Мазмұны

 

Кіріспе

 

І тарау ХІХ ғ. аяғы –ХХ ғ. басындағы АҚШ-тың Қытайдағы саясаты

 

1. ХІХ ғасыр аяғындағы АҚШ-тық Қиыр Шығыс аймағын отарлау саясаты.
2. АҚШ-тыңҚытайдағы экономикалық саясаты «Ашық есік доктринасы».
3. АҚШ-тың Ихэтуандар қөтерілісін басуға қатысуы.

 

ІІ тарау ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасыр басындағы Америка Құрама Штаттарының Жапония мен Қлреяға қатысты саясаты

 

1. Жапонияға қатысты АҚШ саясаты
2. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Құрама Штаттардың Коеяға байланысты саясаты.

 

Қорытынды.

 

Деректер мен әдебиеттер тізімі.

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

          ХІХ ғ. аяғына таман Америка Құрама Штаттары ірі импералистік державаға айналды. В.И.Лениннің айтуынша: «Құрама Штаттарына, ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында капитализмнің тез дамуына, оның жеткен жетістіктеріне теңдесемін бәсекелес табылмайтын еді». Š1‹

          Осындай жағдайда АҚШ белсенді отарлау саясатына қөшіп, өнеркәсіп тауарларын өткізіліп базар үшін, шикізат қөздері мен капитал енгізу, жұмсау аймағы үшін туған дүние жүзін бөлісу тартысына араласады. ХІХ ғ. Аяғы мен ХХ ғасырдың басында Америка экспансиясынның ошағы Қиыр Шығыс болды.

          АҚШ-тың империализм дәуіріндегі отарлау саясатының экспансионистік сипатын түсінуі үшін АҚШ-тың Қиыр Шығыстағы саясатын зерттеу маңызды. Қарастырып отырған мақырыбымыздың өзектілігіне, актуальдылығына келетін болсақ, Қазақстан үшін АҚШ-тың ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы Қиыр Шығыстағы саясаты тарихи, саяси, экономикалық тұрғыдан қарағанда маңыздылығы зор. Бұл Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін өзінің «егемендігін» сақтап қалу үшін тарихи «сабақ» ретінде қарастырыла алады. Себебі, ұлы державалардың (қазіргі кездегі) сыртқы саясаттары айналып келгенде, отарлау сасаты-экономикалық қалаушылық. Мысалы, Дж Соростың Қазақстанда жүргізіп жатқан қызметі, бізден тек қана экономикалық пайда табу емес, сонымен қатар қазақ жерінен интеллектуалдық ғылыми-техникалық білікті «милларды» сорып алу болып табылады. ХІХ ғ. алғындағы отарлау саясаты ХХ ғасырдың алдынғы жақа формаға «цивилизацияланған» отарлауға айналады.

1. 1. Ленин В.И.Новые данные о законах развития капитализма и земледелии ІІ том собр. соч., Т 27, с 131

          ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басына дейінгі хронологиялық шекті тандау себебім: нақ осы кезенде империалистік державалар арасында Қиыр Шығыс аймағында экономикалық басымдылық үшін күрес шиеленісіп жатқан кезде, АҚШ осы аймақтағы өзінің саясатының әдістерін дамытып, мақсаттарын жүзеге асыруға кіріскен еді. Берілген дәуір американыдық империализмнің саясатының қалыптасуындағы маңызды кезең болып келеді.

          Дипломдық жұмыстың методологиялық және теоретикалық негізгі ретінде империализм жөніндегі В.И.Лениннің еңбектері «Империализм капитализмнің жоғарғы сатысы ретінде», «Империализм бойынша дәптерлер» қолданылды. Бұл еңбектерде капитализмнің дамуы, оның империалистік сатыға қөшуі және дүние жүзін бөлісу үшін жүрген талас терең де, жан-жақты талданған жұмыс барысында тарихи технологиялық әдіс қолданылды.

          Дипломдық жұмысымның негізгі дерегі-Э.Д. Гримм құрастырған «Қиыр Шығыстағы халықаралық қатнастар тарихына байланысты баяндамалар мен басқа да құжаттар жинағы», «Қиыр Шығыстағы капиталистік державалардың отарлау саясаты (1970-1914)» дген жинақтар. Бұл құжаттар жинақтарында АҚШ пен Қытай, Жапония, Коея арасындағы маңызды келісімдер мен шарттар, сонымен қатар зерттеліп отырған кезенде империалистік мемлекеттердің Қиыр Шығыс аймағына байланысты қарым-қатынастар ашатын құжаттар бар.

          Кейбір құжаттар Е.Е.Юровская құрастырған «Жаңа тарих хрестоматиясынан (1870-1918 жж) және «Жаңа тарих практикумынан» алынған, сонымен бөлісу үшін күрес және Американдық «Ашық есік» доктринасы (1895-1900 жж) ашты монографиясына қосымша басылып шыққан құжаттар жинағынан алынды.

          Ресейдің сыртқы саясатының архив мәліметтерін жариялайтын «Қызыл архив» (красный архив) журналында 1900-1901 жылдары Қытайда болған боксерлық қөтерілісті басып-жаншуда империалистік державалардың қатысуын баяндайтын құжаттар жарық қөрген, бұл құжаттар да дипломдық жұмысты жазу барысында қолданылды.

          Экономикалық саясаттағы бірқатар статистикалық мәліметтер А.Е.Варгоның редакциясымен басылған «Әлемдегі экономикалық дағдарыс (1848-1936)» жинағынан алынды.

          Порсмуттағы бейбіт конференциясының дайындығы мен барысы және оған АҚШ-тың қатысуы жөніндегі кең түрдегі мәліметтерді-«ІІ Вильгельмнің ІІ Николай арасындағы хат алмасуынан» алуға болады, сонысен қатар бұл хаттардан ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Қиыр Шығыстағы халықаралық қатынастың даму тарихын бақылауға болады.

          Дипломдық жұмысты жазуда қөрнекті мемлекет қайраткерлері: Ресей финанс министрі С.Ю. Виттемен Жапон дипломаты Кукудзиро Иссидің мелуарлары қолданылды. С.Ю.Виттенің «Естеліктерінде» орыс –Жапон соғысындағы және Портсмут бейбіт конференциясындағы АҚШ-тың саясаты жөнінде құнды мәліметтер сақталған. К.Иссидің «Дипломатиылық талдау ауларында» ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғ. басындағы Қиыр Шығыстағы Жапон экспансиясын Американ үкіметінің қолдау саясатын айқындайды.

          Кеңес тарихшылары да АҚШ-тың Қиыр Шығыстағы саясатын зерттеу жұмысына үлес үлес қосты. Ак. СССР-дың кореспондент-мүшесі Е.М.Жуковтың редакциясымен басылған «Қиыр Шығыстағы халықаралық қатынастар (1840-1849)» атты ұжымдық жұмысында ХІХ ғ. аяғындағы Қытай мен Кореядағы АҚШ-тың экспансиолистік саясаты мен құрама штаттардың Қиыр Шығыстағы жапон агрессиясын қолдау саясаты, оның 1804-1805 жылдары орыс-жапон соғысын тұтандырудағы орны қөрсетілген. Жұмыста АҚШ-тың Қиыр Шығыстағы экономкалық басымдылық үшін басқа империалистік державалармен талас мәселелерін ашып қөрсетуге орын берілмеген.

          Академик В.М.Хвостовтың редакциясымен жазылған «Дипломатия тарихының екінші томында Қиыр Шығыстағы халықаралық қатынастар мен осы аймақтағы АҚШ-тың саясаты жалпы қөрсетілген.

          Кеңес тарихшыларының АҚШ экспансиясына арналған зерттеулердің ішінде қөрнекті орын алатын Л.И.Зубоктың «ХХ ғ. басындағы АҚШ-тың экспансиялық саясаты» атты монографиясы. Бұл монографияда АҚШ-тың Қытай, Корея, Жапонияға қатысты саясаты жүйелі ашып қөрсетілген. Айта кешетін жай, автор қарастырылып отырған кезенде американдық саясаттың Қиыр Шығыстағы әдісін айқындап беріп, АҚШ және осы аймақтағы бамқада империалистік мемлекеттер арасындағы күрестің шиеленіскенін қөрсетеді.

          Сонымен қатар, жұмыс барысында А.Добровтың «Орыс-жапон соғысы кезіндегі АҚШ-тың Қиыр Шығыстың саясаты». атты монографиясы пайдаланылды. Бұл жерде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғ. басында АҚШ-тың Қытай, Корея, Жапонияға қатысты саясатының мақсаты, міндеті, әдістері мен тәсілдері сипатталған.

          А.А.Фурсенконың «Қытайды бөлісуүшін тартыс және американдық» «ашық есік» доктринасы атты монографиясы мен «Қытайдың ашық есік доктринасы деген мақаласында 1894-1895 жылдары Жапон-Қытай соғысынан бастап1901 жылы Ихэтуандардың антиимпериалистік қөтерілісін басып-жаншуға дейінгі кезеңдегі, Қытайға капитал енгізу, шикізат қөздері мен тауар өткізетін базарға айналдыру үшін тартыстағы Құрамы Штаттардың орны мен мәні толық ашылған, сонымен қатар, АҚШ-тың Қытайдағы саясатын жүзеге асыруда қолданылған тәсілдері қөрсетілген».

          А.Л.Нарочниукийдің «Америка Құрама Штаттары мен 1894-1895 жылдардағы Қытай мен Кореядағы Жапон агрессиясы» және А.Гальпериннің «Жапон аппекциясы қарсаңындағы халықаралық қатынастардың Корея мәселесі» деген мақалаларында жапон-қытай және орыс-жапон соғыстары кезіндегі Корея мен Қытайға қарсы Жапонияның агрессиялық жоспарлары мен қызметтерін АҚШ үкіметінің қолдау саясаты ашық баяндалған.

          Дипломдық жұмыста сонымен Р.М.Бородиндің , М.Галковичтің, С.Б.Гореликаның, А.А.Губердің, Н.Иноземцевтің, А.А.Мурадянның, П.П.Севастьянованың және В.И.Лениннің еңбектері пайдаланды.

          Шетел тарихшыларынан Қытай тарихшысы Цинь Бэнь-Лидің «Қытайдағы американдық империализмнің экономикалық агрессиясының тарихы» атты еңбегін атапөту орынды, бұл еңбекте АҚШ-тың Қытайға экономика  енуі жөнінде қысқа очеркі келтірілген.

          Дипломдық жұмыстың мақсаты-ХІХ ғ. аяғы –ХХ ғ. басында АҚШ-тың Қиыр Шығыстағы саясатын және осы саясатты жүзеге асыру әдістері, сонымен қатар қолдану ерекшеліктерін зерттеу болып табылады. Қойылған мақсатқа байланысты төмендегідей мәселелерді шешіп ашу ажет.

          Біріншіден ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында Қиыр Шығыс аймағында АҚШ-тың империалистік жоспарының мәнін анықтау және АҚШ-тың Қытай, Жапония, Кореядағы экономикалық, сонымен қатар саясибағытын айқындап ашу.

          Екіншіден Қытайға американ капиталистік ені процесін және оның басқа империалистік державалармен Қытайдағы ықпал аймағы үшін тартысын қадағалау;

          Үшіншіден АҚШ-тың Жапонияға байланысты ХІХ ғ. аяғындағы 1804-1805 жылдардағы орыс-жапон соғысының қарсаңында және соғыс кезіндегі саясатының мақсаты, мәні және әдістерін анықтау;

          Төртіншіден, зерттеліп отырған кезендегі АҚШ-тың Кореяға қатысты саясатын қарастырып, Жапонияның Кореяны езу процесіндегі американдық империализмнің алатын орнын анықтау.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І тарау

 

ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы АҚШ-тың Қытайдағы саясаты.

1. ХІХ ғ. аяғындағы АҚШ-тың отарлау саясатындағы Қиыр Шығыс аймағы

          ХІХ ғ. аяғында АҚШ отарлау саясатын жандандыра түсті, оның аймақтарының бірі Қиыр Шығыс болды. Бұл әрекештің себебін елдің экономикалық дамудағы өзгерістеремн түсіндіруге болатын еді.

          ХІХ ғ. соңғы үштен бір бөлігінде АҚШ империалистік даму соғысына қөтерілді. Өндірістің және капиталдық шоғырлану барысы мұнда ерекше тез қарқынмен жүрді. АҚШ-тың дүние жүзілік капиталистік шаруашылық жүйесіндегі үлес салмағы өсті.

          Осындай жағдайлармен АҚШ белсенді отарлау саясатына қөшті.

          Американ монополистерінің назары ХІХ ғасырдың аяғында Американ континентінің шегінен асты. Бұған бірқатар жағдайлар әсер етті. ХІХ ғасырдың аяғында елдің ішкі жағдайының дамуы-Американ континентінде отарлау саясатының аяқталуымен, батыс аймақтарды игере отырып, Тнық мұхитқа қарай жылжып «шекаралық» жойылуымен қөрініс тапты.

