ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақстанның оңтүстік бөлімінің сауда – саттығы
жоспар.
Кіріспе.
І.Оңтүстік Қазақстанның XIX ғасырдың ІІ-жартысындағы
әлеуметтік-экономикалық жағдайы.
2.Ішкі саудасы
3.Сыртқы саудасы
а/ Ресеймен сауда байланыстарының күшейе түсуі.
ә/ Орта Азия хандықтарымен сауда-саттығы
4.Сауданың өлкенің әлеуметтік-экономикалық жағдайына әсерлері.
Қортынды.
Кіріспе
Тарихта жекелей дамып,өзімен-өзі тұйық шаруашылық жүргізіп, ұзақ уақыттан үлкен жетістіктерге қол жеткізген бірде-бір халық жоқ. Әлемдік өркениетте өмір сүру үшін барлық халық бір-бірімен байланыста болуы тарихи заңдылық болып отыр. Табиғаттың өзі бір адамға немесе бір халыққа өмірге қажетті барлық мүмкіндіктерді бұйыртпаған. Сондақтан қолында барын өзінде жоққа айырбастау ауыстыру табиғи қажеттілік болып табылада.
Басқа халықтар сияқты ғасырлар бойы осы шындақтың бізде қол үзбей дамып келеміз. Тек зауда-айырбасты тәуелсіз жүргізіп келген халқымыз, соңғы бір уақыттарда отар ел есебінде «біреулерге» кіріптар болып жүргізіп келді.
«Артта қалған шығыс елдері»сияқты Қазақатан XIX ғасырдан екінші жартысында европа алпауыттарының тартыс алаңына айналда.
Орта Азиямен Қазақстанда бірнеше ғасыр одан өзіне тәуелді етуді ойлаған Ресей үшін экономикасы мықты Англия осы уақытта үлкен қарсыласқа айналды.
Тікелей әскери жаулау жұмыстарын жургізуге бұрындары жүрегі дауламаған Ресей осы уақытқа дейін өлкені барлау жұмыстарын жүргізіп, реті келгенде басып алып та отырды.
Өлке туралы деректер жинақтаудаң бірнеше түрі болды. Ал эк-ономикалық; жағдайы, яғни күш-қуатын тексерудің бірден-бір жолы-сауда істері деп тапқан патша өкіметі өз көпестерін далаға көптен жіберді.
ХҮШ ғасырдаң аяғында Ресеймен Орта Азия хандықтары арасын-дағы сауда жолдарының Қазақстан территориясы арқылы өтетін үш бағымның айқындалғанын көреміз.
«Біріншіден, бұрынғыша Волга өзінің жағалап келіп, Каспсий және Маңғышлық арқылы Хиуаға өтетін жол. Кейде Буқар мен Қоқонға да өтетін. Екінші жол-Орынбор немесе Троицкіден Ташкент арқылы Бұқар мен қанға өтетін.Үшінші жел-Семей мен Петрапавлден бастап Сырысу арқылы Ташкентке өтетін жол».
Міне осы жылдар XIX ғасырдың І1-ші жартысында одан әрі сауда байланыстарын кең дамытқан жолдар болды. Оның ішінде соңғы екі жол Қазақстанның оңтүстік бөлігінен тікелей өтетін жолдар.
Оңтүстік өлкеден өтетін сауда жолдарының ертеде дүниежүзілік мазыңы болғандықтан тарихтан білеміз.»Ұлы Жібек жолы» тарамдары тікелей осы біздің өлке арқылы өткенің тек кейін су жолдарының ашлуы, тағы басқа тарихи себептерге байланысты құрықтағы бұл сауда жолдарының маңызы төмендегені тарихи шындық. Бұдан даладағы сауда істері мүлдем тоқтап қалған екен деген ой тумауы керек. Тек осы дала арқылы өтетін дүние жүзілік сауда жолының халықаралық маңызының төмендеменің ұғуымыз керек.
Қазақстанның оңтүстік бөлігіндегі қазақ халқы XIX ғасыр басында Қоқан және Хиуа хандықтарының үстемдігіне душар болды. Ал XIX ғасырдың ортасында өлкеде орыс үстемдігі орныға бастады. І964-65 жж, орыс үстемдігі толықтай орнап, оңтүстік Қазақстан қараған соң бұл Қазақстан жерінің Ресейге қосылу фактісі аяқталды.
Қазақстанның Ресейге қосылу фактісі тарихтан ерекше орын алады. Өйткені бұл процесо қазақ халқының өмірін кілт өзгертіп, әлеуметтік топтар арасында жаңа саяси қатынастар туғызды, қазақ қауымының қоғамдақ өмірі жаңа сүрлеуге бағытталынды.
Диплом жұмысының тақырыбының да маңыздылығы халық өмір-індегі осындай жаңаша бетбұрыс кезеңнің уақтысындағы жағдайын айқынрақ ашу, оған әр кезеңде зерттеушілердің берген бағасын салыстыру, пайдалы-зиянды жағын біле отырып бүгінгі тәуелсіз мемлекетімізді өркендету іетерінде оны іске пайдалана білу деп білемін.
XIX ғасырдың екінші жартысындағы оңтүстік Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы, оның ішінде сауда-саттық істері туралы деректер сол көзідің өзінде жазылда десек қателеспейміз. Деректік қызмет көрсететін ондай еңбектерден Е. Скярновтың Санкт-Петербургтан 1887 жылы жарық көрген «Сыр-Даринская область» деп аталатын кітабы, Л.Н.Добросмисловтың Ташкенттен 1912 жылы жарық көрген «Города Сыр-Даринской области»-деген еңбектерін атауға болады.
Сонымен қатар Е.Яшовтың Колонизация Түркістана за последние годы» деген еңбегі 1915 жылы жарық көрген Ленинград мемлекеттік архивінен алынған Сырдария облысының статиетикалық комитетінің облысқа шолу жасаған мәліметтері. Бұл мәлімет Ташкентте 1918 жылы басылған.
Бұл деректерді біз оқығанда сын көзбен қарап оқып кетуіміз қажет. Өйткені аталған авторлар патшалығы өкіметтің өзі өлкені бақылау жургізіп, мәлімет әкелуге жіберген адамдары.
Сондақтан да олардаң еңбектерінде Ресейге қосылу процесін немесе Ресейдің отарлап алу істерін қазақ халқы үшін үлкен прогресс болда деген көзқарас басым. Мүмкін алғашқы кездерде орыстар тарапынан езушілік бұрынғы Қоқан Дйуа хандақтарына қарағанда сәлде болса жеңілдеу болуы, бірі соңынан белгілі болғандай «тәуелділік» ешбір халық үшн жақсылық әкелшйтінін тарих дәлелдеді.
XIX ғасырдың екінші жартысындағы оңтүстік Қазақатан сауда сатадғы туралы арнайы жазылған еңбектер өте аз. Әдеби еңбектердің көбісі жоғарыда аталғандай дерктерге сүйене отырып жазылып келді. Бірақ көп авторлар Ресейге қосылу немесе Ресейдің отарлап алу процесін прогресивті болды деп баға берген. Бұлай бағалауға мүмкін кей жағадайларда саясатта өзіндік әсерін тигізген болар. Дегенмен С.Асфиндияров сияқты ағаларымыз кезінде ашқыты айта білген. Бірақ империялық саясат тек патша өкіметі тусында ғана емес, кеңестік өкімет тусында да өз жалғасын тауып «артта алған жабайы қазақ халқы» прогреске тек «орыстар» басып алған соң немеее соларға қосылған соң көл жеткізген деген сыңар жақ пайымдаулар қалыптасқан біреуді ақтап, біреуді даттауда мақсат етпеймін, тек қазақ халқының бір езушіден, екіншісіне өтуі үлкен прогресс болды, экономикалық саясат, демографиялық жағдайдан жақсыға қарай өзгеруі тек орыстарға қосылған соң болды деген сыңан жақ көзқараспен келісе алмаймын.
Өйткені халық ушін бір тәуелсіздіктен екінші тәуелсізділік қамытын қию, анау айтқан «бақыт» болмаса керек. Керісінше, Ресей үшін шет аймақтарда экономикалық жағынан өзіне тәуелді ету капиталистік империализмнің отарлау жүйесінің негізін қалады. Бұл Ресейде капита-лизмнің дамуы өзінің империалистік сатысына жылдам көтерілуіне бірден-бір себепші болды.
І. ОНТҮСТІК ҚАЗАҢСТАННЫҢ XIX ҒАСЫРДЫҢ ІІ-ЖРТЫСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК – ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ.
XIX ғасырдаң екінші жартысындағы Қазақстанның оңтүстік бөлімінің әлеуметтік-экономикалық жағдайына келер болсақ: МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА қазақ халқы ұзақ жылдар бойы өсіп өнетін және жем-шөптің жетімсіздігіне төзімді жылқы,түйе, сйыр, қой, ешкі, ауа райына байланысты оңтүстікте басқа түлік түрлеріне қарағанда түие мен қойға үлкен маңыз берілетін.Оңтүстікте, Жетісуда байлық түие мен қой санына қарай, ал Сары арқада жылы санына қарай есептелінетін.
XIX ғасырдың аяғына қарай қазақ халқының көпшілігі жартылай көшпелігіне отырықшы болды. Оңтүстік өлке бұрыннан да егін шаруашлығына қолайлы болып отырықшылыққа бейім келетін. Ал көшпелі аудандарда төрт құрамында түйе мен қой басым келді. Орта Азиялық сауданың жағдайын рттеуші А.Н.Тетеревшков: «Қой түлігі қазақтардаң экономикалық өмірінде ең маңызды роль атқарда. Қазақ қойларын орыстар мен Орта Азия сәддегерлері өте жоғары бағалаған»-деп атап көрсеткен.
Мал шаруашлығында түйе мен қойдан басқа жылқыға үлкен көңіл бөлінді. Көлік ретінде пайдаланды. Жал-құйрық қыл арқанға, терісі киімге, өті таамқа жаратылды.
Сауда да малдың барлық түрі сатылып, ақша-товар қатынасы қазақ арасына тереңдеп ене түсті.
ЕГІНШІЛІК КӘСІБІ оңтүстік халық үшін жаңалық емес болатын. Өйткені ХҮШ ғасырдан бастап көптеген қазақтар өздерінің ата-баба ғұ-рыптарының белгілі бір обьективті, субьективті факторларға байланысты ажырап егіншілік кәсібіне ауысқан болатын. Бұл кәсіп ең алдымен Орта Азда халықтарымен шекаралас аудандарда, сырдария өзені зонасы мне Оңтүстік Қазақсетаның тау етегіндегі халықтарда кең қанат жайды. Негізгі егіс түрлері: бидай, арпа, сулы, тары, бұршақ түрлері болды. Кейбір авторлар айтып жүргендей қазақтар егін саудасы басқа халықтардан кем болмаған. «Көшпелі қазақтар арасында егін салу жағынан қазақтарға ешкім тең келе алмайда. Құрғақ, құмдық жерлерді құнарлы аймаққа айналдыра алады»-деп жазды .Г.И.
Егіншілік кәсібінің негізгі аудандары Шу, Талас, Бадам, Арыс Ақсу, Шаян, Бөген, Келес өзендерінің аңғарлары болып келеді.
Генерал Черняевтың жорығына қатысуы зерттеуші Северцов Н.А. «Бұл жерлердің бәрі байырғы Ташкент хандығының /Қоқан/ сарқылмас астық көздері болған»-деп атап көрсетеді.
Қазақ арасында егіншілік бұрыннан қалыптасқанына халық арасында қалыптасқан әдет-ғұрыптар куә бола алады. Мысалы: құрғақшлық жылдары тасаттық берді.
Тек етілген еңбек нәтижелері үстемдік етіп отырған орыс өкіметі салыстарымен бей-берекет болып жататын.
Оған дәлелді біз А.И.Добросмыеловтың «Города Сыр-Даринской области»деген еңбегінөн көздеуімізге болады. Ол:»Туркістанды жаулап алған күннен бастап 1868 жылға дейін оның шаруашылық істерін жүргізу командантқа тапсырылды. Қанша кіріс шығыс болған беймәлім…..Харауш салығы,танап салығы, зекет 4 салығы басқа қалалардағыдай алынды»-деп мәлімет береді.
Салық мөлшері әр жылы әртүрлі алынған. Дегенмен жылдан-жылға өсіп отырған. Жоғарыда аталған салықтар атауы Орта Азия хандықтары тұсынан алған. Ресейліктер алғаш жаулап алғанда салық түрлерін, өлшерін сол хандықтарын тусындағыдай етіп нұсқада. Бұл да саясаттың бір түрі еді. Өйткені халықтың наразылығынан қорыққан, әлі бекем орынға алмаған патша өкіметі осылай етуге мәжбүр де болды. Бірақ келе-келе салықтың түрі де, оның формасы да өзгере түсті. Бұрындары натуральды түрде алынатын салықтар енді ақшалай формада алынатын болды. Бұның өзі қазақ малы мен егін өнімдерінің саудаға кең таратылуына себеп болды.
Қазақ арасында ішкі және сыртқы сауданың өркендеуіне, салық жүйесінің де өзіндік әсері болды. Сауда жасай келген сырт жерліктер экономикалық мәселелері мен қатар, ел экономикасы, ішкі саясатына барлау жұмыстарын қатар жүргізді.
