АЛТЫНОРДА
Новости Казахстана

 Мұхиттың мұралары қайда?

Image

Қазақта домбыра аспабының дамуына қос­қан үлесі ерен, соның ішінде ұстаздық еңбегі ұшан-теңіз бір жайсаң мінезді жан болған. Ол енгізген жаңалықтар домбыра әлемін жаңа бір қырынан дамытуға жол ашқан. Қайталанбас төл орындаушылығын былай қойғанда, оның қазақ күйлерін нотаға түсірудегі еңбегі орасан зор. Қаратау мектебінің күйлерін алғаш нотаға тү­сіруші. Атақты Шәмші Қалдаяқовтың жанында жүрiп, әндерінің нотасының бәрiн түсiрген адам да сол. Оның балалық шағы балалар үйінде өтсе, өмірінің соңында қарттар үйін паналап, сонда дүниеден озған. Ол деп отырғанымыз – кәсіби музыкант, күйші Мұхит Айтқалиев.

Атақты композитор Латиф Хамиди Мұхит туралы былай депті: «Мұхит сонау консер­ва­торияда оқып жүрген жылдарда-ақ басқа му­зыка аспаптарына жазылған шығармаларды домбыраға түсіру жұмысын бастаған болатын. Содан бері көп жылдар бойы осы салада ең­бек етіп, енді баспаға бірсыпыра шығарма­ларды көмекші құрал ретінде ұсынып отыр. Респуб­ликамыздағы музыка мектептері үшін бұл өте қажет еңбек. Мұхиттың бұл еңбегінің бағасы оның тек бірінші болуында ғана емес. Жинаққа енгізілген барлық шығармалар оқу­шы балалар үшін өте пайдалы шығармалар және олар дом­быраға профессионалдық жо­ғары дәрежеде түсірілген. Бір айта кететін жағ­­дай, бұл шы­ғармалар тек музыка мек­тебінде оқитын бала­лар үшін ғана емес, му­зыка училищелері мен консерватория сту­денттеріне де қажетті еңбек. Сол сияқты бұл шығармалардың көбі филар­монияларда, ра­дио-теледидарда берілетін концерттерде дом­бырашы артистердің репер­туарын байыта тү­сері де сөзсіз».

…Мұхит Айтқалиев 1927 жылы Батыс Қа­зақстан облысының Орда ауданының Азғыр ауылында туған. Балалар үйінде өскен ол,

20-ға қа­раған жігіт шағында Алматы мемле­кеттік кон­серваториясының халық аспаптары бөліміне оқуға түседі. Жез таңдай әнші Мұхит Мера­лиевтің немересі, Қазақ КСР-не еңбек сіңірген артист Лұқпан Мұхитовтан домбыра­дан сабақ алып, 1951 жылы толық бітіріп шы­ғады. Жол­дамамен Қарағанды қаласындағы музыкалық училищесіне мұғалім болып ор­наласқан. Ал 1961-1965 жылдар аралығында Алматы кон­серва­ториясының халық аспап­тары кафед­расында домбырадан сабақ береді. Бұл кездері ұстаз­дық­пен қатар, шығармашы­лықпен айна­лы­са­ды. «Күйлер жинағы», «Ба­тыс Еуропа компо­зи­торларының шығармалар жинағы», «Орыс халық әуендеріне арналған жинақ», «Гаммалар, этюд-арпеджио және жаттығулар», «68 қазақ күйлерінің жинағы» сынды еңбектері күні бү­гінге дейін оқу бағдар­ламасында пайда­ланылып жүр.

