Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні
Қазіргі күнгі әдебиеттерде, әлеуметтік — экономикалық жүйенің дамуын-дағы ортақ дағдарыс түсінігі қалыптаспаған. Тұрмыстағы көзкарас бойынша, дағдарыс тек капиталистік өндіріс тәсілінде ғана тән қүбылыс және социа-листік өндірісте болмауы тиіс. Тіпті бүрьшдары социализмде дағдарыс жоқ, тек «өсім қиындықтары» деген теория қалыптасқан болатын. Көп жылдары біздің елімізде бүл түсінік, өндіріс дамуындағы экономикалық саясатты қалыптастырудың нақты факторы емес, тек идеологиялық тұрғыда болды.
Кейбіреулердің айтуынша, бұл тек макроэкономикалық даму процесіне қатысты, ал кәсіпорын немесе фирма масштабында, мысалға, басқарудағы қателіктермен немесе басшылардың кәсіби деңгейінің төмендігінен туындайтын үлкен немесе кішігірім өткір мәселелердің болуы. Бүндай мәселелер дағдарыс дамуын көрсетпейді, олар объективті тенденциялардан туындамаған, бірақта кейбір сыртқы әсерлерге байланысты.
Мүндай ұсынымдар бір жақты және ұйымды басқаруда жағымсыз әсер қалдыруы мүмкін. Егер осы позициямен фирмаішілік басқаруды қарастыратын болсақ, даму стратегиясын қүрастырғанда дағдарысты көре білу және оның мүмкіндіктерін ескеру мүмкін емес. Сонда, дағдарыстың болуы заңды қүбылыс екенін ескерсек, стратегияның қаншалыкты нақты болатынын көріңізші?
«Дағдарыс» түсінігі «тәуекел» түсінігімен тығыз байланысты, ол өз кезегінде барлық басқару шешімдерін жасау методологиясына әсер етеді. Бүдан дағдарыс күтімін алыптастасаңыз, тәуекелдік өткірлігі жоғалады да дағдарыс жағдайы күрделене түседі. Дағдарыс мәселесіне басқа көзқараспен қарауға болады.
Әлеуметтік — экономикалық жүйенің қандайда түрі болмасын, қоғамдық формация болсын, фирма немесе кәсіпорын өзінің өмірінде екі тенденциясы болады: жүмыс істеу және даму.
Жүмыс істеу — бүл тіршілік әрекетін үстап түру, өзіне тән бүтіндігін, сапалы анықтамасын, мінезін білдіретін қызметін сақтау.
Даму — бұл ортаның өзгеруіне байланысты тіршілік әрекетін нығайтуда жаңа сапаны игеру.
Жүмыс істеу және даму байланысы диалектикалық мінезде болады, ол дағдарыстың басталуының заңдылығын және шешу мұмкіндіктерін көрсетеді. Жүмыс істеу дамуды ұстап түрады, және сол уақытта оның қоректі ортасы болып табылады, даму жүмыс істеудің көптеген процестерін бүзады, бірақ оның нық орындалуына жағдай жасайды.
Сөйтіп, дамудың циклдық тенденциялары пайда болады, ал ол кезеңді дағдарыстың басталуын білдіреді. Дағдарыс тек қирату немесе күйрету болуы міндетті емес, ол белгілі өткір дәрежеде болуы мүмкін, бірақ дағдарыс басталуы тек субъективті ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік -экономикалық жүйедегі табиғи әсердегі объективті жағы да бар.
Дағдарыс тек жұмыс пен даму қайшылықтарынан туындамайды, ол жұмыс процесі кезінде де туындалуы мүмкін. Бүл, мысалға, техника деңгейімен персонал квалификациясы арасындағы қайшылықтар, технологиямен оны пайдалану жағдайы (ғимарат, климаттық орта, технологиялық мәдениет т.б.) арасында.
Дағдарыс — бүл ұйымның қоршаған ортадағы қауіпті қайшылықтарының шиеленсуінің шегі (1-сурет).
Дағдарыс себептері әртүрлі болуы мүмкін. Олар объективтіге, модернизацияның циклдық тұтыну және қайта қүрылымдарға байланысты, және субъективті басқарудағы қателіктер, сонымен қатар табиғи, яғни климат өзгеруі, жер сілкіну, тағы басқа.