Халықтың әлеуметтік-экономикалық хал-ахуалы елдегі жүргізілген саясатқа да байланысты болса керек. ХІХ ғасырдың екінші жартысында оңтүстік халқы дербес саясат жүргізе алған жоқ. Ресей империясы мен Қоқан, Хиуа хандықтары арасында осы өлке үшін талас жүріп, Ресей үстем болды. Ендігі экономикалық, саяси мәселенің барлығы дерлік орыс өкіметі арқылы шешілетін болды. Орыстардың Қазақстанның оңтустігі мен Орта Азия хандықтарын отарлауының басы 1827 жылы Райм бекінісін салу болып табылады. Алты жылдан соң ол бекініс сәл жоғары жылжытылып Қазалы бекінісі аталды. Бұдан кейінгі өлке экономикасы оның ішінде сауда істерінде Қазалының үлкен роль атқарған көреміз. Жаңадан басып алынған жерлер есебінен 1861 жылы Сырдария линиясы құрылда. Ол Орынбор генерал-губернаторлығына бағындырылды. Орталығы болып Перовск /Ақмешіт/қаласы белгіленді. Бұл қала 1853 жылы шабуылмен Қоқандықтардан тартып алынған бола-тын.
1864 жылы Шымкент, 1965 жылы Ташкент орыстарға тізе бүкті. Чершов әскері қарсылық көрсеікендердің жанын судай шашты.
Жергілікті басқару істерінің генерал-губернаторлықтан алыс болғандықтан жаңа әкімііілік орталық құру мәселесі туды, өйтіп 1867 жылы қараша айында ерекше Түркістан генерал~губернаторлығы турылды. Орталығы болып Ташкент қаласы белгіленді.
Генерал губернаторлыққа Сырдария облысы және Жетісу облысын қарады.
Сырдария облысы жеті уезден турды.
- Шымкент уезі.
- Жызақ уезі.
3.Перовек уезі.
4.Әулиеата уезі.
б.Қазалы уезі.
б.Ходжент уезі.
7.Құрама уезі.
Облыстың шекарасының тек оңтүстігінде кішкене бөлігі ғана Бухар хандығының иелігімен шектесті, ал қалған бөліктерін орыс иеліктері қоршап тұрды.
Бұл уездерді кімдер басқармада дейсің. Мысалы Қазалыға 1867 жыл мен 1905 жыл арасында уезд бастығы болып 14 адам қыз мет еткен. Олардың қандай макеат көздегенін Дебросмыолов былай дегі жазды: «Больинютво уездных начальников были в Казалинске временное гости,спенивше устроить только евою карьеру и полу адть вее, что могла им дать привилегированная служба»,
1867 жылдары Сырдария облысының 60°/о астам халқын қазақтар құраған.Ал оны басқарған орыс чиновниктері тек өз пайдаларын ойласа, халықтың әл-ауқатын қандай дәрежеде екені құпия болмас.
Патша үкіметі қазақ жерін бір жола жаулап алғаннан кейін енді ол жердегі бай кен орындарын игеруді ойлады. Осы байлықты өз көздерімен көрген орыс өндіріс иелері мен көпестері Оңтүстік өңірінде де бұл іске ден қоя бастады. Бұл өңірде алғаш рет Түркістанға жақын маңдағы Қарнақ ауылында алғашқы шахта және бір шағын қорғасын зауыты құрылды. Оның металл қорыту пеші сол жердің дайынан жасалынды Сөйтіп, 1867-1870 жылдары барлығы 12.800 килограмм ғана қорғасын алды. Қорғасын өндіруден пайда түсіре алмағандықтан иесі оны жабуға мәжбүр болды.
Осы кезде бұл кенді игерсек деген ойлар кейбір кәсіпкерлердің ойынан кетпеді. Соның бірі — Н.Ң. Иванов 70-жылдардың соңында Түркістан өлкесінің таукен байлығын зерттеу және пайдалануды кеңінен ұйымдастыруға тілек білдірді: Алайда оның дайындығы өз дәрежесінде болмай. тек Ащысай шахтасын жалға алумен ғана шектелді. Жұмысының нәтижесі де көңілін толтырмай, тоғыз жылдың ішінде ол 37,5 тонна ғана қорғасын өндіруге жетісті . Сөйтіп жұмысты өз дәрежесінде ұйымдастыра алмау мен қажетті мамандардың аздығынан бір кездері ірі таукен өнеркәсібін жасау жөніндегі ойы іске аспай қалды.
Түркістан генерал-губернаторынан Ащысайдың қорғасынын өндіру үшін 1887 жылы рұқсатын алған тағы бір кәсіпкер де жұмыс жүргізе алмай, ойыннан бас тартуға мәжбүр болды. Ал XIX ғасырдың соңында халықаралық жағдайдың шиеленісуі, соғыс одақтарының құрыла бастауы патша үкіметінің Қазақстанның оңтүстігіндегі қорғасын кендерін игеру мәселесін күн тәртібінен түсірген жоқ.
Әрине, өнеркәсіп орындарын дамыту қажеттігі туып отырған кезде ең алдымен оған қажетті отын мәселесін шешу керек еді. Осыны ойластырған орыс көсіпкерлері бірден таскөмір шығатын жерлерді зерттеу және оны өндіру мәселесін ойластырды. Олар Борадцай өзенінің басындағы Ақтасты бұлақ маңында (қазіргі Жуалы ауданының оңтүстік батысында) 1867 жылы таскөмір кенін ашты. Ағашы жоқ бұл өңірде өнеркәсіп орны қажет ететін көмірдің өндірілуінің маңызы зор болды. Бірақ алғашқы жылдары оған сұраныс болмағандықтан кәсіпорын зиянға отырып, 1872 жылы жабылып қалды.
Бұл кезде Сырдария облысының қазақтары негізінен мал шаруашылығымен айналысқаны белгілі. Сонымен бірге олар егін шаруашылығымен де жақсы айналысты. Кей елді мекендерде егіншілікке ерекше мән берілді. Сөйтіп, Оңтүстік өңірінде тек таза көшпелі мал шаруашылығымен айналысатын қазақ шаруаларының саны барған сайын азая берді.
Оңтүстік өңірі бүкіл қазақ жері сияқты барған сайын Ресейдің арзан тауарларын шығаратын және арзан шикізат алатын аймағына айнала бастады тұяғына дейін құртып жіберген.
Оңтустікте бұл жылдары алғашқы ірі өнеркәсіп орындары салына бастады. 1882 жылы Мәскеудегі пруссия азаматгығын алған химик Вилгельм Пфафф Түркістан өлкесінде дермененің бар екендігін есітіп Қазалы қаласындағы орыс көпесі Н.И. Ивановқа сантонин жасайтын зауыт салуға кеңес береді. 1883 жылы Н.И. Иванов Шымкент қаласында зауыт салуға кірісіп, керекті машиналар келтірілді, зауыт іске қосылып, сол жылдың 16-желтоқсанында алғашқы өнім алынды. Зауытқа отын үшін дермене сабағы, томар, жантақ, кейінірек Шымкент қаласының жанындағы Лентірден шығатын көмір пайдаланылды.
Казақстанның оңтүстігіндегі арзан шикізатты Ресейге жеткізу, Ташкент пен Орталық Азиядағы басқа да ірі қалалармен байланысты жақсарта түсу мақсатында жолдарды жөндеуге мән беріле бастады. 1867 жылдан Түркістан әскери округінің генерал-губернаторы, округ өскерінің қолбасшысы, негізгі мамандығы инженер Константин Петрович фон Кауфманның тапсырмасымен көпір де салынғаи. Соның мысалы, 1879 жылы жоспарланып 1886 жылы Бөген өзенінің Түркістан — Шымкент жолының қиып өткен жерінде салынған Қызыл көпір
Бізге жеткен аңыз осы көпірдің салынуы туралы былай сыр шертеді. Генерал Н.П. фон Кауфманның қызы тұрмысқа шығып, жас жұбайлар Түркістандағы кесенені көруге барады. Бөген өзенінде көрген қазақ жігіттері үлде мен бүлдеге оранған ару қызды тартып алмақ болып, арба ететін жерден шұңқыр қазады. Қайтарда өткелдің бас жағынан суды әдейі лайлағанын байқамағандықтан күйме суға батып, не істерін білмей аттарынан секіріп түскен екі жасауыл мен арба айдаушыны қамыс арасынан шыға келген жігіттер байлап, арнайы тігілген үйде ұстаған. Бұл жайды естіген ауыл ақсақалдары қарулы әскер келеді деп қорқып, үшінші күні босаттырады. Қатты ашуланған генералды қызы «бізге ешқандай зәбір көрсеткен жоқ» деп басып, кейіннен өздерінің ойламаған жерден «қырғыздардың» қолдарына түсіп қалып, бастарынан осындай қызықты оқиға өткенін ол мақтана айтады екен. Осы жерге қызының өтініші бойынша кепір құрылысы басталып, генералдың қайтыс болар 1886 жылы салынып біткен. Басқа жерде емес, шағын ғана Бөген өзеніне сонау заманда темір көпірдің салу тарихы осылай екен. Алғашқыда «Қыздың көпірі» делінгенімен, кейін оның бояуының түсіне байланысты «Қызыл көпір» аталып кетсе керек.
Бұл кезде бүкіл Қазақстандағы сияқты оңтүстік өңіріне орыс қоныс аударушылары келе бастады 1875-1895 жылдары Сырдария облысында 52 орыс елді мекені құрылып, оның ішіңде Әулиеата уезінде 22, Перовск уезінде 3, Ташкент уезінде 10, Шымкент уезіндс 17 елді мекен болды. Ондағы шаруалардың саны олар орналасқан жердің шаруашылықка қаншалықты жайлы екендігіне байланысты болды. Мысалға алатын болсақ кей жерлерде 20-25 адам ғана болса, енді бір жерлерде қоныстанушылардың жалпы адам саны 1000-нан асты. Қоныс аударушылардың саны жыл сайын өсіп, 1909 жылы тек Шымкент уезінде олардың мекекдері 42-ге, ал Ташкент уезінде 21-ге.жетті.
Келімсектердің көбеюіне байланысты қазақшаруаларының жерлері тарылды, олар шұрайлы жерлерінен айырылып тау-тасты, құнарсыз жерлерге қарай куылды. 1887-1899 жылдары тек Шымкент уезінде 18 орыс селолары пайда болды. Әулиеата өңіріне 1877 жылдан бастап дұшандар қомыс аударып келе бастады. Олар 1862-1877 жылдардағы Шэньси, Ганьсу, Синьзян провинцияларындағы ұйғырлардың ханзуларға қарсы көтерілісінің жеңілуінен кейін қашып келгендер еді.
Сөйтіп Оңтүстік өңірінде басқа ұлттардың саны есе бастады.
Ресейдің орталық аудандарынан ауыл шаруашылық құрал-саймандарының көптеп келе бастауы қазақтардың егіншілікпен айналысуыма едәуір ықпал жасады. Өндіріс орындарының өсуі шет аймақтың арзан шикізатын бұрынғыдан да көбірек қажет етті. Сондықтан патша үкіметі өндіріс орындарына қажетті шикізатты Орталық Азия мен Қазақстанда да өндіру міндетін қойды. Осы мақсатта 1894 жылы Мырзашөлде 12 мың десятина жерді игеру мақсатында суды Сырдариядан алатын император 1-Николай атындағы канал салынды. Мақтаның өндіріске қажеттінің өсуіне байланысты 1913 жылы 45 мың десятина жерді суландыратын Романов каналы қазылды. Соның нәтижесінде Мырза шөл өңірінде мақта егістігінің көлемі арта түсті.
Бұл жылдары Оңтүстік өңірінде дәнді дақылдар ету жұмыстары да кеңінен орын алды. Мал шаруашылығына көңіл бөлінді, ол өркендей түсті. Ауылдарға орыс шаруаларының келуі көбейе түсті.
Жаңа орыс селолары пайда болып, барған сайын олардың саны өсуіне байланысты ол жерлердің бұрынғы аттары алып тасталынып, енді жаңадан келген орыс байларының немесе орыстардан шыққан көрнекті қайраткерлердің аттары қойыла бастады, қазақтар орналасқан елді мекендердің аттарын өзгерту орын алды. Ауылдардың ежелгі атаулары жойылып, орнына нөмірлер қойылды. Бұл қазақтың өткен тарихын ұмыттыруға патша үкіметінің тарапынан жасалынған зымияндық саясат еді. Ал 1914 жылы қыркүйекте, Шымкент қаласын орыс әскерлерінің қарудың күшімен алуының 50 жылдығына байла-нысты ол Черняев қаласы деп аталды. Қазақ ауылдарында жер мәселесінде қазақтар мен орыстардың арасында бітіспес қайшылық өсе бастады.
Бұл өңір халқы бірінші орыс революциясынан шет қала алмады. Осы революциялық қозғалыстардың басында ұйымдастырушы күш болып жергілікті партия ұйымдары жүрді. Сол жылдардың өзінде Арал, Перовск, Шымкент, Әулиеата қалаларында және жаңадан салынып, пайдалануға берілген көптеген теміржол стансаларының бойларында орталықтан Түркістан өлкесіне арнайы жіберілген байырғы большевик-тердің тікелей басшылық етуімен көптеген жұмысшылар толқулары болды.
