Тақырыбы: Конституциялық құқық негіздері
Жоспары:
- Конституциялық құқық: ұғымы, пәні.
Қазақстан Республикасының Конститутциясы.
- Қазақстан Республикасы қоғамдық құрылысының конституциялық негіздері.
- Конституциялық құқық: ұғымы, пәні.
Қазақстан Республикасының Конститутциясы.
Конституциямен бекітіліп, реттелетін қоғамдық қатынастар маңызды болғандықтан, коституциялық құқық, Қазақстан құқық салаларының арасында жетекші рөл атқарады. Құқық жүйесіндегі конституциялық құқықтың жетекші рөлі төмендегі мәселелер арқылы көрінеді: біріншіден, конституциялық құқық қоғам мен мемлекет құрлысының негізгі қағидаларын құқықтық формада бекітеді; екіншіден, конституциялық құқық барлық қоғамдық үрдістерді басқарудың жалпы негіздерін анықтайды; үшіншіден, конституциялық құқықтың нормалары құқықтық актілердің түрлерін, оларды қабылдайтын органдарды, актілердің заңдық күштерінің ара салмағын анықтайтындықтан, конституциялық құқықтың нормалары құқықтың жасалу үрдісін реттейді.
Конституциялық құқық ғылымы қоғамдық ғылымдар жүйесіне жататын заң ғылымдарының құрамдас бөлігі. Конституциялық құқық ғылым болғандықтан оның өзіне оқытылатын пәні, зерттейтін объектісі, әдістері, деректік негіздері бар. Конституциялық құқық салалық заң ғылымдарына кіреді. Конституциялық құқық ғылымы – конституциялық құрылыстың институттарында бекітілген мемлекеттік-құқықтық және мемлекеттік биліктің іске асырылуына байланысты болатын – ерікті қоғамдық қатынастардың дамуы заңдылықтары жайындағы ғылыми білімдер жүйесі. Конституциялық құқық жүйесіне: 1) конституциялық құқықтың құқық саласы екендігі жайындағы білімдер; 2) Қазақстан Республикасы Конституциясының мәні, мазмұны, құрылымы жайындағы білімдер; 3) Қазақстан Республикасы конституциялық құрылысының негіздері және олардың қоғамдағы үстем қатынастарымен қарым-қатынасы жайлы білімдер; 4) Қазақстан Республикасы азаматының, адамның құқықтары мен бостандықтары туралы білімдер; 5) Қазақстан Республикасының ұлттық-мемлкеттік және әкімшілік-аумақтық құрылымы туралы білімдер; 6) Қазақстан Республикасының билік органдары жүйесі, жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару туралы білімдер жатады.
Көрсетілген объектілер ғылыми зерттеудің пәні болып табылып ғылыми әдістемелік қағидаларға сүйеніп, тарихи, қисынды, салыстырмалы-құқықтық , жүйелік, статистикалық, нақты-әлеуметтік сияқты әдістерінің көмегімен оқытылады.
Теориялық қортындылар жасай отырып, конституциялық құқық ғылымы, ғылыми танымның негізін құрайтын барынша кең деректер жүйесіне сүйенеді. Осындай деректердің қатарына Конституция, конституциялық және қатардағы заңдар, Президенттің, Парламенттің; Үкіметтің, жергілікті атқару және өзін-өзі басқару органдардың нормативті актілері жатады. Сонымен бірге конституциялық құқықтың деректері көздеріне отандық, шетел оқымыстылары, ғалымдары, зерттеушілерінің конституциялық құқық саласына байланысты жазған еңбектері жатады.
Конституциялық құқық тұлғаның құқық мәртебесі мен Қазақстан Республикасы мемлекеттік құрлысын реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы, құқықтың саласы. Сондықтан мемлекеттің құрылымына, адам мен мемлекет арасындағы қатынасқа, мемлекеттік билікті іске асыру мен ұйымдастыруға байланысты қоғамдық қатынастар конституциялық құқықтың оқытатын пәні.
Құқықтың басқа салалары сияқты, конституциялық құқықтың өзіндік қоғамдық қатынастарды құқықпен реттеу әдістері деп аталатын, амал-айла, тәсілдердің жиынтығы бар. Конституциялық құқықтың қатынастар төмендегідей әдістердің көмегімен реттеледі:
1) міндеттеу әдісі; 2) тыйым салу әдісі; 3) рұқсат беру әдісі; 4) мойындау әдісі.