          ХІХ ғ. аяғында Американ Континентінің отарлауы аяқталған соң, өнеркәсіп өнімінің үнемі өсіп отыруына байланысты, ішкі нарық өнеркәсіп тауарларының өнімімен толық қамтамассыз ете алмады; 1870 жылдан 1800 жылға дейін мойын 8 есе өсті, қөмір кені-10 есе, болат қорыту –15 есе өсіп, жылына 138 млн. тонна, 2123 млн. тонна 112 млн. тонна қатысында қөрсеткіштері өсті; өндірілген өнімнің бағасы 3 есе ден аса кебейді Š1‹ . Осы кезенде американ өнімінің 9/10 бөлігі елдің ішкі сұранысына жұмсалғанына қарамастан, 1898 жылы осы өнімнің 1210 млн. доллап құнына тең келетін 1/10 бөлігіне сыртқы рынокты сұраныс туады Š2‹.

          Империализмге өтуіне байланысты Американның сыртқы саудасының қөлемі күрт өсіп, капитал шығару үдейе түсті. Сөйтіп, 1880 жылы АҚШ экспорты 851,1 млн. доллардан 1808 жылы 1233,7 млн. долларға дейін өсті Š3‹.

          АҚШ-тан капитал шығару экспортты 1800 жылы 500 млн. долларға жетті Š4‹.

          Қызу дамып келе жатқан американ империализмі жаңа шикізат қөздері мен өткізу рыногын қажет  етті.

          ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында  АҚШ –тың капиталистік шаруашылығының жүйесіндегі өзгерістер оның саясатына әсер етпей қоймады.

          АҚШ-тың империалситік саясатын тікелей рухтандырған финанс алигархиясы болды. Индустрия дамуындағы біздің жоғарғы табыстарға жеткендігінің соншалықты деп айтты өз сөзінде президент Мак Килли бізге енді капиталдың одан арғы дамуын қамтамассыз етуүшін жаңадан басқа жерлерден рынок қөздерін іздеу керекпіз Š1‹

          Американ өнеркәсіп иелерінң мүддесін секатор Бевридж былай деп қөрсетті. «Американ фабрикалары американ халпына қажет өнімнен артық өндіре алады», американ жерінде оның тұрғындары пайдалана алатын мөлшерден қөп өнім өседі. Тағдыр бізге саясатымызды болжап берді, дүние жүзілік сауда біздің қолымызда болу керек және біз соған жетеміз Š2‹.

          АҚШ дүниежүзілік сахнаға күшті империалистік державаға ретінде шықты. Осындай жағдайда Құрама Штаттарына жаңа шикізат қөздерімен рынок қажет болды.

          Бұл уақытта дүние жүзі Европалық капиталистік дерважалар арасында бөлініп қойған еді. АҚШ-тың араласуымен отар үшін дүниені қайта бөлісу басталуы. ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында АҚШ-тың сыртқы саясаты мен экономикалық экспансиясы күшейді. Американ экспансиясының аймағына Қиыр Шығыс ілінді, бұл аймақта іскер адамдарын экономикалық мақсаттау қызықтырды.

          Қытайдың стратегиялық жағдайына және тауар өткізетін рынок пен шикізат қөдеріне американ қәсіпкерлерінің қөзі түсті. Бұл, әрине, Қытайды отарлау аймағы ретінде қызықтырды. Сонымен қатар бұл ел Европалық державалар арасында толық бөлінбеген еді, сондықтан да олармен күресу арқылы ықпал ету аймағын бөлісуге үміт болды.

          Ал Жапонияны айтатын болсақ, АҚШ-тың ірі буржуазиясын ол Қытайға және орыстардың Қиыр Шығысына енудегі одақтас ретінде қызықтырды және американ капиталының экспансиясының тікелей объектісі ретінде де қызықтырды. Соның ішінде АҚШ монополистері Тайвань мен Кореядағы Жапонияның бірлескен қызметтеріне аса қөңіл бөлді, өйткені ол қөптиненталды Қытайға есік ашатын еді.

          Сөйлеп, ХІХ ғ. Қиыр Шығыс АҚШ-тың отарлау экспансиясының аймағына айналады.

          ХІХ ғ. ортабынан бастап Құрама Штаттар Қиыр Шығыста, әсіресе Қытайда эспандисияны жүзеге асыру үшін қажет деп, Тынық Мұхит жағалауында әскери база құруға кіріседі. Бұл саясат Тайвань аралын басып алу әрекетінен және 1894-1895 жылдары Жапон-Қытай соғысы кезінде Жапон агрессиясын қолдауынан байқалады. Филиппин басып алып 1900 жылы 7 қарашадағы осы жеңісті бекіткен испан-американдық келісім қабылданды. Š1‹

1. Добров А. Указ. Соч., с 12

 

Бұл келісім бойынша АҚШ осы аймақта экспансияны таратуға мүмкіндік беретін Тынық Мұхиттағы майқызды стратегиялық бағытына қол жеткізді. Қытай тарихшысы Пян Цичао бұл жөнінде былай деп жазды: «Филиппендегі американ қимылдары шын мәнінде Азияны жаулардың басы еді- менің қосымша тағы да бір жолбарыс пайда болды Š2‹.

          Қиыр Шығыстағы АҚШ экспансиясының дамуына мүмкіндік туғызған 1858, 1868, 188, 1884 жылдары Қытай, 1854, 1857, 1858,  1864, 1866, 1878, 1886, 1884 жылдары Жапония, 1882 жылы Корея арасындағы дипломатиялық және сауда келісім шарттары болды. Бұл келісімдер қәсіпкерлерді заң жағынан қолдай отырып, осы елдерге американ капталының енуіне септігін тигізді. Келісім-шарттардың түгелдей дерлігі тең емес жағдайда еді.

          ХІХ ғ. аяғына таман американ капиталының Қытайға енуі өсе түсті. Сауда дамыды: егер 1895 жылы АҚШ-тың Қытайдағы экспорты 7857 мың доллар құраса, 1898 жылы ол 16258 мыңға дейін өсті. Қытай арасындағы сауданың өсу қарқыны бойынша АҚШ барлық елдерді басып озды, 1888 жылы қытай арасындағы шетел саудасы 1896 жылы жылғымен балыстырғанда 8320402 долларға  өсті және оның 60 проценті АҚШ үлесіне тиді Š1‹. Бірақ Қытайдың сыртқы саудасындағы АҚШ-тың үлес салмағы европалық елдер мен Жапонияға қарағанда әлде-қайда алыс еді. 1896 жылы АҚШ-тың үлес салмағы 67 процент, Европалық державалар 245 процент, Жапония-8,4 процентке тең болды Š2‹

          АҚШ-тың Қытаймен саудасы оратлық сипат алды.

2. Геремик С.Б. Политика США в Маньчжурии в 1898-1803 гг. и доктрика “открытых дверей” М., 1960, с 11
3. Фурсенко А.А. Борьба за раздел Китая и американская доктрина открытых дверей. 1898-1900 гг. М.Л., 1965 6668
4. Добров А. Указ соч., с 83

Егер американ экспорты негізінен өнеркәсіп өнімінен тұрса, Қытай импортының басты саласы шикізат болды. АҚШ Қытайға мақта-маталарын, керосин, болат пен темір бұйымдарын, әйнек, сандықтарын және т.б. тауарлар әкелді. Ал Қытайдан АҚШ аршылмаған жібек, сурьма, руда және т.б. шығарылды

          Қытай тарихшысы Цин Жуузы АҚШ-тың Қытаймен саудасының отарлау сипатына мән бере отырып, өз уақытында: «АҚШ капиталының алғашқы қорлану қытай халқының тарихына қанды жалын тілімен жауылған»,-деп жазды

          Қытаймен саудадағы АҚШ-тың басты бәсекелесі Англия еді. Американ экспортының алдыңғы қатарында мақта-маталары құнды, оның ½ -нен 2/3-ке дейінгі құнын құрады. Сонда да АҚШ Англияға жол береді. Мысалы, 1902 жылы Англияның мақта-мата бұйымдары 55,3 процент құраса, АҚШ Қытайдағы мипорттық бүкіл құнының 26,8 процентін құрады. Бірақ бірте-бірше АҚШ-тың мақта-маталарымен сауда үлесі өсе түсіп, Англияның бағыты әлсіреді. 1887 жылдан 1897 жылға дейін Американың тоқыма бұйымдары мен саудасы 120 проценттен аса өскенде, Англия бұл уақытта тек 14 процентке саудасын қөбейтті, АҚШ-пен Англия арасындағы қатаң бәсекелес болат бұйымдары мен темір жол жабдықтары мен сауда да туды. Ағылшын –американ бақталастағы бұл салада шиеленіскендігі соншалықты, тіптен замандастары оны «Ватеркоо саудасы» деп атады. Бірақ американдықтар ағылшын бақталастарын ығыстыра алды, өйткені американ правда ашық доллар тұрса, ал ағылшын правда  шамамен 12 мың Š1‹ болды. Бұны, әрине, Қытаймен саудада АҚШ демпингті қолданысымен түсіндіруге болады. АҚШ-қа Солтүстік Қытай рыногын беріп қойып,

1. Фурсенко А.А. Указ. соч., с 79, 80, 81

 

Англия Орталық және Оңтүстік Қытайда американ бәсекелесін өзін қорғау үшін және Қытай саудасында үстемдікті сақтап қалу үшін барлық қажет шараларды қолданды.

          Ескере кететін жәй, АҚШ-ты Қытайдың солтүстік ауданы Маньчжурия қызықтырған еді. Ол американ тауарларын өткізудің басты рыногы болды, үшіншісі солтүстік-порты Тяньузик, Нючжуан және Чидуда  бүкіл Қытайдағы Американ экспортының шамамен 2/3-і жұмсалды. АҚШ осы аймақта экономикалық тұрақтанып, оны одан әрі солтүстікке қарай Ашур маңындағы өлкеге жылжудағы плаударм ретінде пайдаланғысы келді. Бұл өлкенің табиғи байлықтарына американ қәсіпкерлерінің қөзі түсті.

          Бірақ Қытайдың солтүстігінде АҚШ ең алдымен Ресей тарапынан туған қарсылыққа соқтығысты. Өйткені бұл аудан Ресейдің «Ықпал аймағы» еді және американ экспорты орыс қөнестеріне зиян келтіруі, өйткені орыс саудасының басты саласы (керосин, мата, ұн) сәйкес келді, 1896 жылы Ресей бекітілген КВЖО орыс-қытай келісім-шарты бойынша пайдалану жөніндегі Қытайға енгізілген шаруаларға салымдарын тмендеуге рұқсат алды, ал 1898 жылғы  Төрт-артурды «арендаға алу» нәтижесінде Ресей өзінің Маньчуриядағы жағдайын одан әрі бекітіп алды, бұл, әрине, американ қәсіпкерлері мен саудагерлеріне қатты зиян келтірді Š1‹.

          Ресейден басқа АҚШ-тың солтүстік Қытайдағы күрделі бәсекелесі Германия болды. Олардың бәсекелестігі әсіресе ауыр өнеркәсіп тауарларын сатура шиеленісті. Американ капиталы Германияны «ықпал ету аймағы» Шаньдунға етуге қызықты, бірақ Германия Америкаға түбелейлі қарсы тұра алды.

1. Гримм Э.Д.Сборник долларов других документов по истории международных отношений на Дольнем Востоке (1842-1925) М., 1927, с 119-121 (сборник)

          ХІХғ, аяғына таман АҚШ Қытайдағы экономикалық саясатында капитал енгізуде «ықпал ету аймақтарын» басып алу бірінші орынға шығады. «Конуссия үшін» күрес туып, АҚШ және басқа империалистік державалар арасында Қытайдың экономикалық дамуының маңызды тетігі-темір жол мен өнеркәсіп өндістерін басып алуда күрес шиеленісті.

          Американ капиталы осы кезенде Қытайдағы теміржол құрылысының келешегіне басты назар аударды. Қытайдағы темір жол құрылысына капитал енгізу үшін арнайы «Американ Чайка дивелопмент компания» синдикаты құрылды. Бұл компания мақсаты Солтүстік Қытай теміржол салып, оны Сібір темір жолымен біріктіру еді. Бұл темір жол конкуссиясының жобасы дайындалды. с «Темір жолдың басты Ляоруж бұғазының кез-келген бір портынан басталып, Нючжуан, Мух деп және Герин арқылы Солтүстікке дейін созылады. Гириккен ары Цицикар арқылы созылып немесе басқа тәсілмен орыс Транкесібір теміржолының кез келген жеріне дейін созылып, онымен қосылады. Одан басқа Мукдеппен одан әрі Оңтүстікке Корея шекарасына созылады. Алайда, Американ Чайка дивелопмент компаниясы» әрекетіне Ресей тарапынан түбгейлі қарсылық туады. Нәтижесінде, американдықтар екінші сатыдағы Ханькоу –Кантон Š1‹ жолымен жасалған шартпен қанағаттанды.

          1896-99 жылдары аралығында Қытайда американдықтар небәрі ұзындығы 480 км. құрайтын бір ғана темір жол құрды, ал Ұлыбритания болса-90 темір жол (4500 км): Ресей-ұзындығы 2400 км-ге созылған 3 темір жол; Германия-2 темір жол (1150 км); Франция-3 теміржол (670 км) салып үлгерді Š1‹.