Дағдарыс себептері сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Біріншісі макроэкономикалық дамудағы стратегиямен және тенденциялармен немесе
тіпті әлемдік экономиканың дамуымен, бәсекелестікпен, елдегі саяси жағдайларменде байланысты, екіншісі — маркетинг стратегиясының тәуекелдігімен, ішкі қақтығыстар өндірісті үйымдастырудың жетіспеушілігі инновациялық және инвестициялық саясатты басқарудың жетілдірілмеуі.
Егер дағдарысты осындай жағдайда түсінетін болсақ, онда дағдарыс қауіпі әрқашан болатындығы және оны алдын ала көре білу және болжау керектігі айқын.
Дағдарыс түсінігінде, тек себептері ғана үлкен мәнде емес, сонымен қатар оның әр-түрлі салдары: үйымның жаңаруы немесе қирауы, жандануы немесе жаңа дағдарыстың пайда болуы. Дағдарыстан шығу, әрқашан позитивті жағдайларға байланысты емес. Жаңа дағдарыс кезеңіне өту, одан сайын терең және үзаққа созылуын жоққа шығармауымыз керек. Дағдарыс жағдайларын үзақ мерзімге тоқтатып қою мүмкіндігі бар. Ол белгілі бір саяси себептермен түсіндіріпеді. Негізгі дағдарыс салдары тығыз
Дағдарыс салдары тез өзгерістерге немесе жұмсақ үзақ және жүйелі шығу. Және үйым дамуындағы дағдарыстан кейінгі өзгеріс, үзақ мерзімді және қысқа мерзімді, сапалы және сандық, қайта қалпына келу немесе келмеу.
Тәжірбие көрсеткендей, дағдарыс, себеп — салдарымен де мінезімен де бірдей емес. Дағдарыстарды тармақтап жіктеу қажеттілігі, қүралдарды дифференциациалап және оларды басқару әдістеріне байланысты. Егер дағдарыс типологиясы және дағдарыс мінезі белгілі болса, онда оның өткірлігін төмендету уақытын қысқарту және ауыртпалықсыз өтуімен камтамасыз ету мүмкіндігі туады (Қосымша 1). Дағдарыстың ортақ және локальды түрлері бар. Ортақ барлық әлеуметтік-экономикалық жүйені қамтиды, локальды — тек оның бір бөлігін қамтиды. Бүл дағдарыстарды бөлудің масштабты корінісі. Нақты дағдарыс жағдайларын талдау кезінде әлеуметтік-экономикалық жүйенің шекарасын, оның қүрылымын және қызмет ету ортасын ескеру керек.
Дағдарыс мәселелеріне қарай макро және микро деп бөлуге болады. Макродағдарыс едәуір үлкен көлемдегі және масштабты мәселелерге тән. Микродағдарыс тек жекелей мәселені немесе топтық мәселені қамтиды.
Экономикалық дағдарыс тобынан қаржы дағдарысын бөлек алып қарауға болады. Ол фирмадағы қаржы жүйесі жағдайын немесе қаржылық мүмкіндігінің қайшылықтарын сипаттайды. Бүл экономикалық процестердегі дағдарыстың ақшалай корінісі.
Әлеуметтік дағдарыс әр түрлі әлеуметтік топтардың қақтығысы немесе қайшылықтардың оршуінен туьшдайды: жүмыскерлер мен жүмысберушілер, кәсіподақтар мен кәсіпкерлер, әр түрлі мамандықтағы жүмысшылар, персонал және менеджерлер және т.б. Көбінесе әлеуметтік дағдарыс, экономикалық дағдарысты толықтырушы немесе жалғастырушы болып табылады, кей жағдайда өздері де туындайды, мысалы басқару стилінде, еңбек талаптарымен келіспеген жағдайда, экологиялық мәселелер қатынасында, патриоттық сезімде.
Дағдарыс қүбылыстарының пайда болу мәні мен себептеріне, әр түрлі теориялық мектеп өкілдерінің көзқарастарын талдай отырып, әр түрлі түсініктерді шығаруға болады — таза субъективтіден, яғни сүраныс пен үсыныстың психологиялық концепциясының өзгеруімен, өндірушілер мен түтынушылардың пессимистік немесе оптимистік көңіл-күйде болуынан, қатаң, барлық экономикалық дағдарыстардың ішінен ең бірішні себеп-ка-питалистік өндіріс жүйесіндегі таптық келіспес қайшылықтар мүддесіне дейін. Жеке тәуелсіз зерттеушілердің теориялық жағьшан айырмашылығы, өздерін ешқандай экономикалшық мектепке қатысы жоқтығын айта оты-рып, кең ауқымды ғылыми позицияның барын айтуда.
