болып келген орыс ?лтыны? ?кілдеріні? де саны азайды ж?не Ресейді? оларды отанына к?шіріп алу саясатына байланысты азаюын жал?астыруда. Еуропалы? ?лттарды? елімізде ?ал?андарыны? ?зі к?біне «жасамыс» тарт?андар болып келеді. Ендеше, биологиялы? ж?не саяси факторлар?а байланысты б?ларды? ?лт к?рсеткішіндегі ?лесіні? азаюы жал?аса т?спек. Ал азиятты? ?лттар болс,а керісінше к?бею ?стінде, ?йткені оларды? туу м?лшері жо?ары ж?не ел экономикасыны? т?ра?тылы?ына байланысты к?рші мемлекеттерден келетін иммигранттар та?ы да бар. Дегенмен назар аудартатын м?селе оларды? саныны? к?беюі емес, б?л ?лт ?кілдеріні? белгілі бір айма?тарда шо?ырлана ?оныстануы болып отыр. Б?л ассимиляция ?дерісіне кедергі келтіретін е? ?лкен фактор.
?аза?стан территориясына шашырап кеткен ?лттардан келер ?ауіп т?мен, ал кейбір этикалы? топтарды? белгілі бір айма?та жина?ы ?оныстануы ойлантарлы? жа?дай. М?ндай айма?тар «этникалы? анклав» деп аталады. Елде м?ндай этникалы? анклавтарды? болуыны? зиян екендігі туралы мысалдарды, кейде аса зор зардаптар?а алып келу ы?тималдылы?ыны? бар екендігін елімізді? де, шетелдерді? де т?жірибесінен алу?а болады.
Е? алдымен этникалы? анклавтарды? ішкі не сырт?ы саясат ?згерсе автономия талап ету ?аупі бар екенін ескеру керек. 1960-шы жылдары тара?ан Жетісуда ?й?ыр автономиясын ??ру туралы ??гімелер, 70-ші жылдарды? ая?ында к?терілген А?молада неміс автономиясын ??ру туралы идеялар оны? ай?ын д?лелі. ?зірге ?аза?станда барлы?ы «?алпында т?р?анда» тыныш к?рініп т?р?ан м?ндай м?селелер, ерте? ішкі немесе сырт?ы саясат ??была ?алса, жанартау сия?ты к?тпеген жерден б?р? ете ?алмасына кім кепіл бере алады?
Екіншіден, м?ндай анклавтарды? «бесінші колонна»* р?лін ат?ара алатын к?шіні? де бар екенін ?сте ?мыту?а болмайды. Еш?ашан бітпейтін жер дауы мен к?рші елдердегі «демографиялы? к?ктемні?» н?тижесі мемлекеттер арасында кикілжі? шы?ара ?алса, ?арсы тарапты? осы м?селені к?зір ретінде ?олдану ы?тималы бар. Халы?аралы? саясат?а ?араса? б??ан бірнеше мысал табылады. Сонды?тан кей сарапшылар Орталы? Азияда?ы лидерлік туралы тартыстарда ?збек ?лтыны? ?кілдеріні? к?рші мемлекеттерді? барлы?ынан табу?а болатынын, тиісінше, б?л ?збекстанны? ы?пал ету факторыны? бірі екендігін еске салатыны тегін емес. [3]
Со??ы жылдары ?аза?станда орын ал?ан ?лтаралы? деп сипатталып д?бірі халы?аралы? арена?а дейін естілген кикілжі?дерді? негізінен ?аза?тар мен бас?а ?лт ?кілдері шо?ырлана ?оныстан?ан этникалы? анклавтарда болуы да тегін емес. Анклавтар бар жерде м?ндай ?а?ты?ыстар жиі орын алады. Егер кішігірім ?леуметтік жанжал туындай ?алса, ?р тарап ?з жа?тастарына ж?гінері аны?, тиісінше ?аза?тардікі ?аза?тар жа?ы, ал ?аза?тармен араласпа?ан ?зге ?лт ?кілінде ?з ?лтыны? адамдарыны? басым болып дауласуын т?сінуге болады. С?йтіп м?ндай кикілжі?дер екі ?лтты? арасында?ы суы? ?атынас сия?ты болып к?рінеді… Егер анклав болмаса ?зге ?лт ?кілі бас?а тілдегі мектептерге барар еді, тиісінше ?аза?тармен де араласар еді, с?йтіп кішігірім ?леуметтік жанжалдар ?лтаралы? ?а?ты?ыс сия?ты к?рінбес еді, сол себепті ?лттарды? арасына да сызат т?сірмес еді.