          Қытайдағы американ инвестициясының ісі де мәз емес еді. 1900 ж.

 

1. Фурсенко А.А. Указ соч. Приложение с. 180, 188

 

Қытайдағы американ инвестициясының жалпы соммасы 24,7 млн. доллар құнымен АҚШ-тың бүкіл шетел капитал енгізудің 5 процентін ғана құрады. Олар Қытайда төмендегідей салаларға жұмсалды: өнеркәсіп инвестициялары-17,5 млн. доллар, қытай займы-2,2 млн. американ діни өкілдігінің мүлкі-5 млн. доллар

          Инвестицияның негізгі үлесі «Стандарт Ойл» компаниясына түсті, бұл компания мұнай тауарларын сақтауға арналған үлкен резервуар соқты және оны өндейтін арнайы зауыты болды. Инвестицияның бір бөлігі тоқыма өнеркәсібіне жұмсалды жұмсалды, американдықтарға сонымен қатар Шанхайдағы темекі фабрикасы бағынды.

          АҚШ Қиыр Шығыста өзіндік жағдайын тұрақтандыру мақсатымен миссионерлік қызмет ұйымдастыруға қөп қөңіл бөлді. 1800 жылы тек қана Қытайда мыңнан асатын миссионерді біріктірген, 30-дан астам қоғам құрылды. Миссионердің саяси және идеологиялық қызметі Қиыр Шығыс аймағындағы елдерінде Американ ықпалын таратуда маңызды жұмыс атқарды. Қытайда миисионердің қөмегімен ашылған оқу орындарының жартысы американдық еді Š1‹. Жетімханаларда, мектептерде, колледждерде қытайларға «американ тұрмыс тішілігі» алдында бас тұру үйретілді, мұндағы сақсаты қытай шетел қанаушыларына қарсылығын бәсендету болды. Миссионерлер Қиыр Шығыста Американ экспансионистерінің идеологиялық авангарды ретінде таныстырылып, американ сауда және өнеркәсіп капиталының енуіне мүмкіндік туғызды, АҚШ үкіметінің түрлі, дипломатиылық; саяси және әскери акцияларына жәрдемдесті. Америка үкіметі мен іскер адамдар миссионерлік қызметінің таралуы пайдалы болғандықтан, олар оған материалдық және әскери-дипломатиялық қолдау қөрсетіп отырды.

 

1. Колониальная политика капиталистических держава 1870-1914 М., 1967, с 54

Американ тарихшысы Б.Варг миссионерлік қозғалыс бір бөлігі екендігін айту және орынды, қытайлар миссионердің қызметін «Батыс империализмнің құрама бөлігі ретінде қабылдады»

          Алайда, АҚШ-тың Қиыр Шығыстағы жағдайы үйлеспеді, бір жағынан, қөптеген капиталистік елдерден экономикалық экспансия жолдарында үлкен мүмкіндіктері мен артылықшылықтарын ие болды. Екінші жағынан, басқа капиталистік державалар: Англия, Ресей, Германия, Франция да Қиыр Шығыста тұрақтануға ұмтылып, бұл жерде күшті ықпал болды. Бұлар АҚШ-тың Қытайдағы күшті бәсекелестері болды.

3. АҚШ-тың Қытайдағы экономикалық саясаты.

«Ашық есік» доктринасы Қытай өзінің тауар өткізу рыногы ретінде

және шикізат қөі ретінде шексіз мүмкіндіктермен АҚШ экономикасын қатты қызықтырды. Қытаймен сауда жүргізу, — деп айтты сенатор А.Берердж: -болашақтың нағыз елеулі сауда факторы болып табылады. Америкаға осы сауданы бақылау бағытын қамтамассыз ете алмаған мемлекеттік қамкеттер-американ саудасына қарсы американдық мақта, бидай, темекі өндірушілерге, сонымен қатар киім мен машина өндірушілерге қарсы жасаған қылмыс болып саналады. 1899 жылы қазанда Оңтүстік кароликалық тоқыма фабриканың бір тобы бірнеше сенаторға хат жолдады. Олар Қытайда батыл саясат жүргізуді талап ете отырып, былай деп айтты: «Біздің штаттағы фабрикалардың қөпшілігі Қытай саудасы үшін тауар өндіріп отыр. Егер осы сұраныс бір себептермен тоқтап қалса, онда фабрикаларды жабуға тура келеді» Š1‹ , -деген.

 

1. Добров А. Указ соч, с 293

 

Сонымен қатар, Англия, Германия, Ресей, Жапония арасында

Қытайдағы «ықпал ету аймағын» бөлесу, АҚШ-тың экспансионистік жобасына сәйкес келмеді. Сауда қөлемінің өсуіне қарамастан, АҚШ-тың Қытай сыртқы саудасындағы үлестік салмағы Англияға басқа да Европалық державаларға, соның ішінде Жапонияға жол беріп қойды. 1896 ж. АҚШ-тың Қытайдағы сыртқы саудасының үлестік салмағы 6,7 млн. доллар құрады, Европалық мемлекеттер-24,5 млн. доллар, Жапония-8,4 млн. доллар құрады

     АҚШ-тың конуссия үшін күресіндегі басты қарсыластары Ресей мен

Германия болды, Қытайда Американ капиталының экспансиясын дамыту  үшін қолайлы жағдайлар ұйымдастыру американ дипломатиясының басты мақсаты болды. Оны шешуде, Қытайдағы американ империализмінің экономикалық экспансиясының маңызды қаруларының бірі болған «Ашық есік» доктринасы құрылды.

     Бұдан бұрын АҚШ-та Қиыр Шығыстағы «Өмірлік мүдделер»

концепциясын алды. Концепция бойынша Американың «тіршілік етуі Қиыр Шығыстағы рынокты басып алумен осы аймақта тұрақтандыруына байланысты деп келтірілді. Бүкіл ХІХ ғ. бойы АҚШ-тың Қытайдағы саясатының негізгі қолайлы жағдай туғызу принципі болды. Енді осындай теориялар империалистік державалар арасында одан әрі дамып,қиыр Шығыстағы «ықпал ету аймағы» үшін күреске шиеленістірудегі жаңа саясатқа ұласты. «Ашық есік» доктринасымен Қытайдағы оқиғалардың одан әрі өріс алуымен тығыз байланысты болды. Қытай империясын ірі капиталистік державалардың жаңадан бөліске салуы ашық түрде жүрді, енді бөліске Исталия мен Австро-Венгрия қосылды. Бірақ, ең маңызды фактор болып Ресейдің Қиыр Шығыстағы, әсіресе Қытайдың солтүстігіндегі Маньчжуриядағы бағытының күшеюі еді. Бұл аймаққа Америка капиталистері де қызыққан еді. Осының барлығына қарсы Қытайдағы антиимпериалистік қозғалыстың күннен-күнге күшейіп, қауіпті болып, үрейі нышан тудырды. «Біз осы рынокты қолға алу керекпіз,-деп жауды американ-азиаттық ассоциасына жақын сенатор Фрайолай болмағанын күнде Қытайда төңкеріс басталады» Š1‹.

     Осындай нақты жағдайда «Ашық есік» доктринасы қалыптасты.

Державаларға қажетті үндеуді даярлау аммерикан дипломаты Рокхилге тапсырылды. Оны АҚШ президенті Т.Рузвельт    АҚШ –тың Қиыр Шығыстағы саясаттың «авторы және кіндік атасы» деп атады. Нью-Иорктегі орыс финанс агенті Рутковскийдің айтуынша Рокхил Ақ Үйдің «шексіз сеніміне» ие болды және орың қатысуынсыз «Қытайға байланысты бірде бірмәселе шешілмеді»

     «Ашық есік» доктринасының жариялануына ықылас білдірген

АҚШ-тың монополиялық ортасы болды. Олар 1898 жылының басында-ақ алғашқы талаптарының бірі ретінде Қытайда «Ашық есік» принциптерін жариялауды қолдаған еді. Осыған байланысты айта кететін қызғылықты жағдай, Покхил Қытайдағы американ-азиат ассоциациясымен тығыз байланысты еді. Ол ассоциясының президенті Э.Фрезермен және билеуші қайраткер және «Американ Чайка дивелопмент компанияның» жетекші тұлғасы К.Кәрима кездесіп, хат алмасып отырған. 1889 жылы қазанда Рокхат өзі американ-азиаттық ассициясына мүше болып үнеу жобасын құрастыра отырып, оның жоспарлық құжатын пайдаланды. Доктринаны даярлауда Рокхил сол уақытта Вашингтон ға келген қөп жылдары Қытай теңіз таможнясының шиеленуіндегі болған А.Хилкидің назарын аударады.

     Алғашында доктрина Қытайға қызыққан державалардың бірікке қызметтерінің келісім шарты ретінде дайындалып, талқылаумен қол қоюға арналған еді.

 

1. Фурсенко А.А. Указ. соч, с 146

Бірақ қейіннен АҚШ үкіметі дипломатиялық жобаны ұсынуға бел буды.

     Рокхилдің державаларға ұсынған үндеудің жобасын АҚШ

президенті қолдап, 1899 жылы 6 қыркүйекте мемлекеттік хатшысы Хэйді Лондондағы, Бетербург пен Берлиндегі американ дипломатиялық өкілдері арқылы осы үкіметтерге жобаны ұсынады. Осы «ашық есік» доктринасын кейде Хэй доктринасы деп ете атаған. Бұл жобада Қытайға қызыққан империалистік державаларға бірлесіп қызмет жасауға шақырады. Біраз уақыттан соң тап осындай жоба Франция, Жапония мен Италия үкіметтеріне жолдады және олардың мазмұны ұқсас болды.

     Жобада былай делінді: «Біздің үкіметіміз Қытайға қызыққан барлық

ұлы державалардың бүкіл әлемінің саудасына тиімді жолды қолдауға шақырды» Š1‹

     Бұл жолдар төмендегідей:

1. Ол «Держава» Қытайдағы ықпал ету аймағына ие болған немесе

жалға алған территориядағы порттар мен зандандырылған істеріне араласпайтып болады;

2. Айтылып өткен «ықпал ету аймағындағы» (Порта Франконы

есептемегенде) барлық порттарда ұлттық бөлініске қарамастан: барлық тауарларға бірдей, қабылданған қытайлық баж салығы қолданылады. Осындай жолмен жиналған баж салығын Қытай үкіметі талап ету керек:

3. Осы «ықпал ету аймағында» орналасқан порттарда ол «держава»

басқа ұлттық кемелелерінен баж салығын өз кемелерінен жоғары алмайды, және темір жолдарда да жиналатын баж салығының құны бірдей болуы керек Š1‹

Алғашқы қөзқарасқа бұл американ ұсынысы АҚШ-тың Қытайдағы

сауда дискриминациясына қарсы бағытталған болып қөрінеді.

1. Хрестоматия по новой истории (1870-1918) М., 1959, с 209

 

     Алайда, шын мәніндн, Қытай саудасындағы тең мүмкіндіктер

жағдайында өзінің экономикалық артықшылығына сүйеніп, АҚШ өз уақытында Қытайдағы өзінің басымдылығын орнатуға мүмкіндіктер алады.

     «Құрама Штаттары Қытаймен сауданы монополиялануға тырысады»,- деп герман дипломаты Деректаль атап өткен «Ашық есік»

доктринасы белсенді шабуыл саясатын жүзеге асыру әдісіне айналатын еді. АҚШ-тың осы құжатта қөрсетілген негізгі мақсаттарының бірі,-Қытайда өзінің бөлінбейтін тұтас экономикалық билігін орнату болды.

     Сонымен қатар «ашық есік» саясаты толығымен сауда саясаты

болған жоқ, 1899 жылы 22 қыркүйектегі Англия үкіметіне жолдаған жобасында АҚШ үкіметі: «басқа державаның қандай болса да провинцияға ықпалын немесе империядағы қандай болса да бақылауын мойындамайтынын айтып, өзінің баяндамасының мақсатын Қытайда «ашық» рынокты сақтау халықаралық назарлықтан ошақтарын жобаға келтірді. Соның арқасында Бекиндегі державалардың біріккен қимылдарын әкімшілік реформаларының пайдасын шешіп, Қытайда императорлық үкіметті күшейтуге және тұтастығын сақтап қалуға тырысты Š1‹. Сонымен американ дипломатиясы АҚШ-тың Қытайдағы саясатының маңызды мәселесіне қөшті. «Қытайдың территориялық және әкімшілік тұтастығы жөнінде мәселені қозғай отырып, АҚШ ойдағыдай мақсатарын қөздеді: Қытайдың тұтастығын қолдай отырып, АҚШ өзін Қытайдың тәуелсіздігін жоқтаушысы ретінде қөрсету арқылы империалистік державалар саясатына қарсы наразылықты тоқтатып, Қытайдағы антиимпериалистік толқынның американ монополистерінің қолындағы тіл алған құрамына айналған Маньчжур династиясының

1. Колониальная политика с. 314

 

дамуына жол бермеуге тырысты.