Сонымен, конституциялық құқық дегеніміз — Қазақстан Республикасы конституциялық құрылысының, адам мен азаматтың мәртебесінің, мемлекет құрылымының, мемлекеттік билік органдары жүйесінің, жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі басқарудың негіздерін реттейтін, құқық нормаларының жиынтығынан тұратын құқықтың бір саласы.
Қазақстан Республикасының Конституциясы. Конституция латыншадан constitutio – аударғанда бекіту, орнату деген мағына береді. Ежелгі Римде конституция деп императорлардың шығарған актілерін атаған. Орта ғасырда әр түрлі сословиялардың құқықтары мен еркіндіктері туралы нормативті актілер конституция делінген. Конституцияның қазіргі замандағы ұғымына жақын мәндегі ең алғашқы Конституция – 1787 жылы қабылданған АҚШ Коституциясы. Екінші конституция 1791 жылы Францияда қабылданған. Батыс Еуропа елдерінде конституцияның қалыптасуына 18-19 ғасырдағы буржуазиялық революциялар тікелей әсер етті. Конституция сол кезеңде феодалдық билікті, абсолюттік монархияны шектеудің, буржуазияның (капиталистердің) экономикалық – саяси үстемдігінің күшейтудің, бекітудің құқықтық нормасы болып табылады.
Заң ғылымында Конституция деп мемлекет пен адамның, азаматтың өзара қарым-қатынасын, мемелекеттік органдар жүйесінің ұйымдастырылуы мен іс-әрекетін, қоғамдық құрылыс пен мемлекеттік құрылымды бекітетін, жоғарғы заңдық күші бар нормативті акт, негізгі заңды айтамыз.
Конституцияның қоғамдағы маңыздылығы оның атқаратын қызыметтерімен тығыз байланысты. Конституцияның негізгі міндеттері: 1) Конституцияның заңдық қызыметі құқықтың басқа салаларының негізі, құқықтың басты деректік қайнар көзі болып табылатындығынан, нормаларының ең жоғарғы, заңдық күші барлығынан көрінеді.; 2) Конституцияның саяси қызыметі қоғамның саяси жүйесі әрекетінің тәртібін реттеуінде; 3) Конституцияның идеологиялық ықпал жасаудың құралы болуы, оның идеологиялық қызыметі; 4) Конституцияның мемлекеттегі меншіктің нысанын (формасын), әрекет етуінің тәртібін реттеуі зкономикалық қызыметіне жатады.
Конституцияны нормативтік құқықтық актілердің басқа түрлерінен ерекшелендіретін өзіндік бірнеше заңдық қасиеттері бар.
Біріншісі, конституцияның үстемдігі – оның жоғарғы заңдық күші. Ол дегеніміз: Конституцияның нормалары басқа құқық салалары үшін дерек көзі; нормативтік актілерді тек Конституцияда көрсетілген органдар ғана қабылдай алады; нормативтік актілердің барлығы Конституция нормаларына сәйкес болуы қажет; мемлекеттік органдар, жергілікті мемлекеттік басқару және өзін — өзі басқару органдары, лауазымды адамдар, азаматтар, бірлестіктер Конституция нормалары мен баптарын бұзбай сақтауға міндетті. Конституцияның үстемдігі сол Конституцияның өзімен бекітіледі.
Екіншісі, Конституцияның құрылтайлық сипаты. Конституция мемлекеттік құрылыс пен мемлекеттік биліктің іске асырылуының негізін құрайды, бекітеді. Конституцияның нормалары мен баптары басқа нормативтік актілерге қарағанда алғашқы болып табылады.
Үшіншіден, Конституцияның тура, тікелей әрекеті. Бұл қасиетін төмендегідей түсіну керек:
Конституцияның нормалары заң шығару, атқару және сот билігі үшін міндетті болып есептеледі; Конституцияның нормалары сотта құқық субъектілері өз құқықтарын қорғау үшін пайдаланылуы мүмкін.
Төртіншіден, Конституцияны өзгертудің және қабылдаудың ерекше тәртібі бар. Конституцияны қабылдау не оған толықтырулар мен өзгерістер енгізу, тек Конституцияда бекітілген ерекше жолмен, яғни конституцияның дәрежесіндей заңдық күші бар актінің көмегімен және ол актіні қабылдауға құзіреті мен құқы бар органның еркімен жүзеге асырылады.