Енді, экономикалык дағдарыстардың заңдылықтарын, мәнін және пайда болу себептерін теориялық түрғыдан қарастырсақ:
Бірінші себеп, яғни экономикалық дағдарыстардың пайда болуы, өндіріс пен түтыну арасындағы үзілу немесе ажырау болып табылады. Натуралды шаруашылық шеңберінде өндіріс пен түтыну арасында тікелей байланыс болды да, экономикалық дағдарыстардың пайда болуына мүмкіндік болма-ды. Олардың пайда болуы мен кең етек жаюына, тауар өндірісі мен айна-лысының дамуы себеп болды. Еңбек бөлінісі, маманданудың және коопера-цияның дамуы, өндіріс пен түтыну арасындағы үзілісті едәуір алшақтатты. Бірақ та жәй тауар өндірісінде дагдарыс ықтималдығының қажеттілігі бол-мады. Онда тауарлар негізінен жергілікті нарықтарда сатылып, оларды өткізу қиындығы локальды мінезде болып, қоғамдагы өткізу процестерінің бүзылуы байқалмады.
Тауар өндірісінде, өндірісті үйымдастырудың үстемдік етуші формасы болып, ал нарық оның реттеушісі болғалы, өндіріс пен түтыну арасындағы айырма уақытпен де және кеңістіктеде тез күшейе түсті. Стихиялық және анархиялы жағдайда өндірістегі экономикалық дағдарыстар объективтІ заңдылық бола бастады.
Капиталистікке дейінгі өндіріс әдісінде, материалдық игіліктер жеткіліксіз өндірілді. Капитализм кезінде ғана бірінші рет артық өндіріс туындады. Неліктен бүлай болды? Экономиканың дамуы, өндірістің қоғамдық мінезде екендігін, ал иемдену формасы еңбек нәтижесі негізінде жекеменшіктің сақталуьша әкелді. Бүл қоғамдық мінездегі өндіріс пен иемденудің меншік формасы арасындағы шиеленістің өршуіне әкелді. Мұндай шиеленістердің әр елде әр түрлі тарихи кезеңдерде болуы, өзіндік спецификаны көрсетеді, ол дағдарыстар мінезіне де едәуір әсер етеді. Экономикалық дағдарыстың мәні, тауарды артық өндірудің төлемқабілетті сұраныс жиынтығы қатынасындағы, үдайы өндіріс жағдайындағы қоғамдық капитал процесінің бүзылуынан, фирмалардың жаппай тоқырауынан, жүмыссыздықтың өсуі және басқада әлеуметтік-экономикалық күйзелісте көрініс табады. Экономикалық циклдарды оқу кезінде, артық өндіріс дамуындағы, өндірістің қүлдырауы және көтерілуін сипаттайтын заңдылықтар көрініс табады. Бүл мәселені К.Маркс терең және тыңғылықты зерттеген. Ол дағдарыс себеп-терінің стихия және анархиялық өндіріс кезінде, болмай қоймайтындығын дәлелдеп ашқан. Белгілі экономист В. Леоңтьевтің айтуынша: «Іскерлік цикл теориясы Маркстік саясиэкономия алдында айқын қарыздар».
Маркстік емес мектеп өкілдері алғашында, экономикалық циклдардың бо-латындығын теріске шығарып, дәстүрлі нарық механизмі шеңберіндегі қүбылыс сияқты циклдықты жеңу мүмкіндігін дәлелдеп бақты. Әлемдік эко-номиканың XX ғасырдағы дамуы артықөндіріс процесіндегі циклдық көзқарасы шегінен бастартуға әкелді.
Экономикалық дағдарыс себептері
Экономикалық дағдарыстар себептеріне деген көзқарастар біршама қарама-қайшы. Және бүған объективті себептер аз емес. Артық өндіріс циклдлығына әсер ететін бір ғана факторлардың, әр кезеңде өр түрлі және же-келей елдерде көрініс табуы өзіндік ерекшеліктерге ие. Көптеген экономистер циклдылықтың үзақтылығын ғылыми-техникалық прогреспен (ҒТП) байланы-стырады. Негізгі капиталдың активті бөлігі 10-12 жылда моральды тозуға үшырап отырды. Бүл экономикалық жандануға стимул болу үшін рларды жаңартып отыруды талап етеді. Алғашқы серпіліс болып, қүрал жабдықтар
мен технологияны ауыстыру болса, ал негізгі капиталдың жаңаруы, экономи-калық циклдлықтың материалды негізін қалайды.
