Бұрын үйде ата-ана, мектепте ұстаз балаға «дұрыс сөйле» деп бағыт беретін. Қазір дыбысты бұзып айтатын немесе тұтығатын шәкіртке таңғалмайтын болдық. «Р» дыбысын «ыл» немесе «ғы» деп, «қ» мен «г» әрпін «т» қылып, «р»-ды «м»-ға ауыстырып, «с», «ш», «ж», «з» дыбыстарын «ч» қылып айтатындар жиі кездеседі. Дыбысталу жағынан бір-бірімен үш қайнаса сорпасы қосылмайтын әріптерден «ботқа» қайнатып жатырмыз.
Балабақшаға бара қалсаңыз, дыбысты дұрыс айтатын бүлдіршіндер сиреп кеткен. Сонда былдырлап шыққан баланың тілі сол былдырлаған күйі қала бере ме?! Және бір өкініштісі: «баламыздың тілі дұрыс шықпай жатыр» деп уайым шегіп, үйіне логопед шақырып жүргендер де ілуде біреу. Олардың өзі – қалталы азаматтар. Шынтуайтында, қарапайым көпшілік тілі мүкіс перзентіне мұндай көмек ала алмайтын көрінеді. Себебі логопедті жалдап, баланы дербес оқыту құны қымбат. Сондықтан амалсыз балабақшадағы, мектептегі мамандарға жүгінеді. Ол мамандардың жүктемесі ауыр, тілі мүкіс әр баламен жеке-дара сабақ өткізе алмайды. Тағы бір қынжылтарлық жағдай, жасыратыны жоқ, «түк етпейді, ертең өсе келе кетеді» деп есептейтін де ата-аналар бар. Мұндай салғырттықтың салдарынан ата-ана емес, ержете келе бала зардап шегеді. Батыс Қазақстан облыстық қорғаныс істері департаментінің қызметкері, медициналық қызмет капитаны Жасқайрат Нұрышевтың айтуынша, соңғы кездері әскер қатарына шақырылғандардың арасында тұтықпа, тілі мүкіс жігіттер көбейген. Қазіргі қолда бар сандарды сөйлетсек, мұндай жастар 2012 жылы 37 пайыз болса, биыл 46 пайызға жеткен, яғни Жайық өңірінен әскерге алынғандардың тең жартысы (!) сақау болғаны ғой. Негізі, тұтығатын ер-азаматтар заң бойынша әскер қатарына мүлде алынбайды екен. Ал тіл мүкістігі барлар денсаулығы мығым болса, әскерге қабылдана береді. Әрине, олар жаңа ортаға үйренісе алмай қатты қиналады, айналасындағылардың мазағына ұшырайды. Бұл –үлкен психологиялық соққы.
Мамандар тіл кемістігі пайда болуының бірнеше себебін айтып отыр. Соның біріншісі – емізіктен. Емізікті көп емген баланың таңдайы тереңдеп, икемсізденіп, артикуляциялық қозғалысы нашарлайтын көрінеді. Таңдайдан болған ақаудың әсерінен әріптер дұрыс дыбысталмайды. Баяғыда бабаларымыз емізік дегенді білді дейсіз бе?! Бұрын мұндай проблеманың сирек болуы сондықтан шығар. Екінші себебі – ата-ананың баласына дұрыс көңіл бөлмеуінен, әңгімелеспеуінен. Мәселен, бала бір жаста 5-10 сөз айта алуы тиіс. Екі жаста 200-300 сөз білетіндей қабілетке жетеді. Үш жаста күрделі сөйлемдерді айтып, дауысты дыбыстарды толық меңгереді. Осы жастан бастап баланың жалпы, сөйлеу тілі дамиды және оған тікелей себепкер ата-анасы болады.
