Реферат. Ақша есебі

ЖОСПАР

 

 

Кіріспе

 

І тарау Ақша  қаражаттарының есебі

1. Ақша қаражатының жалпы сипаттамасы. Есеп айырысу

      нысандары

2. Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу.
3. Вексельдермен есеп айырысу.

            ІІ тарау Кассадағы нақты ақшаның есебі

1. Кассадағы ұлттық валюта түріндегі нақты ақша есебі
2. Кассадағы шетелдік валюта түріндегі нақты ақша есебі

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер

 

КІРІСПЕ

 

Барлық шаруашылық жүргізші субъектілер өз ақша қаражатта­рын банктердің тиісті мекемелеріндегі шоттарда сақтайды. Міндеттемелер жөніндегі басқа субъектілерге төлемдер, әдетте, ақша аудару арқылы есеп айырысу тәртібімен банктердің осы мекемелері арқылы жүргізіледі. Нақты ақшасыз есеп айырысу Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгілеген нормативтік құжаттармен белгіленген жағдайлар мен шегінен шығып кетпейтіндей етіп жүргізіледі.

Елдің экономикасында банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын нақты ақшасыз есеп айырысудың айрықша басымдылғы байқалады. Нақты ақшамен субьектілер персоналмен еңбекақы төлеу бойынша, есеп беруге тиісті адамдармен, депоненттермен, дебиторлармен жөне кредиторлармен қолданылып жүрген заң ережелеріне сәйкес банк мекемелері арқылы өтпейтін төлемдер бой­ынша есеп айырысады.

Республикада банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын ақша аудару арқылы есеп айырысудың бірыңғай жүйесі қолданылады. Салыстырмалы түрде ұсақ төлемдерді субъектілер кассадан қолма-қол ақшамен, почта аударылымымен немесе байланыс кәсіпорындары арқылы үстеме төлем жасау арқылы төлеуге құқылы.

Ақша қаражаты субъектілердің шоттарынан олардың иелерінің өкімі бойынша есептен шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатгы есептен шығаруға соттың, мемлекеттік салық қызметінің рұқсатымен және қолданылып жүрген заңдарда көзделген баска жағдайларда ғана жол беріледі.

 

І тарау АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ЕСЕБІ

• 1. Ақша қаражатының жалпы сипаттамасы. Есеп айырысу нысандары

Ұлттық Банк ақша-несие жүйесіне орталықтандырылған жоспарлы басқаруды, бюджеттің қассалық орындалуын жүзеге асырады және жиынтық валюта жоспарын қалыптастыруға қатысады. Ол ақша эмиссиясын, ұйымдар мен мекемелерге несиелендіруді, қаржыландыруды және есеп-айырысу қызметін атқарады.

Прогрессивті несие саясатын жүзеге асыру, негізгі қызметгі несиелендірудің бүкіл жүйесінің тиімділігін арттыру, күрделі қаржыны қаржыландыру мен несиелендіру, сондай-ақ қажетгі есеп айырысуларды жүргізу төмендегі мемлекеттік акционерлік банктерге жүктелген: Тұран-Әлем банкі — өндірісте, құрылыста, көлік пен байланыста, материалдық-техникалық қамтамасыз ету саласында, сыртқы экономикалық қызметте; Қазагроөнёркәсіпбанкі-агроөнеркәсіп кешенінде; Қазкредсоцбанк — тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықта тұрмыстық қызмет көрсетуде және экономиканың басқа да салаларында; Халықтық банк — елдегі жинақ ісін ұйымдастыруды қамтамасыз етеді; Бюджетгік банк — бюджеттегі мекемелерге қызмет көрсетеді; Қазақстан Эксимбанкі—экспорт-импорт операцияларын несиелеуді, сондай-ақ Үкімет белгілейтін елдің эко­номикалық даму басымдықтарына сәйкес тиімді инвестициялық жобаларды ұзақ мерзімді несиелеуді жүзеге асырады; Медетші банк-қаржы жағдайын оңалтуы мен өндірісгі көтеруі /қайта құруы/ үшін мемлекет қаржы бөлетін субьектілерді несиелендіреді. Бұған қоса республикада коммерциялық және жекеменшік банктердің жүйесі құрылған, олар елде жұмыс істейтін шаруашылық жүргізуші субьектілерге қызмет көрсетеді.

Ақша бірлігі ретінде теңгені пайдаланатын коммерциялық банктер арасындағы есеп айырысуларды Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі банктер орналасқан жерлерде құрылған өзінің есеп айырысу-кассалық орталықтары арқылы ұйымдастырады. Банкаралық есеп айырысуларды жүргізетін коммерциялық банктермен есеп айырысу орталықтарындағы құжаттар айналымы Ұлтық Банктің нормативтік құжаттарына сәйкес жүргізіледі. Банктердің қызметін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі үйлестіреді және оған бағыт береді.

Ақша қаражатын сақтау және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелері мынадай шоттар ашады:

есеп айырысу шоттары-шаруашылық есепте тұрған, дербес ба­лансы бар, Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің органдарында тіркеуден өткен заңды тұлғаларға;

ағымдағы шоттар-жергілікті бюджеттегі мекемелерге, бюджетгік мекемелерге олардың бюджеттен тыс қаражаты бойынша, өндірістік және коммерциялық қызметпен айналысатын қоғамдық ұйымдар мен жеке тұлғаларға;

бюджеттік шоттар-Қазақстан Республикасының Республикалық бюджетіндегі мекемелерге;

корреспондешптік шоттар-корреспонденттік келісімдер негізінде есеп айырысу ережелеріне сәйкес екінші деңгейдегі банктерге Ұлттық Банк мекемелерінде және өз арасында.

Өзі орналасқан жерден тысқары жерлерде жеке филиалдары мен өкілдіктері /дүкендері, қоймалары жөне т.е./ бар заңды тұлғаларға табысты нақты ақша түріндегі несие төлем тапсырмалары бойынша есептеу үшін есеп айырысу субшоттары ашылуы мүмкін.

Уақытша есеп айырысу шоты ішінара пайдалануға берілген /іске қосу кешені, кезек, кезең және т.с.с./, салынып жатқан көсіпорынға арнап ашылуы мүмкін. Мұндай шот жоғары тұрған органның өкімі бойынша кәсіпорын пайдалануға толық берілгенге дейінгі мерзімге ашылады.

Субьектіге валюталық шот ашылуы мүмкін, ол шетел валютасындағы қаражаттың нақты бары мен қозғалысын есепке алуға арналған. Ол сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын субъект үшін ашылады. Аккредитивтер бойынша шоттарды, чек /аванс/ кітапшаларының шоттарын жөне басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және тиісті операцияларды жүргізу үшін ашады.

Есеп айырысулар толық және тұрақты болуға тиіс. Олардың негізіне мынадай принциптер қаланған: субъектілер өз ақша қара­жаттарын банкте сақтауға міндетті; олардың арасындағы есеп ай­ырысулар, әдетте, қолма-қол ақшаны пайдаланбай жүргізіледі; ауда­ру арқылы есеп айырысулар жүргізуге негіз болып табылатын барлық құжаттар банк, байланыс органдары мен Халықтық банк мекемелері арқылы төлемдер жасау үшін пайдаланылады; банктік емес айналымда айналыстың тек жалпы мемлекеттік кредит құралдары (чектер, вексельдер, банк билеттері және басқалар) гана айнала алады. Есеп айырысудың мақсаты-нарықтық қатынастарды нығайтуға, жиынтық қоғамдық өнімнің қозғалысына, есеп айырысу қатынастарына қатысушыларды өзара ынталандыру мен бакылауға, олардың кірістері мен шығыстарын өлшеуге жәрдемдесу.

Ақша қаражатын есепке алу міндеттері ақша қаражатының сақталуын және олардың мақсатына сай лимиттерге, сметаларға сәйкес пайдаланылуына бақылауды қамтамасыз етуі; ақша қаража­тының қозғалысы жөніндегі барлық операцияларды толық және уақтылы құжаттау; есеп айырысу және қаржы тәртібін сақтау; талдамалық есепке алуды уақтылы және дұрыс жүргізу; ақша қаражатына толық және нақтылы түгелдеу жүргізу; төлемдерді банк арқылы ақша аудару жолымен жасау болып табылады.

Кәсіпорындардың банктер арқылы жүргізетін есеп айырысуларын тауарлық (сатылган өнім, жұмыс және көрсетілген қызмет үшін, алынған шикізат, материалдар, жартылай дайын өнім үшін) жөне тауарлық емес (бюджетке, әлеуметтік сақтандыру органдарына, зейнетақы қорына жөне басқалары) деп белуге болады.