     Сонымен қатар жобада келтірілген державалардың Қытайдағы

«біріккен әрекеттері» жөніндегі ұсыныстарымен қатар Қытай территориясының тұтастығы мен дербестігі жөніндегі ұрандар державалардың Қытайды бөлу саясатын қарама қайшы болды. Сонымен қатар, АҚШ ортаның императорлық үкіметтің билігін нығайту жолымен жергілікті провинциялық әкімшіліктің құқықтарын шектеуге тырысты, өйткені Қытайдағы тәртіп бойынша Пекин үкіметінің келісімімен басқа тағы теміржол немесе өндіріс объектісі жобаланған территориядағы жергілікті өкіметтерінің де келісімі қажет етті. Сонымен бірге әсіресе Қытайдың терең айдандарындағы провинциялық өкіметте, шетел капиталының енуі оппозиция құрылған еді.

     Мыне, американ империализмнің «ашық есік» доктринасына орын

алған негізгі мақсаттары осындай еді.

     Бірақ Хэй доктринасын мойындау мен капиталситік державалар

тарапынан АҚШ-қа қажет міндеттерге қол жету оңай болған жоқ. Державалардың жауаптары нақты болмады, нәтижеге жетуде американ дипломатиясы біраз күш жұмсауына тура келді. Әрі доктринаны қолдау дәрежесі әрі державаның «тең мүмкіндіктеріне» байланысты нақты  салдармен анықталды. Тек қана Қытайда «Ықпал аймағына» ие болмаған Италия ғана американ жобасымен тең және сөзсіз келісті. Жапонияда «Ашық есік» доктринасын қолдады, өйткені ол жапонимпериализмнің қондырғысымен сәйкес келгендігі соншалықты, АҚШ-тағы Ресей дипломатиясының өкілі Касилидің сенімді мәліметтері бойынша, Жапония үкіметі де «Қытайға үкіметтелген державаларға тап осындай сұраныспен сөз сөйлеуден бас тартпас еді» Š1‹.

 

1. Фурсенко А.А. Указ. соч., с 159

     Англия екі жақты жауап жіберді, онда «Ұлы мәртебенің үкіметі,

сіздің үкіметіміздің тілегі бойынша жолға алған Вейхайвей территориясына және Ұлыбританияның Қытайдағы ықпал аймағына қатысты өтінішін беруге дайын; егер тап сондай келісімді басқа да державалар қолдаса «Американ демаршына байланысты қолайлы позициясына Франция мен Германия алды. Франция Фашодтағы сәнсіздіктен кейін, әлі де өзіне келмегендіктен, Англиямен қақтығыс қысы келмеді. Ал Германия «ашық есік» доктринасы арқылы ашылған «ықпал аймағына» енуді үкіметтенді.

     Ымыраға келмеген тек Ресей болды, өйткені орыс «ықпал аймағы»

Маньчжурия американ капиталының негізгі дәлелденген аймағы болды. Осы жерде АҚШ-тың ықпалының орнауы патша үкіметінің жоспарына қарама қайшы және Ресей тарапынан қарсылық білдіріпті. АҚШ пен Ресей үкіметінің американ ұсынысының қабылдау жөніндегі келіссөздері үш айға созылды. АҚШ тың жобасы финанс министрі С.Ю.Виттеге қабылдауға берілді, оның қатысуынсыз Қиыр Шығыста бірде-бір мәселе шешілмейтін еді. Ол сыртқы істер министріне жазған хатында: КСРО бойынша жолаушылар мен тауарлар тасылатын тарифімен қатар оның соңғы пунктерінде жүк салыну мен түсірілу тариі КВЖД қоғамымен бекітілуі тиіс. Осы занды жолмен жеткізу Қиыр Шығыстағы біздің экономилық мүдделеріміздің қолдайтын жеңілдіктерінен айырылып, ешқандай пайда қөрмейміз,-деп жазды. Нәтижесінде Ресей АҚШ жобасына берген территориясына байланысты болғандықтан, императорлық үкімет «ашық есік» саясатын қолдайтындығын Дальныйде ашық порт құруымен білдірді. Егерде болашақта бұл порт өздігінше еркін жерде баж сыйлығы  басқа да шетел тауарларына қойылған тарифпен бірдей есептелінеді.

     Қазіргі ашық порттар немесе болашақта шетелдік саудаға арналып

Қытай үкіметімен ашылатын порттарда және Ресей арендаға алған территориялар тыс жатқан жерлердегі баж салығы жөніндегі мәселені Қытай шешетін болды… Алайда императорлық үкіметтің бұндай шешімге келу Қытайға үкіметтелген басқа державалар қолдаған жағдайда ғана негізделді Š1‹

     Сонымен, ХІХ ғ. мен ХХ ғ. шегінде АҚШ-тың Қиыр Шығыстағы

экспансиясының басты аймағы Қытай болды. «Ашық есік» доктринасын жариялай отырып, АҚШ үкіметі американ капиталының Қытайда нығаюын қөздеген еді. Алайда сәтсіздіктерінің бірі осы уақытта американ капиталын әсіресе қызықтырған Маньчжурияға есік аша алмаған болды, өйткені Ресей бұған қатысты ешқандай міндеттеме алмады. Сонымен қатар, АҚШ-тың басқа Қытай бөліктеріндегі саясатының табысты болуына сенім жоқ еді.

 

3. АҚШ-тың «Ихэтуандар» қөтерілісін басуға қатысуы.

          АҚШ-тың және басқа да империалситік державалардың Қытайдағы экономикалық отарлау саясатына қарсы және осы елдердің ішкі істеріне араласуына қарсы Пекинде ұлт-азаттық қозғалыс өршіді. 1900жылы Қытайда «Ихэтуань» құпия қоғамының басқа руымен антипериалистік қөтеріліс туды. Бұл «Жирек сайтандарға» яғни қытайлардың айтуы бойынша отаршылдарға қарсы бүкіл халықтық соғыс болды. Әсіресе қытай халқы американ мисионерлерінің қызметіне өшпенділікпен қарады.

          Әсіресе европалықтарға ешпенділік себебі Š2‹ қөтерілісшілер миссионерлер мен саудагерлердің резиденцияларын басып алып, үйлерін өртеп, тауарларын жойып, адамдарын өлтірді. Боксерлік прокламациялар Пекин қөшелерінде жаратылды.

1. Красный архив. 1926, т. 14, с., 11, 15
2. Бродский Р.М. Уаза. соч., с 43

Листовкаларда «Аспан тәңірі .. 8000000 аспан жауынгерлерін шетелдіктерді жою үшін жерге жіберді». 1900 жылы 12 маусымдағы бағдыханның жарлығында: «Біз шетел державаларымен соғысты бастап, бірнеше ірі шайқастарда жеңіске жетістік. Енді  барлық патриоттар мен үкіметтік императорлық әскерлерге өзінің жеңімпаз қимылдарын жалғастыру үшін императорлық комиссиялар жіберілді  Қөтерілісшілер отряды шетел консулдықтарын басыпқалып, Пекиндегі елшілік кварталын қоршауға алды. Ихэтуандар қөшерілісі Қытайдағы шетел үстемдігіне қауіп тудырды.

          Көтеріліс жөніндегі хабар Қытайға қөзі түскен АҚШ ортасын үлейленді. Вашингтон орыс сенімді өкілі Де Ваннаның хабарлауынша Қытайдағы жағдайлар қөпшіліктің назарын аударды. Американ халқы бұрғылау машиналары жөнінде тіптен өзінің Филипиндегі жағдайын да ұмытып кетеді. Қытай жөніндегі халықтар мен мақала барлық жерлерде жарияланды   Ресми баспа өкіметтен жазалаушы экспенция ұйымдастырып Қытайға жіберуін талап етті. Қытай рыногындағы құштар компаниялар үрелі соқты: «Американ Чайка дивелопмент компания» мемлекет хатшысы Хэйге хат жолдап: өздерінің өмірі мен мүлктерін және ірі ақша қарататын енгізу жоспарларын сақтап қалу үшін, күш қолдану саясатын талап етті.

          Қоршауда қалған миссиландырды қорғау және босатуды сылтауратып , импреиалистік державалар әскери интервенция даярлауды бастады. Оны даярлау барысында державалар арасында Қытайдағы ықпал үшін талас шиеленісіп кешті. Кім Пекиндегі елшілік кварталын азат етсе, сол астанасының қожасы болатындығы және ықпалға ие болатындығы және ықпалға ие болатындығы анық болды.

          Осындай шиеленіскен жағдайда АҚШ үкіметі өзінің Фелиппиндегі қиыншылықтарға және әскери күштің әлсіздігіне қарамастан, интервенцияға қатысу шешімін қабылдайды. Қөтерілісті басу барысында Қытайдағы ықпал аймағы жөніндегі мәселе шешілетіндігін түсіне отырып, АҚШ үкіметті өз қуатын қөрсетіп алғашқылардың бірі болып алға шықты. 1800 жылы маусым айында Солтүстік Қытай жағалауында американ клейсері «Нью Арк» қөрінді. Пекинге елшілікті қорғауға отряд келіп түсті, Пекинге аттанған империалистік державалардың біріккен әскерінің  құрамына генерал Чеффидің қол басшылығымен 2100 американ офицерлері мен солдаттары кірді. Жапон дипломаты Кукудзура Иесидің айтуынша «құтқарушы корпустың құрамына 2000 американ солдаты мен 6  педияка кірді»

          Қөпшілісті басымжаншуға қатысқан американ әскерінің жалпы саны шамамен 5 мың адам болды Š1‹

          АҚШ сонымен қатар Қытай теңіз жағалауында әскери-теңіз эскадрасын АҚШ пен Цинь патшалығы арасындағы құпия келіссөздер жүрді. Олар американ әскерін Бекинге еркін кіруіне мүмкіндік беру жөнінде талдады.

          АҚШ қөтерілісті басуда әр ыңғайлы жағдайды пайдалана отырып интервенцияны ұйымдастыруда ерекше ынта беру арқылы өзінің беделік қөтеруге тырысты. Де Валланың айтуынша құрама штаттар әрқашанда бірінші орында қөруге ынталанды.

          Сонымен қатар АҚШ капиталистік державалар мен Қытай арасындағы деллал ретінде қөрінгісі келіп, мүмкіндігінше Қытайдың ішкі істеріне араласпайтындығын қөрсетіп, бар ынтасымен Цинь сарайын қолдайтындығына дейін екенін білдірді. Сөйтіп, АҚШ –тағы орыс өкілі кассинимен әңгімесінде Хэй солдаттарды Қытайға аттандыра отырып, феодалды үкімет тек қана Пекиндегі Американ миссиясын қорғау мақсатын қойды. Және де қытай үкіметіне қатысты мәжбүрлікке қатыспайтындығын сендірді. Š2‹ 1900 жылы 3 шілдеде Хэә державаларға Қытайдың территориялық және әкімшілік тұтастығын сақтауды талап етіп ондағы мақсаты Қытайды бөлісуді тоқтатып, «ашық есік» принциптік жүзеге асыруға тарысты.

          Сөйтіп, АҚШ жолымен Қытайдағы «ықпал ету аймағын» бөлісуде бірінші орында өзіне қамтамассыз етуге тырысты.

          Қөтерілісті басқан соң, К.Иссидің айтуынша АҚШ басқада державалармен бірігіп, Қытайдан 45 млн. қөлемінде шетелдіктер мен олардың өкілдеріне келтірілген шығынның орнын толтыруды талап етті. Š1‹

          Қытайдың тағдырын шешкен Бекиндегі конференцияда империалистік державалар құрамында АҚШ-та болды. Мемлекеттік хатшы Лэйдің сөзі бойынша американ дипломатиясының басты мақсаты «қарбыз кесілген кезде» өзінің тілігін алу еді. Осындай ойды американ үкіметіне жақын Хэйдің және досы Генри Адам. Ол өз сөзінде «Ұжымдық аккупация мен бөлістің біреуін таңдау жолы тұрды, АҚШ ең оңай сенімді және арзан жол деп мойындап, соқтығыс таңдайды. Š2‹

          Осыған байланысты АҚШ барлық бағытта қарқынды әрекет бастады. Ең алдымен, Қытайды бөлісуде табысқа жету үшін Қытай территориясына әскер енгізу керек еді. 1900 жылы 21 қыркүйекте АҚШ үкіметі ресми түрде Ресейдің Пекиннен әскерді эвакуациялау жепіндегі ұсынысын қабылдамайды. Ол тіпті Англия, Франциямен тепе-тендік сақтау үшін Шанхай ға қосымша отряд жіберуге дайын еді. АҚШ-тың Пекиндегі конференциясындағы өкіметті мүшелері конгер мен Пеккин бұл мәселені неғұрлым ұзақ уақытта соза түріп, АҚШ-тың мүддесіне жауап беретін шешім қабылдауға тырысты.