Жансұлу ҚАРАБАЛИНА, Облыстық №15 көмекші мектеп-интернатының мұғалім-логопеді:
– Қазір көп ата-ана баласымен бір жасынан бастап сөйлесе бермейді. Сөйлессе де баланы шектен тыс еркелетіп, кәдімгі түсінікті тілмен емес, баланың (баламен бала болып) былдырлаған тілімен сөйлеседі. Кішкентай уілдеп сөйлесе, шешесі де оған қосылып уілдейді. Бұл дұрыс емес. Керісінше, бұл жағдайда ана баласын түсінбесе де онымен дұрыс сөйлесіп, сөз үйретуі керек. Бұл қызметті отбасы институтында, негізінен, әжелер атқарған. Бір топ немересін айналасына жинап, буыны қатпағанын алдына алып, ертегі айтатын. Ал енді бесіктен белі шықпағанына келетін болсақ, онымен анасы айналысатын. Сәбидің санасын қалыптастырып, тілін қазақша шығаруда бесік жыры – нағыз тамаша әдіс. Бұл – балаға әлди айту, баламен әңгімелесу деген сөз. Бұл бала тілін қазақша шығаруға сеп болады дейтін себебіміз, «Әлди-әлди, ақ бөпем, Ақ бесікке жат, бөпем. Жылама, бөпем, жылама, Жілік шағып берейін. Көк құтанның құйрығын, Жіпке тағып берейін» деген бесік жырында, байқасаңыз, дауысты-дауыссызы, жуан-жіңішкесі, қатаң-ұяңы бар дыбыстар түгелге жуық кездеседі.
Тіл мүкістігінің үшінші себебі – баланың топырақта ойнамауы. Турасын айтқанда, қазіргі ата-ана баласын топырақта ойнаудан шектеп қояды. Ал ғалымдар «тілдің дамуына бала қолының ұсақ моторикалары, яғни қол бұлшықеттері мен саусақтарындағы нүктелер әсер етеді» деп дәлелдеп берді. Қазақта мұның рөлін үйде отырып ойнайтын «Ханталапай», «Бес асық», түзде ойнайтын «Шеңбер», «Тигізбекіл», «Үштабан» секілді асық ойындары жақсы атқарған. Бұлардың барлығы осы ұсақ моториканы дамытуға жақсы әсер етеді. Тіпті баланың қолына сүйек ұстатып, мүжітіп қою да тілдің дұрыс дамуына оң әсерін тигізбек. Біріншіден, алақанның бұлшықеттері шираса, екіншіден, сүйек мүжу арқылы бала артикуляциялық жаттығулар жасайды.
Артикуляциялық жаттығудың тағы бір тамаша қазақы тәсілі – ұртына құрт салып, сорып жүру. Қазір малта сорып жүрген қаланың қай баласын көрдіңіз? Өте сирек! Ал ауылдың баласында ондай проблема жоқ. Тіпті тілінің мүкістігінен құтылу үшін грек философы Демосфен де екі ұртына тас салып жүрген.
Тіл мүкістігіне әкеліп соғатын түйткілдің бірі – баламен отбасында орысша сөйлесу. Үйде орысша сөздерге үйреніп қалған баланы балабақшада тәрбиешілер қазақша сөйлеуге мәжбүрлеп жатады. Соның нәтижесінде, бала еркін сөйлеу қабілетінен айырылады, содан тілі мүкістене бастайды. Яғни дыбысталуы ұқсас әріптерді ажырата алмай қалады. Мұндайда балаға жаңылтпаштар айтқызудың пайдасы зор.
Тіл кемістігі ауыр болса, мәселен, бала тілінің кеш шығуы, сөздік қордың аздығы, көптеген дыбыстарды айта алмаудан сөздің түсініксіз естілуі, сөйлемдерді дұрыс құрай алмауы, тұтығу белгілері болған жағдайда, ондай баланы логопедке көрсеткен дұрыс. Дұрыс сөйлей алмайтын балақай балабақшада, одан кейін мектепке барғанда қиындықтарға тап болады. «Сондықтан тілде кездесетін кемшіліктерді байқаған ата-аналар логопедпен кеңесе отырып, ұсынылған әртүрлі тәсілдерді, жаттығуларды үнемі қайталай отырып, тіл мүкістігін жою шараларын дер кезінде қолға алуы керек» дейді мамандар.
Автор: Тоқтар КЕНЖЕҒАЛИЕВ, Орал