Революция аяқталғаннан кейін бұл өңірге патша үкіметі революциялық пиғылдағыларды жер аударта бастады. Осыдан кейін қоныс аударушылар саны мен олардың елді мекендері көбейе берді.
XX ғасырдың басында бұл өңірде халық саны тез ескені белгілі. 1913-жылы ол 1.911.964 жетті . Өндіріс орындарының саны көбейді. Байланыс жақсарды. Өндіріс орындарының өсуіне осы ғасырдың басындағы 1901-1906 жылдардан салынған Орынбор—Ташкент темір жолы үлкен рөл атқарды. Оның 946 шақырымдық Орынбор—Қазалы бөлімі 1901 жылы басталып, 1905 жылы аяқталса, 790 шақырымдық Ташкент-Қазалы бөлімі 1902 жылы басталып 1906 жылы аяқталған еді. Осыдан бастап Ресейден Оңтүстік өңіріне арзан өнеркәсіп тауарлары қаптап, бұл жақтан арзан шикізаттар кетіп жатты. Осы жолды Жетісумен байланыстыру міндеті тұрды. 1914 жылдың жазында Арыс қаласынан басталған жол бірінші дүниежүзілік соғыстың басталып кетуіне байланысты 1915 жылдың қыркүйегінде Шымкент қаласына әрең жетті.1915 жылы Бурное стансасына барып барлығы 237 километрлік темір жол салынып, іске қосылған еді. Соғыс жылдарында бұл темір жол арқылы Ресейгс бұл өңірден көп шикізаттар әкетілді.
XX ғасырдың басында Сырдария облысының халқының саны біршама өскені, ол ең алдымен орыс қоныс аударушыларының есебінен болғаны белгілі. Егер әрбір уезд бойынша алар болсақ, 1906 жылы Әулиеата уезінің жер көлемі 68.010 мың шаршы шақырым болса, онда 302.581 халық тұрды, Шымкент уезі 100.808 шаршы шақырым болып, 325.445 адам тұрды, Ташкент уезі 40.380 шаршы шақырым болып, 305.183 адам тұрды. Ал Перовск уезінің жер көлемі 95.965 мың шаршы шақырым болып, онда 119.721 адам тұрды, Қазалы уезінде 59.550 шаршы шақырым болып, 190.330 адам тұрды. Мал шаруашылығы одан әрі дамыды. Осы жылғы есеп бойынша Сырдария облысында 5.597.360 бас мал болса, соның ішінде Әулиеата уезінде 1.584.345 бас, Шымкент уезінде 1.546.881 бас, Ташкент уезінде 490.911 бас, Перовск уезінде 586.262 бас, Қазалы уезінде 888.541 бас мал болды.
Бірінші дүниежүзілік соғыста орыстардың немістер мен австриялықтармен соғысуына байланысты патша жарлығымен Сырдария облысында да немістердің аты берілген елді мекендер орыс аттарымен ауыстырыла бастаса, 1915 жылы Орынбор—Ташкент жолымен бұл өңірге түрлі ауылдар мен селоларда қара жұмыс істеу үшін мыңдаған тұтқындар әкелінді. Соның ішінде бір ротасы Шымкект уезінің Леонтьевка, Орловка, Китаевка, Михайловка елді мекендеріндегі жолдарды жөндеді. Қазіргі кезге дейін бұл жолдың «ауыстриялықтар жолы» деп аталатыны осыдан.
Бірінші дүниежүзілік соғыс басталған кезде оңтүстік өңіріне келген кәсіп келері мен көпестер таукен жұмысын өркендетудің кезі келді деп ойлады. Өйткені соғыс атылатын қарулар үшін қорғасынды, басқа да түсті металдарды қатты қажет етті. Осыған байланысты Ащысайдағы төрт жерден кен өңдіру құқғына 1915 жылы М.А. Зайдель деген кәсіпкер ие болды. Алайда, оның да бұл саладағы ісі алға баспай, екі жыл өткеннен кейін Л.Н. Лесманға сатып жіберді. Лесман болса көп еңбектеніп, зауытты 1918 жылдың басында іске қосқан еді, бірақ ол өндіріе орны көп кешікпей-ақ одан алынып мемлекеттің меншігіне өтіп кеткені белгілі. Сөйтіп, реюлюцияға дейінгі кәсіпкерлер нәтижелі ештеңе істей алмай, түсті металға бай бұл өңір Ресей түсті металл өндірісінде ешқандай рөл атқара алмады.
Бұл өңірде мал шаруашылығының өсуіне байланысты жүн, тері өңдеу кәсіпшіліктері дами бастады. 1913 жылы Әулиеата уезінде 5 тері өңдеу зауыты болып, оларда барлығы 20 адам жұмыс істеді. Осы жерде жүнді тазартып, Ресейдің орталығына жіберіп жатты. Мысалға алатын болсақ, 1912 жылы Сырдария облысынан 97,5 мың пұт жүн жіберіліпті. Басқада кәсіпшіліктер дамыды. Шымкент, Сайрам, Әулиеата, Түркістан қалаларында мыстан, күмістен ыдыс жасайтын майда кәсіпкерлер жұмыстары өсті. Киім тігетін, ауыл шаруашылығы құрал-саймандарын, киіз үйлер жасайтын кәсіпшіліктер дамыды.
Сыр бойындағы қазақтарда балық аулау кәсіпшілігі дамыды. Оның орталығы Перовск, Қазалы уездері болды. Сырдың құйылысына таман Бөген, Қарашұқат, Қаратерек, Қараөзек бойындағы қазақтар арасында да тікелей балық кәсіпшілігімен айналысатын қазақтардың елді мекендері болды. Ал балықты қайта өңдеу орталығы Арал қаласында орналасты.
Бұл жылдары патша өкіметінің жергілікті өміршілдері қазақтардан шұрайлы жерлерді тартып алуды одан әрі жалғастырып, салық көлемін өсірді. Қазақтарға міндеткерлік көбейтілді. Соның бірі— жылқыны көп асырау міндеткерлігі болды. Жылқы асырауға қолайлы елді мекендерде сарайлар салғызып, оларда жылқы асырау тапсырылды. Жылқы сол кезде майдан үшін өте қажет еді. Мінсе келік, жесе тамақ, терісінен әскер үшін аяқ киім жасайтын шикізат алынды. Әсіресе жылқылар майдандағы зеңбіректерді тарту, жүк артқан арбаларға жегу үшін өте қажет болды. 1914-1916 жылдары тек Әулиеата уезінің халқынан 4.014 жылқы алынып майданға жіберілді. Сондай-ақ, бұл уезден халықтан 4.511 ірі қара, 2.113 қой, 154.202 сом жиналып жіберілді.
Соғыс жүріп жатқан кезде, 1916 жылы 25- маусымда-ақ патшаның тылдағы қара жұмысқа адам алу туралы жарлығының жер-жерде бұзылуына байланысты наразылықтар болды. Ол Сырдария облысында да орын алды. Сонымен бірге өз еркімен барып қара жұмыс істеп қайтуға арыз бергендер де болмай қалған жоқ. Солардың бір дегі 1916 жылы 18-қыркүйекте Черняев уезінен жіберілген қазақтар 1917 жылдың 7-қаңтарына дейін жұмыс істеуге келісіп, аттанды. Ал Әулиеата уезінен шақырылған 22.600 адамды жергілікті беделді адамдар орыс патшасы ІІ-Николайға жеделхат жолдап, олардың қара жұмысқа аттануларын уақытша тоқтатуын өтінген болатын. Содан патша ол тілекті қабыл алып, аттану мерзімдерін 15- қыркүйекке дейін ұзартқан еді, ақырында азамат соғысының басталып кетуіне байланысты бұл адамдар жіберілмей қалды. Кей жерлерде қазақтар қара жұмысқа өздері сұранып барды.
Бұл айтылғандар патша өкіметі жылдарындағы қазақ шаруаларының жай-күйін көрсететін кей мысалдар ғана. Жалпы, кей жердегі қазақ шаруалары Ресейдің отаршылдық саясатын бас иіп, мойында қоймаған. Кей мәліметтерге қарағанда Ресейдің отарлығына қарсы қазақ шаруаларының 400-дей ірілі-уақты ұлт-азаттық кетершістері болған екен.
2.Ішкі саудасы
Қазақ халқының шаруашлығында натуральдылық басым болуына қарай оларда астық қолөнер заттарының мұқтаждық болды. Сонымен қатар ішкі сауданың дамуына салық түрлері мен мөлшері де қозғау болды.
Ескере кететін жағдай қазақтар бұрындары көшпелі өмір сүріп көрші елдің ішкі саудасына араласып кете беретін. Сөйтіп өз қажеттілкктерін көшіп-конып жүріп те өтей беретін.
XIX ғасырдың бас кезінде Қоқан хандығы қоластына қараған Оңтүстік Қазақстанда Қазақстанда сауда айырбасы біршама бөлек сипатта болды. Қоқан әскерлері өздерінің бекінің жүйелерін жасап, қазақтардың бұрынғы жайлау-қыстау жолдарын қыса түсті. Елге салықты көбейтті. Шамкент, Ақмешіт Әулиеата, Меркі, Созақ т. б. бек іністердің төңірегіндегілер мал бағуды тастап, күнкөріс үшін кәсіп іздеген ел көбейді. Бұның өзі сауда қайнар көзі болған базарлардың туып, өркендеп, қанат жаюына себеп болды.
Сөйтіп, Түркістан Сайрам, Әулие-Ата, ШЫмкент сияқты ескі қалалар ғана емес Манкент, Қарабұлақ, Қарамұрт Сұлтан – Рабат сияқты елді мекендер де алуан, түрлі халықтың мол жиналған жеріне айналды. Кейбір дүкендерді базар басыға белгі мөлшерде төлем төлеп басқа елді мекендер тіпті қыс айларында да саудагерлерге толып кететін.
Негізгі сауда жолдарынан жырақ жатқан Шымент қаласы маңайдағы қазақ ауылдарының сауда – саттық орталығына айналды. Шымкент әкелінетін товардан жарна ретінде Ташкентке түсіп жатты.
Россияға қосылған дейінгі Оңтүстік Қазақстан базарларының қаражат айналымы жөнінде нақты мәлімет жоқ. Ол кезеңдегі сауданың кіріс шығыс көлемін анықтауда қиын. Өйткенң сауда жоспарлы емес кездейсоқ жағдайлардың себебімен туатын, қазақтармен сауда қатынасын жасайтын елдердің немесе мал өнімдерінің қаншалықты қажет етуіне байланысты болатын. Саукдагерлер қазақ ауылдарынан қолөнер бұйымдарынга айырбастап алған малдарын орта азия немесе Роосия қалаларына айдап әкететін. Сауда негізінен мал-зат айырбасы түрінде жүргізілетін ақша сирек қолданылатын. Саудагерлер әсіресе қазақы қойларға көп қызығатын. Өйткені қазақтың қылшық жүнді, ірі, құйрықты қойы отарлап бағуға аса төзімді, даланың ауа райына көнбіс, ұзақ қолда қоңын тайдырмайды. Айырбас саудада ісікпен тұсақ өлшем белгісі болып саналған.
Өнеркәсіп товарларын қойға айырбастау Ташкент және Қоқан базарларында аптасына екі рет – сәрсенбі, жексенбі, күндері жүргізілген. Базар күндері Ұлы жүз қазақтары көбі несе қой мен жылқы айдап келетін болған. Сол сияқты астық мақта да әкеліп сатқан. Соған қарағанда Орта Азия хандықтары мен шекеаралас аудандардың қазақтары мақта шаруашылығымен ерте айналасқандығы байқалады. Ал, Наманған қаласына айдап барған малдардың ұлы жүздің қазақтары матаға айырбастап қайтып отырған. Шымкент жалпы бағасы 600 мың сомның матасы 3000 түйеге артылып келіп, қазақ даласмына сатылған.
Жоғарыда аталған Зибершейннің айтуынша ұлы жүз еліндегәі айырбас сауда, көбінесе, оты да, суда мол тау аңғарларын жайлайтын қазақ ауылдарында жүргізілген. Оның қолжазбасын оқи отыра қырдағы әуел бастағы айырбас сауда қазақ даласында кейіннен өріс алған жәрменкелердің алғашқы көрінісі деген қорытынды жасауға болатын тәрізді.
Сауда орталығы болған базалардың өздеріне тән ерекшеліктері жоқ емес. Солардың бірі: жер өнімін мал өніміне айрбастау тәсілі деуге болады. Мысалы, ұлы жүз қазқтары мен қырғыздардың фергана ойпатындағы базаларға жеткізген малын Орта және Кіші жүз Қазақтары, түрікпендер мен қара – қалпақтар Бұқара Хиуа базаларына жеткізген.
Сауда айналымы жөніндегі толығырақ мағлұматты біздіңше, Қазақстанның Россияға қосылған алғашқы жылдары жайлы жағылған деректерден табуға болады. Ондай деректерде сауданың көлемі мен сипаты барынша нақты және дәл көрсетілген. Мәселен, А.Н. Тетерениковтың мәліметтері бойынша 1863 жылы Перовек фортында 200-ге тарта купец, 150 шамасы дүкен, болған. Олардың ішінде орыс дүкені – 7 –еу, қазақ дүкені 15, бұқаралықтардікі 94, қоқандықтардікі – 19т.б. Сол 1863 1 ноябірінен 1864 жылдың ноябрінен дейін фортта 82,931 сол 83 тиынның товар айналымы салады қазақтар 35,576 соига қал 11491 сомға астық сатады.