          Бірақ АҚШ-тың дипломатиялық қимылдары Қытайды бөлісуге дәмеленген басқа да империалистік державалардың Ресей, Германия, Англия, Франция, Жапонияның қарсылығына қақтығысты. Олар да өз тарапынан Қытайдағы өзінің ықпал ету аймағын кеңейтуге тырысып, АҚШ бағытының нығаюына жол бермеуге ұмтылды. АҚШ контрибуцияны төлейтін зиялды. Қытайдың мойнына салу әрекеті сәтсіздікпен аяқталды, өйткені бұған Франция мен Ресейдің өкілдері қарсы шықты. Алғашқы сәтсіздіктерінен кейін АҚШ қытай территориясында жерді күшпен басып алуға қөшті. Бірақ мұндай әрекеттері Жапония ықпалының астындағы самса шығанағына сатысты сәтсіздікпен аяқталды, сонымен қатар Чусак аралдарына байланысты Англиямен келісе алмады; Чтили провинциясында да сәтсіздікке тірелді, өйткені бұл жерді басып алуға Германия мен Ресей жол бермеді. Қараша-қайшылықтың негізгі түйіні Маньчжурия болды. Онда АҚШ Ресейдің нығаюына барынша қарсы тұрды. Осы мақсатпен Пекхил Жапонияның және Пекиндегі бірқатар Европалық елдердің өкілдерімен келіссөз жүргізіп, анти-орыс саясатын таратып,   орыс-жапон дауын арандатты.

          1901 ж. 7 қыркүйекте Қытай мен шетел державаларына арасында қорытынды протокол қол қойылды. Ол бойынша Қытайға 450 млн. нан контрибуциясымен бірқатар қорлайтын шарттар қойды

          Антиимпериалистік Ихэтуань қөтерілісін басу барысында АҚШ Қытайдағы өзінің мақсатына жете алмады, бәсекелестерін ығыстыруда және Қытайда жаңадан ықпал ету аймағына ие болуда табысқа жетпеді. Өзінің басты мақсаты-Саньчжуриядан Ресейді қуып шығып, тұрақтануға тырысып, Жапония мен Англияны пайдаланып, Қиыр Шығыста империалистік қарама-қайшылық тудырады.

 

 

 

 

 

ІІ тарау

ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы Америка Құрама Штаттарын Жапония мен Кореяға қатысты саясаты.

 

1. Жапонияға қатысты АҚШ-тың саясаты. ХІХ аяғы мен ХХ ғ. басында. Қиыр Шығыстағы АҚШ экспансиясы Қытаймен ғана шектеліп қалған жоқ. Американ империализмнің қөзі Жапонияға да түсті.

          Біріншіден, американ монополистері Жапонияны өзінің тауарларын өткізу рыногы ретінде қөрді;

          Екіншіден, Қытай мен Кореяға енудегі Қиыр Шығыстағы одақтасты ретінде пайдалануға тырысты.

          ХІХ ғ. 90-жылдарында АҚШ Жапонияға қатысты саясатына қөп қөңіл бөледі. 1868 ж. буржуазиялық революциясынан кейін Жапониялықты орталықтанған мемлекетке айналып, әскер мен флотты мемлекетке айналып, әскер мен флотты қайта құрды. Милитаристік-империалистік мемлекетке айналған Жапония материкті, ең алдымен Қытайды басып алуға кірісті. Американ дипломатиясы Қиыр Шығыстағы державалармен күресінде Жапонияны пайдалану арқылы, яғни жапон минитаристерінің  наразылық үнімен американ экспансиясына жол салғысы келді.

          Қиыр Шығыста жапон агрессиясын қолдай отырып, АҚШ үкіметі алысты болжайтын мақсаты болды.

1. Жапонияның өзінде АҚШ-тық ықпал нықайту.
2. Қиыр Шығыстық аймақта шиеленісіп кележатқан империалистік державалар арасындағы күресте, ара салмақты сақиау үшін Жапонияны өзінің жағына пайдаланғысы келді. Жапон капиталының біршама әлсіздігі арқылы және ең қолайлы жағдай принципінің негізіне сүйене отырып, АҚШ Жапонияның соңынан Тайвань мен Кореяға еніп, сонымен қатар Қытайдағы американ капиталының позициясын кеңейтіп, нығайтуға үміттенген еді.

АҚШ –тың жапон агрессиясын қолдау саясаты 1894-1895 жж.

жапон-қытай соғысында қөрініс тапты. Жапония мен Қытай арасындағы соғысты шешкен кезде, АҚШ үкіметінің Жапонияны қолдауы шешуші роль атқарды. АҚШ президенті Кливлед өзінің 1894 ж. конгреске жолдамасында АҚШ-ты Жапониямен тығыз байланысты болуға шақырды. Š1‹

          Жапон агрессиясын қолдау мақсатымен бұған дейінгі 1858 ж. американ-жапон келісімінің күшін жаңадан 1894 ж.  қараша айында американ үкіметі Жапониямен келісім шартқа қол қояды Š2‹ Симоносекидағы Жапония мен Қытай арасындағы бейбіт келіссөздері де, яғни әскери қимылдар аяқталған соң да АҚШ үкіметі Жапон агрессиясын қолдау саясатын ұстанды. Жапон-қытай келіссөздерінде АҚШ-тың ресми емес түрдегі хатшысы фосфет болды. Ол жеке адам ретінде Қытай делегациясының ақылшысы және әксперті ретінде қойысты. Фостердің қөмегімен АҚШ үкіметі келіссөздер барысына ықпал етіп, қиыр Қығыста өздеріне экономикалық тиімді шешім деп қабылдауға тырысты. «Симе кеск» бейбіт келісім шартының бір тарауында қытайға шетел мемлекеттерінің өнеркәсіп құралдарын енгізу және өнеркәсіп қәсіпорындарын құруға мүмкіндік берді Š1‹. Бұл бөлім бейбіт келісімге АҚШ дипломатиясының қысымымен енгізілді және Қытаймен соғыста қөмегі үшін АҚШ-қа Жапонияның берген өзіндік қызметі еді.

          Жапон –қытай келіссөздері кезінде АҚШ-тың позициясын Жапония үкіметін қанағаттандырғаны соншалықты,

 

1. Нарочницкий А.Б. США и Японская агрессия в Корее и Китае в 1894-1895 гг. // Известия АН СССР Серия ист. и фил. 1950, №3 с 226

жапон премьер-министрі қөпшілігінің алдында Фостердің қызметіне Жапон делегациясы атынан ризалығын білдірді

          Жапон микадосы тіптен АҚШ президентіне жеке хат жолдап, соғыс уақытында қолданғаны үшін және бейбіт келісім шартын бекіткен кезде Жапония мүмдесін қорғағаны үшін ризалығын білдірді

          Сөйтіп, ХІХ ғ. соңғы кезеңінде Жапония мен АҚШ қарым-қатынасы ынтымақтастықпен сипатталды. Сонымен қатар, АҚШ жапондықтардың арқасында оларлдың Қытайдағы басып алған аудандарына қөзі түсті.

          ХХ ғ. басында Американ Қиыр Шығыс саясатының негізгі мақсатын-Қиыр Шығыста өсіп келе жатқан Ресей ықпалын басу үшін, Жапония мен Ресей қарым-қатынасын шиеленістіру болды. Әсіресе Маньчжурия аймағында да АҚШ-қа қатысты тиімді күш арасалмағын теңестіру үшін Жапонияны пайдаланғысы келді. АҚШ үкіметі жапон милитаризмінің арқасында Қиыр Шығыста Ресейді әлсіретіп Қытайда тең мүмкіндіктер мен ашық есік принциптік қабылдап, Жапонияның ізімен алғаш Маньчжурияда, кейіннен бүкіл Қытайда американ капиталына тиімді позиция бекіту еді. Ресеймен соғыс ошағын тұтандыра отырып, Құрама Штаттарына Қиыр Шығыстағы өз иеліктеріне, әсіресе Филлиппиндегі иеліктерін жапон агрессиясының назарын аударуға тырысты.

          Сөйтіп, ХХ ғ. басында АҚШ Жапонияның Ресейге агрессиясын қолдау арқылы Американ үкіметі Ресей мен Жапония арасын шиеленістіріп, біреудің арқасында Ресейді әлсіретіп, Қиыр Шығыстағы өз позициясын нығайтқысы келді.

          1802 ж. Жапонияның Англиямен Ресейге қарсы бағытталған одақтық келісімнің бекітілуі, Вашингтонда ризалықпен қарсы алынды. Ұлыбритания мен Жапония арасында келісімге келген хабар бұл жердегі қолайлы  әсер етті,-деп жазды АҚШ-тағы орыс елшісі Кассики. Ресейдің финанс микистрі С.Ю.Виттенің айтуынша: «Бізге қарсы Қытай, Жапония, Америка, Англия арасында ортақ коалиция құрылуы, барлығы .. біздің Маньчжурияны босатуымызды талап ете бастады. АҚШ тарапынан шамамен ғана қолдаудың нәтижесінде Ресей мен Жапония арасында әскери занжал тудыратынын біле отырып, АҚШ мемлекет хатшысы Хэй 1903 ж. 12 майда президент Рузвельтке жазған хатында: «Жапондықтар біздің тарапымыздан аз ғана шараны түсініп, егер біз мақұлдасақ олар Ресейге шап беруге дайын» , -деп  жазды. 1804 ж. 12 қаңтарда соғыс бола қойған жағдайда американ саясаты Жапонияны қолдайды -деп жапон үкіметіне хабарлады.

          Орыс-жапон соғысы кезінде Жапонияға қатысты АҚШ тың алдында мынадай міндеттер тұрды:

1. Рсеймен күреске өзінің толық бейтарап толығын сақтай отырып,

бар мүмкіндігіне Жапонияға қөмектесц.

2. Жапонияның кореяны басып алуына қөмектесті.
3. Соғыс аяқталған соң Жапонияның нығаюына жол бермеу.

Сөйтіп, президент Рузвельттің АҚШ-тағы герман елшісі Штернбурген әңгімесінде: «Ресеймен  Жапония арасындағы соғыс екі жақтың да  әлсіреуіне дейін созыла бергені, біз үшін тиімді» . Тап осы ойын Америка президенті АҚШ-тағы француз елшісі Жюсеран бөліскен: «Егер соғыс нәтижесінде орыстар мен жапондықтар неғұрлым бірбіріне тоқтасып, әлсіреп тұрғаны бізді қуантар еді» Š1‹

4. Әскери қимылдар аяқталған соң Жапония мен Ресей арасындағы

бейбіт келіссөздеріне делдап болу арқылы Қиыр Шығыстағы Американ капиталына барынша тиімді мүмкіндіктерге қол жеткізу.

 

1. Бродский Р.М. Указ. соч., с 131

 

5. Осы міндеттерге қол жеткізу үшін 1804-1805 жж. орыс –жапон

соғыстары жылдарында АҚШ-тың саяси, дипломатиялық және экономикалық сипаттағы шаралардың барлығы жұмсалды. 1804 ж. тамыз айындағы американ («Американское обозрение») журналында журналист Вольф Чербрандтың мақаласы басылып шықты. Автор орыс-жапон соғысындағы АҚШ-тың үмітін тура айтып берді. «Орыс-жапон соғысы аяқталған соң Американың Қиыр Шығыстағы иеліктерін экономиканың дамуына мән береді, тіптен Маньчжурияны босатуға мәжбүр болса да. Бұл үшін Ресейге Американ тапиталы мен американ қәсіпкерлерінің қөмегі қажет болады. Осындай жағдайда өнеркәсіп өнімдерін өткізудің аймағы кеңейеді.

          Американ саудасы үшін Қытай да өзінің мағынасын жоғалтпайды. Ашық есік принципін қабылдаудың өзі нәтижеге жеткізіп, солтүстік Қытай провинцияларында американ саудасының дамып, кеңейте түседі. Алып қарсыласпен соғыстан кейін Жапония, әрине, әлсіреп шығады. Бұл да АҚШ үшін тиімді. Соғыстан кейін әлсіреген Жапония бізден Қытайдағы сауда үстемдегіне таласуға шамасы келиейді. Сөйтіп, ұзақ жылдар бойы АҚШ-тың саудада күшті бәсекелесі болмайды…

          Сөйтіп, Қиыр Шығыстағы соғыс қалай аяқталмаса  да, АҚШ-тың сауда мүмкіндіктері тек қана жеңеді.

          Құрама Штаттары Ресеймен соғыстың нәтижесінде Жапонияның жеңіске женуін қалап, оған барынша қолдау қөрсетті. Ресейге қарсы Жапонияның әскери қимылдарының басы АҚШ талаптарына жауап беріп отырды.

