Өз ұлтының тарихи тәжірибесінен сабақ алмаған халық адамзат өркенімен бірге алдыға баса алмайды. Тарихпен тәрбиелеудің маңызы да осында. Тарих шындықтан алшақ болмауы тиіс. Жалған, мифтенген, бұрмаланған тарихты оқытып, дұрыс тарихи сана қалыптастыра алмайсың. Халық үшін шыншыл тарих – рухани санадағы ауруларды болғызбайтын ең күшті ем. Дұрыс тарихты білген, оқыған азамат дұрыс ойлауға, дұрыс шешімдер қабылдауға қабілетті болады. Сондықтан тарих оқиғалар мен өткен өмір бейнесі, сипаты ғана емес. Ол – саясат, ол – сенім, ол – отаншылдық. Халқының шындық тарихын білген адам өзінің отаншылдық бағытынан жаңылыспайды, өз еліне, жеріне қызмет ететін азамат болып қалыптасады. Тарихты білгенде өз ұлтыңның басынан өткен барлық қиындықтарды, жеңілістерді, қателіктерді, кемшіліктер мен қайшылықтарды білуге міндеттіміз. Сонымен қатар ұлт тарихында жарқын өмір беттері, жетістіктер мен жеңістер де жеткілікті. Даму эволюциясы барысында әрбір ұлт өзінің өмірін тыныштықта, еңбекте өткізуге тырысады. Бірақ, әлсіз, аз санды халықтар, артта қалған елдер ұдайы дамыған, озық халықтар мен мемлекеттердің зорлық-зомбылығын көріп, қанауға түсіп келеді. Сондықтан тарих үстемдікке, зорлыққа қарсы үздіксіз күрестердің жылнамасына да ұқсап кетеді. Адамзат тарихы мүдделерінің соқтығысы, түрлі топтардың, мемлекеттердің өзара таусылмайтын күрестері. Әлемдегі оқиғалар барлық халықтар мен мемлекеттер тағдырларына өз ықпалын тигізіп, әмірін жүргізіп жатады.
Аталған белгілердің барлығы Қазақ елі мен қазақ ұлтының тарихына да тән. Адамзатқа тән барлық қиыншылықтар мен қайшылықтар қазақ ұлтының басынан өтті. Олардың салдарлары біздің рухани өмірімізде және тарихи санамызда өзінің көріністерін беруде. Қазақ ұлты өз дамуында сыртқы басым күштердің ықпалын ерекше сезінді. Олармен күресте өте ауыр жеңілістерге де ұшырады. Миллиондаған адам құрбан болды.
Ел тарихын нағыз шыншылдық тұрғысынан жазу, зерттеу мәселесі Қазақстан Республикасының ұлттық тарихын зерделеу жөнінде Астанада 2013 жылдың 5 маусымында өткен кеңейтілген жиында талқыланды. Негізгі баяндама жасаған Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы Марат Тәжин көптеген өзекті мәселелерді көтерді.
Ең бастысы Қазақстанның білім беру жүйесінде Қазақстан тарихы қоғамдық ғылымдардың шешулі буынына айналуы керек. Мемлекеттік хатшы бұл ойды бекер айтып отырған жоқ. Қоғамдық ойдың, танымның және идеологияның тірегі ғылыми, объективті тұжырымдалған тарихи таным болуы керек. Шындық тұрғысынан жазылған тарихты танып қана дұрыс саяси шешімдер қабылдай аламыз.