Банк субъектілердің ақша қаражаттарын олардың шоттарында сақтайды, осы шоттарға келіп түскен сомаларға есептеме жүргізеді, субъектілердің шоттарынан аудару мен беру және банк ережелері мен шартта көзделген басқа да операцияларды жүргізу туралы өкімдерін орындайды.

Субъектілердің шоттарынан төлем жасау егер заңдарда өзгеше көзделмесе, субъектінің басшысы белгілейтін кезектілікпен жүзеге асырылады.

 

• 2.Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу.

 Төлем тапсырмасы субъектінің қызмет қөрсетуші банкке өз шотынан белгілі бір соманы аударуы туралы тапсырмасы болып табылады

Төлем жасаушы банкке белгіленген нысандағы бланкілерде тапсырманы ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктің талап етуі бойынша банктің шолып қарауы үшін (кейін қайтаратын етіп) шарттарды, салықтық шот-фактураларды жөне төлемдердің мақсатын растайтын басқа да құжаттарды тапсыруға міндетті. Төлем тапсырмалары жазылып берілген күннен бастап 10 күн бойы күшінде болады (жазылған күн есепке алынбайды). Төлем тапсыр­малары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда ғана орындауға қабылданады.

Бірқалыпты және тұрақты өнімдерді сатып-өткізу кезінде өнімді өткізушілер мен сатып алушылар арасындағы есеп айырысулар жос­парлы төлемдер төртібімен шарттардың (келісімдердің) негізінде төлем тапқырмаларымен есеп айырысуды пайдалана отырып жүзеге асырылуы мүмкін. Жоспарлы төлемдер транзитгік жөнелту де қолданылмайды. Бұл төлемдер күн сайын немесе өнім беруші мен са­тып алушы арасындағы келісілген, белгіленген мерзімдерде кезең-кезеңімен жүргізілуі мүмкін.

Ірілендірілген төлем мерзімін есепті қезеңнің келесі жұмыс күніне белгілеу ұсынылады. Әрбір жоспар­лы төлем сомасын тараптар төлемдердің келісілген кезеңділігі мен өнім беру (сатып алу) немесе қызмет көрсету көлеміне сүйене оты­рып, алдағы айға (тоқсанға) белгілейді. Күнделікті жоспарлы төлем кезінде олардың мөлшерін бір айда өнім берілу сомасын осы айдағы жұмыс күнінің санына бөлу жолымен айқындау ұсынылады. Өндіріс циклы мен өнім сату үздіксіз болғанда жоспарлы төлемдер сомалары бір айдағы күнтізбелік күндердің санына сүйене отырьш есептелуі мүмкін. Әрбір жоспарлы төлем үшін банкке жеке төлем тапсырмасы беріледі.

Тараптар кезең сайын, бірақ кемінде айына бір рет өз есептерін өткен кезеңдегі нақтылы тауар босату немесе қызмет көрсетудің негізінде нақтылап, келісімде белгіленген тәртіппен қайта есептеу жүргізуге міндетті.

Бұл ретте пайда болатын айырма жеке тапсырма бойынша аударылуы не кезекті төлем төлеу кезінде есепке алынуы мүмкін.

Тапсырмалар банкке төлем мерзімі келген күні беріледі. Төлем жасаушының шотындағы қаражат жеткіліксіз болғанда және төлем жасаушыға несие беру мүмкін болмаған кезде банк төлем тапсырмасын қабылдамайды. Қаражат пайда болған кезде жоспар­лы төлемді төлем жасаушы ол бойынша бұрын пайда болған берешекті есепке ала отырып аударады.

Үздіксіз өндіріс циклы бар субъектілер өндірілген өнім үшін аванстық төлемдермен есеп айырысады. Аванстық төлемдер төлем тапсырмалары арқылы жүргізіледі.

Аванстық төлемдермен есеп айырысу қаражатты шартта айтылған мерзімдер мен мөлшерлерде кезең-кезеңімен аудару арқылы жүзеге асырылады.

Тараптар кезең сайын, кемінде айына бір рет өткен кезеңдегі нақты тауар босатудың негізінде өз есептерін нақтылап, шартта айтылған тәртіппен қайта есептеу жүргізуге тиіс. Бүл ретте пайда болған айырма жеке тапсырмамен аударылуы не кезекті төлем жасау кезінде ескерілуі мүмкін.

Тараптардың уағдаластығы бойынша төлем тапсырмалары жедел мерзімді, мерзімінен бұрын және мерзімі кейінге қалдырылған болуы мүмкін.

Жедел мерзімді төлем мынадай нұсқалар бойынша жүзеге асы­рылады: аванстық төлем, яғни, тауар тиелгенге дейін; тауар тиелгеннен кейін, яғни, тауарлар үшін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; ірі мәмілелер кезіндегі ішінара төлемдер.

Мерзімінен бұрын немесе мерзімі кейінге қалдырылған төлемдер шарттық қатынастар аясында тараптардың қаржылық жағдайына зиян келтірілмей жүргізілуі мүмкін.

Субъектілер: жеке өздеріне тиесілі қаражатты (зейнетақы, алимент, жалақы, іссапар шығыстары, авторлық қаламақы) жекелеген азаматтардың атына; жалақы төлеуге арналған, банк мекемелері жоқ жергілікті жерлерде ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындау жөніндегі шығыстарды субъектілерге қаражат аударуды байланыс көсіпорындары арқылы жүзеге асыра алады.

Өз шоттарынан байланыс көсіпорындары арқылы аударым жасаған кезде аударым жасаушы аударым бланкілерінде аударым алушының атын, оның нөмірін, сондай-ақ егер қаражат шотқа аударылуға тиіс болса, осы орналасқан банктің аты мен нөмірін көрсетеді. Тапсырмаға қаражат алушылардың тізбесі коса беріледі, онда кім, қандай мақсаттарға ақша алатыны көрсетіледі. Байланыс көсіпорындары кәсіпорындарға жолданған әрбір аударым алушы бойынша барлық аударымдардың жалпы сомасына төрт дана етіп жасалатын келіп түскен аударымдарды төлейді.

Төлем талап тапсырмалары арқылы есеп айырысу. Төлем талап тапсырмасы төлем жасаушының қызмет көрсететін банкіне жіберілген есеп айырысу және тиеу құжаттарының негізінде келісім-шарт бойынша жөнелтілген өнімнің, орындалған жұмыстын, көрсетілген қызметтің құнын төлеу туралы жабдықтаушының сатып алушыға талабын білдіреді. Төлем талап тапсырмаларын төлем жа­саушы бланкке жазып, жабдықтаушының банкіне тізімдемемен бірге төрт дана етіп береді. Жабдықтаушының банкі барлық реквизитгердің толық толтырылғанын тексеріп, талап-тапсырманы сатып алушының банкіне жібереді, екінші данасы жабдықтаушыға қайтарылады.

         Сатып алушының банкі талап-тапсырманы алган соң, оны тіркейді, барлық даналарға алынған күнді қойып шығады (жоғарыда оң жақта) және оны төлем жасаушыға келісімін алу үшін береді.

Төлем талап тапсырмасын толық немесе ішінара төлеуге келгенде төлем жасаушы барлық даналарға шотқа билік жүргізуге уәкілеттігі бар адамдардың қолын қойғызумен және мөр басумен рәсімдеп, оны қызмет көрсетіп банкке өткізеді, олардың:

біріншісі төлем төлеушінің шотынан қаражатты есептен шығару үшін негіз болады жөне операция жүргізілгеннен кейін банк құжаттарына тігіледі;

екіншісі — жабдықтаушыға қызмет көрсететін банкке жіберіледі;

үшіншісі — тиеу құжаттарымен бірге тауарларға, орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтерге ақы төлеуге жөне есепке қабылдауына болатындығын растайтын қолхат ретінде төлем жасаушыға қайтарылады.

Банк акцептелген талап-тапсырмаларды қабылдауға және оларды №2. картотекаға орналастыруға құқылы.

Төлемдік талап-тапсырмаға толық немесе ішінара ақы төлеуден бас тарту туралы төлем жасаушы оған қызмет көрсететін банкке үш күннің ішінде хабарлайды. Талап-тапсырма құжаттарымен қоса оған берілген тиеу құжаттарын және төлемейтіні туралы хабарламасымен бірге тікелей жабдықтаушыға (өнім берушіге) қайтарылады.

Жиынтық талаптар арқылы есеп айырысу.