          АҚШ –тағы Ресей елшісі Кассани Ресейдің сыртқы істер министріне хабарлағанындай: Жапонияның алғашқы жеңістерін АҚШ таңқаларлық қарсы алып отырды. Соғыс қимылдарының басталғанына екі күн болғанда,-ақ Т.Рузвельт өзінің ұлына былай деп жазды: «Соғыс орыстар үшін бастылды. Бірақ, шынымды айтсам, мен жапон жеңіске ризамын, өйткені Жапония біздің жағымды»

          Соғыс ресми түрде жарияланысымен АҚШ өзінің бейтарапынан айта отырып, Ресейде Жапонияның өнім ретінде оның мүддесін қорғайтындығын баяндайды. Сонымен қатар Рузвельт ең сынайы, байсалды түрде Германия мен Франция үкіметі, егер Жапонияға қарсы құрғандығын естісе, Жапония жағына шығып, оның жеңіске жетуіне бар күшін жұмсайтындығын айтты. Кейіннен Рузвельт басымнан-ақ Жапонияны қолдап, халықаралық қатынасқа байланысты оның мүддесіне қажет барлық шара қолдайтынын мойындайды. Š1‹

          Орыс-жапон соғыстары жылдарында американ саясаты мен дипломатиясының бар күші Жапонияға қөмек қөрсету мен барынша қолдауға жұмсалды. Соғыс барысында Қиыр Шығыстағы американ әскери барлаушылары, сонымен қатар тілшілері бөгетсіз кіріп, орыс әскерінің орналасуы мен жаңадан тансану мәліметтерін жинап, жопандықтарға құнды деректер беріп отырды. Американ және жапон барлаушыларының қызмет тығыз болды. Жапондықтар Сібір мен Маньчжурияда болып жатқан оқиғалар жөнінен сол жерден өтетін американдықтар арқылы мәліметтер алып отырды,-деп соғыс алдында орыс генералы Сахаров айтты Š2‹

          Американдықтар жинағын мәлімдемелерін Жапонияға қарапайым сауда қатынас қағаз ретінде жіберілді.

          Америакн жапон басшылығының тапсырмасы бойынша орыс қа қызмет істейтін, хунхуздардың диверсиялық отрядының құрамына кірді. Осындай отрядтардың басшыларының бірі американдық С.Джеймс болды.

 

1. Хрестоматия по новой истории. 1870-1918 М., 1953, с 393
2. Доброва А. Указ. соч., с 140, 141

          Әскери қимылдар кезіндегі Қытайдағы американ дипломатиясының қимыл әрекеті ерекше сипат алды. Бұндай әрекетінен американ консулдары Маньчжурияға, яғни әскери қимыл жүріп жатқан аймаққа кіруге мүмкіндік алатын еді. Олар жапон басшылығына орыс әскерінің қимылдары жөніндегі құнды мәлімет жеткізіп отыратын болды. Бірақ Ресей үкіметінің талабымен, қарсылығымен американ үкіметі Маньчжуриядағы консулдарын артқа кері шақыртып алды. АҚШ үкіметі әскери қимылдардың Жапония пайдасына шешілетіндігіне күмәнданды, сондықтан да басынан Ресейдің маньчтуриядағы жапон әскеріне қарсы шабуыл әрекетіне бөгет жасауға тырысты. Бұл үшін американ дипломатиясы мен жапон дипломатиясына бірігіп Қытай үкіметін әскерді Маньчжурия шекарасына шоғырландыруға мәжбүр етті. Бұндағы мақсаты осы шепке орыс басқармасының назарын аудартып, жапондықтармен жүріп жатқан әскери шептен барынша орыс әскерінің санын азайту еді.

          Американ дипломатиясы Қытай территориялық суында жарақаттанған орыс кемелерінің теңіздегі Жапоняиның табыстарын қөре отырып, орыс әскери-теңіз флотын талқандауға қөмектесу үшін, президент Рузвельтпен мемлекет хатшысы Хэй өздері жариялаған Қытайдың бейтараптығымен бастартып, оның территориялық суын ашық деп жариялады.

          Сөйтіп-деп жазды өзінің баяндамасында орыс елшісі Лессор,-американ үкіметі өзінің өкілдері арқылы, бізге қарсы Қытайдың ісіне аралысты:  «АҚШ-тың әрекетінің қозғаушы күші Жапонияға қиыншылық тудырмау күші болды»,  — деп Вашингтоннан Кассини хабарлады. Дипломатиялық қолдаудан басқа экономикалық қөмек те қөрсетті, өйткені әскери қаражаттарға байланысты жапонияның финанс жағдайы нашарлап кетті. Осындай қиынқыстау кезде Жапон экономикасы ең алдымен АҚШ тан финанс қөмегін қолдауын алды. 1804 ж. майда банкир Я.Шифф ұйымдастырған «ұлттық және коммерциялық банк фирмаларының құрамындағы американ синдикаты АҚШ-тағы жапон заемдарын тарату үшін, Нью-Йоркте Жапонияның алғашқы әскери заимына 25 млн. доллар қөлемінде подписка ашты. Заем Жапония үшін маңызды болды. «Бұл,-деп жазды бекітудегі Жапон өкілі, Жапон банкінің вице президенті және болашақтағы премьер министрі Ганахаси, -американ ұлтының материалдық қөрінісі».  Бұл заемның шын мәніндегі мағынасы, деп білдірді АҚШ тағы Ресей елшісі Кассини, ең алдымен Жапонияның мұнда қолдау тапқандығы.

          1804 ж. қараша айында Жапония үшін 60 млн. доллар қөлеміндегі екінші ағылшын-американ заемы шығарылды. АҚШ та Жапон заемдарының табысты тарауында үлкен жұмысты американ үкіметінің өзі істері. «Американ үкіметінің өзі,-деді Кассини, американ капиталының жапон финанс операциясына енгізілуіне қарсы болған жоқ, өйткені болашақта келіссөзде талқылауда табысты ықпалға ие бола алатын еді. Үшінші заем 1905 ж. наурызда шығарылып, 150 млн. доллар құрады, ал маусымда төртінші заем шығарылды.

АҚШ-та барлығы 30 млн. фунт стерлинг немесе жапон шетел заем дарының 44 процентін таратты. Бүкіл әскери қаражаттың қөлемі 1508470 мың болғандықтан,  американ заемы Жапонияға 306974,8 мың бере отырып, бүкіл соғыс қаражатының 20 процентін жапты. АҚШ-тың көқегінсіз Жапонияның финанс жоспарлары сәтсіздікке ұшырайтын еді және соғыстың өзі де болмас еді» Š1‹ деп жазды «Нью-Йорк таймс» газеті.

          Ресеймен соғыста Жапонияда қару-жараққа, оқ-дәріге, шикізатқа, жабдықтарға және азық-түлікке деген сұраныс туды.

 

1. Добров А. Указ. соч., с 146-151

 

Ал Жапониядағы шикізат және энергетикалық ресурстардың шектелген мүмкіндіктерімен АҚШ сыртқы саудасы.

          Құрама Штаттары әскери, өнеркәсіп пен өндіріс тауарларымен қамтамассыз ете отырып, Жапон сыртқы саудасында бірінші орын алды. 1804 ж. Жапонияның АҚШ-пен барлық сауда  қөлемі 159; 366 млн. иек болды, ал 1805 ж. 198, 286 млн. құрады. Жапон импортында соғыс барысында АҚШ 2-орында болды. Жапониядағы американ экспортының негізгі салалары қару-жарақ, оқ-дәрі, әскери жабдықтар, жанармай, локомовтер және теміржол вагондары, электр тауарлары, бу жіберетін дәу қазан , кеме двигателі, құрылыс материалдары, нльстер басқа да темір және болат заттары, мақта, бидай-қысқаша айтқанда, әскери қимыл жүргізуге қажет тауардың барлығы болды. Жапониядағы американ экспортында маңызды орынды азық-түлік алды. АҚШ толығымен Жапонияның бидай рыногын басып алды, елге беретін ұнның 90 процентін АҚШ қамтамассыз етті. Тез қарқынмен американдық еш консервілерінің импорты есті: егер 1803 ж. 1485 доллар құраса, 1905 ж 1. 323 млн. доллар болды.

          Германия кайзері І. Вильгельмнің орыс императоры ІІ. Николайға жазған хатында Қаңылтыр консервілерінің қөп бөлігі Жапониядағы әскер мен флотқа арналып шығарылады, Š1‹ деп атап өтті. Барлық азық-түлік тауарлары ең алдымен майдандағы жапон әскеріне жіберіліп отырды.

          Құны бойынша Жпониядағы американ импортында бірінші орынды мықты алды: 1805 ж. 17, 583 млн. доллар қөлемінде американ мақтасы енгізілген еді, ал 1804 ж. бұл қөрсеткіш 4,541 мың болды. Оқ дәрінің және әскери өнеркәсіп талаптарына байланысты Жапонияда мыс пен қорғасынға сұраныс етті, соғыс кезінде оның негізгі жабдықтаушысы АҚШ болды.

1. Переписка Вильгельша ІІ с Николаем ІІ, Москва, 1923, с 155

1805 ж. Жапониядағы енгізілген бүкіл қорғасының жартысы және мыстың ¾ -і АҚШ тан келді.

          АҚШ сонымен қатар Жапонияны сұйық жанармаймен қамтамассыз етуде шешуші орын алды, соғыс кезінде Жапонияда жұмсалған бүкіл мұнайдың, керосиннің, жанармайдың 60 процентін АҚШ берді. АҚШ Жапонияны әскери өнеркәсіпке қажет электротехникалық өнеркәсіп өнімдерімен темір және болат жартылай фабрикаттарымен қамтамассыз.

          АҚШ Жапонияны қару-жарақпен, оқ-дәрімен және әскери жабдық заттарымен қамтамассыз етті. Бұл контрабанда болып саналды, оның қөлемдерін АҚШ-тан Кассини хабарлаған еді Š1‹. Сөйтіп, АҚШ-тың билеуші топтары Ресеймен соғыста Жапониялық жеңіске жетуіне бар күшін салды.

          Құрама Штаттардың жалпы саясаты прожапондық сипат алды. Жапонияға жан-жақты қөмек қөрсете отырып, американ мақсаттары болды:

          Біріншіден, қалыптасқан тиімді каньюктурлық жағдайды пайдаланып, запон рыногының өз қолына алғысы келді.

          Екіншіден, Қиыр Шығыстағы АҚШ-тың басты бәсекелесі Ресейді Жапониямен шиеленістіру арқылы әлсірету.

          Үшіншіден, соғыста әлсіреген Жапонияны өзінің қарыздарына айналдырып, оны Қиыр Шығыстағы американ саясатының жол бастаушысы ретінде пайдаланғысы келді.

          АҚШ үкіметінің Жапонияны қолдауы американ президенті Т.Рузвельттің Порсмутта бейбіне конференциясы кезіндегі және бейбіт келіссөздер қарсаңындағы делдалдық әрекетімен көрінді.

 

1. Добров А. Указ. соч., с 151-156

 

Пузвельттің делдолдық қызметі 1804-1805 жж. АҚШ үкіметінің мақсатымен Қиыр Шығыста американ империализмнің жоспарының жүзеге асырылуында қол жеткізу еді.

1. АҚШ Жапонияны мықты милитаристік ел ретінде сақтап қалып,

Қиыр Шығыста Ресеймен күресте агрессивті жоспарын жүзеге асыруда және Қытайға американ экспансиясын енгізуде тіл алғыш құрал ретінде пайдаланғысы келді.

2. Жапония мен Ресей арасындағы қарама қайшылықты ашық қалдырып, бұл екеуінің Қиыр Шығыста жақындасуына жол бермеу. Өйткені бұл осы аймақта АҚШ позициясы үшін тиіссіз, тіптен қауіпті де болды. Орыс-жапон қарама-қайшылығын АҚШ үкіметі өз пайдасына шешуге тырысты.

          Осыдан келіп, АҚШ үкіметі Жапонияға қатысты бейбіт конференциясы қарсаңында мақсаттылық саясат жүргізді. АҚШ тарапынан едәуір қөмек болғанына қарамстан Ресеймен соғыста Жапонияның ресурстары сарқылды. «Американың кез келген мемлекет қайраткері Жапонияның соғысты жалғастыруы оны әлсіретіп жіберетінін түсінеді. Бейбіт келісімді бекіткен жағдайда басып алған жерлерін сақтап қала алады, ал соғысты жалғастырса ештеңесіз қалатыны анық», Š1‹-деді Т.Пузвельт.

          АҚШ үкіметінің Жапония мен Ресей арасындағы келіссөзде болу әрекеті Жапония жоспарына сәйкес келді. Жапония өзі тікелей бітімге шақыра алмады, өйткені Ресей бұл әрекетін әлсіздік деп түсініп, алдағы бейбіт келіссөзінде Жапония позициясын төмендетер еді. Ал, Жапонияның әлсіреуі АҚШ тың жоспарына кірмеді.

          1805 ж.наурызда Жапон әскери шиеленістерін Тераучидің Жапониядағы американ елшісі Грискаммен әңгімесінде соғысты тоқтату қажеттігі жөніндегі ойын білдірді. Ол шын мәнінде президентке соғысты аяқтайтын уақыт жеткендігін айтуды мекен сұрады,  -деді Гриском. Грисканның 1805 ж. наурызда Жапонияның сыртқы істер министрі канурамен келіссөз бастауға дайын екендігін растады. 31 мамырда Канура ресми түрде АҚШ президенті Рузвельтке өтініш жолдады. Соғысын жатқан елдер келіссөздер бастауды ұсынуды өз атымнан сұраймын, Рузвельт бұл жайында сенатор Лоджға былай деп жазды: «Бейбіт келіссөздердегі менің алғашқы сөзімде Жапонияның өтініші бойынша шықтым. Телеграмманы маған 31 мамырда Жапонияның сыртқы істер министрі, Тахакир арқылы жіберген еді»

          Т.Рузвельт бұрыннан-ақ делдап ретінде шығуға дайын еді, бірақ қалыптасқан тиімді жағдайды пайдаланып, алдын-ала Жапониядан Маньчжурияға қатысты нақты кепілдік алғысы келді. Жауап бермесе бұрын қызмет қөрсеткені үшін Жапонияға Маньчжурияда ашық есік саясатын міндетті түрде қолдау керектігіне шара білдірді.

