Еркеб?лан ЕР?АЛИЕВ
?ытайды? халы?аралы? саясаты к?н ?ткен сайын саяси топтарды? ж?не ?лемдік БА?-ты? назарын ?зіне аударып отыр?аны белгілі. Аспан асты елі туралы ке? тарал?ан тезисті? бірі – «?ХР – жа?а ж?зжылды? супердержавасы» деген саяси ба?а.
Сарапшылар ?ытай ?лемдік аренада ма?ызды «ойыншы» болып табылатынын ж?не оны? Орталы? Азия?а ?атысты ?ызы?ушылы?ы жо?ары екенін де жо??а шы?армайды. ?сіресе, к?рші елдер дегенде к?зін ж?мып отыра алмайтын ?ытай, ?аза?стан, ?ыр?ызстан, ?збекстан, Т?жікстан мен Т?рікменстан сия?ты мемлекттерді? саяси-экономикалы? ахуалын ?дайы назарда ?стап отырады.
Б?гінгі к?ні миллиардтар елінде Орталы? Азияны зерттейтін институттар мен арнайы б??аралы? а?парат ??ралдарыны? ж?мыс істейтіндігін жиі ??ла?ымыз шалып ?алады. Жа?ында ?ытайды? жергілікті т?уелсіз арналарыны? бірі дайындайтын «Джу? Я Гуаньча», я?ни «Орталы? Азия?а шолу» деген («Central asia observe») ба?дарламасын к?рдім. 3 жылдан бері ж?ретін ба?дарлама Орталы? Азияда?ы кез-келген ?зекті м?селені тасада ?алдырмай ?немі зерттеп-зерделеп отыратын?а ??сайды. Ба?дарламаны к?ріп ?а?ілез ?ытайларды? а?парат ??ралдары ?алай ?ар?ынды ж?мыс істеп отыр?анына та?данбас?а лаж жо?.
«Орталы? Азия?а шолу» ба?дарламаны? кезекті саны «Орысша с?йлеуге болмайды» деген та?ырып?а арналыпты. ??ірдегі бес ел орыс тілін тастап, ?ызыл империяны? кезіндегі е? «??діретті» тіл ?азір ?з к?шінен айырылды, Медведев пен Путинні? тілді ??т?ару ж?ніндегі ж?мыстары орыс тіліні? беделін ?айтара ала ма, айма?та неліктен орыс тіліні? д?урені ?тіп бара жатыр деген сауалдар?а жауап іздеген ба?дарлама?а ?ытай ?о?амды? ?ылымдар институтыны? Орта Азия ж?ніндегі маманы мен «Синхуа» АА М?скеудегі б?рын?ы тілшісі келіп, ?з ойларын орта?а салады.
Ба?дарлама ?она?тары кезінде 350 млн. жуы? адам ?олдан?ан орыс тіліні? б?рын?ы беделі жайында айта келіп, ?азір к?птеген елдерде орыс тіліні? б?рын?ыдай ?стемдік ж?ргізуден ?алып бара жат?анын тілге тиек етеді. ?ытай ?о?амды? ?ылымдар институтыны? Орта Азия ж?ніндегі маманы С?н Жуа? Жы: «Ресейліктер кезінде ТМД-да?ы орыс тіліні? ы?палын зерттеген екен. Соны? ішінде орыс тіліні? ы?палы е? т?мені Т?жікстан, одан кейін Т?рікменстан бол?ан. Т?жікстан т?уелсіздік ал?ан со? м?нда?ы орыстар тарихи отандарына ?дере к?шіп кетіп ?алды. Ал, КСРО-?а б?рінен кеш ?осыл?ан Т?рікменстанда?ы орыс тіліні? тарихы тым ?ыс?а. ?збекстан т?р?ындары да орыс тілін жиі ?олданбайды. Егер б?рын ?збекстанны? ірі ?алаларында адамдар орыс тілінде еркін с?йлесетін болса, ?азір олармен орысша т?сінісу ?иын. Тіпті, Ташкентті? аудандарында орыс тілді адам?а шетелдік сия?ты ?арайды. Ал, Ресейде к?н к?ріп ж?рген 5 миллион?а жа?ын гастарбайтер орыс тілінде с?йлесуден ?иынды? к?ріп отыр» деген у?ж айтады.