Базар саудасына қазақтар белсене араласқан. Өйткені халықтың күнкөріс қажетіне керекті заттардың басым көпшілігінде де базардан ғана аздап тасуға болатын.
Базарға түсетін товардың елеулі бөлегін привкавяиктер алыстағы аулдарға жөнелтіп отырған ол дәуірде базар тек сауда – саттық орны ғана емес дәл сол жердің өзінде товар өндіретін қол өнершілердің өзіндік ұстағанасында болатын. Сауда дүкендерінің қатарында базарға келген жүкті түсіретін, жүргіншілер қоналқыға жайғасатын керуен сарайларда болған.
Сол тұста Түркістан қаласындағы базарда 391 дүкен болған. Оның ішінде 140 дүкен керуен сарай маңына орналасқан. Кейбір мәліметтерге қарағанда осы жердегі сауданың жылдық айналымы 316 мың сомнан асқан. Товардың дені негізінен Орта Азиядан келген. Қазақ шаруалары Түркістан базарына астық, бақша өнімдері, жоңышқа, мал, балық, сондай – ақ тұқымдық дәндер әкелетін. Тек бұқар саудагерлері ғана олардан 1863 жылдың ішінде 240 мың сомға мал сатып алған. Орта – Азия саудагерлері қазақ арсында айырбас саудасы ғана емес, ақшалы да сауда жүргізген.
XIX ғаcырдың екінші жартысында орыcтар отарлап алған соң да ішкі сауда қызу жүріп жатты. Айырмашылық болды, себебі ғасыр ба-зыңдағыға қарағанда сауда бір шама ірі қарқын ала түсті және төлем туралы ақшаның ролі ғасырдың екінші жартысында үстем бола түсті ішкі саудада саудагерлер ролі күшейе түскен болатын.
Халықтың сол кездегі ішкі саудасы туралы орыс зерттеушісі Смирнов мынадай мәліметтер келтіреді: «Түзеткіштердің ішкі саудас дасы ұсақ сипат алған және отырықшы аудандарда біршама жақсы да мыған. Бұл жерлерде көзге көп түсетін кішкене сауда бөлмелері шалалардың іші түгілі үлкен жылдардың бойын қаптап кеткен. Мұндай ұсақ саудаға жер өңдеушілерде қатысады. Үлкен жылдар бойында керуен сарайларын, шайхажалар т.б. орналасқан. Әртүрлі товарлармен қамтамасыз етілген мен, ең бірінші шығысқа тән нан мен тұз, тағы сол сияқты күнделікті қажет заттар сатылатын. Тұрақты істейтін базарлармен қатар кешпөлілер арасында белгілі бір күн-базар күнін белгілеп жұмыс істейтін базарлар болды. Сауда жолдарына көз жүгіртсек Қазақлы бекінісінен Сібірге қарай Петро павл, Семей, Қарқаралыға қарай, ал оңтүстік жолдар Ферғана, Самарқанд, Бұқара Диуаға қарай, ары Каспий теңізіне қарай кететін Мұндай базарларға қаладан да сауда жасаушлар келетін. Бір бай қалатыны мұнда қала сауда жасаушлары жергілікті сатушлардан сауда айналымын көбірек жүргізеді. Саладан керекті заттар алып келіп, бұл жақтан шикізаттар алып кетіп отырады. Бұндай сауда жасаушалардың саудасы лавкаларда емес, керуен үстінде жүріп отыратын.
Қазақстан товар ретінде көбіне базарларға малды апаратын. Малменде алыпсатарлық жасаушлар көбейе түсті. Алғашқы уақыттарда Орта Азиялық саудагерлер үстем болса, келе~келе орыс көпестерінің сан мөлшері де көбейе түсті.
Уақ малды сату Түркістан, Әулиеата, Меркі сияқты қала-селоларда шоғырланды. Бұл қалаларға алыпсатарлардың Семей, Жеті су, тіпті Қытайдан сатып әкелген малдары келіп сатылып жатты. Олар Балқаш көлінің жағасын арқылы айдап, Созақ базарына, одан әрі Түркістан базарына жібереді. Кейбірі Меркі мен Әулиеата Ферғанаға жібереді. Ташкент базарына уақ малдар сол уездердің маңы мен Түркістаннан барады. Түркістаннан бір еркешті түйе, көптеген тері, жүн т.т. шикізаттар сатылады. Өйткені мұнда шикізат завод жоқ. Тіпті бұндай заводтар Сырдария облысында жеткіліксіз болды.
Айта кететін бір жай бұрын ішкі-сыртқы сауда да, айырбас та балама эквивалент болып үш жасар кошқар алынса, орыстар келген соң нақты ақша және жергілікті теңге /Қоқан деп аталған бұл күміс монета орыстың 20 тиынына тең /Қоқан тілләсі /алтын моната орыстың 3 сом 80 тиынына тең/және орыс сомына сатылатын болды.
Қазақтың үш жасар қойы орыс ақшасымен 2 сом 25 тиын мөлшерінде бағаланытын еді. Яғни мал тйны өте төмен болды. Өнеркәсіп товарлары құны әлдеқайда жоғары болатын. Әрине өзіміз аңдап шығармаған соң шикізат дайын товар р құнынан әлдеқайда арзан болары сөзсіз. Оған дәл қазіргі уақытта да көз жеткізіп отырмыз.
Енді сол кездері оңтүстік Қазақстанның қолда барда өңдеуге қаншалықты мүмкіншілігі болғанына көз жүгіртер болса, 1868 жылы Шымкент уезінде 23 су диірмені 22 тері заводы 4 сабын қайнататын завод болған екен. Басқа уездерде де осы шамалас өндіріс орындары болды. Тек мәселе олардың жұмыс істеу қабілетінде болды. Саны көп болғанымен кейбірі өте төмен дәрежеде жұмыс істеген. Оларға жеткізуде үлкен шғында қажет еткен. Бұл өндіріс орындарының көбісі орыстарға тәуелді түрде жұмыс жасайтын және солар келген соң салына бастағанды. Әрине осындай қиындықтардың бәрі келіп өнеркәсіп товарлары халық қажеттілігін жеткілікті дәрежеде өтей алмады. Дегенмен жергілікті қол өнершілер товарлары сырттан келген товарлармен заттар сатылып жататын. ХІХ ғасырдың екінші жарты сында Ресей көпестері Қазақстанда сауданың жаңа түрін жәрмеңкелілік сауданы пайдалана бастады. Жәрмеңкелік сауда Ресейдің орталық аудандарында тұрақты товар айналымының дамымаған кезінде ішкі айырбаста маңызды роль атқарған болатын. Қатынас жолдары нашар дамыған, халқы көшпелі, территориясы үлкен Қазақстан үшін де жәрмеңкелік сауда тиімді болды. Қазақстандға тұңғыш жәрмеңке 1832 жылы Бөкей ордасында хан ордасы жанынан ашылды. Өлке өмірінде жәрмеңкелер XIX ғасырдың 70-90-ш жылдарында үлкен роль атқара бастаған, олар барлық жерлерде ұйымдастырйлып, сауданың басым түріне айналды.
Ішкі саудада мал мен өнеркәсіп, қолөнер бұйымдарымен қатар жергілікті егіншілер өсірген астық өнімдері де сатылада. Бұрынғы әдебиеттерде жалған айтылып келген, «егіншілікпен хабары аз, жабайы халық» өз өнімдерін мал және өнеркәсіп товарларына немесе ақбаға айырбас сауда жұмыстарын жүргізе берді. Қоныс аудару мәселесінің чиновнигі Л.К.Чермак қазақ ауылдарын аралап, елдің тұрмыс халін бақылау арқылы мынадай қортындыға келген: «Қоныс аударушлар жергілікті табиғатпен таныс еместігін еске ала келе жер кәсібінің әдістерін қазаң халқының Үйранудің қажеті. бар»,
Жергілікті халықты»бұратана» деп қарайтын патша өкіметінің чиновнигін мойындатқандай егіншілік өнері бар халық, өз еңбегінің жемісін аз көрді. Тапқн пайдасының бір бөлісі салық тұқым ретінде қалса, қалған бөлігі саудагерлер қолына өтіп кетіп жататын. Жалпы ішкі сауда томаға-тұйақтықтан арыла түсті. Оған обьективті және субьективті факторлар өз әсерін тигізбей қоймады.
- СЫРТҚЫ САУДАСЫ
Оңтүстік өлкенің сыртқы саудасына келер болса ішкі сауда сияқты баяу дамумен саудадағы қиындықтарды көреміз. Қоғамдық тек өндіріетін артта қалуы, жолдың қиындығы ғана емес, ең бастысы халықтың тәуелсіздігінің жоқтығы болды. XIX ғасырдың екінші жартысы Ресей отарлауымен сай уақты болды. Сондақтан экономика саясат, идеология бәрі патшалық Ресей өкімері мүдделеріне сай дамыды, соғаи бағытталды.
Қазақстанның оңтүстік бөлірінің бұрынғы сыртқы сауда айналыш туралы деректер жоқ. Орыстар келген кездің өзінде статистикалық мәліметтер аздап сақталынған.
Орыс зерттеушілерінің бірі М.А.Терентьев келтірген Қазалы және Перовск қалаларының товар айналым мөлшерін төмендегі кестеден көруге бөлады.
|
Жылдар |
Ресейден |
әкелінген |
Товар Азиядан әкелінген товар |
||
|
|
мың сом \ |
о/оесебі |
1862 ж. мың сом |
% |
есебі 1862ж. |
|
1862 |
72,7 |
100 |
173,4 |
|
100 |
|
1863 |
127,9 |
175,9 |
173,5 |
|
100 |
|
1864 |
194,7 |
267,8 |
148,0 |
|
85,6 |
Міне көріп отырғанымыздай товар айналымында Ресей үлесі жыл-дан-жылға артып отырса, Орта Азия, Азилық үлес кемі түскен. Бұның бәрі Ресей өкіметі саясаты арқылы жүрді.
Осы кезде Жетісу облысында губернатор болған генерал. Колпаковский мәліметтеріне қарағанда әкелінген товарға қарағанда әкетілген товар мәлімері екі еседей көп болған.
Ресей саудасы қазақ даласымен Орта Азия саудагерлерін бәсекелестік есебінен де, саясат жолымен де ығыстыра түсті. Ресей сауда капиталының Орта Азиядағы сауда да устеңдік алуына мүмкіндік берген өкімет актілерінің бірі татарларға Түркістан өлкесінен қозғалтпайтын мүлікті меншігіне алуына тиым салуы болды. Генерал-губернатор фон-Кауфманның түсіндір үінше, басқаша жағдайда татарлар Орта Азиядағы сауданы өз қолдарына алып қоюы мумкін еді.
Орыстадың бұндай саясаты өзбек, татар буржуазиясы немесе көпестерінің ащу-ызасын тудырды. Хиуа мен Буқарада орыс сауда сына деген оппозициялық қозғалыстардың шғуы осыған байланысты еді.
Дегенмен темір жол мен қалалардан шалғай жатқан жерлерде Орта Азиялық саудагерлер өз үстемдігін жүргізе берді.
Ресей өкіметі саудадағы бұндай қазымыр саясатын сонау ХҮШ-ХҮІІ ғасырларда бастаған болатың. Орыс көпестерінің мүддесін ойлап Орта Азиялық саудагерлерге Ресейде еркін сауда жүргізуге тиым салған болатын. Онымен қоса Орта Азияға қарай Ресейден темір бұйымдарын, оның ішінде қару-жарақ түрлерін , сыртқа шғуға тиым салған болатын.
Біраз Орта Азия базарларында бұндай таным салынған заттар -астыртын келіп сатылып жататын. Ресей өкіметі бұндай «тиым салу? заңдарының күшін XIX ғасырдың І-ші ширегінде жойды. Бірақ есесіне Орта Азиядан шикізатты тасуды үдете түсті.
XIX ғасырдың екінші жартысы, Орта Азия рыноктары үшін орыс және ағылшын өкіметтерінің таласқан мерзімі Орыс товарларын ағылшндар ығыстыра түсті.
Ағылшын баспасөздері «орынтардың экономикалық жаулаулары келешекте Орта Азия хандықтарын жаулауға ұласады»-деп жазып жатты.
Кейін тарихта солай болды да. Яғни экономикалық жағынан тәуелді ел кейін саяси тәуелсіздігінен де айырылып қалу қаупі бар екенін бізге тарих көрсетіп отыр. Қазір біздің жаю тәуелсіз еліміз ушін де толық экономикалың тәуелсіздік, теңдік керек.
1858 жылғы ағылшын – қытай келісімі Ресейдің Қытаймен сау дасының шеңберін тарылта түсті. Енді Ресей Қазақстанның оңтүстік бөлігі мен Орта Азияға көбірек көңіл бөле түсті. Ресей көпестері өкіметтен шекарадағы салық жүйесін реттеуді талап ете түсті.