          Жапония мүддесін қолдай отырып, Рузвельт орыс дипломаттарына, бейбіт келіссөздеріне жапондықтарды шақыру оңайға түспеді деп атап өтті. АҚШ-тағы жаңа орыс елшісі Розек: Ол «Рузвельт» мені Жапония Ресеймен бейбіт келісімге келуге ұзақ уақыт бойы келіспегендігіне мені сендіргісі келді.

          Рузвель Германия кайзері ІІ Вильгельммен келіссөздерін жүргізіп, ол  арқылы ІІ Николайға ықпал еткісі келді. Президенттің жақын досы ағылшын Спринг-Ройстың жазуынша «Кайзердің Петербургте императордың құлағына ерекше мүмкіндіктер мен ықпалы болды.

Вильгельмнің ІІ Николайға жазған хаттарының бірінде: «Жапондықтар, әрине, барлық ұлттық ішінен Америкаға құрмет тұтады.. Егер кімде кім жапондықтарға ықпал ете алса, олардың талап қоюда саналы шешім қабылдауға шақыратын адам-президент Рузвельт еді»

          Ақырында, 1805 ж. 8 маусымда Т.Рузвельт Жапония мен Ресей үкіметтерін бейбіт келіссөздерін бастауға шақыру жобасын ұсынады. Ресейдің өкілетті өкілі С.Ю.Витте былай деп жазды: «Маусымның басында американдық республикасының президенті Рузвельт Ресей менЖапонияны келісімге шақырып, өзінің қызметін ұсынды»

          Сөйтіп, АҚШ Жапонияның күші әлсіреген кезде, ол Ресейде мобилизацияның өріс алған кезінде, осы екі елдің арасында делдал болып, өзінің мақсатын қөзден Жапонияға қөмек қөрсетті.

          Төртсмуттағы бейбіт келіссөздер кезінде үкіметі Жапонияны қолдау саясатын жалғастырды. Рузвельт конференциясының барысы жөніндегі мәліметтерді және Жапон өкілдерінің жоспарларымен Жапонияның финанс агенті барон Конеко арқылы танысып отырды, Конеко Жапон дипломатиясымен тығыз байланыста болды. Конференцияның өзінде АҚШ мемлекеттік хатшысының қөмекшісі Х.Д.Пирс қатысты, ол президенті барлық істерімен тарыстырып отырды.

          Келіссөздер кезінде Рузвельт прояпондық позицияны ұстап, оның талаптарының толық қамтамассыз етуіне қол жеткізді, жапон делегаттарының келісімен-ақ президент олармен танысып, өзінің келісім білдірді. Портсмуттанды орыс өкілетті өкілі С.Ю.Витте былай деп жазды: «Рузвельт келіссөздерінің басынан барлық уақытта Жапонияны қолдауға тырысты. Оның қөңілі Жапония жағында еді». Рузвель бейбітшілікті қолдады, бірақ бұл бейбітшілік бәрінен бұрын жапондықтарға тиімді болды, Š1‹ деп қөрсетті.

          Сонымен қатар жапон дипломаты Кикузиро Исиин былай деп атады: Рузвельт олардың сүйікті Жапониясының сүддесін қорғауға бар мүмкіндікті қолдайды .

          Ресей тарапынан жеңілдіктеріне қол жеткізе отырып, әрі ыңғайлы жағдайда орыс делегациясына жалған хабар беріп отырды. Сонымен, қатар С.Ю.Виттенің айтуынша: Рузвельт енді өзінің талаптарын Петербургке тікелей мәртебелі императорғ, американдық елші Мейер арқылы жіберіп отырды.

          Әсіресе Рузвельт Сахалин мәселесіне байланысты табандылық қөрсетті. Орыс өкілдері С.Ю.Витте мен Розенді бұл жерді жапондықтарға беруге қажет екендігіне қөндіргісі келді. Бұл табандылықтың артында өзіндік есеп бар еді. Сахалинді Жапонияға бекіту арқылы капиталына бағындырғысы келді. Бұл жердің бай табиғи ресурстары мен тиімді әскери-стратегиялық жағдайы Американы қызықтырды. 

          Портсмуттық келісімі АҚШ үшін де тиімді болды. Қытайдағы АҚШ-тың негізгі бәсекесі-Ресей Қиыр Шығыстағы маңызды позицияларын жоғалтты. Келісім шарт сонымен қатар Қытайда ашық сік пен тең мүмкіндіктер принциптік мойындайды. АҚШ-тың экспансионистік саясатын зерттеген американ тарихшысы Т.Деннетт былай деп жазды: «Жапония кемерден асып, Ресейді шығарып тастады. Бұл АҚШ үшін бір юань төгісіз, бір центқа да тұрмады. Ресей тоқтатылды. Сонымен қатар Европа да тоқтатылды. Қытайды бөлісу кейінге қалды,бірақ болашақта да бұл мәселе қөтерілмейтін еді. Осындай экономикалық және саяси қатынастағы нәтижелер Құрама Штаттарға тиімді болды» .

 

2. ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында Құрама Штаттардың Кореяға байланысты саясаты.

 

          Қиыр Шығыстағы ХІХ ғ. ортасында –ақ АҚШ конгресінің өкілдері палатасының депутаты Пратт конгреске революция енгізді. Онда Американ саудасы үшін Корея королбдығын ашуда қажырны және табанды саясат қабылдауды талап етті. Революцияда бұл қадам тек дауды талап етті. Революцияда бұл қадам тек қана бір сауданың дамуына ғана емес, сонымен қатар Қиыр Шығыстағы «АҚШ-тың ортақ мүдделері үшін де қажет екендігіне ерекше қөңіл бөлінді» .

          ХІХ ғ. аяғында АҚШ Кореяға қатысты саясатын жолдандыра түсті. Кореяға тең құқысыз келісізді зарлап міндеттеу әрекеті іске аспаған соң, АҚШ Жапония арқылы Кореяға шыққысы келді. Жапон империализмнің Кореядағы экспансиолистік жоспарларын қолдай отырып, Жапонияның ықпал ету аймағында өзіне тиімді экономикалық пайда қөргісі келді. Жапония мен Корея арасында бірінші тең құқысыз келісімге қол қойылған соң, АҚШ Кореядан дипломатиялық және сауда қатынастарын орнататын және порттарды ашқызатын келісімді қабылдауды талап етті. Осындай мақсатпен ХІХ ғ. 70-жылдарында АҚШ Кореяға коммадор Шуфельдті аттандырды. Ол Кореяда бірнеше жыл бойы дипломатиялық және сауда қатынастарын орнатуға қатысты келісім шартты қабылдатқызуға тырысты. Сөйтіп, бірінші Американ-Корея келісімі 1782 ж. бекітілді. Келісім бойынша жапондықтарға ашып деп есептелінетін 3 Корея порты американ саудасына да ашылды. Енгізілетін тауардың баж салығы 10 процентпен шектелді. Сонымен қатар, келісімде мынадай тарау орын алды: «Егер де қандай да бір үшінші мемлекет келісілген екі жақтың біреуіне қиянат қөрсетіп немесе қысым білдірсе, сонда келісімдегі рым-қатынасын реттеуге тырысты. Келісімдегі осы бөлімге сүйенен отырып, Корея бірнеше күресте қөмек сұрады. Алайда АҚШ өзінің міндетін орындауға асықпады. АҚШ сонымен қатар Кореяның Қытайға Вассалды тәуелдігін мойындаудан үзілді-кесілді бас тартты. Кореяның Қытайға бағынды шетел капиталының енуіне бөгет болатын еді. Бұл американ монополистерінің жоспарына сәйкес келмеді. Сонымен бірге АҚШ Кореяның тәуелсіздігін мойындауды талап етті, сол арқылы Амеиканың осы елге экономикалық және саяси енуін жеңілдетер еді. Келісім американ қәсіпкерлеріне Кореяның харқын және табиғи байлығын қалауға мүмкіндік алатын едіŠ1‹

          80-90 жылдардың аяғында АҚШ үкіметі Кореяға американ капиталының экономикалық енуіне сенді. АҚШ үкіметі Корея жағалауларында параход шаруашылығына, інжу табуға, ағаш кесуге, электр станцияларын және кеме құру зауыттарын салуға рұқсат беретін бірқатар шарттар қабылдауға 80-жылдары американ қәсіпкерлерін Кореяның байлықтарын пайдаланатын арнайы-Кореяны дамытатын компания ұйымдастыруды және 25 жылға Унсан аймағында алтын кенімен басқа да минералдарды табу концессияны қол жеткізді Š2‹ ХІХ ғ. аяғында американдықтар бірқатар рудниктер мен алтын кен орындарын иеленіп, оларды пайдалануды әрекеттерін дамытты.

          Әсіресе американ қәсіпкерлерін Кореяда темір жол құрылысы қызықтырды. 1894 ж. американ капиталисті Джеймс Морз Корея өкіметке қасым қөрсете отырып, бүкіл елде темір жол құрылысын жүргізуге қол жеткізді. 1896 ж. олар Сеул –Инчхон темір жол құрылысын концессия алып, кейін Сеулде Трамвай жолдарын, электр жүйесі мен канализация құрылысына рұқсат алды. Сонымен қатар американдықтар Кореямен жүйелт кеие рейстерін ұйымдастырды.

Кореядағы АҚШ өкілдері мен миссиокерлері антихитайлық насихат жүргізілді. Өйткені АҚШ үкіметінің пікірінше Қытайдың Кореядағы саясаты американ экспансиясына бөгеш жасады.

          Сол уақытта Кореяны өзіне бағындыру үшін қажет болатын әскери күшінің жоқтығысынан, АҚШ Жапонияны қолдау саясатын жүргізді, оның табыстарын Корея экономикасына енуіне пайдаланғысы келді.

1. Гримм Э.Д. Сборник с. 94
2. Нарочницкий А.Л. США и Японская агрессия в Корее и Китае в 1894-1895 гг. изд. АН СССР

          1894 ж. ортасында АҚШ-тың құпия қолдауының арқасында жапон үкіметінің агрессивті саясатының және жапондықтардың Кореядағы бірқатар арандатудың нәтижесінде Жапонияның Қытайға қарсы Кореяны басып алу қаупі туды. Қытай мен Корея үкіметі осындай ауыр кезенде 1882 ж. келісімге сүйене отырып, АҚШ-тан бірнеше рет қөмек сұрады. Алайда АҚШ үкіметі бұл өтінішін қабыл алмады. АҚШ-тың мемлекетін департаменті. 1894 ж. 23 маусымдағы жауабында: АҚШ Жапонияға ықпал қөрсете алмайтын, тек қана достық қарым-қатынас жолымен және қандай да болмасын себеппен басқа державалармен бірігіп қызмет жүргізбейтіндігін айтты. Сөйтіп, АҚШ үкіметі Кореямен келісімдік міндеттемелеріне қарамстан, Жапон агрессиясына қолдау қөрсетті. Американ тарихшысы Деннеш осы жарты аралда Жапон үстемдігінің орнауына Американ үкіметі қарсылық білдіртеді,-деп жазды Š1‹

          Кореяда экономикалық экспансиясын кеңейтуге тырысып, АҚШ барған сайын Жапонияның экономикалық әлсіз деп есептей отырып, АҚШ үкіметі жапон имприалистерінің отарлау монополиясының мүддесіне пайдалануға үкіметтенді.

          1894-1895 жж. Жапон Қытай соғысы кезіндегі АҚШ-тың бейтараптығы Жапония үшін өте тиімді болды. АҚШ антикорейлік саясатшы ХХ ғ. басында жалғастырды. 1900 ж. Корея үкіметі елдің бейтараптығы жөнінде мөддесі қозғалды. Токиода Корея өнімі американ елшісі Кореяның тәуелсіздігін мойындатқызуда АҚШ-тың қөмегін сұрады. Бірақ АҚШ бұл өтінішке ешқандай жауап қайтармады.

          Орыс-жапон соғысы кезінде Жапон агрессиясын Американ үкіметінің қолдауы Корея тағдырын болжап берді. Президент Рузвельттің пікірінше, Маньжуриядағы орыс ықпалына қалу үшін, Жапония Кореяны

 

1. Губер А.А. Указ. соч., с 6

Кассани Ламздорфқа хабарлағанында Рузвельтін осы пікірін растады. Орыс жапон соғысы кезінде Рузвельт Корея тәуелсіздігін жою жөнінде айқан сөйледі. 1805 ж. 6 ақпанында мемлекет хатшысы Хэйге хатында: «Бейбіт шартқа қол жеткен соң, Жапония Кореяға проекторат орнатуға міндетші болады» Š1‹ -деп жазды.