Көлік ұйымдарының тапсырыс берушілермен (жүк жөнелтушілермен немесе жүк алушылармен) жүк тасымалдағаны үшін, сондай-ақ көліктік-экспедициялық қызмет көрсетулері үшін орталықтандырылған есеп айырысулары жиынтық талаптар арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Айыппұлдар жөніндегі сома жиынтық талапқа енгізілмеуге тиіс. Көлік қызметіне тапсырыс жасаушыларға қызмет көрсетуші банк мекемесі тиісті шоттан қаражаттың депонентелгенін, көлік ұйымдарының қызметіне ақы төлеу тапсы­рыс берушінің тиісті шотынан бұл шотта уақытша қаражат болмаған кезде банктің кепілдігінен жүзеге асырылғандығын куәландыратын кепілдікті анықтама береді. Анықтаманың күшінде болу мерзімі тараптардың келісім-шартымен айқындалады.

Өзара талаптар мен міндеттемелерді есепке алу.   

Өзара талаптар мен міндеттемелерге негізделген есеп айырысулар деп борышкерлер мен несие берушілердің бір-біріне қойылған талаптары мен міндеттемелері тең сомада өтелетін және осы талап­тар мен міндеттемелердің арасындағы айырмаға ғана төлем жаса­латын нақты ақшасыз есеп айырысулар жатады. Өзара талаптарды есепке алу бойынша есеп айырысуларды банктер субъектілердің өтіншгі бойынша нақты тиелген немесе босатылған тауарлы-материалдық құңдылықтар және негізгі қызметі бойынша көрсетілген қызметтер үшін жүргізеді.

Банктерге тапсырмалар, чектер, талап-тапсырмалар ұсынылады.

Бұл есеп айырысуларды банк тұрақты және біржолғы есепке алу арқылы жүргізеді. Тұрақты есепке алу қатарына өзара талаптар мен міндеттемелердщ сальдосы бойынша мерзімдік есеп айырысулар жатады. Біржолғы есеп айырысуларға ею субъект арасындагы қара-ма қарсы талаптардың есепке алынды және өзара талаптар мен міндеттемелердщ сальдосы бойынша мерзімдік есепке алу жатады.

Арасында тауарларды өзара босату немесе қызмет көрсету бой­ынша түрақты шаруашылық қатынастары бар субъектілер үшін өзара талаптар мен міндеттемелердщ сальдЬсы бойынша есеп айыры­сулар жүзеге асырылуы мүмкін. Субъектілерге бір немесе әртүрлі қаладагы, не қаладан тысқары жерлердегі банктер қызмет көрсетеді. Есеп айырысулардың мерзімі мен тәртібі субъектілер арасындагы шарттармен белгіленеді және субъекті орналасқан жердегі есептеме жүргізу жүктелген банкпен міндеггі түрде келісуі керек. Есеп айырысуды жүргізу жүктелген субъект есеп айырысу мерзімі аяқталганнан кейінгі күннен кешіктірмей қарама-қарсы та­лаптардың шоты бойынша есепті мерзімге сальдо шыгарып, шоттан алынған банк көшірмесін қоса бере отырып оны екінші тарапқа хабарлауга міндетті. Есеп айырысу бойынша есепті кезең аяқталганнан кейінгі келесі күні сальдо шығаруды қиындататын жазулар саны көп болтан кезде, тараптардыц келісімінде төлем қүжатын жазып беру мерзімін үш күнге дейін үзарту көзделеді.

Сальдо бойынша есепке алу сальдо сомасы тауардыц бір күндік босату (қызмет көрсету) сомасына тең болғанда субъектілер жүргізеді Егер есеп айырысудан сальдо сомасы аз болса, ол келесі кезеңнің есеп айырысуьша жатқызады. Сальдо бойынша есеп айыры­сулар туралы келісім болғанда тауарлы-көліктік жүк қагаздар банкіге еткізілмейді.

 

• 3.Векселъдермен есеп айырысу.

 Вексель-біржақты қатаң орындалатын ақша міндеттемесін қамтитын қатаң бекітілген нысандагы қүжат.

Жай және аударма вексельдер болады.

Жай вексель (соло )- талап ету бойынша немесе белгіленген мерзімде келешекте вексельде көрсетілген соманы вексель үстаушыға төлейтіні туралы вексель берушінің ешбір шартсыз міндеттемесін қамтитын вексель.

Аударма вексель(тратга)-вексель берушінің (трассантгың) үшінші түлғаға (трассатқа) бірінші вексель ұстаушыға (ремитентке) немесе оның бүйрығы бойынша келешекте белгілі бір уақытта, не үсынған кезде вексельде көрсетілген ақшаны төлейтіні туралы ешбір шарт­сыз міндетгемені қамтитын вексель.

Вексель: қүжат мәтініне (текстіне) енгізілген, қүжат қай тілде толтырылса сол тілде «вексель» деп жазылған атауды, белгілі бір ақша сомасын төлеуге ешнәрсемен негізделмеғен бүйрықты; төлеуге тиіс түлғаның (төлеушінің) атауы-тек аударма вексельде, төлеу

мерзімін, төлем жасалатын орынды көрсетуді; кімге немесе кімнің бүйрыгы бойынша төлем жасалатын болса, сол түлғаның атауын, вексель жасалған күн мен орынды көрсетеді, вексельді беретін түлганьщ (вексель берушінің) қолын қойдыруға тиіс.

Жоғарыда көрсетілген талаптар қүжаттарда түтастай сақталмаса, тек төмендегі белгіленген жағдайларды қоспағанда, онда вексельдщ күші болмайды.

Төлем мерзімі көрсетілмеген вексель үсынганда төленуге тиіс вексель ретінде қаралады.

Ерекше нүсқау болмаганда төлем жасаушының атының жанындағы орын, төлем жасау орны жене сонымен бір мезгілде төлем жасаушыньщ түратын орны деп есептеледі.

Жасалған орны көрсетілмеген вексельге вексель берушінің аты-мен катар көрсетілген орында қол қойылган деп есептеледі.

Аударма вексель вексель берушінің бүйрыгы бойынша ақы төлеуге жататын вексель ретінде берілуі мүмкін. Ол вексель берушінің өзіне немесе үшінші түлганьщ есебінен берілуі мүмкін.

Аударма вексельге үшінші түлға түрган жерде немесе төлем жасаушының түратын жерінде немесе қандай да бір баска орында ақы төленуі мүмкін.

Процентгік ставка вексельде көрсетілуге тиіс, мүндай нүсқама болмаган жағдайда шарт қол қойылмаған (жазылмаған) деп саналады.

Егер процентгің есептелген күні көрсетілмесе, аударма вексель жасалған күннен бастап есептеледі.

Кез келген аударма вексельдің, ол бүйрығы көрсетілмей берілгеннін өзінде индоссамент аркылы берілуі мүмкін.

Егер вексель беруші аударма вексельде «бұйрыққа емес»¹ немесе осыган мағыналас сөзді жазса, онда қүжат нысанын сақтай отырып және қарапайым цессия салдарымен берілуі мүмкін. Индоссамент² вексель беруінің пайдасына не вексель бойынша міндетті баска кез келген адамның пайдасына, вексельді акцептегеніне не акцептемегеніне қарамастан төлем жасаушынын да пайдасына жасалуы мүмкін. Бүл адамдар өз кезегінде вексельді табыстай алады.

Индоссамент қарапайым, шартсыз болуга тиіс. Оның шартты жагдайларының бірі шектелетін болса, онда оған қол қойылмаған, яғни жазылмаған болып есептеледі.

Ұсынушы индоссаментінің бланктік индоссамент күші болады.

Индоссамент аударма вексельде немесе оған қосылған парақта (аллонаж) жазылуға тиіс. Оған индоссант қол қоюға тиіс.

Индоссамент аудәрма вексельден келіп шығатын барлық құқықтарды береді. Егер индоссамент бланктік болса, онда вексель ұстаушы: бләнкті вз атына немесе баска бір адамның атына толты-ра алады; өз кезегінде вексельді банк арқылы немесе басқә бір адам­ның әтына табыстай алады; бланк толтырмай және индоссамент жасамай, вексельді үшінші адамға бере аләды.

Егер басқаша кері шарт болмаса, индоссант акцепт пен төлем ұшін, жауап береді. Ол кейінгі индоссаментке тыйым сала алады; бұл жагдайдә вексель кейінгі табысталған әдамдардың пәйдасынә шешілсе де, ол олардың алдында жауәп бермейді.

Қолында аударма векселі бар адам, егер ол вз қүқығын үздіксіз бірқатар индоссамент жасау арқылы негіздесе, соңғы индоссамент бланкілік болғанның өзінде зәңды вексель үстаушы деп қараләды.

