 Қазақстанда биоалуантүрлілікті сақтау және оның проблемалары туралы жұртшылық қаншалықты хабардар? Бұл салада мамандықтар қайда дайындалады? Бұл және басқа да сауалдарды әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің биология және биотехнология факультетінің профессорлары, биология ғылымдарының докторы, Қазақстан Ұлттық Жаратылыстану академиясының академигі Қуандық Сапаров пен белгілі эколог-ғалым, биология ғылымдарының докторы, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің профессоры, Ұлыбритания Экологтар қоғамының толық мүшесі Айтқажы Биғалиевке қойған едік.
– Биоалуантүрлілік және биоресурстар туралы мәселелерді қалай түсінуге болады және бұл салада қандай жұмыстар жүргізілуде?Профессор Қуандық Сапаров:–Жер шарында биоалуантүрлілікті сақтау және жануарлар мен өсімдік түрлерінің биоресурстарын тиімді пайдалану – қазіргі заманның ең өзекті мәселелерінің бірі. Осы мәселелерді реттейтін экологиялық алуантүрлілікті сақтау жөнінде халықаралық келісім бар. Ол келісім 1992 жылы маусымда Рио-де-Жанейрода өткен БҰҰ-ның Қоршаған орта және даму жөніндегі конференциясында әлемдік конвенция қабылданды. 1993 жылғы конвенцияға 168 мемлекет (Қазақстан да бар) қол қойды. – Конвенцияға қатысқан елдер өздеріне қандай міндеттер алды? – Атап айтар болсақ, әрбір мемлекет өз ресурстарын табиғат қорғау саласындағы саясатының негізінде қолдана алады және іс-әрекеттері өзге мемлекеттер мен өңірлердің табиғатына зиян келтірмеуін қамтамасыз етуге жауапты. Биологиялық алуантүрлілікті сақ-тау, тұрақты әрі тиімді пайдалану мақсатын- да басқа да ортақ мүддесі болған жағдайда мүмкіндігіне байланысты бірігіп, іс-әрекет жасайды. Биологиялық алуантүрліліктің құрамдарына, оны сақтауға және тұрақты әрі тиімді пайдалануға кері ықпал ететін немесе ықпал етуі мүмкін процестерге, оның зардаптарына тұрақты бақылау (мониторинг) жүргізіледі. Биологиялық алуантүрлілікті және оның құрамын сақтау және тұрақты, тиімді пайдалану шараларын іске асыру мақсатында мамандарды оқыту және даярлау бағдарламаларын дайындайды және іске асырады, ғылыми-зерттеу жұмыстарына қолдау көрсетеді. – Қазақстанның конвенцияға қосылуы мемлекетке не береді? –1993 жылы 29 желтоқсанда биология-лық алуантүрлілік туралы конвенция күшіне енді. Сондықтан 29 желтоқсан – Халықаралық алуантүрлілік күні болып есептеледі. Қазақстан конвенцияға 1994 жылы ғана кірді. Негізі, Қазақстанның экожүйесі күрделі және ерекше болып келеді. Өз жерімізде өсетін өсімдіктердің 500-ге жуық түріне қазір жоғалып кету қаупі төніп тұр. Қазақстанда тіркелген омыртқалылардың 236 түрі Қызыл кітапқа енген. Ұя тепкен құстардың 14 түрі жаһандық маңызы бар құстар болып табылады, оларға да қауіп-қатер бар. Мемлекетіміздің экологиясына, табиғатына байланысты, өсімдіктер мен жануарлар дүниесін қорғау мақсатында республикамызда 2004–2015 жылдарға арналған Қазақстанның экологиялық қауіпсіздігі туралы концепция қабылданды. Осыған байланысты биоалуантүрлілікті сақтап қалу үшін мемлекетімізде ерекше күзетілетін табиғи аймақтар құрылды. Қазақстанда оның аумағы 13,5 млн гектарды немесе 4,6 пайызды құрайды. Экологтардың айтуынша, бұл экологиялық тепе-теңдікті сақтауға жеткіліксіз. Әлемдік стандарт – 10 пайыз. Сондықтан да дамыту және орналастыру концепциясы бойынша ерекше күзетілетін табиғи аймақтарды 17,5 млн гектарға дейін арттыруы көзделіп отыр. – Әрине, істің тетігі кадрға байланысты екені сөзсіз. Қазақстанда осы салада мамандарды дайындайтын оқу орындары бар ма? – Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінде, биология және биотехнология факультетінде биоалуантүрлілік және биоресурстар кафедрасы осы салада мамандар дайындайды. 