Цикл кезеңінің кезекті қысқарулары, қәзіргі әлемдегі ҒГП әсерінен, негізгі капиталдьң жаңару мерзімінің жылдамдығымен байланысты.
Неоклассикалық және либеральды мектеп өкілдері, экономикалық дағдарыстарды капитализм табиғатьшен байланыстырмай басқа да себептерін үсынды. Олардың көбінің ойынша дағдарыс себептері артық өндірісті туғызатын халықтың жеткіліксіз түтынуы. Жеткіліксіз түтыну теориясының жалғастырушы өкілі, сол жақ кейнсиандық жетекшісі Джоан Робинсон болды. Дағдарыс дәрісі ретінде түтынуды ынталандыру болып есептелді. Бірақ түтынудың жетіспеупгілігінің (төлем қабілеттіліктің) туындауы, дағдарыс себебінен гөрі оның салдары болды. Маркстік позицияға жақынырақ эко-номистердің есептеуінше, дағдарыс себептері үйлеспеушіліктен, немесе «теңсіздіктен». Теңсіздік теориясы, саяси, демографиялық, табиғи сыртқы жағдайдан туындаған басқа да кең тараған дағдарыс көзқарастарымен үйлеседі. Нарықтық бостандықты жақтаушы және мемлекеттің араласуына қарсылас Ф. Фон Хайектің ойынша артық өндіріс дағдарысының пайда бо-луы мемлекеттің артық қаржыландыруынан (арзан несиелер, сүранысты ын-таландыру) туындайды.
Дағдарыстың психологиялық теориясы да бар. Й. Шумпетердің ойынша, инвестициялық қатынастарды қалыптастырушы әрбір фазаға тән өзіндік пси-хологиялық суреттемесі бар1. Дағдарыс жағдайындағы дүрбелең мен ала-ауыздық капитал салымының түрып қалуына әкеледі. «Ауыспалы жағдай» инвестициялық циклдың бір қалыптылығын қамтамасыз етеді. Экономикалық ғылым, қазіргі уақытта экономикалық цикл мен дағдарыстар себебін түсіндіретін бір қатар теорияларды қалыптастырды. Мысалға, П. Самуэльсон өзінің «экономика» кітабында циклдьшық пен дағдарыстар теориясы-ның бірқатар белгілерін көрсеткен, олар төмендегідей:
- ақша теориясы, яғни банк несиесінің кең етек алу циклы (Хоутри және басқалар);
- жаңашалық теориясы, яғни өндірістегі негізгі жаңашальгқ еңгізу циклы (Шумпетер, Хансен);
- психологиялық теория, яғни пессимистік және оптимистік көзқарастағы толқынын қамту циклы (Пигу, Бэджгот және басқалар);
— жеткіліксіз тұтыну теориясы, табыстың көп бөлігін, бай және сақ адамдар-
ды инвестрленгенмен салыстырғандағы цикл себептерін қарастырады. (Гопсон, Фостер, Кэтчингс және басқалар);
- мөлшерден тыс инвестициялау теориясы, жақтастардың айтуынша, рецессия себебі болып жеткіліксізден гөрі, мөлшерден тыс инвестициялау больга табы-лады. (Хайек, Мизис және басқалар);
- *сүн дағы теориясы — ауа райы — өнімділік (Джевонс, Мур).
Циклдлық пен оның себептері көзқарастарын бағалау кезінде, уақыт жағдайында олардың түрлерінің өзгеруі, әлеуметтік-экономиканың да шын мәнінде өзгеруін ескерген жөн. Осыған орай, Ресей экономистерінің эконо-микалық циклдер көзқарасын өзгертуге бағытталган үш этапы назар ауда-руға лайықты.
Дағдарыс және жүмыссыздық проблемаларын шешудің бірден-бір құралы ретінде Кейнс тиімді сүраныс жиынтығын ынталандыру мақсатында экономикаға мемлекеттің араласу идеясын ұсыныды? Циклдық факторын зерттеудегі еңбегінің бірі мултипликатор теориясының жасалуы және кейіннен бұл теорияны циклдық себептерін талдау кезінде кеңінен қолданыс тапты.