Бұл ретте сызылып тасталған индоссаменттер жазылмаған деп есептеледі. Бланкілік индоссаментгең кейін басқә индоссамент жасалса, соңғысына қол қойған адам вексельді бланкілік индоссамент бойынша сатып алған деп есептеледі.

Аударма вексельді төлем мерзімі басгалғанга дейін вексель үста-ушы немесе қолында весель тұрған, қарапайым адам да төлем жасаушығә акцепт үшін түрған жерінде ұсына алады,

Егерде төлем жасаушы өзінің келісімі туралы вексель ұстаушыға, немесе қол қойған адамдардың біріне хабарласа, ол онда олардың алдында ез келісімігең шарттарына сәйкес міндетті болады,

Аударма вексель бойынша төлем толықтай немесе вексель со-масының бөлігінде аваль аркьілы камтэмасыз етілуі мүмкін.

Мундай камтамәсыз етуді үшінші адәм немесе тіпті вексельге қол қойған адамдардың бірі бере алады.

Аваль¹ аударма вексельде немесе қосымша парақта беріледі. Аваль берілген орнын көрсете отырып, жеке актімен де берілуі мүмқін. Ол «аваль деп есептелон» деген сөздермен немесе кез кел-ген бір мәнді нысанмен бейнеленеді, оған аваль берген адам қол қояды.

Аваль үшін.егер төлем жасаушы немесе вексель беруші қолын қоймаған болса, аударма вексельдің бет жағына авальшының қол қоюы жеткілікті.

Авальда оның кімнің есебінен берілгені көрсетілуге тиіс. Ол көрсетілмеген жағдайда аваль вексель беруші ушін берілген деп есептеледі.

Авальшы ол ұшін аваль берген адаммен  бірдей жауап береді.

1. Аваль- вексель бойынша кепілдік, оған байланысты аваль жасаған адаи вексель бойынша міндетті басқа адамдардын міндеттемелерін орындауы үшіи жауапкершілікті ез мойнына алады. Авальшы-аваль жасаған адам.

Аударма вексельғе ақы төлей отырып авальшы кепілдік берген адамға қарсы және аударма вексельге байланысты осы соңғы адамның алдында міндетті адамдарға қарсы вексельден туындайтын құқықтарды иеленеді,

Аударма вексель ақы төлеу үшін: үсынганда; үсынғаннан кейін белгілі бір уақытта; жасалғаннан кейін белгілі уәқытта, белгілі бір күнде берілуі мүмкін.

Өзге мерзім тағайындалған немесе төлемнің бір ізді мерзімдерін қамтитын аударма вексельдер жарамсыз болып табылады.

Аударма вексель үсынған шагында төленуі тиіс. Ол жасалған күннен бастап бір жылдың ішінде төлем жасауға үсынылуы мүмкін. Вексель беруші аудармалы вексельде төлемге ұсынылатын мерзімі белгіленуі мүмкін, бірақ белгіленген мерзімнен бұрын төленуін талап етуге болмайды.

Мұндай жағдайда ұсыну мерзімі осы мерзімнен бастап жүреді.Ұсымғаннан кейін белгілі бір уақытта жасалған аударма вексель бойынша төлем мерзімі не акцепт қүнімен, не қарсылық білдіру күнімен айқындалады.

Қарсылық білдіру болмаған жағдайда күні қойылмаған акцепт акцептантқа қатысты ақцептке ұсыну үшін көзделген мерзімнің соңғы қүнінде жасалған деп есептеледі. Мерзімі белгілі бір қүнге немесе жасалғаннан кейін немесе ұсынғаннан кейін белгілі бір уақытқа белгіленген аударма вексель ұстаушы вексельді төлеуге ол төленетін күні, не келесі екі жұмыс күнінің бірінде ұсынуға тиіс. Аударма вексельді есеп айырысу палатасында¹ ұсыну төлемге үсынғанмен бірдей болады. Вексель ұстаушы бөліп төлеуден бас тарта алмайды.

Бөліп төленген жағдайда төлем жасаушы мұндай төлем туралы белгіні вексельде жасау және бул туралы қолхат беруді талап ете алады.

Вексель ұстаушы аударма вексель бойынша төлемді мерзімінен бұрын алуға мәжбүрленбеуге тиіс.

Мерзімі келгенге дейін төлейтін төлем жасаушы мұны өз тәуекеліне жасайды.

Егер аударма вексель толем жасау орнында жүрмейтін валютада жасалса, онда оның сомасы жергілікті валютада телем мерзімі келген күнгі бағам бойынша жергілікті валютамен төленеді. Егер борышкер төлемнің мерізімін өткізіп алса, онда вексель ұстаушы өз қалауынша аударма вексель сомасының жергілікті валютада төлем мерзімі келген күнгі, не төлем жасалатын күнгі бағам бойынша төленуін талап ете алады.

1. Есеп айырысу палатасы — Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің лицензиясына сәйкес есеп айырысуды жузеге асыруға уәкілетті заңды тұлғалар.

Вексель ұстаушы өзінің регресс құқықтарын индоссанттарға, вексель берушіге және басқа да міндетті адамдарға қарсы: төлем мерзімі келгенде: егер төлем жасалмаса, тіпті төлем мерзімінен бұрын:

1) егер акцептен толық немесе ішінара бас тартылса;

2) төлем жасаушы вексельді акцептегені немесе акцептемегеніне қарамастан банкрот деп танылған жағдайда, ол төлем жасауды тоқтатқан жағдайда, бұл жағдайды сот анықтамағанда немесе оның мүлкінен өтем алу нәтижесі болмаған жағдайда:

3) вексель беруигі акцептке жатпайтын вексель бойынша банкрот деп танылған жағдайда іске асыра алады.

Вексель бойынша акцепт пен төлем үшін жауапты адамдарға регрестік талап вексель бойынша, төлем мерзімінен кешіктірілмей ұсынылуға тиіс.

Акцепт немесе төлемнен бас тарту (акцептемеуге немесе төлем жасамауға қарсылық білдіру) бас тарту фактісін куәландыратын актімен расталуға тиіс.

Қарсылық білдіру вексель беруші аударма вексель мәтінінің (текстінің) өзінде ресми акт арқылы қарсылық білдіруді талап ет-кеннен басқа жағдайларда вексельдің өзінде жазылған арызбен және төлем жасаушы қол қойған арызбен ауыстырылуы мүмкін.

Аталған арыз қарсылық білдіру үшін белгіленген мерзімдерде жасалып, Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген заңдарына сөйкес тізілімге енгізілуге тиіс. Бүл ретте күні қойылмаган индоссамент қарсылық білдірілгенге дейін қойылуға тиіс.

Акцептеуге қарсылық акцептке үсыну үшін белгіленген мерзімдерде жасалуы керек.

Акцептеуге қарсылық білдіру төлемге үсынудан және төлем жасамауга қарсылық білдіруден босатады.

Барлық аударма вексельде вексель беруші вексель акцептке мерзімі белгіленіп немесе белгіленбей үсынылуға тиіс деп шарт қоя алады.

Егер төленуге жататын аударма вексельдің ісі ойдагыдай еместігі байқалса, тіпті оның үшінші адам арқылы өтелуі бола түрса да; не­месе төлем жасаушы басқа жерде түрып, өзінің түрған жерінен төлем жасауға тиісті бола түрса да; немесе белгілі бір уақыт өткен соң, яғни үсынылған кезде төленуге жататын вексель бола түрса да, оны акцептке үсынуға тыйым сала алады.

Ол акцепке белгіленген мерізнен бүрын орьшдалмауы керек деп шарт қоя алады.

Әрбір индоссант, егер вексель беруші вексельді акцептеуге жат-пайды деп жарияламаса, онда вексель акцептке мерзімі көрсетіліп немесе көрсетілмей ұсынуға тиіс деп шарт қоя алады.

Ұсынғаннан кейін белгілі бір уақытта төленуге тиіс вексельдер акцептке олар берілген күннен басгап бір жылдың шгінде үсынылуға тиіс.

Вексель беруші бүл соңғы мерзімді қысқарта алады. Немесе содан да ұзақ мерзімді белгілей алады. Бүл мерзімдер индоссанттармен қысқартылуы мүмкін.

Төлем жасаушы вексельдің ол бірінші рет үсынылғаннан кейін келесі күн екінші рет үсынуды талап ете алады. Мүдделі адамдар бұл талап туралы қарсылық білдіруде айтылған жағдайда ғана бүл талаптың қойылмағанына сілтеме бере алады.

Вексель үстаушы төлем жасаушыга акцептке ұсынылған вексельді беруге міндетті емес.