2011 жылы биология және биотехнология факультетіндегі ботаника, зоология, гистология кафедралары біріктіріліп, биоалуантүрлілік және биоресурстар кафедрасы болып құрылды. Кафедраның негізгі бағыты –Қазақстандағы өсімдіктер және жануарлар әлемін жан-жақты зерттеу. Морфологиялық, физиологиялық ерекшеліктерімен қатар, қоршаған ортаның әсеріне байланысты зерттеу жұмыстарын жүргізу болып табылады. Экологиялық мониторинг жүргізу арқылы экологиялық жүйелердегі (биогеоценоздағы) және табиғи кешендердегі өзгерістерді зерттейді. Сондай-ақ өсімдіктер мен жануарлардың биоресурстарының қозғалысын анықтау болып табылады. Биогеоценоздардың биологиялық өнімділігін анықтаумен қатар, қоршаған ортаға адамның антропогендік әсері туралы ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Қазіргі кезеңде өндіріс ошақтарының көбеюіне байланысты, жердің құнарлылығының, тұщы су қоры мен сапасының төмендеуі, тұрғылықты жердің шөлге немесе батпақты жерге айналуы, минералдық ресурстардың азаюы – өзекті мәселелердің бірі. Осы мәселелерді толыққанды зерттеу үшін экологиялық, биосфералық және ғарыштан бақылау жасау тәсілдері қолданылады. Біздің университетте биоалуантүрлілікті сақтау және оның биоресурстарын анықтау салаларында мамандарды дайындап қана қоймай (бакалаврларды, магистранттарды, PhD-докторанттарды), оларға ғылыми-зерттеу жұмыстарымен шұғылдануға, гранттармен жұмыс істеуге мүмкіндік бар. –Профессор Сапаровтың айтқан күр- делі мәселелерге байланысты сіздің алып- қосарыңыз бар ма? Профессор Айтқажы Биғалиұлы: –Біріншіден, биосфераның негізгі қызметі – тіршіліктің тұрақтылығын сақтау, үздіксіз зат алмасуға, біржақты энергия ағымдарына, ондағы тірі организмдердің қарым-қатынастық белсенділігіне және абиотикалық процестерге негізделген. Бұл күрделі қарым-қатынастар Жердің геологиялық тарихының ұзаққа созылу бойында қалыптасқан. Өкінішке қарай, кейінгі уақытта жағдай күрт өзгерді. Соңғы жүз жылда адамзаттың шаруашылық қызметі эволюциялық процестегі биологиялық айналымның тепе-теңдігінің ауытқуына әкеліп соқты, оның салдары міндетті түрде сыртқы ортаның сапасын бұзады. Қоршаған ортаның ластануы экожүйелердің әртүрлі компоненттерінің қалыпты жағдайына кері әсерін тигізеді, сонымен қатар адам денсаулығы да нашарлайды. Экожүйелердің кейбір байланыстары мен деңгейлері сырт әсерге төзе алмай, өздерінің қызметін тоқтатады. Қазіргі кезде тұрмыстық жағдайларда 70 мыңға жуық химиялық заттар пайдаланылады, олардың қатарына жыл сайын 500-ден 1000-ға дейін жаңа заттар қосылады. Олардың тірі организмдер мен адамға тигізетін нақты әсерінің көбісі белгісіз. Өсімдіктер генофондын сақтауда және тиімді пайдалану мәселелерінде, әсіресе, эндемді, сирек кездесетін және реликтік түрлерді қорғау – бүгінгі күн талабында маңызды мәселеге айналды. Биоалуантүрлілікті адамзат баласы ғаламшар деңгейінде ғана емес, ұлттық деңгейде де сақтаудың маңыздылығын түсінді. Бұған ЮНЕСКО қолдауымен Биология ғылымы Халықаралық одағы басты ассамблеясында (1992) қабылданған және биологиялық алуантүрлілікті сақтау туралы Халықаралық конвенция (Рио-де-Жанейро,1992) мысал бола алады. Соңғысы Қазақстанда бекітіліп (1995 жылы), оның негізінде «Биологиялық алуантүрлілік» деген бағдарлама жасалынды. Биологиялық алуантүрлілікті нақты тізім-ге алып, яғни инвентаризация жасап, жүйеге келтірілген мәліметтер болғанда ғана конвенция ережелері талабын тиімді орындау шараларын жасауға болады Яғни табиғатта өтетін түрлі экологиялық процестерге игі ықпал етіп, қоршаған ортаны көркейтумен қатар, небір қайталанбас көркі бар табиғи ландшафтарды барлық компоненттерімен қамқорлыққа алған жөн.
Екіншіден, Бүкіл дүниежүзілік тәжірибелерге сүйенсек, Жер шарының жекеленген елдерінде қорық ұйымдастыру ХІХ ғасырдың басынан бастап, жүзеге аса бастады. Ал оның алғашқы нәтижелерінің бірі – тіптен 1872 жылы Америка жерінде ұйымдастырылған алғашқы ұлттық парктер (бақтар). Одан соң Канада, Африка, Австралия, Жаңа Зеландия, тағы басқа материктерде қорықтар мен ұлттық парктер ұйымдастырылғаны белгілі. Ресейде 1874 жылы Аскания – Нова ұлттық бағы құрылғаны белгілі. |