М?скеуді? кезінде ?зіні? сола?ай саясатын ж?ргізу ?шін «??рыл?ан» осы этникалы? анклавтар ?азіргі та?да барша ТМД елдеріні? бас ауруына айналып отыр. «Еуропалы? ж?не Солт?стік Америкалы? ?алымдарды? к?пшілігі, Орталы? Азияда?ы межелеу ішінара ?ана ?лтты? принциптерге с?йеніп ж?ргізілгендігіні? н?тижесінде ода?ты? республикаларды? арасында ?лтаралы? де?гейде анклавтар пайда болды. Москваны? астарлы ма?саттарыны? бірі — Орталы? Азия республикаларыны? арасында кикілжі? туындатып, «б?ліп ал да, билей бер саясаты» бойынша ?зара ?ыр?ыстырып ?ойып, бас т?реші ретінде республикаларды? ішкі ісіне араласып отыру?а м?мкіндік ?алдыруда жат?ан сия?ты», деп жаз?ан ?алым Н. Мегоранны? ойын ?рі ?арай ?рбітсек, б?л ситуацияны ?з саясатына кеше тиімді пайдалан?ан сырт?ы державаны?, б?гін де немесе ерте? де тиімді пайдалануы м?мкін екендігі а??арылады. [4]
Орталы? Азияда?ы анклавтарда ?алыптасып отыр?ан ?иын жа?дай мы?да?ан адамды ?оз?а?ан 2010 жыл?ы ?ыр?ызстанда ?збектерге жасал?ан шабуылдан со? б?кіл ?лем ж?ртшылы?ыны? назарын аудартып, халы?аралы? ?йымдарды? ?ыр?ызстан билігіне наразылы?ын тудырды. [5] Осыдан-а? анклавтарда?ы жа?дайды ?немі ба?ылауда ?стамаса, к?тпеген жерден кикілжі?ні? орын алу ы?тималдылы?ы жо?ары екендігі бай?алады. ?з кезегінде м?ндай кикілжі?дер мемлекетті? халы?аралы? аренада?ы беделіне де н??сан келтіреді. ?йткені, этникалы? ?андастарына б?йрегі б?р?ан бас?а мемлекет м?ны к?теріп, н?тижесінде ішкі саясатты? ?ана емес, сырт?ы саясатты? да проблемасына айналады. Оны? ?стіне кикілжі? орын ал?ан мемлекет халы?аралы? ?ауымдасты? алдында «т?ра?сыз ел» болып к?рінеді.
Кикілжі?дерді? туындауына мемлекетті? экономикалы? жа?дайыны? да ?сер ететінін ескеру керек. Я?ни, ?азір экономикалы?, ?скери, саяси ?ау?арына байланысты «анклав?а ?ол жеткізу м?мкіндігі шектеулі» екенін т?сінген мемлекеттер, б?л ахуал ?згергенде ?здеріні? ниетін ашы? к?рсетуі ы?тимал… Сондай-а? анклавтарды жан-жа?ты зерттеп, теориясын жаса?ан ?алым Е.Ю. Винокуров «анклавтар т??ірегіндегі халы?аралы? кикілжі?дерді зерттей келе, негізі анклавты? ?зі кикілжі?ге тарап (себеп) болмайды. Тарап оны ?орша?ан мемлекет пен материк мемлекет болады» деген т?жырым жасайды (б?л т?жырым мемлекетті? бас?а ел территориясында?ы анлавына байланысты айтылса да, этникалы? анклав?а да ?атысы бар екенін ескеру керек). [6] Бесінші колонна осыдан келіп шы?ады, ?зірге к?рші елдермен ?атынас бір?алыпты болып т?р?анда б?л м?селе проблема тудырмауы м?мкін, егер ?атынас нашарласа анклавты проблема оша?ына айналдыру ?аупі бар.