Бесіншіден, Конституция ерекше құқықтық қорғауға жатады. Конституцияны құқықтық қорғау дегеніміз конституциялық заңдылықтың сақталу тәртібін қамтамассыз ететін заңды құралдардың жиынтығы. Конституция мен конституциялық құрылысты қорғауда ерекше рөл, мемлекет басшысы, ең жоғарғы лауазымды мемлекеттік қызмет, Конституцияның мызғымастығының кепілі, Конституцияны қорғауға ант беретін Қазақстан Республикасы президентінің үлесіне тиеді. Сонымен бірге, Конституцияны қорғау мақсатында құқық қорғау органдары құрылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының қалыптасу кезеңдері. Бірінші кезең. Егеменді, тәуелсіз Қазақстан Конституциясының қалыптасу тарихы өзінің бастамасын Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізі туралы 1990 жылғы 24 сәуір заңынан алады. Аталған заң мемлекеттік басқару жүйесіне маңызды өзгеріс енгізді. Нақты айтсақ, елімізде бірінші рет Президент лауазымы енгізілді.
Конституциялық сипаттағы ең алғашқы акты 1990 жылы 25 қазанда қабылданған Қазақ КСР-ның мемлекеттік егемендігі туралы Деклорация болды. Деклорация бойынша Қазақ КСР-і заңдарының КСРО заңдарынан артықшылығы; КСРО мен ҚКСР арасындағы қатынас шартқа негізделінетіндігі; Қазақстан әкімшілік – аумақтық құрылымға, саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени – ұлттық құрылысқа байланысты мәселелердің барлығын өз еркімен шешетіндігі; ҚКСР заңдарын бұзған жағдайда өз аумағында КСРО-ның заңдарын тоқтатуға құқы барлығы; Республика аумағына қол сұғылмайды және бөлінбейді, шекарасы оның келісімінсіз өзгермейтіндігі.; Жоғарғы Кеңестің келісімінсіз республика жерінде басқа мемлекеттердің әскери бөлімдері мен базалары орналаспайтындығы; Қазақстанның өзінің ішкі әскерін, мемлекеттік және қоғамдық қауіпсіздік органдарын құруға құқығы; Қазақстанның өз мүддесіне сәйкес сыртқы саясаты мен халықаралық қатынасын өз ұйғарымынша анықтай алатындығы жарияланды. Деклорацияның жаңа Одақтық шарт пен Қазақстан Конституциясын жасауға негіз болатындығы осы деклорацияның арнайы бабында айтылды.
1978 жылғы Қазақ КСР – ның Конституциясы Қеңестердің билігін бекітсе, 1990 жылғы егемендік Деклорация мемлекеттік биліктің тармақталу қағидасы жарияланған бірінші акты еді. Заң шығару билігі Жоғарғы Кеңеске берілді, республика басшылығы және жоғарғы бөлу – атқару билігі Президенттің қолына, сот билігі Жоғарғы Соттың қолына берілді. Деклорацияда мемелкеттің әлеуметтік негізін анықтаудың таптық тәсілі көрсетілмеді. Егемендіктің және мемлекеттік биліктің бірден – бір қайнар көзі халық деп жарияланды.
Республикадағы билік органдары мен басқару жүйесі саласындағы ірі өндірістердің бастамасы болған 1990 жылы 20 қарашадағы Қазақ КСР-ның Жоғарғы Кеңесі «Мемлекеттік билік пен басқарудың құрылымын жетілдіру туралы», 1991 жылы 15 ақпанда «Қазақ КСР-ның жергілікті халық депутаттары Кеңестері және жергілікті жердегі өзін -өзі басқару туралы» заңдар қабылданды.
Бірінші заң бойынша бұрынғы КСРО Министрлер Кеңесі Президенттің жанындағы Министрлер Кабинеті болып қайта құрылды. Он беске жуық министрліктер мен мекемелер жойылып, жартысы қайта құрылды. Мемлекеттік жоспарлау, Мемлекеттік ауыл шаруашылығы өнеркәсібі, Мемлекеттік құрылыс, Мемлекеттік жабдықтау, халықтық бақылау комитеті сияқты мекемелер жойылды. Олардың орнына экономика жөніндегі мемлекеттік комитет, монополияға қарсы комитет, мемлекеттік мүлікті басқару комитеті сияқты жаңа басқару органдары құрылды. Республиканың Вице – президенті мен Бас прокуроры лауазымдары енгізілді.