Оңтүстік Қазақстанды Орта Азия хандықтарының ықпалынан арылту шаралары жүрді. Соңынан күшпен генерал Черняев бұл өлкені қанға бояғаны тағы мәлім. Осының бәрі Ресей өнеркәсіп орындарына шикізат керектігінің Ресей буржуазиясының отарлау саясатының айқын көрінісі болып табылды.
Далаға ақша-товар қатынастарының әсері күшті болды. Капиталистік қатынастардың келуі ескілікті ыдыратты. Елде жаңаша дамуды. Ресеймен сауда қатынастарын тереңдетуді қалай-тындар саны есе түскен болатын. Бұндай топтар Ресей өкіметі оңтүстікті басып алмай жатып пайда болған болатын.1853-1862 жылдар арасыда орыс бағытын ұстанған саудагерлер, әлеуметтік топтар Шымкентке қарай Орта Азия хандықтарынан келе түскен
Ташкентті аларда генерал Черняев осындай топтарға үмір 19 артып қаланы күрессіз де алғысы келді.
Сырттан сауда жасай келгендер қазақ және Орта Азия жерлерінен үлкен табыстар тауып, негізінен Ресейдің өндіріс орындарымен қазақ жеріндегі шикізат көздері арасында делдалдың рөль аттарын үлкен пайда тапты Жейін келе-келе осында өздерінің кәсіпорындарының ашып кешегі «кешегі келішек» бүгінгі дала қожасы миллионерге айналып кеткен фактілерде кездеседі. Бұған көптеген дәлелдер бар. Мысалы Захо Д.И. деген 1868 жылы 200 сом қаржысымен Ташкентке келіп сонда темекімен алыпсатарлық жасады.» Кейін өзінің жекеменшік темекі дүкенін ашты. Ал соңынан өз мен, шігінде мануфактура, галантериялық дүкені болды. Қазіргі Ташкент қаласындағы «Еңбек сарайын» ол өзіне үй ретінде салдырды. Ал 1883 жылы Дюрсимидт деген неміс бұнда 5000 сом қаржысымен келіп мал ішегін өңдеу, өз Германияға жөнелтумен айналысты. Кейіннен оның жыл сайынғы товар айналысы екі млн.сомға жететін болды.
Сөйтіп шеттен келгендер қазақ байлығын судай сапырып жатты. XIX ғасырдың екінші жартысы оңттүстік өлкенің жаңадан жауланып алынған аймақ: болғандықтан әлі де ұсақ-түйек сауда да орыс кепестеріне қарағанда Орта Азилық саудагерлер бұнда әлі де басымдау болды.
Түркістан өлкесіне 1883 жылы тексеру жұмыстарын жүргізген сенатор Гире былай деп жазды: «Орта Азия саудасы жергілікті саудагерлер қолында».
Түркестанские ведомости» деген газетте өзбектің сипатын былай деп береді: «Ол ешқашан сауда қтерінде өз мүмкіндіктерін қас-қағам сәтке де жібермейді. Ол адамға тән емес шыдамсыздақпен шыққаны шақса/мыс монета/табу үшін айналымға қосады. Базардан базар аралайды, товар үшін далаға көшпенділерге кетеді. Онда керекті затты қаладан, қалаға керекті затты даладан тасыды. Қалада ол қарызға көтере сатып та алады, жолы болмаса қайыршаға айналада. Қолында артық ақшасы барлардың бәрі саудамен айналысады».
Сауданың біршама жақсы қарқын алуына оңтүстікте отырықшлыққа ертерек өтуінің де өз әсері болды.
Біздің көріп отырғанымыздай орыс көпестері отарлауы әскердің артынан жүріп отырған. Соғыс болып жатқанда, Әулиеата Шамкент және Ташкентте қарай орыс әскері жылжыған кезеден, кезекпен оларды қанға бөктіріп отырған мерзімнің өзінде мұнда мал сатылып алынып, орыс товарлары сатылып жатты. Бір ескере тін жай орыс товарларының келуі тез өсе түст.
Дегенмен бұл кезде сауда терең дамып кетті деп есептеуге болмайды. Л.Костенко былай деп сипаттама береді:»Орта Азияда үлкен капитал жоқ. Сауда көбінде кредит есебінде жүргізілді. Мұндай кредит товарлар үлкен саудагерлерде көп мөлшерде кездеседі. Сатушы товар түрлерінің көптігіне де үміт артады, өйткені бірінен зиян шексе, екіншісінен оның орнын жауып, пайда табуы мүмкін жүзінде осылай еді». Л.Коетанко Средняя Азия и юцворения кней русской гражданственности СЯБ. 1870 етр.250-251/Л.Костенконың сөзіне қарағанда сауда алпысыншы жылдардың басында белгілі бір базар күндері ғана қызу жүретін болған. Бұндай күндері қалада саны өте үлкен, жай күндері көшелер бос. Үлкен дүкендер ашық, жұмыс істеп тұрса да тұтынушы не немесе сатып алушы аз. Осының өзі тұтынушылар сатып алу қабілетінің төмендігі мен товар ұсынушлардың мүмкінің аздығына айқын дәлел бола алады. Сондықтан аптасына бір немесе екі базар күнінің жеткілікті екендігі байқалады.
60-ш жылдардағы сауданың екі ерекшелігін атап көрсетуге болады. Бірінші қазақ шаруашлығының саудаға әлі де икем деле алмай жатқанын, сауданың баяулығын. Екіншіден, орыс көпестерінің әлі де терең бойлап далаға енбей жатуы. Сауда тек әскери қамалдар жанында болды.
Дегенмен кетерме сауда жасауш ірі саудагерлер өз товарларын майда сатушларға қарызға беріп, даланың терең қойнауына ене тусті.
60-жылдары орыс көпестері Қазақстанның қиыр оңтүстігі түгілгілі Жетісу облысының уездерінде өте сирек кездесетін. Бірақ күннен күнге мұнда сауда жасаушы татарлардан олардың саны арта ТҮСТІ.
Алғашқы кезде бұл татар көпестерін орыс өкіметі өздері жіберген болатын. Орыс керуендеріне шабуылдың көп болуы мұсылман еместер үшін товар салығының мөлшерінің көптігі Орта Азияға мұсылман көпестерін көбірек жұмсауға мәжбүр еткен болатын.1871 жылы жарық көрген Туркестанские ведомости»газетінде шнадай мәліметтер бар: «Шаркат заңы бойынша мұсылмандардан товар қорының 2,5 мөлшерінде салық алу ал мұсылман еместерден 5% салық алу белгіленген. Буқарада орыс көпестері үшін салық мөлшері өте үлкен. Аз төлеу үшін мұнда орыстар Қазан татарларын жіберетін болды. 1862 жылы Қоқан және Бұқара хандықтарымен сауда келісімі жасалып, жағдай сәл жеңіл деді. Сонымен бірге жәрмеңкелер рөлі арта түсті. Нижегород жәрмеңкелеріне Орта Азия саудагерлері барып тұрды. Негізгі керуендер Ресейден қазан, мамыр айларында жүрді. Орта Азияға тамыз, қыркүйек айларында керуендер қозғалысы басталатын. Жәр меңкелердің аяқталуы негізінен саудагерлердің сауда істерін аяқтауына байланысты болды. Тамызда жәрмеңкелердің басталуы, көшелілердің Оңтүстік қарай жылжуымен, яғни қыстауларына қарай жылжуымен сәйкес келетін Амудариядан әрі орыс көпестері өткен жоқ.
Бұл тәртіп жаулап алған соң да сақталды. Ташкеннті алу мұнда орыс товарларының толып кетіуне, орыс саудагерлерінің пайдасына біршама нұқсан келтірді».
Ресеймен сауда көлемі тез арта түсті. 1885 жылы Қазалы арқылы Ресейден 3880 мың сомның товары әкелінген. Соның ішінде Сырдария облысы және Ферғана облысы мен Заравшан округіне 1413,7 мың сомның товары әкелінді.
Дәл сол уаққытта Қазалы арқылы шғарылған шикізат, балық және малдың құнын 1882 жылы Доброешслов 15 мың сом еді деп көр сетеді.
Осы цифрларды 60 жылдардағы сауда көлемімен салыстыра көретін болсақ жиырма жыл ішінде 10-20 есе өсе түскенін байқауға болады.
Көрші жатқан Жетісу облысына қарағанда Сырдария облысының территориясынан мал басы көп сатылған. Реами деректерге қарағанда 1886 жылы қолда бар малдың, 8,4°/боатылса, Жетісу облысында осы мөлшермен-жобалас еді.
Ал 1895 жылы Сырдария облысының қолда бар малының 31,7% -сатылады.
Облыста сатылған мал басының жылданы жылға артып отырғанын мына кестеден көнуге болады.
Сырдария облысының уездерінде сатылған мал саны.
|
барлық мал жы лдары қолда бары |
сатылған |
сатылған малдың % |
Сатылған 1886ж. салыс құны тырғанда |
||
|
1886 |
2456,2 |
206,8 |
8,4 |
1407,4 |
100,0 |
|
1892 1894 1895 |
4988,6 !5094,7 5185,2 |
6І5.8 846,8 164,50 |
14,3 ! 16,6 31,7 |
4І42.5 4І55,9 4968,5 |
294,3 291,8 353,0 |
Сырдария облысын зерттеген мал дәрігері О7.С.Зд. Зеницкий 1914 жылы мал басының бұл көрсеткенін де көп болған деген пікір айтады. Онда сатылған мал санының да көп болғанына күмән болмау керек.
Ал XX ғасыр басында іске қосылған Орынбор-Ташкент темір жолы арқылы тасылған мал саны XIX ғасырдың II жартысында әкетілген малмен салыстырғанда әлде қайда жоғары болары тағы шын-дық. Осыншама тонауға шдап берген кең даланың тіршілік көзі болған мал басының қазақта қанша болғашна таңдана қарамасқа амалың жоқ.
Енді осы малдың құны қандай болды. Осған тоқталсақ.
Малдың құны Қазалыда төмендегіше болды.
|
түрі |
Құны |
Терілер |
Құны |
|
Ат |
І0-І5сом |
ір і қара |
75 тиын-2сом |
|
Өгіз |
12-18 сом |
Қой |
9-25 тиын |
|
Сйыр |
7-ІЗ сом |
Түйе |
60 тиын-1,20 тиын |
|
Қой |
1-3 сом |
Қасқыр |
1 сом-1,50 тиын |
|
Ешкі |
90 тиын – 1,50 Түлкі |
90 тиын- 2 сом |
|
Құн мөлшеріне қарап сол кездегі ірі саудагерлердің мындан, миллиондаған соммен товар айналысы болғанын салыстырсақ орыс көпестерінің құдай берген арзан шикізатты қалай пайдаланған өзінен-өзі түсінікті болса керек.
Бұндай арзан товарды орыс көпестері кез келген уезде өз шөміштерінен сапырғанын тарих етіп қазақ емес, көзімен көрген орыстардың өзі жазып кеткеніне куә болып отырмыз. Осыншама арзан шикізатты ала отырып оның қайтарынша сапалы товар әкелді деп тарауға тағы болмайды «Добросмыслов жоғарыда айтылған еңбегінде Орынбордан кеден арқылы өткен товар құны 70000 \ сом болды. Далаға өте төмен сапалы товар әкелінді. Тек орыстар ушін сапалы товарлар бекіністерге жеткізілгенін баяндайды,
Қазақ жеріне келген орыс көпестері Деев пен Путалов дегендері ұялмай-ақ Орынборға қарай Қазалыдан 20000 бас қой жіберіп тұрғанын, тері мен жүн 10000 пут мөлшерде жөнелтілгенін сол автор тілге тиек етеді.
Автор Қазақлыдан басқа уездерде де келтіреді. Еңбекте «қазіргі Перовекіден Сырдариядан жыл сайын 150 000 пут 31 баланс аулаған». десен жолдар тағы бір. Ал Перовскінің жылдық сауда өнеркәсіп айналып осы ғасыр басында 12000000 сом болғанынан баяндайды.
Жекелеген адамдар «пысықайлық» көрсетіп аңқау өнді алдап алтынмен есептелінетін өңір байлығын шашп қалталарын алтын мен тығындап жатты. Солардың бірі 1865 жылы % салыға 2000-3000 сомдық капиталымен Йванов Н.И.деген келді. Жасынан байлық үшін Ресейдің түкпір-түкпірінен аралап оншалықты баий қоймаған Иванов Қазақстаннан «өз бағытын» табу үшін келгенді. Оның арманы алдамапты. Алғаш арақ-шарап сатық, содан соң сауда ісіне тереңдеп енген ол соңынан Түркістан өңірінің ете бай адамының бірі болды. Арақ-шарапсату бір халықты отарлауды отаршылдардың қолданған қаруы болғанын бүгін ғана түсінгендейміз. Әлі Де көбіміз түсінікте сол арақ-шараптан арылуға батылымыз бара алмай келеміз. Қытайды кезінде отарлау үшін ағылшндар «опиумды» қолданса, орыстар»арақты» кең қолдана түсті. Бірақ Қытай патриоттары соғыс ашып ондай отарлауға мүмкіндік бермей, тәуелсіздігін сақтап қалды. Ал біз «араққа қарсы соғыс» жариялай алмай келеміз.