Акцепт аударма вексельде көрсетіледі. Ол «акцептелген» деген сөзбен немесе мағынасы бірдей кез келген басқа сөзбен бейнеленуі мүмкін, оған төлем жасаушы қолын қояды. Вексельдің алғашқы бетінде төлем жасаушының қойған қолының акцепт күші болады.

Акцепт жай және шартсыз болуға тиіс, бірақ төлем жасаушы оны соманың бір бөлігімен шектей алады.

Аударма вексельдің мазмұнына акцептпен жасалған кез-келген өзгеріс акцепттен бас тартумен бірдей болады. Бірақ акцептант өз акцептінің мазмүнына сәйкес жауап береді.

Төлем жасаушы акцепт арқылы өзіне аударма вексельді мезгілінде төлеу туралы міндетгеме алады.

Төлемеген жағдайда вексель үстаушы, ол өзі вексель беруші болғанның өзінде, акцептантқа қарсы аударма вексельде негізделген, жөне барлық жағынан қамтылған талап қойылуы мүмкін.

Егер аударма вексельге өзінің акцепт туралы қол қойған төлем жасаушы вексель қайтарылғанға дейін оны сызып тастаса, онда ак­цептен бас тартылған деп есептеледі. Өзгеше екені дәлелденбесе, сы­зып тастау қүжат қайтарылғанға дейін жасалғаны деп есептеледі.

Төлем жасаушы вексельді акцептегеніне немесе акцептелмегеніне қарамастан төлем жасамаған жағдайда, немесе төлем жасаушының мүлкінен өндіріп алу нәтижесіз болтан жағдайда вексель үстаушы өзіне тиесілі қүқықтарды вексель төлем жасаушыға төлеу үшін үсынылғаннан кейін және қарсылық білдірілгеннен кейін ғана жүзеге асыра алады.

Төлем жасаушы оның вексельді акцептегеніне немесе акцепттемегеніне қарамастан банкрот деп танылганда, сондай-ақ вексель берушіні акцептеуге жатпайтын вексель боиынша банкрот деп таныған жағдайда вексель ұстаушының өз қүқықтарын жүзеге асыруы үшін оның банкрот деп танылғаны туралы сот шешімін үсынуы жеткілікті болады.

Вексель ұстаушы өзінің индоссантын және вексель берушісін акцептемеу немесе төлем жасамағаны туралы қарсылық білдірілген күннен кейінгі төрт жұмыс күнін, «шығынсыз айналым»¹ туралы алдын ала айтылған жағдайда, үсынылған күннен кейін хабарлауға тиіс. Әрбір индоссант хабарлама алған күннен кейінгі екі жүмыс күннің шгінде алдыңгы хабарламаны жібергендердің ат-тары мен мекен-жайларын көрсете отырып, өз индоссантына, одан өрі вексель берушіге дейін хабарлауға тиіс. Жогарыда аталған мерзімдер алдынғы хабарлама алынған сәттен бастап жүре бастай-ды.

Акцептемеу немесе төлем жасамау туралы қарсылық білдірілген жагдайда нотариус бүл туралы вексель бойынша міндетгі барлық адамдарға вексельдегі не қарсылық білдіруді талап еткен адамдардан алынған мекен-жайларға сәйкес жазбаша хабарлама жібере отырып, оларға ескертуге міндетгі. Мүндай хабарлама жөніндегі шығыстар қарсылық жөніндегі шығындарға қосылады.

Вескель беруші, индоссант немесе авальшы қүжатқа енгізілген және қол қойылған «шығынсыз айналым», «қарсылық білдірілмейді» деген немесе басқадай мағыналас сөздер арқылы вексель ұстаушыны оның регресс, акцептемеуге немесе төлем жасамауға қарсылық білдіру құқығын жүзеге асырудан босата алады.

Бұл сөз вексель үстаушыны аударма вексельді белгіленген мерзімде үсынудан да, хабарлама жіберуден де босатпайды. Мерзімдердің сақталмаганын дәлелдеу вексель үстаушымен дау кезінде осы жағдайға сілтеме жасаған адамға жүктеледі.

Егер бүл сөзді вексель беруші енгізсе, онда оның вексельге қол қойған барлық адамдарга қатысты күші болады; егер оны индоссант немесе авальшы енгізсе, онда оның тек өзіне қатысты ғана күші бо­лады.

Егер вексель беруші енгізген сөзте қарамастан, вексель үстаушы қарсылық білдірсе, онда қарсылық білдіру жөніндегі шыгасылар оған жүктеледі. Егер бұл сөзді индоссант немесе авальшы енгізсе, онда қарсылық білдіру жөніндегі шығасылар, өз қолдарын қойған барлық адамдардан төлеттірілуі мүмкін.

Аударма вексельді берген, акцептеген, индоссамент жасаган адамдардың немесе оған аваль қойғандардың барлығы вексель үста-ушының алдында бірлесіп міндетгі болады.

Вексель ұстаушы осы адамдардың барлығына, әрқайсысына жеке-жеке және барлығына бірдей талап қоюға қүқылы, бүл ретте олар-дың міндеттеме алу ретін сақтауға ол мәжбүрленбейді.

Ол аударым жасағаннан кейін, аударма вексельге қол қойған адамдардың әрқайсысыңда дәл осындай қүқық болады.

Міндеттілердің біріне қойылған талап олар бастапқы жауапкерлен кейін міндеттеме алса да, басқаларына талап қоюға бөгет болмайды.

Вексель үстаушы өзі талап қойған адамнан мыналарды:

-аударма вексельдің акцептелмеген немесе төленбеген сомасын, егер

белгіленген болса, онда процентімен қоса;

-вексель сомасынан есептелген вексель төленуге тиіс күні Қазақстан

Республикасының Үлттық Банкі белгілеген қайта қаржы­ландыру

ставкасы мөлшеріндегі өсім сомасын;

• қарсылық білдіру жөніндегі, хабарлама жөнелту жөншдегі

шығасыларды, сондай-ақ басқа да шыгасыларды талап ете алады.

Бұған қоса талап қойған вексель үстаушы талая қою сомасына вексель сомасының 0,01 проценті мөлшерінде қомиссияны енгізе алады.

Егер талап төлем мерзімі басталғанга дейін қойылса, онда вексель, сомасынан есегггік проценті үсталады. Бүл есептік процент век­сель үстаушы түратын жердегі, талап қойылган күнгі ресми есептік сгавкаға (банк ставкасына) сөйкес есептеледі.

Аударма вексельге ақы төлеген адам оның алдында жауапты адамдардан мыналарды:

— өзі төлеген барлық соманы;

-аталған сомаға вексельге талапкер ақы төлеген күнгі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгілеген қайта қаржыландыру ставкасының мелшерінде есептелген процентгерді;

           — өзі төлеген шығасыларды талап ете алады.

Вексельге ақы төлеген және вексель бойынша міндетті адамдарға талап қойған адам талап қою сомасына вексель сомасының 0,05 проценті мөлшеріндегі комиссиялық соманы қоса алады.

Қойылған мерзімі өткеннен кейін:

ұсынған кездегі немесе үсынганнан кейін белгілі бір уақытта, мерзім белгіленген аударма вексельді үсыну үшін;

акцептемеу немесе төлем жасамауға қарсылық білдіру үшін;

«шығынсыз айналым» айтылған жағдайда төлемге ұсыну үшін белгіленген мерзімдер өткен сон вексель үстаушы индоссанттарға қарсы, вексель берушіге қарсы жене акцептантты қоспағанда, міндетгі адамдарға қарсы өз қүқықтарын жоғалтады.

Вексель беруші белгілеген мерзімде акцептке ұсынылмаған жағдайда вексель ұстаушы, егер шарттың мазмүнынан вексель беруші өзін тек акцепт үшін жауапкершіліктен босатуды көздегені болса, төлем жасамаудан, сонымен қатар акцептемеуден пайда болтан өзіне тиесілі қүқықтардан айырылады.

Егер ұсынуға арналған мерзім индоссаментге айтылса, онда оған тек индоссант қана сүйене алады.

Аударма вексель бірнеше бірдей данада берілуі мүмкін.

Бұл даналар қүжаттың мәліметінің ішінде бір ізді нөмірлермен қамтамасыз етілуге тиіс; басқа жағдайда олардың әрқайсысы жеке аударма вексель ретінде қаралатын болады.

Егер вексельде оның жалгыз данада берілгені көрсетілмесе, онда вексель ұстаушы оған өз есебінен бірнеше дана беруді талап ете алады. Бұл үшін ол өзінің тікелей индоссантына, және сол сияқты, вексель берушісіне дейін өтініш жасай алады. Индоссанттар жаңа даналарда индоссаменттерді қайта шығарып беруге міндетті.