Екінші заң бойынша өкілетті және атқару биліктері Кеңестің төрағасының қолына шоғырландырылды. Жергілікті Кеңестердің қолына жергілікті шаруашылық, коммуналды меншік, жергілікті бюджетке түсетін салықтың түрлері бекітілді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының қалыптасуының екінші кезеңі 1991 жылғы 10 желтоқсанда қабылданған «Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы атын өзгерту туралы» заңын қабылдаудан басталады деуге болады. Бұл заң конституциялық заң деп аталмағанымен іс жүзінде солай болды. Себебі, заң мемлекеттік ұйымдардың идеологиялық негізін жою туралы Қазақ КСР – ның Конституциясына өзгеріс енгізді.
1991 жылы 16 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заң қабылданды. Заңның 1 – бабында Қазақстан тәуелсіз, демократиялық және құқықтық мемлекет, оның аумағы біртұтас, бөлінбейді және қол сұғылмайды деп жарияланды.
Заңның 2 – бабында ортақ тарихи тағдырдың барысында қазақ ұлтымен біріккен республикадағы барлық ұлттың азаматтары егемендік пен мемлекеттік биліктің бірден – бір қайнар көзі біртұтас Қазақстан халқын құрады деп көрсетілді. Қазақстан аумағынан кетуге мәжбүр болып, басқа мемлекеттердің жерінде тұрып жатқан қазақтар үшін заң сол елдің заңына қайшы келмеген жағдайда сол елдің азаматтығымен қоса Қазақстан азаматтығын алу құқығын мойындады.
Заңның 3 – тарауы мемлекеттік биліктің органдары мен басқарудың құрылымын анықтады. Мемлекеттік билік оны заң шығару, атқару және сот биліктеріне бөлу қағидасына негізделіп іске асырылады деп жазылды. Қазақстан Республикасының және атқару билігінің басшысы Президент деп жарияланды.
4 – тарау мемлекеттің зкономикалық негізін анықтады. Қазақстан өзіндік экономикалық жүйеге және меншіктің әр алуан түрлігі мен теңдігіне сүйенеді делінді. Жер және оның қойнауы, су, әуе кеңістігі, өсімдік, жануарлар дүниесі және басқа табиғат байлықтары мемлекеттің ерекше меншігі деп жарияланды.
Қазақстан Республикасы халықаралық құқықтың субъектісі және сыртқы экономикалық мәселелерді өз еркімен шешетіндігі айтылды. 18 – бапта бұл заң Қазақстанның жаңа Конституциясын жасауға негіз бола алады деп көрсетілді. Бүгінгі күннен бастап Қазақстан заң жүзінде егеменді мемлекет делінді. Осы мемлекеттік тәуелсіздік туралы конституциялық заңға қайшы келмейтіндіктен Қазақ КСР Конституциясының, заңдарының, КСРО заңдарының нормалары күштерін жоймай әрекет жасай берді.
Осы кезеңде 1978 жылғы Конституцияға елеулі өзгерістер енгізген бірнеше конституциялық заңдар қабылданды. Мысалы 1991 жылы 20 желтоқсанда қабылданған «Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы» заң КСРО азаматтығы мен қос азаматтылықты мойындамады. Заң бойынша Қазақстан Республикасы азаматтығын алудың жаңа негіздері бекітілді.
Конституцияның қалыптасуының үшінші кезеңі 1993 жылғы 28 қаңтарда Жоғарғы Кеңес қабылданған егемен Қазақстанның тұңғыш Конституциясынан басталады. 1993 жылғы Конституция Қазақстанның мемлекеттік және қоғамдық құрылысын жаңаша анықтады. Конституция егемендік жарияланған уақыттан бері қабылданған конституциялық заңдардың көптеген құқықтық нормаларын, қағидалары мен идеяларын пайдаланды. Сонымен бірге Конституция ескі 1978 жылғы Қазақ КСР – ның кейбір ережелерін сақтады. Мысалы, Жоғарғы Кеңес бір палаталық өкілеттік және заң шығарушы орган болып қалды, бірақ бұрынғыдай бүкіл биліктік орган болған жоқ. Жергілікті өкілетті органдар – Кеңестер сақталды. 1978 жылғы Конституцияда жарияланған адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының және тағы басқа да идеялар, ережелер сақталды. Конституцияда тұңғыш рет мемлекетті діни бірлестіктерден бөлуді және Қазақстан аумағында саяси не мәдени автономиялар құру мүмкін еместігін білдіретін «зайырлы және біртұтас (унитарлы)» деген ұғымдар пайдаланылды.