Екіншіден М.Тәжин өз баяндамасында Қазақстан тарихын түбегейлі қайтадан қарап, ескі стереотиптерден, бодандық санадан қалған штамптерден бас тартуға шақырды. Жасыратыны жоқ осы уақытқа дейін Қазақстан тарихының негізгі мәселесінің барлығын Ресей тарихының негізгі басымдылықтарына бағындырып келдік. Бұл қателік Қазақстанның әлемдік өркениетті орнын, оның көне тарихын дұрыс, шындық тұрғысынан бағалауға мүмкіндік бермей келді. Ең қиыны қазақ ұлтының этногенезін дұрыс ұғындыра алмадық. Қазақтың этникалық бірлік ретіндегі өмірге келуін XIV-XV ғасырлармен байланыстырып келдік. Осы кезеңге дейін Қазақстан жерін түрлі тайпалар мен халықтар одағы мекендеп келді. Қазақ этносы олардың он шақты тайпалық одақтарының бірігуінен қалыптасқан деген пікірге тоқтадық. Өзіміздің этникалық құрылым ретіндегі бастауымызды орыс ұлтының ІХ-Х ғасырдағы қалыптасуынан 3-4 ғасырға кейінге шегеріп, «олардан кіші», «олардан төмен» екендігімізді айтқандай болдық. Бірақ бұл тарихи ақиқат емес. XIV ғасырға дейін-ақ Қазақстан жерін мекендеген халықтардың қазіргі қазақ тілінде сөйлегендігі, олардың әліпбиі болғандығы, мемлекеттігінің қуатына көрші халықтар мойынсынғандығы туралы деректерді археологиялық артефактілерден, қытай, парсы, египет, т.б. жазба деректерден көріп отырамыз. Демек, қазақ этносының тарихы Қазақ хандығының құрылуынан әлдеқайда ертеректе басталған. Қазақ халқы түркі этносының құрамында болып, Ұлы Түркі қағанатына өмір сүріп, әлем халықтарының көшінде белсенді қызмет атқарған. Түркі халықтары Ұлы Жібек жолы бойымен көшіп отырып, ұлан-ғайыр Еуразия континентін Алтайдан Жерорта теңізіне дейінгі территорияда емін-еркін көшіп жүрген. Бұл Ұлы көште шығындары да аз болмаған.
Үшіншіден, Қазақстан тарихы әлем халықтары тарихының құрамдас бөлшегі. Өкінішке орай, біз өз тарихымызды Ресей тарихына ғана бағындырып келдік. Бірақ барлық шындық осы ғана емес. Қазақ ұлтының тарихи тағдырына Еуразия кеңістігінде болған оқиғалар мен құбылыстар өз ықпалын тигізіп отырғандығы ақиқат. Қазақстан 260 жылдай Ресей боданы болғанға дейін өз тағдырын өзі шешіп келген ел, бостандықтағы халық. Ал XVІІІ ғасырдың екінші жартысынан бастап, Қазақ елі тарих сахнасында жеке-дара ойыншы болудан қалды. Себебі Ресей Қазақстанға тәуелсіз ішкі және сыртқы саясат жүргізуге мүмкіндік берген жоқ. Отар елге айналу кезеңін Қазақ тарихындағы жеңіліс жылдары деп бағалаған артық емес. Себебі осы ғасырларда қазақ-жоңғар соғысынан кейінгі қазақ ұлтына қарсы жасалынған этноцидтік саясаттың бірнеше мәрте шабуылына душар болды. XIV ғасырдан бастап қазақ халқы 3 қуатты империялар қоршауында қалды. Олар: Қытай, Ресей және Жоңғария. Далалық екі мемлекет Жоңғария мен Қазақ хандығы Еуразиядағы өз орындары үшін 100 жылдай текетіресті соғысты. Ақырында Жоңғария жеңілді. Әлсіреген Жоңғарияның ұлан-ғайыр территориясын Қытай империясы жұтып қойды. Әлсіреген Қазақстан біртіндеп Ресей империясының боданына айналды. Шындық осы. Орыс мемлекетінің қазақ ұлтын сақтайтын, оны білім мен ғылымға тартайын деген ешқандай ниеті болған жоқ. Отар болу барысында өзін сақтауға тырысқан қазақ ұлтының өкілдері орыстың озық білімі мен ғылымын меңгеруге, қазақ халқына білім беріп, өркендетуге тырысты. Мен осы ағартушылық отарлық саясатқа төтеп беріп, қазақ ұлтын сақтаудың маңызды жолы болды. Қазақтың рухани өміріндегі ХІХ ғасырдағы және ХХ ғасыр басындағы ағартушылық идеялары болашақ тәуелсіз мемлекет құрудың рухани фундаментіне, алғышартына айналды. Себебі ағартушылықтың мазмұндық арқауы қазақ ұлтын, салт-дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтау еді. Ал ұлтты сақтаудың ең шешуші факторы тәуелсіз ел болу идеясы екендігі белгілі. Қазақтың ұлы ағартушылары халықты білімге, өнерге, ғылымға, мәдениетке тарта отыра оның ұлттық санасын көтергендігі ақиқат. Ағартушылық отаншылдықты оятып, ұлттық құндылықтарды сақтауға, қазақ тілінің дамуына көмектесті. Ұлттық сана ұлттың қорғаныс тетіктерін іске қосты. Оның негізінде қазақ тарихында батырлар, хандар, жырау, ақындар үлгілері болды. Санадағы жаңғырықтар этногенетикалық кодымыздағы оянуларға әкелді. Осындай рухани құбылыстар ғана 260 жылдан астам созылған отарлық жылдарында ұлттың мүлдем ассимиляцияланып кетпеуіне кепіл болды.