Бір дана бойынша жасалған төлем, бүл төлемнің баска даналар-ды өтейтіні алдын ала айтылмаса да, жауапкершіліктен босатады. Бірақ төлем жасаушы өзі акцептеген жөне өзіне қайтарылмаған әрбір дана бойынша жауапты болып қала береді.

Даналарды өртүрлі адамдарға берген индоссант, сондай-ақ баска индоссантгар да өз қолдары қойылган жөне қайтарылмаган барлық даналар бойынша міндетті болады.

Бір дананы акцепт үшін жіберген адам басқа даналарда қолында сол дана жатқан адамның атын көрсетуге тиіс. Бүл соты адам оны басқа дананың заңды иесіне тапсыруға міндетті

Егер ол бүны жасаудан бас тартса, вексель үстаушы талап қою қүқыгын қарсылық білдіру арқылы:

-акцептке жіберілген дананың талап етуге қарамастан оған берілмегенін;

-акцепттің немесе төлемнің басқа дана бойынша алынуы мүмкін емес екенін куәландырғаннан кейін ғана жүзеге асыра алады.

Аударма вексельді өрбір үстаушы оның көшірмесін жасауға құқылы.

Көшірме түпнүсқаны индоссаменттерімен жөне басқа барлық белгілерімен қоса толық бейнелеуге тиіс. Ол қай жерге дейін жеткенін көрсетуі қажет.

Оның түпнүсқамен бірдей тәртіп бойынша табысталуы және авальдануы мүмкін.

Қазақстан Республикасының аумагындағы заңды және жеке тұлғалар жай жөне аударма вексельді өзара есеп айырысуда пайдалануга қүқылы, бүл ретте ол тиісті шартта көзделуге және «Қазақстан Республикасындагы вексель айналымы туралы» Заңға қайшы келмеуге тиіс.

Байланыс мекемелері инкассаға қабылдаган вексельдерді жөнелту тәртібі Қазақстан Республикасының уақілетті органының Қазақстан

Республикасы Ұлттық Банкімен келісе отырып шығарылған нормативтік қүқықтық актілерімен және байланыс мекемесі мен есеп кеңсесі арасындағы шартпен белгіленеді.

Сатушы сатып алушыга үсынатын төлемнің мерзімін кейінге қалдыру жөніндегі берешекті рәсімдеу «Қазақстан Республикасындағы вексель айналымы туралы» Заңда белгіленген талаптарға сөйкес век­сель беру түрінде жүзеге асырылуы мүмкін.

Аударма вексель мен аударма вексельдің индоссаментінің үлгісі төменде келтірілген.

 Есеп айырысулар ережелерін Құзута жол берген кәсіпорындар мен бэнктерге Қазакстан Республикасынлағы нақты ақшасыз есеп айырысуларды жүргізу тәртібін бұзғаны үшін айыппұлдар туралы Ережелерде көзделген ықпал ету шаралары қол-данылады. Жеткізіліп берілген өнімге уақтылы төлемақы жасамағаны ушін кідіртілген әрбір күн үшін мерзімі өткен төлемдер сомасынан жабдыңтаушы мен сатып алушы эрасындагы шартта көзделген тәртіпте өсім есептеледі және омы саіып алушы (төлеуші) төлейді.

Мерзімі өткен күндердің санын энықтаған кезде күнтізбелік күндер қолданылады. Егер банк №2 карточка ұясындәғы қүжзттар есебін жүргізетін болса, онда шарт негізінде өсімді банк есептейді.

Төлеушілернің келісімінсіз олардың шоттдрдың қаражатты есептен шығару. Төлеушілердің келісімінсіз олардың шоттарынан қаражатты есептен шыкару тек соттың шешімімен, банктің өкімімен не мына темендегі орындау құжаттары негізінле қолдэнылып жүрген заңдарда көзделген жағдайда ғана жургізіледі: бәнктің өндіріп алу жөніндегі өкімі; несиелерді пәйдаланғаны үшің есептелген проценттері есепке қате альгнған сомаләр; кепілші шотынан қарыз берешегінің етелмеген сомалары; соттар берген орындау қағаздары; соттың шаруашылық істері жөніңдегі алқалардың бұйрықтары; но­тариус жүргізген орындау жазбалары; Қазақстан Республикасы Министрлер Кәбинетінің қоршаған ортаны қорғау саласындағы ңаулылары негізінде шығарылған мемлекеттік уәкілетті органның, санитарлық-эпидемиологиялық қадағаләудың, сондай-ақ кәсіподақтардың еңбек техникалық инспекциясынын бұйрықтары мен өкімдері; салық органдарының салықтар мен басқа да мінлетгі төлемдер бойынша қосымша салықтарды, сондай-ақ зачла козделген айыппүлдәрды, өсімдерді және өзге де санкциялар сомаларын ендіріп алу туралы өкімдері; қолданылып жүрген заңдәрға сәйкес жұмыс берушілерден өндіріліп алынатын айыппүлдардын және өзге де санкдиялардың сомасы; кәсіпорынның кінәсінен жүмыспен байланысты жарақаттану немесе денсаулыгының өзге де зақымдануы салдарынан жұмысшы мен қызметші, сондай-ақ жұмыспен байланысты және субъект әкімшілігінің кінәсінен жарақаттану немесе денсаулығының өзге де салдарынан жұмысшы немесе қызметші қайтыс болтан жағдайда шеккен зәлалды өтеу сомасын өндіруге берілген сот шешімі; сақтандыру қомпаниясының сақтандыру куәлігі, Қазақсган Республикасы Кеден органдарының өкімі.

Борышкер мойындаған, есептен шығарылатын сомаларға берілген өкімдер орындау құжаттарына теңестіріледі ден танылады. Салық төлеушілерінің төлем кепілхаттары мен салық органдарының инкас-салық әкімдері негізінде бюджетке төленетін төлемдерді төлем кепілхаттары берілген күні банктер кезек күттірмей жүзеге әсыра-ды. Банк аталған кепілхаттардың орындалуын кідіртуге құқығы жоқ.

Төлеушінің келісімінсіз қаражаттарды өндіріп алу ушін осы қара-жаттарды өндіріп алушы тиісті құжаттарды қоса тіркей отырып бзнқке төлем тәлап-кеггілхаты бләнкісінде инкассалық өкімді тап-сырады.

Инкассалық өкімде төлемнің мақсаты керсетіледі және осы төлемдерді (күні, нөмірі мен тиісті тармағыні төлеушінін келісьмінсіз оның шотынан есептен шығару құқығын кездейтін заң актісіне сілтеме жасаладьі. Өндіріп алуды дұрыстығы, сондай-ақ төлемші келісімінсіз қаражаттарды есептен шығаруға негіз болған сілтеме үшін өндіріп алушы жауапты болады. Банктер төлеушілердің келісімінсіз олардың шоттарынан қарәжагтарды есептен шығаруға білдірген қарсылықтарын шын мәнінде қарамайды. Төлеушілердің келісімінсіз шоттарынан қарәжаттарды есептен шығәрудың негізділігімен байланысты мәселелер наразылық білдіру тәртібінде сот органдары арқылы шешіледі. Бір қалада түратын төлеушілердің келісімінсіз олардың шоттарынан қаражаттарды есептен шығаруға берілген инкассалық өнімдерді өндіріп алушы төлеуші шоты жүргізілетін тікелей банкке инкассаға, ал сырттағы қалалардағы төлеушілер бойынша ендіріп алушыға қызмет көрсететін банкке береді. Инкассалық өкім төрт данада ұсынылады.

Төлеушілердін келісімінсіз олардың шоттарынан қаражаттарды есептен шығаруды банктер көшірмелері бойынша емес, тек түпнұсқа қүжаттар немесе олардын дубликаттары бойынша жүрізеді.

Төлеушінін келісімінсіз қаражаттарды есептен шығаруға берілген инкассалық өкім банкке іздену мерзімі ішінде ғана өткізіледі. Бұл үшін өндіріп алушы жауапты болады. Іздену мерзімінің үзақтығы быләйша белгіленеді: заңды түлғалардан алынатың бюджетке төленетін салық борышын өндіріп алуға мерзім ұзақтығы болмайды; соттар берген орындау қәгаздары бойынша-бір жыл; орындау жазбалары бойынша-бір жыл; сот органдарының бұйрықтары бой­ынша, аралық соттың шешімдері бойынша үш ай, борышкер мойындаган талаптарды есептен шығаруга берілген акімдер бойын­ша — екі ай; басқа барлық құжаттар бойынша  алты ай.