Конституция мемлекеттік билік тармақтарының өзара қарым – қатынасында тежемелік және тепе – теңдік жүйесін пайдаланудың және Конституция нормаларының тура әрекеті ережелерін бекітті.
Конституциялық соттың қаулысына сәйкес 1993 жылы 10 желтоқсанда Жоғарғы Кеңес Президентке қатардағы заңдық ғана емес, конституциялық заңдық күші бар жарлық қабылдауға болатын уақытша заңды құзырет берді. 1993 жылғы Конституцияда бұндай ереже блмағандықтан, Жоғарғы Кеңестің осы шешімін Конституцияға енгізілген өзгерістер мен толықтырулар деуге болады.
Конституция дамуының төртінші кезеңі бүгінгі таңда өзіміз өмір сүріп отырған, Республиканың 1995 жылғы екінші Конституциясының қабылдануымен байланысты. Бұл Конституцияның алғашқы конституциядан қабылдану тәртібі жағынан айырмашылығы бүкілхалықтық референдум арқылы қабылдануында.
Конституциялық дамудың бесінші кезеңінде 1998 жылы 7 қазанда Парламент осы Конституцияға 19 және «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Жарлығына» түзетулер енгізді. Парламент 1999 жылғы 10 қаңтарда мерзімінен бұрынғы президент сайлауын өткізу туралы шешім қабылдады. Келесі түзетулер президенттік құзыреттіліктің мерзімін бес жылдан жеті жылға ұзартты. Президентке кандидаттың шектеулі жас мөлшері алынып тасталды. Келесі түзету бойынша кандидаттар дауыс берушілердің 50 пайызынан төмен емес мөлшеріндегі дауысын алғанда сайлау өтті деп есептеледі деген ереже алынып тасталды.
- Қазақстан Республикасы қоғамдық
құрылысының конституциялық негіздері.
Әр мемлекеттің өзіндік ерекшелігін көрсететін мемлекеттік құрылымы (құрлысы) болады. Мемлекет осындай құрылымы жағынан демократиялық, демократиялық емес сипатта не басқаруы жағынан республика, монархия болуы мүмкін. Демократиялық мемлекетте мемлекеттік құрылыстың негізін төмендегідей үш қағидат құрайды: халықтық билік, биліктің бөлінуі, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының артықшылықтары. Мемлекеттік құрылыс сол мемлекеттің негізгі заңы Конституцияда бекітіліп, заңдық күшке ие болады. Конституцияда көрсетіліп, бекітілген мемлекеттік құрылыс конституциялық құрылыс деп аталады. Сондықтан, конституциялық құрылыс мемлекет іс — әрекетінің негізгі қағидаларын бекітетін, конституциялық нормалардың жиынтығы. Сонымен, Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы қандай бөлшектерден тұрады?
Біріншіден, бұл егемендік. Қазақстан егеменді мемлекет. Конституцияның 2 – бабының 2 – тармағында «Республиканың егемендігі оның бүкіл аумағын қамтиды. Мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамассыз етеді» — деп жазылған. Мелекеттік егемендік дегеніміз мемлекеттік биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот билігі секілді тармақтарының өз аумағындағы толықтығы және халықаралық қатынастар саласындағы мемлекеттік биліктің шет мемлекеттердің билігінен тәуелсіздігін білдіретін мемлекеттік биліктің үстемдігі.
Демократиялық мемлекетте биліктің бірден – бір қайнар көзі халық болып табылады. Халықты барлық биліктің қайнар көзідеп мойындау, халықтық егемендіктің көрінісі. Халықтық егемендік қоғамды және
Мемлекетті басқару ісіне накты араласу үшін халыктың әлеуметтік-
экономикалык және саяси құралдар мен мүмкіндіктерге ие болуын білдіретін халықтың толық билігі деген сөз. Халык өз билігін республикалык референдум не сайлау арқылы тікелей немесе мемлекеттік билік органдарына өкілеттік беру арқылы іске асырады.Ешкім өз бетінше билікті иемденіп кете алмайды.