Экономикалық циклдық себептерін зерттеудің үшінші кезеңы болып 60 -шы жылдардың ортасынан қазіргі күнге дейінгі кезең. Бүл кезеңде, біріншіден, нарықтык экономика циклдлығының экзогендік (сыртқы) және эндогендік (ішкі) себептерінің шектелуіне аса көңіл бөліне бастады, әсіресе эндогенді факторларға айрықша көңіл бөлінеді. Екіншіден, бірқатар мамандар позициясы анықталды, олардың ойынша, көптеген дамыған елдер үкіметі экономикалық теңдік түрақтылығын және циклдық ауытқуларды бәсеңдетуге бағытталган дағдарысқа қарсы реттеуге аса көңіл бөлмей, керісінше про-циклдық саясат жүргізеді, яғни циклдылықты қолдайды.
Циклдық фазалары және оныц көрініс табуы
Классикалық қоғамдық үдайы өндіріс циклы төрт фазадан түрады.
Бірінші фаза -дағдарыс (қүлдырау). Бүл кезде өндіріс көлемі және іскерлік белсенділік қысқарады, бағарың түсуі байқалады, тауардың қалуы, жүмыссыздар саны және тоқырау саны күрт өседі. Бүл жағдайда экономи-каның дағдарыстардың жекелей салаларға жағымсыз әсер дәрежесінің айыр-машылығын айта кеткен жөн. Күнделікті қолданыстағы заттарды жеткізуші са-лаларда өндіріс көлемі салыстырмалы масштабта аз қысқарады. Бүл уақытта түтынушыларда бүндай жағымсыз экономикалық жағдайда қүрал жабдықпен түрмыстық техниканы сатып алуды мүлдем тоқтатып жақсы күндерді күтедІ. Сәйкесінше металлургия, ауыр машина жасау салаларында, тоңазытқыш, ав-томобиль және тағы басқа өндірістің төмендеуі, жеңіл және тамақ өндірісіне қарағанда көбірек болады. Экономиканың монополияланған және монополи-яланбаған секторындағы іс әрекеттің де айырмашылықтары бар. Егер де жоғары монополияланған салаларда дағдарыс кезеңінде өндіріс көлемінің күрт қысқаруы кезінде баға төмендейді, ал капиталдың аз шоғырланған са-лаларында өнім көлемі аздап төмендегенде баға да түседі. Қарапайым түсіндіргенде, монополия өзінің экономикалық билігіне сүйеніп, дағдарысты аз шығынмен өткізеді.
Екінші — депрессия (стагнация). Бүл фаза (үзақтылығы — жарты жылдан үш айға дейін) шаруашылық өмірдегі жаңа жағдайлар мен сүранымдарға бейімделу, жаңа тепе-теңдік алу фазасы. Бүл фазадағы тән қасиеттер сенімсіздік, ретсіз іс-әрекеттер. Кәсіпкерлердің конъюктураға деген сенімділігі еңбекпен қалпына келеді, шаруашылық жағдайдағы баға түрақтылығына қарамастан, олар бизнеске едәуір көлемде қаржы салуды байыппен қарап, тәуекелділікке бармайды. Бүл фаза көп жағдайда пайыз нормасының түсуімен сипатталады.
Үшінші — жандану. Бүл қалыпқа келу фазасы. Капиталсалымдары баста-лып, баға өсіп, өндіріс және пайыздық мөлшер өседі. Жандану ең алдымен өндіріс қүралдарын жеткізуші салаларды қамтиды. Басқалардың жетістіктерінен жаңа өндірістер қүралады. Былайша айтқанда, жандану дағдарыс алдындағы макроэкономикалық көрсеткіштер деңгейіне жетумен аяқталады. Бүдан кейін жаңа, жоғары көтерулер басталады.
Төртінші — көтерілу (бум). Бүл жаңа тауарлар және жаңа өндірістердің пайда болуы, капитал салымдарының едәуір өсуі, акциялар курсы және басқада бағалы қағаздар пайыздық мөлшерінің өсуі, баға және еңбек ақының өсуі сияқты бірқатар жаңа енгізулердің арқасынада экономикалық дамуды жылдамдататын фаза. Және дәл осы уақытта банктің баланс қуаты дамып, тауар қоры молаяды. Экономиканың ілгері дамуын жаңа деңгейге шығарған көтерілу кезекті жаңа дағдарысқа база дайындайды.