Борышкер мойындаған соманы есептен шығаруға берілген инкас­салық өкімде борышкердің талаптарды мойындау туралы жауабының нөмірі мен кұні, сондай-ақ таләптың сипаты (тауарлы-материалдық құндылықтар үшін есеп айырысуләр, айыппұлларды өндіріп алу және басқалары) көрсетіледі. 

Өндіріп алуды тоқтата түру немесе тоқтату тек мынадай жағдайларда: есептен шыгаруга өкім берген өндіріп алушылар мен органдардың мәлімдемесі бойынша; сот органдары ерекше үйғарым жасаған кезде; қылмыстық іс қозғалуына байланысты өндіріп алуды тоқтата түру туралы тергеу органдарының өкімі бойынша. Өкімдерде, ұйғарымдар мен мәлімдемелерде өндіріп алуды тоқтата түру немесе тоқтату жөніндегі қүжаттың күні мен нөмірі көрсетілуге тиіс. Өндіріп алуды тоқтату жөніндегі құжат өндіріп алушыға қайтарылуы керек.

Кәсіпорын таратылған немесе қайта ұйымдастырылган (қосылған, бөлініп шыққан, біріккен, үйымдық-қүқықтық өзге нысанда қайта қүрылган) жағдайда орындау және басқа да есеп айырысу құжат-тарының өтемақысы бастапқы төлемшінің міндеттемелері бойынша заңға сөйкес жауапкершілік жүктелген субъектінің есеп айырысу немесе ағымдагы шоіынан жүргізіледі.

 4-бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес субъектілер жасаған «Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп» заңды түлганың қаржылық жағдайындағы өзгерісті багалауға мүмкіндік береді, бұл оларды есепті кезең ішіндегі операциялық қызмет (кіріс алатын негізгі қызмет пен инвестициялық және қаржы қызметтеріне жатпайтын өзге де қызмет), инвестициялық (ұзақ мерзімді алашақтарды сатып алу мен сату) және қаржы қызметі (жеке капиталы мен заем қаражаттары мөлшері және құрамындағы өзгеріс нөтижесі болып табылатын заңды түлганың қызметі) турғысында алғанда қаражат-тардыц түсуі мен жүмсалуы туралы хабарламамен қамтамасыз етеді. Ақша қаражаттарының қозгалысы туралы есеп субъектінің есепті жыл ішіндегі қаржылық есебінің қүрамында беріледі.

Ақша қаражаттары қозғалысының есебінде операциялық, инвестициялық және қаржылық қызмет турғысынан алғандағы мағлұматтар мазмұндалуға тиіс, мүның өзі заңды түлганың қаржы жагдайына оныц қызметі түрлерінің ықпалын багалауға мүмкіндік береді.

Операциялық қызметген түсетін ақша қаражаттары қозғалысын ашып көрсеткен кезде тура әдіс пайдаланылуы мүмкін, бүл әдіс жағдайында акшалай түсім қаражаттары мен төлемдердің негізгі түрлері ашып көрсетіледі, не жанама әдіс пайдаланылуы мүмкін, бүл әдіс жагдайында таза табыс пен зиянға ағымдағы активтер мен міндеттемелер, ақша операциялары өзгерістеріне, сондай-ақ инвес­тициялық немесе қаржылық қызметтің нәтижесі болып табылатын юрісгерге немесе зияндарға қарай түзету енгізіледі.

ІІ тарау

 КАССАДАҒЫ НАҚТЫ АҚШАНЫҢ ЕСЕБІ

Ақша қаражаттарын сақтау, қабылдау мен беру үшін әрбір шаруашылық жүргізуші субъектісінің кассасы болады. Касса орналасқан үй-жайы кассалардың техникалық жағынан беріктігі және өрттен-сақтау сигнализация қүралдарымен жарақтандыру жөніндегі талаптарға сәйкес оқшаулануға өрі жабдықталуга тиіс. Субъектілер басшылары ақшаның кассада, сондай-ақ оны банктен жеткізетін немесе банкке өткізген кезде сақталуьш қамтамасыз етуге тиіс. Белгілі бір субъектіге тиесілі емес қолда бар ақша мен басқа да қүндылықтарды кассада сақтауга тыйым салынады.  

Субъект өзінің кассасында қолда бар ақшаны қажетгі шекте сақтауы және ақша түсімін ең аз мөлшерде пайдалануы керек. Ең аз мөлшерден тыс нақты ақшаны субъект есеп айырысу шотына қоса есептеу үшін банк мекемесіне өткізуге тиіс.

Кассир — материалдық жауапты адам. Ол касса операцияларын жүргізу тәртібімен таныс болуға тиіс. Осыдан кейін ғана оның ма­териалдық толық жеке дара жауапкершілігі туралы онымен шарт жасалынады. Егер еңбекақы мен басқа да төлемдерді беру үшін субъект басшысының жазбаша бүйрығы бойынша басқа адамдар тартылатын болса, онда бүлардың материалдық толық жеке дара жауапкершілігі туралы олармен де шарттар жасалынды.

Кассадан ақша беру кассаның шығыс ордерлерімен (ү.№КО-2) немесе басшы мен бас бухгалтер қол қойган тиісінше рәсімделген төлемдер тізімдемелерімен, ақша беруге жазылган өтінштен, шоттармен жене баска да қүжаттармен рөсімделеді. Егер касса шығыс ордерлеріне қоса тіркелген қүжаттарда субъект бас-шысының рүқсат берілген қолы болса, ордерге оның қол қоюы міндетті емес. Жекелеген адамға кассаның шығыс ордері бойынша ақша берген кезде кассир алушының төлқүжатын немесе жеке ба-сының куәлігін көрсетуді талап етеді. Оның атауы мен нөмірін, оны кімнің жөне қашан бергенін ордерде көрсетеді. Алушы касса ордеріне қол қояды жөне алган сомасын: тенгені— жазумен, тиын-ды—сандармен көрсетеді. Толтырылган шыгыс ордері төменде келтіріліп отыр.

Сенімхат бойынша берілген акша жагдайында касса шыгыс ордерінде ақшаны алуга сенім білдірілген адамнын тегі, аты мен әкесінің аты көрсетіледі. Егер ақша төлем тізімдемесі бойынша жүргізілетін болса, ол тізімдемеге: «Сенімхат бойынша» деген жазу жазылады. Бүл жазуды касса шыгыс ордеріне немесе ведомосқа (төлем тізімдемесі) қоса тіркейді.

Кіріс және шыгыс касса ордерлері мен оның орнына жүретін қүжапарды бухгалтерия дал әрі айқын етіп сиямен немесе түтікше каламмен жазып береді.

Жалақы, уақытша енбекке қабілетсіздігі жөніндеп жэрдем-ақылар мен сыйлықтар төлемдерінің ведомосы бойынша таратыла-ды, оныч қасбетінде (титул) ақша беретін мерзімі жазумен жалпы сомасын көрсете отырып басшы мен бас бухгалтердің рүқсат жаз-басы көрсетіледі.

Банктен ақша алганнан кейін үш күн өткен бонда кассир телем тізімдемесіне еңбекақысы бойынша тиесілі сомасын алмаган адам-дардын тегі тұсына мөртабан согады немесе «Депозитке салынды» деп қолымен жазып белгі согады, берілмеген сома төленбеген жалақы тізіміне енгізіледі; тізімдемеде нақты төленген сома мен де-позитке салынуга тиісті сома жөганде жазылады. Егер төлемді кас­сир емес, уәкілдік алган адам жасайтын болса, төлем тізімдемесінде: «Тізімдеме бойынша ақша таратқан (қолы)» деген жазу жазылады. Толтырылган төлемдер тізімдемесі төменде келтіріліп отыр.

 

• 1. Кассадағы ұлттық валюта түріндегі нақты ақша есебі

 Қазақстан Республикасынын Ұлттық банкі бекіткен кассалық операцияларды жүргізу төртібіне сөйкес жүргізіледі.

Касса кітабы мен касса операцияларын жүргізуге бақылау бас бухгалтерге жүктеледі.

Кассирдің келісімі бойынша касса кітабы автоматтандырылған әдіспен жүргізілуі мүмкін. Оның парақтары «Касса кітабының жап-сырма параты» деген машинограмма түрінде қалыптасады. Соны-мен бір мезгілде «Кассирдің есебі» деген машинограммаларды кас­сир тексеріп, қол қояды және касса қүжаттарымен бірге касса кітабының жапсырма бетіндегі қолхатпен бухгалтерияга беріледі. Соңғыларын жыл ішінде кассир эр аи үшін жеке сақтайды. Жыл ішіндегі парақтардың жалпы санын басшы мен бас бухгалтер қол қойып куөландырады, сөйтіп кітапқа сүргі салынады.