Халық пен мемлекет атынан сөйлеу құқығы Казкстанның
Президентіне және конституциялык өкілеттігі шегінде Парлементке
берілген. Үкімет халыктың емес, өзінің құзыреті шеңберіңде тек
мемлекеттің атынан ғана сөйлеуге кұқы бар.
Екіншіден, Қазақстан мемлекеттік басқару түрпішіні жағынан республика Республикада мемлекеттік биліктің жоғарғы органдары мен лауазымдары бүкілхалықтық сайлау не парламентте сайлану жолдарымен белгілі бір мерзімге сайланады. Қазақстан президенттік республика. Мемлекеттің басшысы, Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең жоғарғы лауазымды тұлға Қазақстан Республикасының Президенті бүкілхалықтық сайлау барысында 7 жыл мерзімге сайланады. Сонымен бірге – Қазақстан Республикасының заң шығару қызыметін жүзеге асыратын Республиканың ең жоғарғы өкілді органы Парламент Мәжілісі бүкілхалықтық, тура, ал Парламент Сенаты қосымша сайлаудың нәтижесінде қалыптасады.
Үшіншіден, жалықтық билік. Конституцияның 1 – бабында көрсетілгендей Қазақстан өзін демократиялық мемелекет ретінде бекітеді. Бұл дегеніміз Қазақстан өзін, Конституцияны қабылдайтын, тікелей мемлекет басшысы Президентті сайлайтын және мерзімі өткен соң оларды ауыстыруға деген халықта құрылтай билігі бар мемлекет ретінде анықтайды. Сөз, ар – ождан, тіл бірігу, мемлекеттік қызыметке араласу сияқты құқықтар мен бостандықтар бере отырып, мемлекет әлеуметтік және ұлттық шыққан тегіне қарамастан азшылық пен жекеленген азаматтардың мүдделерін қорғауға мүмкіншілік туғызады.
Төртіншіден, мемлекеттің зайырлы сипаты. Қазақстанда дін, діни мекемелер мемлекеттен ажыратылған, мемлекеттік не жалпы міндетті бір дін жоқ. Діни негіздегі партия құруға тыйым салынған. әрбір адамның, азаматтың белгілі бір дінді ұстауына не ұстанбауына, дінін ауыстыруға болатын ар – ождан бостандығы, құқығы бар.
Бесіншіден, құқықтың үстемдігі. Қазақстан өзін құқықтық мемлекет ретінде бекітетіндіктен қоғамдық өмірдің барлық салаларында құқықтың рөлі мен үстемдігі жоғары болуы қажет. Құқықтық мемлекетте адам мен азаматтың құқығы, бостандығы ең қымбат құндылық, заңның үстемдігі, биліктің тармақталуы, сот билігінің тәуелсіздігі, мемлекет пен әрбір адамның өзара жауапкершілігі мойындалуы тиіс.
Алтыншыдан, мемлекеттің әлеуметтік сипаты. Қазақстан өзін әлеуметтік мемлекет ретінде бекітетіндіктен, мемлекет ат төбеліндей азғана топқа не адам мемлекетке емес, керісінше мемлекет көпшілікке, халыққа, қоғамға қызымет жасайды. Мемлекет қоғамдағы игіліктер мен байлықты барлық азаматтарға тең бөлуге тырысады. Білім беру, денсаулық сақтау, ғылым, мәдениет, жұмыспен қамтамассыз ету сияқты әлеуметтік салаларды, халықтың жағдайы нашар, табысы төмен топтарын қолдап отыруға міндетті. Мемлекет адамдардың өмір сүруге қажетті қоршаған ортаның тазалығы, қауіпсіздік, экономикалық бостандықтарды мемлекеттен талап етуін мойындайды.
Жетіншіден, Қазақстан республикасы бірыңғай (унитарлық) мемлекет. Бірыңғайлы мемлекет дегеніміз — өзінің құрамында автономия не қандай да бір мемлекет сипаттағы ұйымдар жоқ, бір Конституциясы, тұтас жүйелі құқығы, бір азаматтығы, өзінің Парламенті, үкіметі, атқару, сот билігі, әкімшілік – аумақтық бөлігі бар, мемлекеттік басқару нысаны. Қазақстандағы мемлекеттік биліктің бірлігін мемлекеттің басшысы, ең жоғары лауазымды тұлға Президент қамтамассыз етеді. Президент мемлекеттік биліктің барлық тармағының келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамассыз етеді. Сөйтіп, Президент мемлекеттік биліктің барлық тармақтарынан төреші сияқты жоғары тұр және бүкіл атқару билігі жүйесін басқарады.