Жаңа кезекті дағдарыстың алғашқы «серпілісі» (себебі) жиынтық сүраныстың қысқаруы болып табылады. Қайтадан өндіріс төмендейді, табы-стың азаюы, шығындар мен сүраныс қысқарады. Алғашқы жиынтық сүраныстың қысқаруын тудыратын факторлар әрқилы болуы мүмкін: тозған қүралдарды ауыстыру, жекелей өнімдерге сүраныс түседі, салық және не-сие пайыздары өседі, ақша айналым заңдарының бүзылуы, әртүрлі саяси жағдайлардың туындауы, көрінбеген жағдайлар және тағы басқалар. Бүның бәрі қалыптасқан нарық теңдігін бүзып, кезекті экономикалық дагдарысқа серпін беруі мүмкін. Үдайы өндіріс циклдылыгы мен дәстүрлі фазалардың жиі бүзылу себептерінің көптігін ескере отырып, әртүрлі бағыттағы ғалымдар циклдылықтың төмендегідей әртүрлігін үсынады:
- Кондратьев циклы немесе үзақ толқынды цикл, үзақтылығы 40-60 жыл. Оның басты қозғаушы күші болып қоғамдық өндірістің техноло-гиялық базасын түбегейлі өзгерту, оның қүрылымын қайта қарастыру;
- Кузнец циклы. Оның үзақтылығы шамамен 20 жылмен шектеледі, ал оның қозғаушы күші болып, үдайы өндіріс қүрылымындағы өндіріс жылжуы (бүны үдайы өндіріс немесе қүрылыс циклы деп жиі айтады);
- Джаглер циклы. ¥зақтылығы 7-11 жыл, бүл алуан түрлі ақша-несие факторларының өз-ара іс-әрекетінің қортындысы болып табылады;
- Китчин циклы, үзақтылығы 3-5 жыл, кәсіпорынның тауарлы-материалды қүндылықтарының салыстырмалы көлемі динамикасынан туындайды;
- Жеке шаруашылық циклы, 1 жылдан 12 жылға дейінгі кезеңді қамтып, инвестициялық белсенділіктің ауытқуына байланысты өмір сүреді.
Қазіргі жағдайда ғалымдар Н. Д. Кондратьевтің (1892-1938) «үзын толқын» теориясына үлкен көңіл бөледі. Өткен ғасырдың 20 жылдарынан-ақ, КСРО шаруашылық конъюктурасының динамикасы сүрақтарын қарастыра отырып, Кондратьев ел экономикасының дамуын сипаттайтьш бірқатар көрсеткіштерді, әлемдегі капиталистік шаруашылық динамикасы-мен, экономикалық салыстырулар жүргізді. Зерттеулер нәтижесі оның капи-талистік үдайы өндірістің «үзын толқындар» концепциясының туындауына әкеліп соқты. Көптеген статистикалық материалдарды қорытып, Кондратьев, кішігірім капиталистік үдайы өндіріс циклымен (үзақтылығы 8-10 жыл) қатар, үзақтылығы орташа (48-55 жыл) үлкен үдайы өндіріс циклы барын дәлелдеді. Бүл циклдардан Кондратьев екі фазаны немесе екі толқынды бөліп көрсетті: жоғарлатқыш және төмендеткіш.
Бірінші цикл — 1787 — 1792 ж.ж. бастап 1810-1817 ж.ж. дейін (жоғарлатқыш толқын) және 1810 — 1817 ж.ж. бастап 1844-1855 ж. дейін (төмендеткіш толқын). Екінші цикл 1844-1851 ж.ж. бастап 1870-1875 ж. дейін (жоғарлатқыш толқын) жоне 1870-1875 ж.ж. бастап 1890-1896 ж. дейін (төмендеткіш толқын). Үшінші цикл 1890-1896 ж.ж. бастап 1914-1920 ж. дейін (жоғарлатқыш толқын) және 1920 жылдан 1940 дейін (төмендеткіш толқын). Оның есебі бойынша, келесі төртінші үлкен цикл 40 жылдың соңынан бас-тап 70 жылдардың басына дейін жалғасуы керек болған. Жоғарлатқыш толқын күтіліп, ал 70 жылдардың басынан 80 жылдардың ортасына дейін -төмендеткіш толқын. Төртішні циклдың төмендеткіш толқынынан, келесі үлкен бесінші циклдың жоғарлатқыш толқынына өту, осы есеппен 90 жылдың басы, ал осы бесінші циклдың жоғарлатқыш толқынының жоғарғы нүктесі, XXI ғасырдың бірінші ондығьшда жетуі тиіс.