          Сол уақытта АҚШ үкіметі құпия түрде Жапонияның Кореяны басып алу мәселесінде Европалық мемлекеттердің ең алдымен Германия мен Англияның қолдауын табу шараларын қарастырып жатты. АҚШ-тағы шараларын қарастырып жатты. АҚШ-тағы Рузвельт, Қиыр Шығыстағы соғыстан кейінгі жағдайға өзінің қөзқарасын баяндай отырып, Корея Жапонияға бағындыра, АҚШ қарсылық білдірмейді, тек қана Жапония АҚШ –тың жалғыз ғана талабы американ концессиясын мойындауына құрметпен қараса, -делінді  1905 ж. 23 тантарда Вашингтондағы ағылшын елшісі Мортимер Дюронд өз үкіметіне президенттің пікірін былай деп телеграфтады: «Жапонияға Порт-Артурды сақтап қалуға мүмкіндік беріп, Кореяда билігін орнатуға жол беріледі.

Сөйтіп, АҚШ-тың Кореяға қатысты бағыты анықталды: Кореяда Жапонияның әрекеттеріне толық еркіндік беріледі, кейін Кореяда Жапон протектораты орнатылды.

Келісімнің қабылдауын  мойындады.Бұл келісімнің  үшінші тарауында Жапонияның Кореяда саяси , әскери және экономикалық  мүдделерінінің басымдығын ескере отырып Кореяда жапонияның  бақылау жақтау ,жақтау шараларын  Ұлыбритания мойындадыСөйтіп Портсмуттың бейбіт конференция қарсаңында  Кореяның тағдыры шешілген еді

Сонда да АҚШ тың  көмегіне  үміттеніп Корея 1905  ж қарашада Вашингтонга   арнайы эмисарды , американ профессоры Х.Б. Хальтершші жібереді. О, ан Рузвельт  пен АҚШ тың мемлекеттік  департаментіні  үндесуді жеткізу тапсырылды. Бұл үндеуде  Корея АҚШ тан 1882 ж келісім бойынша  көмек сұрады.Біріақ Вашингтонда  президедентне мемлекет хатшысы да әдейі  Халбертпен кездесуді соза берді?1905 ж 23 қарашада Вашингтондағы Жапон елшісі Тахахира  американ үкіметіне  1905 ж 17  қарашадағы Жапон-Корей келісімінің  көмегімен ұсыныды,- бұл келісімде Жапон үкіметі Токиодағы  сыртқы істер министрі  арқылы Кореядағы  сыртқы  қатнасын және істерін бақылап  оларды бақылап ,оларды басқарып отырады- делінді. Бұл келісім Кореяда Жапонияның  протекторатын нақты орнатты.

АҚШ тың мемлекеттік  департаменті  бұған жауап ретінде Кореядағы  американ дипломатиясының  миссиясының  жабылуы жөнінде және Вашингтондағы  жапон миссиясы арқылы немесе Токиодағы  американ миссиясы арқылы Кореядағы   жүргізілетін  істердің барлығының  жабылуы жөнінде  нұсқауды  телеграф  арқылы  жіберілді.Империалистік Кореядағы державалардың ішінде  Кореядан  өзінің дипломаттарын  қайтарып  шақырып алған тек АҚШ екендігін  атап өту керек, бұл актімен  олар басқа державалардың  осындай қимылдарына жол ашты.

Корея  императоры  Кореяның  тәуелсіздігін  қорғау үшін американ үкіметіне  тағы бір әрекетін  қабылдады.Оның тапсырмасын бойынша 1905 ж 11 желтоқсанда Франциядағы  бұрынғы Корей елшісі Мин Юнг Чан  АҚШ тың  мемлекеттік   хатшысы Пушпен  толықтыОл Пушқа 1905 ж 17 қарашадағы  жапон Корея келісіміне  жапондықтардың  қысымының  нәтижесінде қабылданғаныны  дәлелдеп императордың  американдықтарды  Кореяны қоргауын  сұрайтындығын айтты.Пуш өзінің  жауабында  жапон-корей арасындағы  1904 ж  23 ақпан мен 22 тамыздағы келісімдері арқылы  Жапония Кореяның сыртқы  қатнастарына толық бақылау орнатады.Бұл қабылданған  бақылау АҚШ тың 1882 ж  келісім бойынша араласуына  богет болады –1 деп аяқтады Пут

Сөйтіп Американ үкіметі барынша  Жапонияға Кореяны басып алуға  көмектесті,өиткені  бұл толығымен  АҚШ тың осы аймақтағы экспансионистік жоспарына сәйкес келді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қортынды

 

ХІХ ғ соңына таман АҚЩ тың мықты империалистік  державаға  айналуы,оның отарлау  саясатына  белсенді түрде  араласуына мүмкіндік берді Құрама штаттар дүниені  бөлісу жартысына араласып кетті.

ХІХ ғ аяғы мен ХХ ғ басында АҚШ экспансиясының аймақтарының бірі Қиыр шығыс болдыХІХ ғ 90-жылдарында Құрама штаттар  Қиыр шығыс елдеріне  экспансиясын бастайды.АҚШ тың көздеген мақсаты  қарқынды дамып келе жатқан  американ өнекәсібіне  тауарларын өткізу рногына  жабу және капитал енгізу  аймағын табу болды.

Бірақ АҚШ Қиыр шығыстағы аймақтарды өз мақсатын  жүзеге асыруға  ғана кіріскен кезде,бұл аймақтарды империалистік державалардың  басып алған  едіЫқпал ету аймағы үшін АҚШ ,Англия,Ресей ,Германия арасында  әсіресе Қытайда шиленісті

Қиыр шығыстағы отарлау саясатын жүзеге асыруда АҚШ түрлі әдістерді  қолданды.Әдістерді  таңдау  американ империализімінің осы аймақтағы көздеген мақсатына  міндеріне байланысты болды.Американ капиталының  Қиыр шығысқа енуі мен оның бағытын  нығауту үшін Құрама штаттар  ең алдымен экономикалық әдісті қолданды. Сөйтіп АҚШ  Қытаймен сауда  жүргізу арқылы  американ монополиясын  байытып Қытайды құлдыққа алғысы келдіАқш пен Қытай арасындаы сауда жанданды,соғыс барысында АҚШ жапонияға қажет әскери  өнеркәсіп пен азық түлік тауарларымен  қамтамасыз етті АҚШ тың қиыр шығыс айма,ынан экономикалық  етуінің басқа түрі капитал шығару болды. Құрама штаттар концессия үшін күреске -я–ни экономикалық дамудың  маңызды тетігін басып алуға  қатыстыТеміржол мен  өнеркәсіп кәсіпорны  мен біріге отырып   американ  монополистері  әсіресе Солтустік Қытай мен Кореяда  темір жол  құрылысының болшағына  көңіл бөлді; АҚШ  капиталын экспортқа шығарып Англия мен бірлесіп 1904-1905 жж 4Жапон заемына қатысты.

АҚШ-тың қытайға экономикалық  енуі саяси жағынанда  қамтамысыз етілді1899 ж  американ үкіметі мен монополистік  ортасы ашық есік доктринасын немесе Хэй доктринасын  жасап шығардыОның нақты экономикалық және саяси  мақсаттары болды және экономикалық және саяси  мақсаттары болды және АҚШ тың Қытайдағы  шабуылының  саясатының құрамы болп табылды.

Қиыр шығысқа енуінің  тағы бір тәсәлі  миссионерлік қозғалыстардың  қызметтері болды,оның  көмегімен Қиыр Шығыс айма,ындағы  елдердің өміріне  ықпал етіп отырды.

Американ дипломатиясы да АҚШ тың Қиыр шығысқа енуіне  септігін тигіздіБұ,ан  дәлелдеме ретінде АҚШ,Қытай,Жапония,Корея арасындағы  дипломатиялық келісімдерді АҚШ үкіметінің ХІХ ғ  аяын да Корея  Қытайға қарсы 1904-1905 жж орыс жапон соғысы  кезіндегі  жапон агрессиясын  қолдауынан сонымен қатар Г.Рузвельттің Поршслеут бебіт конференциясының  қарсаңындағы және барысындағы   делдалдық  қызметтерін  келтіруге болады.

АҚШ тың Қиыр Шығыстағы саясатында  әскери қысым әдістерінде пайдалана Филиппыны аралдарын  басып алу  1900-1901 жж қытайдағы ихэтуандардың  антиимпериалистік  көтерілісін   басуға  қатысуын атап өтуге болады.

          Алдыңғы қатардағы  каптиалистік елдерді  экономикалық дамуынан  басып озып, бірақ әскери аймақша  жол беріп ,АҚШ экономикалық  әдістерді  қалады.

Сөйтіп АҚШ экспанисясын  ҚиырШығыста жүзеге асырудағы  экономикалық саяси дипломатиялық әскери әдістері  бірін-бірі толықтырып ,Қиыр шығыстағы американ империализмнің  мақсаттарына жету құралдары болды.

1905 ж  таман АҚШ Қиыр Шығыстың   саясатында  елеулі нәтижелерге қол жеткіздіЕң алдымен  аймақ елдерінде ,әсіресе Қытайда Құрама штаттар  экономикалық  бағыттарына  ие болды.Алайда Американ  империалистерінің ашық есік  доктринасына  сүйенен отырып ,экономикалық  экспансиясындағы   нәтижелеріне  қол жеткізе алмады.Басқа империалистік  державалардың мықты әрекеттері  және олар арасында Қиыр шығыста  ықпал ету аймағын үшін күрес сонымен қатар Қытай халғының  қарсылығы Құрама штаттарына  өзінің билігін таратуына мүмкіндік бермедіБірақ орыс жапон соғысынан  кейін АҚШ тың Қиыр Шығыстағы басты бәсекелесі Ресей өзінің  осы аймақтағы ықпалын жоғалттыБұл Құрама штаттардың  жоспарына сәйкес  келдіОлар Қиыр шы,ыста   тұрақсыз тепетеңдік орнатуға қолы жетті.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Деректер мен әдебиеттер тізімі

Деректер

 

1. Гримм Э.Д. Сборник докладов и других  документов по истории международных  отношении на Дальнем Востоке1842-1925 гг М., 1927
2. Красный Архив 1926.,т14
3. Колониальная политика капиталистических держав (1870-1914) М.,1961
4. Мировые экономические кризисы (1848-1936) под.ред. А.Е.Варга М.,1937 І1 с Николаем ІІ М.,1925
5. Фурсенко А.А. Борьба рауден Китая и Американская доктрина открытых дверей  (1896-1900 Приложения М-Л.,1956
6. Хрестоматия по новой истории (1870-1918 ) М., 1953.
7. Хрестоматия по по новой  истории /1870-1918) М., 1959.Юравская Е.Е.  практикум по новой истории 1870-1917 М., 1967
8. Винете С.Ю. Воспоминание М., 1960,т2
9. Иссик К Дипломатические коментарии М.,1942

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Әдебиеттер

 

1. Бородин Р.М. американская экспансия в Северо-восточном Китае /1895-1905/ Львов,1965
2. Гальперин А Корейский вопрос в международных отношениях накануне аннексии Корей Японии /1905-1910/ Вопросы  истории №2,1951
3. Галкович М империалистические державы и Китай М.,1928.
4. 4 Горелик С.Б Политика США в Маньчжуре в 1898-1903 гг. и доктрина открытых дверей  М., 1960
5. Губер А.А. международные отношение на дальнем Востоке (1894-1904) Ученые записки Тихоокеанского института  Мөл., 1947,т1.
6. Доброб А Дальне-Восточная политика  США в  период Русско-японской войны М., 1952
7. Дементьев И.П. Идейная борьба США по вопросам экспансии На рубежное ХІХ-ХХ вв М,1973
8. Зубок Л.И. Экспонистическая политика США в начале ХХ вв. М., 1969
9. Иноземцев Н Внешняя политика США в эпоху империализма М., 1969
10. История дипломатии М-Л 1945,т2.
11. История США М., 1985,т2
12. Ленин В.И. Империализм как стадия капитализма Полн.собр.соч.,т27
13. Ленин В.И. Новые данные о законах развитие капитализма в земледелии ІІ Полн.собр.соч.,т27
14. Международные отношение на Дальнем Востоке Под.ред.Е.И. Жукова М., 1956
15. Международные отношение на дальнем Востоке Под ред А.Л..Нарочкицкого М., 1973
16. Мурядян А.А. экспансия США на Дальнем Востоке в ХІХ вв экономические и политические  мотивы.ІІ Американскии экспонизм Новое время М., 1985
17. Нарочницкии А.Л Соединенные Штаты Америки и Японская агрессия в Корее и Китае в 1894-1895 гг.ІІ Известия АН США Серия история и философии М., 1950т.№3
18. Севостьяков П.П. Политика США на Дальнем Востоке в конце ХІХ и начале ХХ векаІІ Американский экспонсизм Новое время М., 1985
19. Фурсенко А.А. Борьба за раздел Китая и американская доктрина открытых дверей 1895-1900М-л.,1956
20. Фурсенко А.А. Доктрина открытых дверей в Китае ІІ Американский экспонизм Новое время М.,1985Уткин А.И. США Япония вчера, сегодня, завтра М., 1990
21. Цинь-Бень-Ли история экономических агрессии американского экспонсизма в Китае М.,1951