Осыны? ?зінен-а?, ?ытайларды? Орта Азияда?ы тіл м?селесіне ?те сергек ?арайтынын а?дау?а болады. «Синхуа» АА М?скеудегі б?рын?ы тілшісі У Шуе Лан: «2007 жылы М?скеуде жа?алы?тар дайындап ж?мыс істеп ж?ргенімде Т?жікстан Президентіні? фамилиясын ?ате жазып ?ой?анын бай?адым. Сосын м?селені? м?н-жайын білейін деп на?тылап телефонмен с?рап алдым. С?йтсем, Т?жікстан Пезиденті Эмомоли Рахмонов тегін Рахмон деп ?згерткен екен. Президент солай ?згерткеннен кейін б?кіл т?жік хал?ы жапа-тарма?ай тегін ?згертуге кірісті. Жалпы, Т?жікстанда орыс тілді м??алімдерге деген тапшылы? бай?алады. Со??ы уа?ытта б?л елде де орыс тілінде деген с?раныс т?мендеген. 2009 жылы ?абылдан?ан «Тіл туралы За?ында» за? шы?арушы органдар дайында?ан кез келген нормативтік-???ы?ты? актілер, сондай-а? ?ылымны? ресми тілі, кез келген м?дени шара, жарнаманы? ресми тілі, ресми-іс ?а?аздарды? б?рі тек т?жік тілінде болуы тиіс»,– дейді. Содан кейін ?ыр?ызстан?а то?талып, б?л елді? Т?жікстан пен Т?рікменстан?а ?ара?анда айтарлы?тай дамы?ан ел бола т?ра орыс тілін ?олдану?а м?жб?р болып отыр дегенді айтып ?теді.
Одан кейін ая?дап ?аза?стан?а келеді. «?аза?станда?ы халы?ты? солт?стігіндегілерді? к?пшілігі орыс тілін ?олданады. Мектептердегі балаларды? 46 пайызы орыс тілдерінде о?иды. Орыс тіліні? ?аза?станда статусы т?мендеген емес. Биліктегілер орыс тілді техник сия?ты мы?ты мамандарды? кетіп ?алуынан ала?дап, олар?а жа?сы жа?дай жасап отыр. Орта Азияда (Орта Азия дегенде ?ытайларды? есіне ?аза?стан т?седі. авт) а? жа?алыларды? дені орыс тілінде с?йлейді, ал, ауылды? айма?тарда?ы ?арапайым халы? ?аза? тілін ?олданады. ?аза?станда?ы ?аза? тіліні? м?мкіндігі мы?ты бол?анымен ?здері менсіне бермейді. Тіліні? м?мкіншілігі жо?, тілі ж?та? кедей елдер орыс тілінен бас тартып отыр. Оны? ?асында ?аза? тілі ?ылым мен техника, саясат, эконмика, ?аржы, ?нер, м?дениет, ?арулы к?штер, спорт тілі бола алатынын д?лелдеп берді», – дейді ?ытай ?о?амды? ?ылымдар институтыны? Орта Азия ж?ніндегі маманы С?н Жуа? Жы.
Олар «?аза?стан» ?лтты? арнасы орыс тілінде хабар ж?ргізуін то?тат?анын, барлы? іс-?а?аздарын мемлекеттік тілге к?шіп отыр?анын, 2020 жыл?а дейінгі мерзімге арнал?ан мемлекеттік ба?дарлама жасалып жат?анын да біліп отыр екен. «?аза? тіліні? жа?дайы т?зеліп келе жат?аны енді-енді ?ана. Т?бінде, ?аза?станда ?аза? тілі толы?ымен ?стемдік ??рады», – дейді ?ытай ?о?амды? ?ылымдар институтыны? маманы.
Сосын, олар орыс тіліні? ?олданылудан ?алып бара жат?аны туралы т?рлі мысалдар келтіреді. Осыдан 50-60 жыл б?рын?ы ?ытайды мысыл?а алып, сол кезде ?ытайда е? бірінші шет тілі а?ылшын емес, орыс тілі бол?анын атап ?теді. Оларды? айтуынша, ?азір Аспан асты еліндегі егде тарт?ан ?ытайлы?тар орыс тілінінен судай. Кезінде д?ние ж?зі хал?ыны? 1/4-і орыс тілін ?йренген. Олар орыс тіліне отар мемлекеттерді ?алай тез ?йреткенін алдымен ?ліпбиді латынша?а, сосын кирилица?а к?шіру ар?ылы ?ол жеткізді деп пайымдайды. Орталы? Азия?а енді орысша емес, жергілікті жерді? тілін ?йреніп бармаса? болмайды деп т?жырады. ?ытайларды? бізді? еліміздегі мемелкеттік тілге ?атысты пікірі осындай. ?анша дегенмен, «сырт к?з – сыншы» емес пе, айта-айта ?бден жауыр бол?ан ?аза? тіліне ?атысты ?ытайларды? айт?анында да бір шынды? бар деп сенейік.
http://ulttimes.kz/index.php?option=com_content&view=article&id=373:-l-r&catid=24:2012-08-15-03-42-59&Itemid=22