Автор еңбегінде осы кезде өлкеде бірінші екінші рюмка арасында демалмай, ал үшіншіде кейін тіске баспау керек» деген мәтел шықты дейді. Бұның өзі арақ ішудің қандай дәреже де өркен жайып келе жатқанын көрсетсе керек.
1866 жылы Қазалыға отбасымен көшіп келген Иванов 1870 жылдары мұнда спирт жеткізу, түрлі азық-түлік жеткізу мен айналысты.
Алғашқы кезде еврей Иван Александрович Табин деген евреймен бірлесіп жұмыс істеген ол, баий кем оны ығыстырып шғарды. Ал 1873 жылға қарай Иванов кашталы 100000 сом көлеміне жетті. Осыншама капитал жаңа және ірі өндірісті қажет етті. Осы жылдан бастап ол Ташкентке барды. 1879 жылы сонда семьясымен сонда көшіп барады, сөйтіп Түркістан өлкесімен Жетісуда өзінің қызметін жүргізе береді,
Иванов И.Н.1837 жылы Орынборда кішігірім саудагер семьясында туып, екінші губерниясында Затов дегеннің алтын-кен орнын да қара жұмысшыдан, Түркістан өлкесінде осындай «белгілі адам» дәрежесіне жетті.
Бұл өңірге Иванов сияқтылар капиталы тереңдеп ене түсті.
Әулие-атада 1880 жылы вкнозавод алынды. 1881 жылдың наурыз айықан бұл завод іске қосылды. Иванов салдырған бұл завод жылына 1300000 градус спиртті жаратты.
1896 жылы пиво қайнату заводын осында ашқан Гуляев деген болды. 1909 жылға дейін жыл сайын 9000 шелек пиво-шығарып тұрған.
Ал 1910 жылдан бұл екі заводта бидайдың қымбаттауына байланысты өз жұмстарын қысқартуға мәжбүр болған.
Иванов капиталы Шымкент уезінде жартылай өткен жоқ.
Африка, Индия, Оңтүстік Америка және Шымкент уезінің Арыс өзенінің бойында өсетін дәрмене шөбі сауда да үлкен сұраныс туғызған шөп. Бұрындары ол шөп Орынбор арқылы Москваға жөнелтіліп тұрда. Негізінен тамыз айында жиналып алынатын еді.
1870 жылы Орынборда осы өсімдіктен дәрі жасайтын завод салынды. Ақары 1884 жылы дәрмене отаны Шымкентте сантонин завода салында.
Заводы салу туралы кеңес беруші болған химик Вильгельм Пфафор деген адам болда. Ол Николай Йванович Иванова хат жолдай. Керекті машиналар Гамбургқа жақын жердегі Алтонда тұратын ағайында Бургдарфьтарға тапсырылада. Жұмысшы «Иванов пен Савинковтың Шымкенттегі химия завода»фирмасы жүргізді. Завод 1885 жылы іске қосылда. Завод құны 500000 сом болып 44 белгіленген.
Ивановтан басқа да Орта Азияның өзінен шыққан баюшылар кездеседі. Қазақ даласы оларды да қарсы алды.
1862 жылы Қазалыға 15000 сом капиталы бар үш ағайында Хусаиновтар келеді де,өз сауда істерін бастайда. Әсіресе Ахмед деген үлкені сауда істерінде өзінің жоғарғы қабілеттілігін көрсетті.
Сауданың бірінші жылы 45000 сом пайда таша, келесі жыл 100000 сом, 6-7 жылда І млн. сомнан аса капиталы болды. Сөйтіп мұндағы көптеген саудагерлерді ығыстырып шығарды.Мануфактуралық сауда 70 жылдары осы Хусаиновтар бастамасымен пайда болада.
Көріп отырғанымыздай Оңтүстік Қазақстан Ресейдің оңтүстіктегі шекараларымен Орта Азия иеліктерінің ортасында жатып-үлкен сауда жолының бойында орналасқан. Керуендер оңтүстіктен Солтүстікке, кер іесінше, Батыстан шғысқа, шғыс тан батысқа ағып жататын. Әсіресе Қазалы үлкен роль атқарды. Мысалы, 1885 жылы Қазалы арқылы Ресейден әкелінген товар мөлшері төмендегіге:/соммен есептегенде
|
Бұқараға Хиуа,Амудария обл Сырдария, Ферғана |
||||||||
|
Мануфактура өнім! |
2,010000 |
26100 |
1045300 |
|||||
|
тері өнімдері |
18800 |
1800 |
175000 |
|||||
|
Чай |
— |
— |
11800 |
|||||
|
Қант |
10000 |
— |
10200 |
|||||
|
Тері |
— |
— |
5400 |
|||||
|
Машина |
700 |
|
123000 |
|||||
|
Түрлі товарлар |
275700 |
23300 |
143000 |
|||||
|
Жалпы |
2415,200 |
51,100 |
1413700 |
|||||
|
|
|
|
|
|||||
|
Дәл осы кезде Ресейге қарай тасылған товар мөлшері төмен дегіше: /соммен есептегенде/ |
|
|||||||
|
Товар аты |
Бұқарадан
|
Хикадан
|
Сырдария обылысы ферғанадан
|
Барлығы
|
|
|||
|
Шыт |
603000 |
449,400 |
664,600 |
1,717,000 |
|
|||
|
Мақта |
478,000 |
274,600 |
213,400 |
984,000 |
|
|||
|
Жүн |
— |
— |
32,300 |
32,300 |
|
|||
|
Жеміс |
12,000 |
— |
45,600 |
57,600 |
|
|||
|
Балық |
— |
— |
12,000 |
12,000 |
|
|||
Қазалыдасы өтетін бүкіл жыл бойғы товар айналып 7,441,300 сом деп есептелінді.
Кестеден көріп отырғанымыздай қазақ жерінен мал және оның өнімімен қатар дүние жүзілік рынокта үлкен сұранысқа мақта және өзен-көлдің байлығы балықта тасылып әкетілген. Добро смыслов Шымкент уезі туралы берген мәліметтерінде «Сауданың бәрі еврейлер қолында мақтаны сату, нан және шикізат мануфактура саудасы». Якуб Абжаров және Верух Гадов қолында» деп келтірді.
Сатушылардың аздығы бәсекенің жоқтығы орыс көпестерінің өз капиталын көбейтуге ұлгайтуға, қымбатқа сатуға мүмкіндік берген. Махта саудасына монопологая енгізіп жекеленген адамдар сататын/ болған. Мақтаны негізінен сатып алып тұрған Ресейдің берген бағасы да әртүрлі .
1861 жылға дейін 4-5 сом/пұтына/төледі.
1862 жылы 7 сом 50 тиын.
1863 жылы 12-13 сом.
1864 жылы 22-33 сом.
1865 жылы 8 сом
Кейінгі жылдары 12-13 сомнан төлеп тұрған.
1864 жылы бағаның өсіп кетуі Америкадан мқтаның әкелуінің тоқталуына байланысты болды.1841-1842 жылдары ағылшын товарлары Бұқар базарын жаулап алып, орыстар товары тоқтап қалды. Ағылшын товарлары Орынборға дейінде жетті. Ағылшын чайы Орта Азия базар ларын жаулап алды. Қорыққан орыс өкіметі 1868 жылы 22 көкденеге ағылшын товарларының әкелуіне тиым салынады.
Сөйтіп өлкеде орыс саудасының устемдігі нығая түсті. Сауда терлерін мемлекет өз қаржысы есебінен де қолдап, көмек көрсетіп отырды. Мысалы: Ивановтың алғашқы капиталдарын Ф.Гиндшнің айтуынша мемлекеттік банктердің жәрдемімен құрағанын көреміз.
«1883 жыл мен 1900 жылдар арасында Иванов 3 млн. сом қазына данйсімзіз көмек ақша 1600 мың сом мерзімді қарыз ақша және 700 мың сомды млекеттік банкіден узақ мерзімге алады». Өзі өлген соң мурагерлеріне көптеген миллиондармен есептелінетін мұра қалдырды. Міне осындай ақшаларды айналымға қосып-ылып сатып отырған, байып кеткендер қаншама.
Жоғарыдағы Иванов Сырдарда статистикалық комитетінің мәлі-меттеріе қарағанда»жүзінңң путына 40 тиыннан сатып алып виноның бөтелкесінің өзін 40 тиыннан бір сомға дейін сатты. Ресейдегі астық құнынан төмен бағамен жүзімді сатып алған.
Ақшаның бір бөлігін Иванов Ресей мануфактурасы өндіріс орындарының товарларын осында-әкеліп сатуға жушада. Орыс өндірісі товарларымен «Давыдов, Бетухов, Машеев, Муллачев, Аминов, Хайтев және басқаар» белоене сауда жасада.
Астық саудасына көңіл бөлсек Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстік белігі ертеден астық өндіруді қолға алғанын естен шығармау керек. Қазақстанның басқа бөліктеріне қарағанда оңтүстік өлке егістік шаруашлығына қолайлы болып келеді. Басқа бөліктеріне қарағанда отырықшылыққа да ересек және көп мөлшерде өтуде оңтүстіктің табиғатының ерекшеліктеріне байланысты болса керек. «Көшпелілер малдаң өтін, сүтін пайдаланып, нан өнімдерін отырықшларға қарағанда екі еседей аз пайдаланада, Сырдария облысында ондай егін екпейтіндер саны 400000-ға дейін жетеді»-деп жазады Е.Сюрнов.
Осыншама халық әрине керекті астықты сатып алатын болған немеее айырбас жүргізетін. Бұрын орыстар жаулап алғанға дейін жергілікті отырыстар қазақтармен Орта Азия хандықтарынан астық сатып алатын орыстар келген соң мал шаруашлғы ешқандай кон-куренциясыз рынокқа тартылса, астық саудасы Ресейлік астықтан өзіне бәсекелес тапты.
Сырдария қалаларында астық өнімдеріне баға төмендегіше болды:
Бидай 30 тиыннан-1,50 тиын
Арпа 50 тиыннан-І сом
Тары 30 тиыннан- I сом
Орынбордан келген қант путы~20 сом
І сорт ұнның /путы/-4 сом
2сорт ұн 3 сом тұрса, арақтың бөтелкесі 1 сом 2 сом тұрып, жергілікті халықты тонау күшейіп берді. Естан шғармау ушін қой 2,5-3 сом тұрғанын тағы да еске саламыз.
Ірі сауда жасаушлармен қатар майда-кішігірім сауда жасауш саудагерлерде көп болды. Дрброомыслов былай деп келтіреді: «Орыс сауда жасаушлары Перовскіде ол жерде /1853жылы/орыс әскерлерінің алынуымен қатар келді. Онда алғаш келгендер ағайында Деевтер, Лебедев, Криллов, ағайынды Панфиловтар т.б.»Олар сауданы өте жыртқыштықпен,өсімқорлықпен ұштасыра жүргізді дейді.
1896 жылғы Қазалы саудасына баға берген Аничков И.В былай деп жазады: «Қазалы қаласының көпестері қырқыздарымен/қазақтар/ Москва фабрикаларының арасында делдалдаң; рольатқарып базардаң бәрін жаулап алда даланы су төменгі сапалы товармен қамтамасыз ете отырып, орнына қымбат бағалы шикізатын алды. Қырғыздаң ақшасын кеміте отырып, өздері үлкен пайда тапты. Шлайша айтқанда қырғыз олардан 50 сом алып.орнына 200 кейде одан да көп ақша беруге мәжбүр болуда» деп жазды.
Бұндай құбылыс ол кезде тек Қазалы уезінде ғана емес, бүкіл жапсарлас жаман уездерде қамтыған тарихи шындық.
Ресеймен қазақтардаң саудасын қысқаша қорыта айтқанда шынадай мәселелер көзге ұрады:
І.Ресей өкіметі Қазақстанның оңтустік бөлігіне ХІХ ғасырдаң II жартысында үлкен экономикалық және стратегиялық маңыз берді.
2.Әскери күшпен бұл үлкені бағындырды. Ел экономикасының тіз гінін Ресейліктер өз қолына ала бастады.
3.Арзан шикізат көзіне айландарып, өлкені тонау істерін бірде анық, «бірде», «саудамен», «бүркелмей», жүргізіп отырды.
- Орта Азда хандықтарын жаулау үшін оңтүстік өлкені Ресей өзіне стратегиялық жағынан тірек пункті етті.
- Елде өнеркәсіп орындары жұмыс істей бастада. Бірақ пайдасын басқа біреулер көруде еді.
Орыстар оңтүстік өлкені жаулап қана қоймай оның экономи касына, саясатына, да гографиясына да өздерінің әсерін тигізді.
1867 жылы көшелілер Түркістан өлкесі халқының 84 /о құраған болса, 1875 шлы 57°/о, 1877 жылы 47°/о құрап, революция қарсаңында 30° /о ғана болды.
Орыс өкіметінің кейбір өкілдері қазақ мал шаруашлығына үлкен маңыз беріп күштеп отырықшландаруға қарсы болған генерал Перовокийдің де осы ойды ұстанған бар екен, ал кейбір еулері /Катенин сияқтылары 1857-1860/отырықшландару ісіне 45 көп көңіл бөлді.
Орыстың интелегенция өкілдерінің бірі Л.К.Полтарацкая ашық айтады. Ол Көшпелі дәстүрді тоқталуға әрекет етуші шаралар бұл өлкеде жетік дамыған мал шруашылығын аңсатып қана қоймай, қазақ халқы өмірінің мән-мағынасын да нұқсан 46 келтіреді деген сөз» деп батыл айтады.