Әлемдік экономиканың даму тәжірибесі көрсеткендей Кондратьевтің «үзын толқындары» қоғамдық үдайы өндірістің дамуын дәл болжаған. Сон-дықтан да оның теориясы әлемнің көптеген елдерінде көрініс тапты, және шет елдік әлеуметтік-экономикалық әдебиеттерде, үлкен циклдар қүрметтеліп орын берілді. Бүл теорияға 80-90 жылдары бірқатар ха-лықаралық конференциялар арналған, нәтижесінде мынадай қорытындыға келген, әлемде табиғи және қоғамдық процестер дамуының бірегейі ретінде циклдылық заңы бар, сонымен қатар әлеуметтік және экономикалық мінездегі заңдылықтарды, табиғи-экологиялық циклдар олардың сәйкестілігі және өзара әрекеті, әсерін есептемей түсіну мүмкін емес.
Кондратьев идеясын, ғылымның дамуымен сәйкес көптеген ғалымдармен зерттелген. Бүл бағытта табысты еңбек еткен Австрия эконо-мисі Й. Шумпетер болды. Ол өзінің «Іскерлік циклдар» (1939 ж.) еңбегінде ка-питалистік экономиканың үзақ мерзімді тербелісінің басты қозғаушы күші болып, техникалық және технологиялық жаңа еңгізулердің толқын тәріздес динамикасы екенін дәлелдеді. Қазіргі күнгі жағдайда «үзақ толқындар» дәстүрлі циклына да біршама әсері бар. Егер дағдарыс үлкен циклдың төмендеуші толқынында кенет пайда болса, онда оның біршама терең және үзақтау мінезде екенін анықтауға болады, ал үлкен циклдың жоғарлаушы толқынында, дағдарысты жеңуде жағымды (позитивті) әсерде болуы мүмкін.
Экономикалық дағдарыс түрлері және олардын динамнкасы
Кейнстен кейін батыстың экономикалық ойлары, қоғамдық үдайы өндірістің циклдылығын мойындап қана қоймай, циклдылық себептерін және күрылымын зерттеу формаларьш терендетті, сонымен қатар қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына циклдылықтың жағымсыз әсері салда-рьгаан нейтрализациялау әдістері мен жолдарын іздестірді. Әртүрлі жақтастардың циклдылыққа деген көзқарас позициялары жақындасты.
Бірақта, басқа да көзқарас бар: циклдар және дағдарыстар — әр елдің ішкі дамуының ерекшелігінің нәтижесі.
Дағдарыстар жүйелі түрде (циклды), немесе кезеңді яғни белгілі бір заңдылықтарымен қайталанатын және жүйесіз. Үдайы өндірістің жүйелі дағдарысы және циклдың басталуын көрсетеді, сол кезде экономика бірінен кейін бірі болып төрт фаза өсіп және келесі дағдарысқа база дайындала-ды. Олар, экономиканың барлық саласын қамтуымен сипатталып, үлкен те-рең және үзақтылығын көрсетеді. Экономикалық дағдарыстың жүйесіз түріне, аралық, жартылай, салалық және қүрылымдық. Аралық дағдарыс жаңа цик-лдық басталуына жол бермей көтерілу немесе жандану фазасын уақытша тоқтатады. Ол кезектілікпен салыстырғанда терең емес және өте үзақ емес, және локалды мінезде. Бүл дағдарыстар 1924 және 1927 жылдары капита-листік елдерде белең алған болатын. Ал 1953 -1954 ж.ж. және 1960-1961 ж.ж. бүндай дағдарыстар АҚШ пен Канаданы қамтыды.
Жартылай дағдарыстың аралылықтан айырмашылығы, ол барлық эконо-миканы қамтымай, тек қоғамдық үдайы өндірістің бірін ғана қамтиды. Бүған мысал ретінде 1932 жылы Германиядағы банк дағдарысын келтіруге бола-ды.
Салалық дағдарыс халық шаруашылығының бір саласын ғана қамтиды. Бүған әртүрлі себептер түрткі болуы мүмкін. Олардың ішінде: сала дамуы-ның үйлеспеуі, күрылымдық қайта қүрылулар артық өндіріс. Бүндай дағдарыстар үлттық және халықаралық болады. Соңғысына 1958-1962 ж.ж. әлемдік кеме қатынасы дағдарысы және 1977 тоқыма өнеркәсібіндегі дағдарыс.
Қүрылымдық дағдарыс қоғамдық өндірістің пропорционалды заңының бүзылуы болып табылады. Бүл сала аралық диспропорцияда көрініс табады, біржағынан және айрықша түрдегі натуралды түрде дамуды реттеуге бағытталған өнімді шығару. 1977 жылдары батыс экономикасын энергетика-лық, шикізат және азық-түлік дағдарыстары жансыздандырды.