Кассирдің есебінде корреспонденцияланатын шотгарға белгі жа-салады, содан соң оның деректерін 451 — «Кассадағы ұлттық валю­та түріндегі нақты ақша шотының дебеті мен кредиті бойынша машинограммаға немесе есеп тірқелімдеріне көшіреді. Касса ордерлері бойынша ақшаны қабылдау мен беру тек олар рәсімдеген күні гана жүргізіледі. Ордерді алган кассир мыналарды: басшы мен бас бухгалтердін қолдары мен шынайылыгын; олардын дүрыс рәсімделуін; ордерлерде көрсетілген қосымшалардың болуын тексеруге міндетті. Операциялар жүргізіліп болғаннан кейін ордер-ге кассир қол қояды, ал оган тіркелген қосымша қүжатгарга штамп басылады немесе жазумен: күнін, айы мен жылын көрсете отырып «Алынды» немесе «Төленді» деп белгі согады.

Касса операциялары есебін кассир Касса кітабында (ү.№КО-4.) жүргізеді, ол нөмірленуге, тігілуге және оған сүргі салынуға тиіс; ондагы парақтар санын басшы мен бас бухгалтер кол қойып куөландырады.

Касса кггабының әрбір параты тең екі бөліктен түрады: олардын бірін (көлбеу сызықпен) кассир бірінші дана ретінде толтырады, ол кітапта қалады; екіншісін (көлбеу сызықсыз) көшіргі қағаз арқылы бергі жөне сыртқы бетін толтырады. Ол кассирдің есебі ретінде парақтың жыртпалы бөлігі болып табылады. Касса операциялары-ның жазбалары парақтың жыртпалы емес бөлігінің бергі бетінен («Күн басталгандағы қалдық» деген жолдан кейін) басталады. Ал-дын ала парақтың жыртпалы бөлігі, кітапта қалатын бөлігіне сай келетіндей етіп парақты қиылатын сызық бойымен қойғаннан кейін жазу үшін жыртылатын парақтың бөлігін жыртылмайтын бөлігінің бет жағына салып, парақтың жыртылмайтын бөлігінің сыртқы жағының көлбеу сызығы бойымен жазуды одан әрі жалгастырады.

Есеп бланкісі операциялар аяқталганға дейін бір күн бойы жыр-тылмайды.

• 2. Кассадағы шетелдік валюта түріндегі нақты ақша есебі.

Валютамен операциялар жүргізетін субьектілер 452 — «Кассадағы шетелдік валюта түріндегі нақты ақша» шотын ашады. Валюта кассасындагы есеп субъект кассасындағы операцияларға үқсас жүргізіледі, тек оның айырмашылығы мынадай: кіріс және шығыс касса ордерлерінде, касса кітабында қаражаттар сомалары шетел валюталарымен жөне теңгеге айналдырылып көрсетіледі.

Валюта кассасы үшін жеке касса кітабы ашылады. Валюта операциялары үлкен көлемде жүргізілген кезде жеке машинограмма-лардың жөне басқа да есеп регистрлерінің жүргізілуі мүмкін.

Валюта түскен кезде 452-шот дебеттеледі де және мына төмендегі шотгар кредиттеледі:

431 -«Ел шгіндегі валюталық шоттагы нақты ақша» шоты валю­та шотынан валюта түскен кезде;

301-«Алынуға тиісті қарыздар» шоты кассага алынған валюта түсімі сомасына;

725-«Багам айырмашылығынан түскен табыс» шоты — тиісті шетел валюталарына қатысты тенге бағамының қүлдырауы жағдайьшдагы багам айырмашылықтарының сомасына;

333-«Қызметкерлер мен басқа да адамдардың қарыздар»- шоты-есеп беретін адамдардың кассаға өткізілген валюта түріндегі сома-ларына.

Валюта кассасынан валюта берген кезде — 452-шот кредиттеледі және мына төмендегі шотгар дебеттеледі:

333-«Қызметкерлер мен басқа да адамдардың қарыздары» шоты-есебіне берілген шетел валютасы сомасына;

431-«Ел шгіндегі валюталық шоттағы нақты ақша» шоты-валюта шотына өткізілген валюта сомасына;

844«Бағам айырмашылығы бойынша шығыстар» шоты-тиісті валюталарға қатысты тенге бағамының көтерілуі нәтижесінде болтан багам айырмашылықтары сомасына.

Субьектінің операциялық кассасындагы нақты ақша есебі. Тауар кеңселері, айлақтардағы жөне пайдалану учаскелеріндегі, аялда-ма күзеттеріндегі, өзен өткелдеріндегі, кемелер кассаларындагы, кемежайлар, айлақтар, бекеттер, теңдеме жүк кассаларындагы, байланыс бөлімшелері және т.с.с. кассаларындағы ақша қаражаттарының нақты бары мен қозғалысының есебі 451-«Кассадағы үлттық валюта түріндегі нақты ақша» шотының, «Операциялық кассадағы нақты ақша» аралық шотында жүргізіледі. Операциялық кассадағы операциялар 451 немесе 452 шоттарындағы операцияларға ұқсас жүргізіледі.

 

Қорытынды

Қорыта келгенде, Ұлттық Банк ақша-несие жүйесіне орталықтандырылған жоспарлы басқаруды, бюджеттің кассалық орындалуын жүзеге асырады және жиынтық валюта жоспарын қалыптастыруға қатысады. Ол ақша эмиссиясын, ұйымдар мен мекемелерге несиелендіруді, қаржыландыруды және есеп-айырысу қызметін атқарады.

Ақша бірлігі ретінде теңгені пайдаланатын коммерциялық банктер арасындағы есеп айырысуларды Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі банктер орналасқан жерлерде құрылған өзінің есеп айырысу-кассалық орталықтары арқылы ұйымдастырады. Банкаралық есеп айырысуларды жүргізетін коммерциялық банктермен есеп айырысу орталықтарындағы құжаттар айналымы Ұлтық Банктің нормативтік құжаттарына сәйкес жүргізіледі.

Уақытша есеп айырысу шоты ішінара пайдалануға берілген /іске қосу кешені, кезек, кезең және т.с.с./, салынып жатқан көсіпорынға арнап ашылуы мүмкін. Мұндай шот жоғары тұрған органның өкімі бойынша кәсіпорын пайдалануға толық берілгенге дейінгі мерзімге ашылады.

Банк субъектілердің шоттарынан аудару мен беру және банк ережелері мен шартта көзделген басқа да операцияларды жүргізу туралы өкімдерін орындайды.

Сөйтіп, Ақша қаражаты субъектілердің шоттарынан олардың иелерінің өкімі бойынша есептен шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатгы есептен шығаруға соттың, мемлекеттік салық қызметінің рұқсатымен және қолданылып жүрген заңдарда көзделген баска жағдайларда ғана жол беріледі.

 

Пайдаланған әдебиеттер

 

1. Әбдіқалықов Т.Ә., Сәтмурзаев А.А. Шағын кәсіпорындарда бухгалтерлік есепті ұйымдастыру: Оқу құралы – Алматы: КазМБА, 1996- 50б.
2. Әбдіманапова Ә.Ә. Бухгалтерлік есеп теориясы: Оқу құралы – Алматы: 1992 – 231 беь.
3. Кәсіпорындардағы бухгалтерлік есеп: Оқу құралы. Тасмағанбетов Т. А., Радостовец В.К., Раимов С.Р., т.б. – Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.к., доцент Т.А. Тасмағанбетов – Алматы: Экономика, 1997 -184бет.
4. Әкімжанов Д., т.б. Кәсіпорындар мен бірлестіктердің шаруашылық жұмыстарына талдау – Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д. профессор С.С. Сатубалдин – Алматы: Мектеп, 1987 – 245бет.
5. Көкенов Ү.Ж., Көкенова Ф.Ү. Кәсіпорындардың бухгалтерлік есебі (Бірінші кітап) – Алматы: Рауан, ШМК «Демеу», 1992 – 320 бет.
6. Көкенов Ү.Ж., Көкенова Ф.Ү. Кәсіпорындардың бухгалтерлік есебі (Екінші кітап) – Алматы: Рауан, ШМК «Демеу», 1992 – 320 бет.
7. Радостовец В.К., Омаров А. Ш., Тасмаганбетов Т.А. и др. Организация финансового учета: Уч. пособие под редакцией В.К. Радостовец – Алматы: Экономика, 1997-180с.