Амал қанша жаулап алынған күннен бастап қазақтың мал шаруашылығына нұқсан келтірілді. Отырықшландыру істері, малдың базарға товар ретінде көптен тартылуы басталып кетті. Мен бұдан товарлы шаруашылыққа қарсылық емес, оның сол кезде тең дәрежеде жүргізілмегенін әрдайым шикізат беруші өңірдің ұтылып отырғанын айтуда көздедім. Бұл жағдай дәл қазір де сол кездегідей тең емес дәрежеде сауда-саттық жүруде. Бұның өзін қазір батыл әкімшілік шаралармен дер кезінде шешпесе, утыларымыз көп деп білемін.
Орта Азия халықтармен орыстар жаулап алғанға дейін шекаралас жатқан оңтүстік өлке XIX ғасыр басында Қоқан хандығының тәуелділігіне түскені, оның бүкіл саяси экономикалық дамуында осы тәуелділік ізінің қалғанын білеміз.1801-1810 жылдары қоқан билеушісі болған Элімхан, одан кейінгі Омархан Мухамедәлі /Мәделі 1822-1842 /билеген тұстары қазақтар үшін зорлық зомбылық, көз жасын көл қылған ақтабан шубырындыдан» кейінгі ауыр кезең болды.
Қоқан хандығы салған салық түрінің аты да, мөлшері де өте көп болды. Әсіресе, ондай салық түрі Ресейдің оңтүстігіне жылжыған сайын көбейе берді. Өйткені Ресей өкіметі оңтүстік Қазақстанды Орта Азия хандықтарын жаулау үшін керекті пландарма деп қараса, Қоқан хандығы да бұл өлке туралы тап сондай көз-қараста болды. Оның екеуі де шикізаттың үлкен қоры ретінде қарады.
Отарлаушы екі елде де қазақ жерін тезірек өздерінің ықпалына көндіру мақсатын ұстаған әлеуметтік топтар болды.
Қазақ даласы мен Орта Азия кепестері тарихи қалыптасқан территория жақындығы түпкі туыстың бірлігіне орай бұрыннан сауда қатынастарын жүргізіп келе жатқан болатың.
Орта Азиямен оңтүстік Қазақстан жерінің сауда қтері XIX ғасырдың II жартысына дейін Ресей көпестерінің «ұйқысын» қашырған болатын.
Дегенмен Орта Азия халықтары қазақ даласымен тең дәрежелі саяси, сауда байланыстарын түзген екен деген ойдан аулақ болу шарт. Өйткені өз хәлдықтарындағы жер патшалығы-мәселелерін, әлеуметтік мәселелерді бұл хандықтар қазақ жерін жаулап алып шешу, халықтың назарын басқыншлық соғысқа аударғысы келгендері де жасырын емес. Бұған қарап қазақ халқы, бұл хандыққа оңай ғана бағына салған деп тағы айта алмаймыз. Өзара рулық талас-тартысты өте пайдалана білген хандықтар оңтүстікті қылыштың жүзімен, асқан қаталдықпен өктемдік жүргізуге шамалары келді.»Ежелден Арал теңізінің төңірегін, Сырдария бойын мекендеген үш жүз қазақтары Хиуа, Қоқан хандықтарына, Ресей патшалығына қарсы бірігіп бас көтерді.
XIX ғасырдың басынан бастап Диуа Қоқан хандықтары Арал мен Каспий теңіздерінің арасында орналасқан және Оырдың төменгі, орта ағыстарын мекендеген қазақтарды отарлауға ұмтылғанда оларға қарсы Арынғазы Әділғазиев,-Жанқожа Нұрахммедов, Взет Көтібаровтар басшлық еткен қазақтар күреседі»
Қаншама қарсылықтар болғашмен күшті мемлекеттер уақытша болса да, өз дегендеріне жеткеніне, салы суға кеткен қазаң халқы тағдырдың осындай әділетсіз тәлкегімен сынасуына тура келеді.
«Өлмеген құлға, өмір керек» деген халқына өмір сүру үшін өз тіршілігін жалғастыра береді.
XIX ғасырдың II жартысында Оңтүстік Қазақстан сауда-саттығында Орта Азиялық саудагерлер басым болды. Орыстардың тереңдеп ене түсіп, көбірек сауда-саттықта үлес алуы ғасырдың соңғы ширегінде біртіндеп қарқын ала түскеніні көреміз.
1883 жылы Түркістан өлкесінде тексеру жұмыстарын жүргізген сенатор Ікре былай деп жазады: «Орта Азия саудасы гильдиялық сипатта және үлкен маңызға ие. Қазақ даласының барлығы дерлік Орта Азия саудагерлерінің қолында».
Россия Оңтүстік Қазақстанды жаулап алғанға дейін бұл жерлердегі базарлардың қаражат айналым жөнінде нақты мәлім ет жоқ. Ол кезеңдегі сауданың кіріс-шғысын анықтау да қиын, тек жекелеген деректер аз мөлшерде ғана деректілік құндылық көрсетеді. Өйткені сауда жоспарлы емес кездейесоқ жағдайлардың себебімен туатын, қазақтармен сауда қатынастарын жасайтын елдердің немесе мал өнімдерін қаншалықты қажет етуіне байланысты болатын. Саудагерлер қазақ ауылдарынан қолөнер бұйымдарына айырбастап алған малдарын Орта Азия немесе Ресей қалаларына айдап кететін.
Ғасырдан орта, шеніне дейін, кейінірек біраз жылдар Орта Азия хандықтарының сол астына қарайтын қазақ рулары солардаң саяси—экономикалық ықпалының аясында болды. Арал бойы қазақтары Хиуа хандығы базарларына барса Ташкентпен Оңтүстік Қазақстанның Қоқан хандағы болып алған Шымкент, Түркістан, Сайрам Сйяқты тағы басқа қалалары жергілікті халықтың сауда жасайтын орталықтарына айнала түсті.
Сауда орталығы қалалары шалғайдағы қазақ ауылдарынан алыс болса да халық өз қажеттері үшін осы шалғайдағы базарларға келіп тұрған Шымкент пен Түркістан базарлары А.К.Гейютің айтуынша сатып алумы мен сатушы Қазақтар үшін айрықша рөл атқарған.
Қазақтар ең қажетті мүліктерді сатып немесе айырбастап алуда малмен қоса оның өңделмеген тері-тірсегін, сонымен бірге киіздің әлденеше түрлерін, арқан, жіп сондай-ақ диқандылық өнімдері саналатын астық қауын, қарбыз тағы басқа өз шаруа-50 жылғынан артылатын заттарын базарға шғарып отарған.
Қазақтар арасында сауданың дамуы натуральда шаруашылықты күйретудің алғы шарты болда. Өйткені базаршылар жеке шаруа-шылығынан түскен өнімдерін сату үшін Орта Азия қалаларына барғанда өзінің қажетінен артық товарларда сатып алып ауылға келген соң өз бетімен ұсақ – түсйек сауда шарушылығынан түскен өнімдерін сату үшін Орта Азия қалаларына барғанда, өзінің қажетінен артық товарларды сатып алып, ауылға келсен соң өз бетімен ұсақ-түйек сауда жүргізе бастаран. ‘
Орта Азда хандықтары мен қазақ арасындағы сауда айналым жөнінде А.Н.Тетеревников жинаған мәліметтер шындыққа жуық.
Масалы, қазақтар жыл сайын 200 мыңдай қой айырбастаған немесе сатқан. Сондай-ақ Қоқанға келетін барлық қой малының 100 мың баолды жуығы қазақтардың болған. Ташкент саудагерлері үшін тағы бір қолайлысы малды Ташкентке дейін-қазақтар өздері айдап барған. Ташкентке жеткізілген мал қала төңірегінде саудаға түскен. Кейде тіпті, 300 мыңға дейін мал келетін уақыттар болған. Ташкентке арнайы мал айдаушлар үшін керуен сараилар болған.
Орта Азия саудасының үстемдік көрстеуінен қорқыққан Жетісу губернаторы генерал Колпаковский 1869 жылы 17 қараюада былай деп жазды: Қырғыз даласының бәрі Орта Азия даба матасының киілетіні, біраз белігінің Ресеімен Сібірге жөнелетінін ескерген жөн. Бұны мен сауда жасаушлар ғои пайда табуда, қойға ауыстырып ол қойды Түркістан мен Қоқаннан әкелінеді. Сөйтіп бұл өңірде біздің фабрикаларға зиян келтір етін материал сатылып. Түркістанды асырап отырған қойлар айдалып кетіп жатты. Сондықтан да әкелінген товарлар мен сыртқа шғатын бойларға салық салуды, ол үшін Ташкентте, Әулиеатада, Ақсуда осыны ұйымдаструды ұсынады.
Орыс чиновнигінің бұл дабылы тегін емес еді.
Сырдария облысында азиялық көнестер саны 1870 жылы 61 адам болса, 1895 жылы ол 1548 адамға жетті.
Орыстар келіп өз үстемдігін толық орнатуға шейін қазақтардың мал, оның өнімдері, қолөнер бұйымдары т.б, товарлар мен Ресей немесе шғыстағы мемлекеттер мен арадағы делдалдық рөлді Орта Аздалық саудагерлер үлкен үлес алған еді.
Тек қана мал өнімдері емее, егіншілік,-диқаншлық пен к күн көрген Қазақтар саудагерлерге шалғай жатқан ауылдарда мұқтажда» болатын. Өйткені қолда бар товарды өткізу ауылда екінің бірінің қолынан келе бермеді. Сәдегер траненорт қиындығы кешінде қазақ үшін бір жағынан пайдалы да атқарды.
Оңтүстік Қазақстандығы Қоқан хандығы салған бекіністер қалыптасты. Олар дайындаған ыдыстар, бұйымдар жергілікті базарлармен қатар шетке де шғып тұрды.
1863 жылы Перовек фортында 200-ге тарта саудагер, 150 шамасында дүкен болған. Олардың ішінде орыс дүкендері 7, қазақ дүкені І5,букаралықтардікі 94, қоқандықтардікі. 18 т.б. Сол 1863 жылдың I қарашсында 1864 жылдың I қарашасына дейін фортта 82,831 сом 38 тиынның товар айналым болады. Қазақтар 35,576 сомға мал, 1149І сомға астық сатады.
Осы көрзетілген цифрлық деректердің өзі Орта Азия саудасының өлке де үстемдігін көрсетсе керек.
Сол тұста Түркістанда 391 дүкен болған. Оның ішінде 140 дүкен керуен сарай маңына орналасты. Кейбір мәліметтерге қарағанда осы жердегі сауданың жылдық айналым 316 мың сомнан асқан. Товардың дені Орта Азиядан келген. Қазақшаруалары Түркістан базарына астық, бақша өнімдері, жоңышқа, мал, балық, сондай-ақ тұқымдық дәндер әкелетін. Тек Бұқар саудагерлері ғана олардан 1863 жылы 240 мың сомға мал сатып алған, Орта Азия саудагерлері қазақ арасында тек айырбас саудасын ғана емее, ақшалы сауда жүргізілген.
Сауда жұмысын ақшамен жүргізу қала базарларында басым болды. Сырдария, Шымкент Әулиеата аймағында тұрушы Ұлы жүз қазақтаның арасында ақша қатынастарының дамуына да өзбек халқы да әсер еткен. Өйткені бұл халық сауда да ерте заманнаи ақшаны кең қолданған.
Қазақ арасында ақшаның кең таралуы нәтижесінде жергілікті халық айырбас заттары мен малдарының нарқы белгілі дәрежеде бірін бірі балама болатындығын түсінген.
Қазақ халқы сауда қатерін жүргізуде тікелей сауда жасамаса да қазақтың кең даласы арқылы өтетін керуендерге түйе жалдап кіре тартқан дала жағдайын жақсы білген, қолайлы асу немесе даладағы құдық, ауарайын болжалдау істерімен жақсы таныс адамдар керуенді белгілі бір мекенге жеткізіп салып отырған. Оған тиесілі ақысы алып та отырған.
Сауда керуендерінен алынған салықтар Орта Азия хандықтарының қазынасын толтырып жатты. Зекет салығы базарға айдалып келген малдан да алынған 40 қойдан Бір қой, бір атарба астықтан 40 тиын алынды, атқа теңдеген жүктен 10 тиын алынды. Сатылған малдардан мына мөлшерде салық алынған: түйеден 20 тиын, жылқы мен қара малдан әрқайсысы үшін 10 т, қойдан 5тиын.
Базарларда ғана емес,базар сыртында сатылса да осындай салықтар алып турған. Базарда таразы салығы өз алдына төленген.
Қазақ даласында ХІХ ғасырдың II жартысындағы сауда саттықтың даму тарихы Орта Азиялық саудагерлердің үлес аал мағының да қарапайым халық саудагерлерден зардап шекен де солардың айрқанына көнуге мәжбүр болды. Сазси тәуелсіздік экономдкалық артта қалушылық халықты осыған мәжбүр етті.
- САУДАНЫҢ ӨЛКЕНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҒДАЙЫНА ТИГІЗГЕН ӘСЕРЛЕРІ.