Кезекті кезеңді дағдарыс басталар алдында, өндіріс жоғары деңгейге жетіп оның соңы артық өндіріске әкелетіні белгілі. Бүл кезде өнімді өткізу мүмкін сияқты болып, банктер өнеркәсіпті және сауданы несиелендіріп, өндірісті кеңейтіп және үсынысты көбейтуде. Өзіңіз елестетіп көріңізші, ав-тострада да көпір жарылып алдыңғы машиналар тоқтап қалады, бірақ арт-тағы көліктер алға жылжи береді, жылжи береді, қозғалыс қауіпсіздік қызметі жолды бөгемегенше «тығын» үзарған сайын, оны тарату қиынға соғады.
ҚОРЫТЫНДЫ
Экономикалық дағдарыс тобынан қаржы дағдарысьщ бөлек алып қарауға болады. Ол фирмадағы қаржы жүйесі жағдайын немесе қаржылық мүмкіндігінің қайшылықтарын сипаттайды. Бүл экономикалық процестердегі дағдарыстың ақшалай көрінісі.
Әлеуметтік дағдарыс әр түрлі әлеуметтік топтардың қақтығысы немесе қайшылықтардың өршуінен туындайды: жүмыскерлер мен жүмысберушілер, кәсіподақтар мен кәсіпкерлер, әр түрлі мамандықтағы жүмысщьідар, персонал және менеджерлер және т.б. Көбінесе әлеуметтік дағдарыс, экономикалық дағдарысты толықтырушы немесе жалғастырушы больш табылады, кей жағдайда өздері де туындайды, мысалы басқару стилінде, еңбек талаптарымен келіспеген жағдайда, экологиялық мәселелер қатынасында, патриоттық сезімде.
Әлеуметтік дағдарыс тобында саяси дағдарыс айрықша орын алады. Бұл -қоғамдағы саяси құрылым дағдарысы, билік дағдарысы, қоғам басқарудағы әр түрлі әлеуметтік топтар мүддесін іске асыру дағдарысы. Саяси дағдарыс, тәртіп бойынша қоғам дамуындағы барлық жактарды қозғап, экономикалық дағдарысқа ауысады.
Тиімді дағдарысқа қарсы басқаруды үйымдастыру бір жақты теоретико — методологиялық базаны қажет етеді, ол дағдарыс құбылыстарының пайда болу заңдылықтарын түсінуге, әлеуметтік-экономикалық дағдарыстың мәнін ашуға, қарама — қайшылықтарлың шиеленісуінің объективтілігін және субъективтілігін көрсету, әр түрлі масштабтағы дағдарыстардың тууы жекелей компаниялардың тоқырауынан әлемдік экономиканың глобальды депрессияға үшырауына дейін әкеледі. Бірақта, бүл пародоксальды көрінгенімен, қазіргі теорияда әлеуметтік-экономикалық дағдарыстардьщ заңдылықтарын ашатын фундаментальды методологиялық әдістер жоқ. Сонымен қатар, үзақ жылдар бойы теорияда, нарықтық өзін-өзі реттеу мүмкіндіктерінен асып түсетін, көзқарастарға ие болды.
Дағдарыс қүбылыстарының пайда болу мәні мен себептеріне, әр түрлі теориялық мектеп өкілдерінің көзқарастарын талдай отырып, әр түрлі түсініктерді шығаруға болады — таза субъективтіден, яғни сүраныс пен үсыныстың психологиялық концепциясьшың өзгеруімен, өндірушілер мен түтынушылардың пессимистік немесе оптимистік көңіл-күйде болуынан, қатаң, барлық экономикалық дағдарыстардың ішінен ең бірінші себеп — ка-питалистік өндіріс жүйесіндегі таптық келіспес қайшылықтар мүддесіне дейін. Жеке тәуелсіз зерттеушілердің теориялық жағынан айырмашылығы, өздерін ешқандай экономикалшық мектепке қатысы жоқтығын айта оты-рып, кең ауқымды ғылыми познцияның барын айтуда.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
- Антикризисное управление подред. Э.М. Короткова — Инфра — М, 2001.
- Антикризисный менеджмент под ред. А. Г. Грязновой — М.: Экмос 1999.
- Нурмуханова Л.К. Природа кризисных явлений в рыночной экономике // Мысль. — 2004. -№ 3. — с. 52-60.
- Нурмуханова Л.К. Концептуальные подходы к организаций антикризис-ного управления // Саясат. — 2004. — № 3-4. — с. 102-107
- Мухамбетов Т. И., Нукушев А. Г. Банкротство и антикриэисное управ-ление предприятием Учебник: Алматы, 2000.