Төртіншіден, Мемлекеттік хатшы баяндамасында «ұлттың тарихи жадын сақтау арқылы ғана ұлтты сақтауға болады» деген аса маңызды ойды атап өтті. Ұлттың тарихы жадының алтын діңгегі – қазақ тілі, ана тіліміз. Ұлттық тарихтың негізгі үлгілері қазақ тілінде сақталғандығы ақиқат. Оның негізгі сегменттері аңыздар, мифтер, батырлар жыры, ертегілер, махаббат жырлары қазақ тілінде болса, археологиялық қазбалардан табылған жазулар, таңбалар қазақ тіліне өте жақын көне түркі және Орхон-Енисей тілдерінде жазылып қалтырылған. Қыпшақ, шағатай тілдеріндегі ортағасырлық жазба үлгілері жетерлік. Олардың барлығы бүгін біз қолданып жүрген қазақ тіліне жақын екендігі белгілі. Сондықтан қазақ ұлтының тарихы ең алдымен ана тілімізде жазылып, сарапталып барып орыс, ағылшын тілдеріне аударылғаны дұрыс. Алдағы 4-5 жылда тарихшылар қазақ тарихының негізгі мәселелерін талдай келе, қателіктерден, бұрмаланушылықтан тазаланған нағыз шындыққа сәйкес келетін ортақ Қазақстан тарихы оқулығын дайындау міндеті шешілуге тиісті. Қазіргі бар 15-20 оқулықтарда кемшіліктер мен қателіктер тым көп. Жаңа оқулықта халықты толғандыратын тарихи оқиғалар мен мәселелер тек объективті шындық тұрғысынан жазылуы керек. Оған білікті тарихшылар, саясаттанушылар, экономистер атсалысуы керек. Ал көне заман тарихын, әсіресе, археологиялық зерттеулерде антропологтар, микробиологтар, генетиктер атсалыспаса болмайды. Заманауи тарихи зерттеулер осыны талап етеді.
Бесіншіден, объективті шындықтан ауытқымау ел халқының дұрыс тарихи санасын және саяси мәдениетін тәрбиелеудің кепілі болып табылады. Бұл ретте Қазақстанның отарлық езгіде болуының зияны аса зор болды. Қазақ ұлты өзіне тән эволюциялық даму жолынан шығып қалды. Үш ғасырдай уақыт қазақ ұлтының төл, табиғи мүдделері аяққа тапталды. Қазақ ұлты өркениетті адамзаттың даму көшінен шетке шықты. Кеңес Одағы оның алдындағы патшалық Ресей қазақ халқын өзінің империялық пиғылы мен саясатына бағындырып, тарихи процесті оның табиғи дамуынан мүлде басқа арнаға бұрып жіберді. Міне, осындай тарихи тағдыр қазақ халқының қомақты тобының маргиналданып ұлттық құндылықтардан аулақтануына әкелді. Қазақ тіліне, мәдениетіне, тарихына, салт-дәстүрлері мен дүниетаным жүйесіне аяусыз соққы берілді. Тәуелсіздік жылдары батпандап кірген дертті жаза алмай жатырмыз. Бүгінгі көптеген кемшіліктер мен қайшылықтардың түпкілікті себептері бодандық өткенімізге байланысты. Әсіресе, ұлттық мүдделерді түсінбеу, Қазақстан тәуелсіздігінің тағдырлық мәнін сезінбеу сияқты құбылыстар бодандық санаға байланысты. Бодандық санасы бар азамат тәуелсіз елдің белсенді қызметкері бола алмайтындығы белгілі. Бүгінгі қазақ жерінде осы уақытқа дейін 12 мемлекет болған екен. Олардың атаулары өзгеріп, саяси құрылысы өзгеріп отырғанымен барлығы бір этностың өкілдері болған. Ондағы халықтар қазіргі қазақ ұлтының ата-бабалары. Осы үрдісті бодандық езгі аяусыз бұзды. Қазақ ұлтын Ресей империясы толықтай өз мүддесіне пайдалануы көзделді. Ал еңбекші халықтың диктатурасын орнатамыз деген Кеңес өкіметі де қазақ ұлтын жетістірмеді. Керісінше, күшпен модернизациялау саясаты арқылы 1920-1921, 1931-1933 жылдары жасанды аштық ұйымдастырып, ел халқының 3 миллионнан астамын қырып жіберді. 