Сауда – саттық Қазақстанның оңтүстік бөлігіне қандай әлеуметтік-экономикалық өзгерістен әкелді, қандай пайда болды десек ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ даласын дағы садуа өзінің тонаушылық сипатына қарамай өлке экономиканың дамуына өз іздерін салдырды. Елде бұрынғы салық түрлері мөлшері азаймаса да ақша табар қатынасы кірген соң жергілікті халық сауда жасауды бұрынғыдан жақсырақ үйрене түсті. Бұрындар несиеге алатын немесе натуральды айырбас кезінде қазақтар көп ұтылатын. Қазақтар көпестердің, қай-қайаысы болмасын товарларын өте қымбат бағаменен сататынын және өздерін мықтап алдайтынын біртінден тусіне де бастаған. Мысалы, сапасы төмендеу бір аршын шыт матаға шартты небір пут астық төлеген. Ал, сол кездің өзінде бидайдың пұты 50-60 тиын болған. Мұны түсініп алған қазақтар енді матаны ақ сатып алуға-көшкен. Нәтижесінде ақша капиталының аралауы 57 сауданың айырбас тәсілін қысқартуға әкеліп соққан.
Қазақ арасында ақшаның араласуы елде аса бай көпестердің іріктелуінің тездетті. Қазақ арасында сауданың дамуы натуральды шаруашлықты күйрете түсті.
Мал мен егіншіліктен басқа да кәсіп етіп жүргендер саны күннен күнге ұлғая түсті.
Орыс капиталының ене бастауы мән өлекеде завод, шнуфак тура басқа да өндіріс орындары саны көбейе түсті.
Алым-салықтың көптігінен сауда да жылы болғандар, күйзелген шаруалар сондай өндіріс орындарында арзан жұмысы күші болып қызмет етті. Елді сауданың дами түсуі ел ішінде базарлар санының өсуіне әкелді. Сауда жолдары айшықталынып, сол жолдар бойы күнде базар болған Керуен сарайлар, шайханалар ашлып Орта Азилық және Ресей арқылы әкелген товарлар базарларда сатылып жатты. Бірақ қазақтың кейбірі болмаса, көбісі қолда барын ұқсата алмай күннен күнге кедейлене түсті.
Капиталистік қатынастардың енуі ақша товар қатынастарының енді ескі патрихалды-феодалдық қатынастардың ыдырауын тездетті. Өнеркәсіптің жаңа салаларын өмірге келуінің еңбекті қоғамдық бөлінудің өсуіне және жаладамалы жұмысшлардың пайда болуына ықпал етті.
Сөйтіп ақша-товар қатынасы қазақ ауылын шаруашлығы әлеуметтік құрылысына күрделі өзгере енгізген. Бұл өзгерістің бәрі жергілікті халықты, жер ел байлығын торану арқылы жүріп жатты.
XIX ғасырдың II жартысында орыстар отарлап алған жерлерінің бәрінде орыс өкіметіне қызмет істейтін жергілікті ұлт өкілдерінен чиновниктер дайындау, тілмаштар дайындау істерін қолға алды.
Ресей империясы отарланған Түркі халықтарының ішінде саны жағынан да, жер жағынан да басым жатқан қазақ елін идеологиялық жағынан игеріп алуынын келешекте зор мәні барлығын түсінді. Сол үніін миссионерлерді қаптатып жатты. Оқу орындары ашылды. Дегенмен прогрессивті рөл атқарғандары да болды. 1888 жылы Түркістанда орыс түзем училищесі анылды. Қалада медресе мектептерде жұмыс істеп тұрды.
1872 жылы дейін медициналық көмекші әскери врачтар көрсетсе, кейін жылдары жеке врачтар ұсталынды.
Сауда-азттық істері отарлау істеріне көмекте көрсетіп отырды. Оған арақ пен сауда жасаушыларды мысал етуге болады.
Жалпы елге келген жаңалықтың бәрі қазақ халқы үшін істелген және, оларда келімсектердің» пайда тапсақ деген мүддесіне орай пайда болған істер еді деп қарасақ қателеспейміз.
Қоырытынды
Жоғарыда келтірілген пікірлерді қорыта келеген мынадай тұжырымға келуге болады.
ХІХ ғасырдан екінші жартысында Ресей империсы Қазақстанның оңтүстік бөлігі жаулап алып қазақ халқы жерлерін түгелдеп өзін бағындырды.
Қазақ халқының әлеуметтік экономикалық жағдайына айтарлықтай өзгерістер болды. Әсіресе бұрынғы натуралды шарушылығы ыдырапбарған сайын қазақшаруашылығ базарға тартыла түсті. Негізгі товар мал және мал өнімдер болды. Бірақ байлықтың түпкі нәтижелерін қарапайым қазақ халқы көре алмады. Оған патша өкіметі саясаты мүмкіндік бермеді. Патшалық Ресей олкені шикік тек шикі зат базасы ретінде ұстауға тырысты.
Орта Азия хандықтарынан жаулап алу үшін тірек пункіті ретінде қарасырылған бұл ойткенін бүкіл саудасын патшалық өкімет өз бақылауна алды. Нәтижесінде халық тұрмысы айтарлықтай жақсармады.
Сауда істерінде натуралды айырбас ақшалай сауда орыналды. Алыс аудандарда саудагерлер «қамтамасыз» етіп тұрды. Дегенмен Ресей еліндеде қазақхалқынын қамын ойлап пікір айтқан озық ойшылдарда да болды. Ресей кпиталының араласуымен өлкеде жаңа өнеркәсіп орындары ашылып, жұмыс істей бастады. Ондай кәсіпкерлердің отарлау істеріне көмектескендеріде болды. Мысалы: арақ – шарап заводтарының көптеп жұмыс істеуі. Сауда істерінің өлкеде жаңадана түсімен капитализім элеметтер ене бастағанын көреміз. Тарихи деректер біздің халқымыздың да сауда – саттыққа өзіндік тәжірибие ерекшелігі бар екенін дәлелдейді. Бүгінгі таңды біз соны өмірде қолданып білуіміз керек.
Сілтемелер
Кіріспе
- История нродов Узбекистона Ташкент. 1947г. ІІ том. 212 бет.
- Бекназаров Р. Оңтүстік Қазақстан тарихының очеркі /18-19г.г./ Алматы. 1976ж. 3 бет.
- Кусайынов К. Ресей империясы және отар елдер. Қазақ тарихы № 1 1993ж. 44 бет.
- Бекназарова Р. Оңтүстік Қазақстан тарихының очеркі /18-19г.г/ /Алматы. 1976ж. 46-47 бет./
- Бекназаров Р. Корсетілген еңбек. 53 бет.
- Добросмыслов А.И. Города Сыр – Даринской облости. Ташкент. /1912ж. 128бет./
- Смирнов Е. Сыр – Даринская область СПБ 1887ж. 4-5бет.
- Смирнов Е. Сыр – Даринская область СПБ 188ж. 5 бет.
- Добросмыслов А. И. Города Сыр – Даринская области Ташкент. 1912ж. 15 бет.
- Бекназаров Р. Оңтүстік Қазақастан тарихының очеркі /18-19.г./ Алматы. 1976ж. 72 бет.
- Смирнов Е. Сыр – Даринская область СПБ 1887ж. 98-99 бет.
- Издание Сыр – Даринского статического комитета обзор Сыр – Даринской области. Ташкент 1916ж. 47 бет. 3 пленка.
13.Смирнов Е. Сыр – Даринская область СПБ 188ж. 100бет.
- Добросмыслов А.И. Города Сыр – Даринская области Ташкент 1912ж. 199 бет.
- Қазақ ССР тарихы ІІІ том. Алматы 1982ж. 305 бет.
- Бекназаров Р. Оңтүстік Қазақстан тарихының очеркі /18-19г.г/ Алматы 1976ж. 31 бет.
- Талузо П.Г. Агранные отношения на юге Казакстанав 1867-1714 Алматы. 1965ж. 93 бет.
- Асфондияров С. История Казакстана. Алматы 1993ж. 254 бет.
- История народов Узбекистано. Ташкент 1947ж. ІІ том 204 бет.
- История народов Узбекистано 216 бет.
- Вахатов М. Ташкент в период трех ревелютции. Ташкент 1957. 19 бет.
- Асфендияров С. История Казакстана Алматы 1993ж. 19 бет.
- Асфендиров С. История Казкстана Алматы 1993ж. 19 бет.
- Асфендияров С. Осында. 251 бет.
- Галузр П.Г. Аграрные отношения на юге Казакстана в 1867-1914ж. Алматы 195:5 бет.
- Галузо П.Г. Осында 94 бет.
- Добросмыслов А.И. Города Сыр – Даринской области. Ташкент. /1912ж. 42 бет/
- Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казакстана в 1867-1914ж. Алматы 1965ж. 95-96 бет.
- Галузо П.Г. Осында.
- Добросмыслов А.И. Городо Сыр – Даринской области. Ташкент 1912ж. 39-40 бет.
- Добросмыслов А.И. Горорда Сыр – Даринскиой области. Ташкент. /1912ж. 38 бет./
- Добросмыслов А.И. Осында 1052бет.
- Добросмыслов А.И. Осында. 40 бет.
- Добросмыслов А.И. 178 бет.
- Добросмыслов А. Осында. 201-202 бет.
- Смирнов Е. Сыр – Даринская област СПБ 1887ж. 213 бет.
- Смирнов Е. Осында. 213 бет
- Добросмыслов А.И. Города Сыр – Даринсской области. Ташкент 191-ж. 19 бет.
- Голузо П.Т. Аграрные отношение на юге Казакстана в 1867-1914ж. Алматы 1965ж. 105 бет.
- Голузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казакстана. Алматы 1965ж. 105 бет.
- Добросмыслов А.И. Города Сыр – Даринской области. Ташкент 1912ж. 156 бет.
- Смирнов Е. Сыр – Даринская область СПБ 1887ж. 207 бет.
- Добросмыслов А.И. Города Сыр – Даринская область. Ташкент 1912ж. 39 бет.
- Галузоп Г. Агарнарые отношения на юге Казакстан Алматы 1965ж. 107 бет.
- Галузо П.Г. Осында 107.
- Ак. Вартольд В.В. шығармалары ІІ том 1 бөлім М. 1963ж. 16 бет.
- Бейбіт Сапарлы. Адалбакан Алматы 1992 ж. 161 бет.
- История нродов Узбекистана. Ташкент 1947ж. 218 бет.
- Уахит Шалекенов Қазақ ұйымшыл халық Парасат № 10 1993 ж. 4 бет.
- Асфендияров С. История Казакстана Алматы 1993ж. 251 бет
- Бекназаров Р. Оңтүстік Қазақстан тарихының очеркі /18-19г.г./ Алматы 1976ж. 80 бет.
- Бекыназаров Р. Осында 82 бет.
- Асфендиров С. История Казакстана. Алматы 1993ж. 253 бет.
- Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казакстана Алматы /1965ж. 49бет./
- Бекназаров Р. Осында 75 бет.
- Бекназаров Р. Оңтүстік Қазақстан тарихының очеркі /18-19ж./ Алматы 1976ж. 74 бет.
- Бекназаров Р. Осында 88-89 бет
- Бекназаров Р. Осында 81 бет
- Қазақ советтік социолистік Республикасы Энциклопедиялық анықтама Алматы. 1980ж. 195 бет.
- Добросмыслова И. Города Сыр – Даринской области Ташкент /1912ж. 135-152 беттер./
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
- Добромыслов А.И. Города Сырдаринской области. Ташкент 1912.
- Смирнов Е. Сырдаринская область. Описание СПБ 1887ж.
- Пленка. Обзор Сырдаринской области 30 1913 год. Издание Сыр – Даринского областного статического комитета. Ташкент 1916.
- Яшнов Е. Колонизация Туркестана за последние годы «Вопрорсы колонизация» 1915ж. /18.
- Асфендияров С. История Казакстана. Алматы. 1993.
- Академик Бартольд В.В. шығармалары ІІ том. І бөлім. М. 1963.
- Бекназаров Р. Оңтүстік Қазақстан тарихының очеркі / ХҮІІІ-ХІХ.ғ/ Алматы. «Ғылым» 1976ж.
- Бөкейханов Ө. Шығармалары. Алматы. «Казакстана» 1994ж.
- Вахатов М. Ташкент в период трех ревалюций. Ташкент 1957ж.
- Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казакстана в 1867-1914ж. Алматы 1965.
- Дулатов М. Шығармалары. Алматы «Жазушы» 1991ж.
- Елікбаев Н. Ұлттық психология. Алматы «Қазақуниверситеті» 1992ж.
- История народов Узбекистана ІІ том. Ташкент. 1947ж.
- Қазақ ССР тарихы ІІІ-том Алматы 1982ж.
- Қайсар Құсайнов «Ресей империясы» және отар елдер». Қазақ тарихы. /І 1993ж./
- Хозяиство казахов на рубеже ХІХ – ХХ веков. Алматы 1980г.
- Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. Алматы 1993ж.
- Сапарлы Б. Адалбақан. Алматы 1992ж.
- Сыздықов К. Жолдасов С. Атан қоныс, Шымкент 1992ж.
- Тәтімов М. Қазақ әлемі. Алматы, 1993ж.
- Парасат /10. 1993ж. 4 бет./