Жо?арыда?ыдай этникалы? анклавтарды? зиянды?ы туралы д?лелдер к?п, м?ны? барлы?ы анклавтарды? зиянды?ын, к?тпеген жерден кикілжі?дерді? орын алу ы?тималдылы?ыны? жо?ары екендігіні? д?лелі. Сонды?тан осы анклавтарды жойып, оны «сі?діруді?» стратегиясы жасалуы ?ажет. ?йткені этникалы? анклавтар мен бас?а ?лттарды? бір ??ірге шо?ырлана ?оныстануы ?зге ?лттарды? ?аза??а сі?уіне, я?ни ассимиляциялануына кедерге келтіреді. Бір айма??а шо?ырлан?ан олар тілін де салт-д?ст?рін де са?тауды жал?астырады, егер ?алы? ?аза?ты? арасына тарап кетсе, жергілікті халы?пен араласа-??раласа келе онда?ан жылдар ішінде ?здерін ?аза? бейнесінде сезіне бастайтыны аны?…
Винокуров «Анклавтар кикілжі?ні? потенциалды оша?тары» деген сипаттама жасайды. [7] Ендеше, ?аза?стан Республикасыны? ендігі саясаты «жыл сайын кикілжі? тудырып жататын территориясында?ы этникалы? анклавтарда жойып, бір айма??а ?йыс?ан ?лттарды елді? ?р айма?ына таратуды к?здеу болуы тиіс». ?рине, ?азір бір ?лтты т?тасымен ж?лып алып бас?а айма??а к?шпен ?оныс аударта салатын Сталин заманы емес ж?не м?ндай т?сілді ?олдану ?зіні? кері реакциясын беретінін тарих д?лелдеді. Сол себепті б?л анклавтарда революциялы? емес, эволюциялы? жолмен біртіндеп жоюды? стратегиясын жасау ?ажет. Ол ?шін «жа?алы?» ашуды? ?ажеті жо?, та?ы да сол тарихтан ?лгі алу?а болады…
«?лттарды? ?стаханасы» санал?ан КСРО-да ?лттарды араластыруды? к?птеген «тамаша» саясаты болды. О?у бітірген жас маманды жолдамамен бас?а ??ірге ж?мыс?а жіберу, ж?мыс?а тарту, ?лтаралы? некелер, т.с.с толып жат?ан ке?естік идеологтарды? жаса?ан «ж?мса?» саясатыны? озы? ?лгілерін алып, оларды талдап, жіберілген ?ателіктер мен арты?шылы?тарын ескеріп ж?не ?азіргі заман мен ?аза?станны? ы??айына бейімдеп барып ?олдану?а болады. Осындай жолдармен этникалы? анклавтарды? жойылуына к?ш салу ?ажет. Неге оларды бас?а ??ірлерге, ?сіресе Солт?стік облыстар?а «ынталандырып» к?шіру ба?дарламасын жасамас?а?!
?аза?станда?ы этникалы? анклавтар ?оныстан?ан география сулы, ??нарлы ж?не таби?аты к?ркем жерлер. Ендеше, солт?стік облыстар?а емес, к?нгей ??ірлерге ?оныстану?а ?мтыл?ан шетелдік ?андастарымызды да осы аудандар?а, оны? ішінде атал?ан ?лт ?кілдері басым ?оныстан?ан елді-мекендерге к?шіріп алу?а болады. Осылайша оларды? ?лес салма?ы азаяды ж?не ?аза? мектептері к?бірек ашылады, с?йкесінше ?аза? тіліні? ?олданыс аясы ке?ейеді.