1 миллионнан астам қазақ басқа мемлекеттерге босқын болып кетті. Кеңестік зорлық саясаты салдарынан әлі күнге дейін 5 миллиондай қазақ әлемнің 42 мемлекетінде шашылып жүр. Шетелдік қазақ диаспорасы мен ирридентасы қазақ ұлтының 3/1-іне тақау. Сондықтан Қазақстан тарихында шетелдегі қазақтар тарихын зерттеуге де көңіл бөлінуі әділет. Ұлт тарихын ұлттың 3/1-ін есепке алмай қалай шыншыл жаза аламыз. Сонымен қатар Кеңес Одағы құрамында болған жылдарды толықтай «қара бояумен» бояп тастауға да болмайды. Осы кезеңде қазақ ұлты өзін сақтаудың қамын да жасады. Көптеген ғалымдар, мемлекет қайраткерлері, еңбек адамдары үлкен табыстарға қол жеткізді. Ірі құрылыстар, қалалар салынды, қоғамның индустриялдық инфрақұрылымы жасалды. Сондықтан қазақ ұлтының Кеңестік қоғамдағы тарихының ақ пен қарасын ажыратып алуымыз міндет. Сонда ғана бүгінгі Қазақстанның мемлекетілігін күшейту жолдарын дұрыс түсіне аламыз, дұрыс тарихи тәрбие береміз. Қазақ халқының Кеңестік кезеңдегі өмірін зерттеудің теориялық және методологиялық тұжырымдамасын белгілеп алғанымыз абзал.
Алтыншыдан, тарих ғылымының салалары көп. Олар: деректану, тарихнама, археология, этнография, т.б. болып кете барады. Сонымен қатар тілтану, өнертану, мәдениеттану, әлеуметтану, саясаттану, антропология, халықаралық қатынастар сияқты аралық ғылымдар Қазақстан тарихына тікелей қатысты. Қазақстан тарихы осы ғылымдардың озық жетістіктерін өз бойына жинағанда ғана толыққанды ғылым болады. Ол объективті тарихи шындықты баяндауға қабілетті жағдайға келеді. Сондықтан өткен, яғни тарихи әлеуметтік-саяси шындықты бірнеше ғалымдар одақтасып барып қана дұрыс тани алады. Мысалы, Кеңес өкіметі кезіндегі ұжымдастыру саясатын алсақ. Бұл құбылыс сол кездегі большевиктер партиясының социализмді орнату туралы түсінігі мен шешімдерінен шықты. Оның Кеңестік тұрғыдан қарағанда әлеуметтік, саяси және экономикалық қажеттілігі болды. Ал қазақ ұлтының өмір сүруі тұрғысынан қарастырғанда, адам айтқысыз ауыр салдарларға әкелді. «Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстан» тақырыбында да біржақты құбылыс ретінде бағалау дұрыс емес. Соғыстың болуына сол кезеңдегі Кеңес Одағы басшыларының да кінәсі болды. Кеңес халықтарымен бірге қазақ халқының ең белсенді, жас буынының қырылуының аса ауыр әлеуметтік, демографиялық салдары болды. Сондықтан Қазақстан тарихы жеңістер мен озық үлгілердің тізбегіне айналмауы маңызды. Шындық адамды емдейді, тәрбиелейді, дұрыс ой мен қимылға әкеледі.
Ал дұрыс тарихи танымды тәрбиелеу үшін дұрыс таным жолын, методологияны қалыптастыруға тиістіміз. Тарихты жасайтын, оның қозғаушысы – адам. Адам қызметі, еңбегі экономиканы, мәдениетті қозғалысқа түсірді. Сондықтан тарихты объекті мен субъектінің өзара байланысты қозғалысы ретінде зерттейміз. Қоғамдық тарихи дамудың тек формациялардың ауысуына ғана сыйыспайтыны белгілі. Сондықтан қазақ тарихын жалпы азаматтық өркениеттің дамуының сегменті, бөлшегі ретінде қарастырамыз. Отырықшылық пен көшпенділіктің ұштасуы қазақ тағдырына зор ықпалын тигізген. Уақыт, кеңістік, көрші халықтар мен мемлекеттер үлгісі, тарихи дәстүрлер мен тәжірибелер сабақтастығы, мәдениеттер эволюциясы, ұлттық тілдің, тәжірибенің жалғасуы немесе тоқтауы сияқты құбылыстар әлеуметтік шындыққа өзінің ықпалын міндетті түрде тигізіп отырады. Тарих ғылымы тарихилық, историзм зерттеу тәсілін кешенді, жүйелі, салыстырмалы, ретроспективтік, т.б. зерттеу әдістерімен үнемі толықтыра берсе нағыз тарихи шындық ашылады.