1967-1973 жылдар аралығында Мұхит Шым­кенттің педагогикалық мәдениет инсти­тутында мұғалімдік қызметте болған. Сол кезде облыстық газеттің тілшісі болған белгілі өнертанушы Жаулыбай Иманәлиев бізге бы­лай дейді:

– Мұхит Айтқалиев – оңтүстік өңірінің күйлерін нотаға алғаш сауатты жазған адам. Ол еңбектері менің құрастыруыммен 1975 жылы «Жазушы» баспасынан «Қаратау шерт­пелері» деген атпен жарық көрді. Менде оның төл орындаушылығы жазылған құнды жазба сақтаулы. Бірнеше фотосуреттері де бар. Мұ­хит – бүкіл өмірін домбыраға сарп еткен адам. Онымен өткен ғасырдың 60-жылдарының басы­нан бері таныспын. Әуел баста консер­ваторияға скрип­ка мамандығы бойынша тү­суге талаптаныпты. Өте шебер скрипкашы болған. Бірақ консер­ватория ұстаздары оны домбыра класына зорлықпен бұрып жіберіпті. Консерваторияда ұзақ жылдар ұстаз болды, Құрманғазы атын­дағы оркестрде ұзақ жыл домбырашы болды. Нотаны өте шебер жазудан алдына жан сал­маған адам. Атақты күйші Уәли Бекенов осы кісінің шәкірті болып ке­леді. Көптеген ха­лықтардың әуендерін екі шекті домбыраға салып, ойнау техникасын жетілдірген. Өкі­нішке қарай отбасылық өмірі баянды бол­маған. Бірнеше рет үйленген. Артында бір ұлы, бір қызы қалған, біреуі Қа­ра­ғандыда, біреуі Канадада тұрады деп ес­тимін. Мұхиттың көптеген еңбектері қолжазба күйінде қалды, әр жерде шашулы жатыр…

Зейнеткер шағында Мұхиттың тұратын үйі болмаған, амалсыз қарттар үйін паналаған ол, сол жерде 1992 жылы қайтыс болады. Артында жоқтаушысы болмаған соң, Мұхит­тың сүйегін туысы жоқ марқұмдар жерленетін жерге көме салыпты. Араға он жыл салып шә­кірті Рысты Жақопқызы зейнетақысынан жырымдап жинаған ақшасына күйшінің ба­сын қолдан келгенше қарайтыпты.

Жақында Алматыға Мұхит Айтқалиевпен қызметтес болған азаматтардан естеліктер, қолымен жазылған ноталарын, бірге түскен сурет-фотоларын жинастыру үшін келген Орал қаласындағы Дина Нұрпейісова атын­дағы №1 балалар саз мектебінің мұғалімі Ас­қар Кенжеғалиевтің айтуынша, алдағы сәуір айында аталмыш саз мектебі Мұхит Айтқалиев шығармаларынан жас домбырашылар бай­қауын өткізуді, сонымен қатар салған суретте­рінен көрме ұйымдастыруды жоспарлап отыр екен.

– Есейген шағында туған елін сағынған Мұхит Оралға келіп, ауылдық мектептерде дом­бырадан сабақ берді. Аудан орталық­та­рында оркестрлермен біраз еңбек етті. Кейін музыка училищесінде домбыра класынан сабақ берген. Шәкірт тәрбиелеумен қатар, Мұхит талантты суретші де болған. Салып кеткен суреттері Батыс Қазақстан облысының Қаратөбе аудандық мәдениет үйінде, музыка мектептерінде, өзімен қызметтес болған дос-жаран кісілердің үйінде сақтаулы тұр. Оның ағаштан ойып, арнайы әшекейлеп жасаған домбыра тиегіне дейін шәкірті Рысты Жақоп­қызы әлі күнге ұстазының көзіндей сақтап жүр, – дейді Асқар Кенжеғалиев.

«Ештен кеш жақсы». Жерлестерінің Мұхит Айтқалиев мұраларына жанашырлық таныта бастауы, құба-құп. Өмірден елеусіз күйде өт­кеніне 20 жылдан асқан Мұхиттың ескірген, тозығы жеткен еңбектерін және басылмаған жазбаларын жинап, үлкен кітап етіп шығарса, ең үлкен сауапты іс сол болар еді.

Төреғали ТӘШЕН
Айкын газетiнен алынды