М?мкін жастарды? ?з облыстарында немесе ?алаларында?ы ЖОО да білім алуына тиым сал?ан д?рыс болар (е? болма?анда мемлекеттік тапсырыспен о?итындар?а)… М?ндай саясат?а да к?п?лтты мемлекеттерді? жиі ж?гінетіні ?лемдік т?жірибеден бай?алады. Егер жастар ?з ??ірлерінде білім алса, олар ата-анасы мен ?з ортасынан ?зап кете ?ойма?анды?тан ?зіні? ?лтты? болмысына айтарлы?тай ?згеріс енгізбейді, ал бас?а жа??а барып о?итын болса, б?тен ортадан ?зіне жа?а таныстар тауып, жа?а ортаны? басым д?ст?ріне бейімделіп ?лтты? бейнесіне елеулі ?згеріс енеді. ?рі бас?а ?леуметтік топ ?кілдерімен араласа келе бойларында «толеранттылы?» ?асиет пайда болады. Оларды? о?ы?ан ??ірлерінде ж?мыс тауып, отбасы ??рып ?алып ?ою ы?тималдылы?ы та?ы бар. ?рине, «жастарды ?з ??ірінде о?у?а тиым салу туралы шешімді тек ?зге ?лт ?кілдеріне ?ана арнап шы?ару?а болмайды, ондай жа?дайда б?л оларды? ???ы?ын кемсіту саналып, халы?аралы? дау тудыруы м?мкін, ?рі бас?а ?лттарды? наразылы?ын, ?аза??а деген ?кпесін арттырады». Б?л саясатты барлы? ?аза?стан азаматтарына ?олдан?ан д?рыс, оны? ?аза? ?лты ?шін де пайдасы болма?…
М?ндай идея?а «?аза?станда ?лтаралы? татулы? са?таулы, жа?а жоба ?келіп оны б?зып алуымыз м?мкін!» деп ?ауіптенетін де, «ба?дарлама мемлекетке ?осымша ж?к пен шы?ын т?сіреді» деп ауырсынатын да адамдарды? табылатыны жасырын емес. Алайда «елу жылда ел жа?а, ж?з жылда ?азан» деген керемет на?ыл бар, осыдан отыз жыл б?рын КСРО ыдырайды деп кім ойла?ан, сол сия?ты отыз жылдан кейін елді? ішкі не сырт?ы саясаты мен айма?та?ы геосаясатты? ?алай ??былатынын кім д?п басып болжап бере алады?! Ешкім де! Ендеше, «жау жо? деме жар астында» дегендей осы бастан елдегі кемшіліктерді жойып, т?зетуге к?ш салу керек, ішкі саясат бекем болса ?ана сырт?ы факторды? ел т?тасты?ына ?сер етуі ?иын болма?. Олай болса, этникалы? анклавтарды «эволюциялы т?рде жою саясатын ж?ргізу» ар?ылы болаша?ты кепілдікке алу?а м?мкіндік туады.
М?ндай саясат этникалы? анклавтар?а ?ана емес, ?аза? ?лты ?шін де пайдалы болма?… Жиырмасыншы-отызыншы жылдары ж?ргізілген коллективтендіру саясаты кезінде ?аза? руларыны? ?здері к?шіп-?онып ж?рген ??ірде отыры?танып, тарихи-географиялы? т?тасты?ын са?тап ?ал?анды?ы белгілі. Кейініректе біраз аралас?анымен, олар ?лі де м?рты б?зылма?ан к?йде отыр, б?л ?лтты? бірт?тасты?ына сызат т?сіруде. О?ан мысалды алыстан іздемей-а? 2011 жылы бол?ан Жа?а?зендегі жа?дайдан кейін интернет форумдарда сол айма?та?ы негізгі ру Адайларды «кін?ла?ан» пікірлерді? беле? ал?анды?ын, ру-ру?а б?лінушілікті? арт?анын ?аламторда?ы пікірталастарды а?тар?ан адам к?ре алады. М?ндай рулы? психологияны? аса ?ауіпті ?рдіске айналып бара жат?аны жасырын емес, м?ны ?аза?ты? арасына сына ?а??ысы келген-кез келген сырт?ы к?шті? пайдалана кету ы?тималдылы?ы жо?ары. Егер сырт?ы к?ш руаралы? аразды?ты ?ршітсе онсызда белгілі бір айма??а шо?ырлан?ан оларды? жіктеле кетуі ?иын?а со?пайды… Ендеше, ?аза? руларын да жо?арыда?ыдай т?сілдермен араластыру?а к?ш сал?ан ж?н болар еді.
Abai.kz