Жетіншіден, Мемлекеттік хатшы тарихшылар кеңесіндегі сөзінде тарих ғылымының дерекнамалық көзіндегі жетіспейтін мәселелеріне де назар аударды. Сөз жоқ бұл мәселе өзекті. Тарих ғылымының Қазақстан тарихын зерттеудегі жетістіктері қомақты. Десек те, біршама деректерді пайдалану жеткіліксіз. Мысалы, шежірелер, жыр, аңыз, ертегілер, махаббат жырларындағы тарихи оқиғаларды, тұлғаларды, топонимиканы ғылыми талдау жасап, пайдалану әлсіз. Жыр-аңыздарды тарихи деректердің маңызды сегментіне айналдыра алмай отырмыз.
Археологиялық қазбалардан табылған түрлі жазулардың, таңбалардың оқылуы, деректер ретінде пайдалануы да жетіспей жатыр. Орхон-енисей жазуларын, көне түркі таңбалары мен жазуларын оқып, тарих ғылымының игілігіне айналдыру да жетіспей отыр. Есік қорғанынан табылған Алтын адамнан бастап, 2013 жылдың көктемінде табылған Үржар патшайымына дейінгі 6 алтындатылған Сақ тайпаларының көсемдерінің әлемдік тарих ғылымдары сақ, үйсін мемлекетінің әлем өркениетіндегі орны мен рөлін көрсетуде үлкен ізденістерді қажет етеді.
Көне түркі жұрты, қазақ ұлтын құраған тайпалар негізінен номадтар екендігі белгілі. Олар үлкен кеңістікте көшіп-қонып, перманентті қозғалыста болған халық. Протоқазақтар Қытай, Персия, Араб елдері, Моңғол сияқты мемлекеттермен, Еуропаны мекендеген халықтармен, кейініректе Ресеймен Жерорта теңізін жағалай қонған мемлекеттермен сауда-экономикалық қатынастарда болған, көпшілігімен соғысқан. Осы оқиғалар туралы деректер аталмыш мемлекеттердің бүгінгі мұрағаттарында бар. Солардың барлығын ғылыми айналымға қоса бергеніміз, Қазақстан тарихына байланысты тарихи танымымызды кеңейтеді. Мәселен, ҚР Білім және ғылым министрлігі осы жұмыстарға қаржы тауып беруіне келіп тіреледі. Үкімет рухани дамудан қаржы аямауы керек деп білеміз. Білікті мамандарды іріктеп арнаулы комиссияларда талқылап, қажетті елдердің мұрағаттарына аттандыра беруге тиістіміз.
Қазақстанның жоғары мектептерінде Қазақстан тарихына екінші кезектегі пән ретінде қарау орын алғаны жасырын емес. Мемлекеттік емтиханды тест ретінде қабылдау, мемлекеттік емтиханға оқу жүктемесін бөлмеу жиі кездеседі. Қазақстан тарихы кафедраларының материалдық базасы да әлсіз. Сондықтан осы басшылыққа байланысты орын алып отырған қателіктерді жөндеуді ҚР ҒБМ өз мойнына алуға тиіс. Сонымен қатар министрлік жанынан Қазақстан тарихын дамыту және зерттеу мәселелерін реттеп, басқарып және шешіп отыратын білікті тарихшылардан және басқа да қоғамдық ғалымдар өкілдерінен тұратын арнаулы комиссия құралса, бұл топ сараптама жасауға қажетті барлық материалдарды іріктеп, сол саланы терең зерттеп жүрген ғалымдардан жұмыс топтарын құрып, олардың жұмыстарын қаржыландырып және ұйымдастырып отырса, тарих ғылымы елімізде жылдам дамып, объективті тарихты жазуға қолжеткізе алатындығымыз даусыз.
Министрліктің қарамағындағы арнаулы «Қазақстан тарихы» журналын шығару да зәрулік. Мүмкін осы уақытқа дейін шығып келген «Қазақ тарихы» журналына жаңаша мәртебе беруге де болатын шығар. Осы журналда министрлік жанындағы арнаулы комиссия көрсеткен, білікті тарихшылар мен қоғамтанушылар көтерген мәселелер талқыланса, төл тарихымызға қосылған қомақты үлес болары сөзсіз.
Сайын МОЛДАҒАЛИҰЛЫ,
ҚазҰАУ-дың
О. Сүлейменов атындағы әлеуметтік- гуманитарлық білім және тәрбие институтының
директоры, саяси ғылымдарының
докторы, профессор