Сегізіншіден, Конституцияның 5 – бабының 1 – тармағына сәйкес Қазақстан Республикасында идеологиялық және саяси әралуандылық мойындалады. Саяси әралуандылық – Конституцияның аясында әрекет жасайтын барлық саяси партиялар мен қоғамдық бірлестіктерге саяси үрдіске тең араласу мүмкіндігін туғызатын, көппартиялықтың өмір сүруі және азаматтардың кез – келген партияның мүшесі болуға не болмауға бар, саяси пікір мен саяси іс — әрекетке тән бостандығы. Саяси әралуандылық Конституциямен мойындалған белгілі бір саяси партияның мүшесі болу не болмаумен ғана шектелмелмейді, керсінше кез – келген азамат ешқандай саяси партияға кірмеуге де құқығы барлығын мойындайтын еркіндік. Бұндай саяси әралуандылық бір үлгідегі идеологиямен сәйкес емес, керсінше ол идеологияның көптүрлілігімен сәйкес.
Идеологиялық әралуандылық – мемлекеттік не жалпыға ортақ міндетті идеология орнатуға тыйым салынатын, әралуандылықтың әрекет етуінің кепілдігі болатын, идеологиялық және рухани құндылықтарды таңдаудың еркіндігі.
Конституцияның 6 – бабының 1 – тармағына сәйкес Қазақстанда мемлекеттік пен жеке меншіктің тең дәрежеде мойындалуы және қорғалуы қоғамдық қатынастардың бір саласы экономикалық әралуандылықты көрсетеді.
Тоғызыншыдан, Қазақстан Республикасының Қонституциясы адам мен азаматтардың құқықтарын мен бостандықтарын ең қымбат құдылық деп мойындайды (1 – бап). Мемлекет пен жеке адам арсындағы өзара қарым – қатынас барысында ең алдымен тұлғаның мүддесінің артықшылығын жариялайды. Тұлғаны бағалау, сыйлау, қауіпсіздігін қамтамассыз ету мемлекеттің міндеті болып табылады.
Оныншыдан, халықаралық шарттар нормаларының Республика заңдары нормаларының алдында артықшылықтары бар. Конституцияның 4 – бабының 4 – тармағында «Барлық заңдар, Республика қатысушылар болып табылатын халықаралық шарттар жарияланады. Азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне қатысты нормативтік құқықтық актілерді ресми түрде жариялау оларды қолданудың міндетті шарты болып табылады» деп көрсетілген.
2.1 Азаматтық: ұғымы, алу және айырылу тәртібі. Қазақстан Республикасының азаматтығы адамның мемелекетпен тұрақты саяси – құқықылық байланысын айқындайды, бұл байланыс олардың өзара құқылары мен міндеттерінің жиынтығынан көрінеді. Мемлекет Қазақстан Республикасының азаматы болу, азаматтығын алу, азаматтығына қабылдау, азаматтықты тоқтату, азаматтықтан шығу, азаматтықтан айырылудың негіздерін және тәртібін белгілейді.
Қазақстан Республикасы азаматтығын алу негіздері. Қазақстан Республикасының азаматтығы: 1) тууы бойынша; 2) Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау нәтижесінде; 3) Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында көзделген негіздер мен тәртіп бойынша; 4) «Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы» 1991 жылғы 20 желтоқсандағы №1017-ХII ҚР Заңында көзделген өзге де негіздер бойынша алынады. Азаматтыққа қабылдау Қазақстан Республикасы Президентінің атына өтініш беру арқылы іске асырылады.
Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау шарттары. Қазақстан Республикасының азаматтығына: 1) Қазақстан Республмкасының аумағында заңды негізде кемінде бес жыл тұрақты тұратын не Қазақстан Республикасының азаматтарымен кемінде үш жыл некеде тұратын адамдар қабылданатын болады. Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылданған кезде кәмелетке толмағандардан, пайым қабілетін жоғалтқан не Қазақстан Республикасының Президенті белгілейтін тізбе бойынша кәсіптерге ие және талаптарға сай келетін адамдардан және олардың отбасы мүшелерінен және Қазақстан Республикасы алдында ерекше еңбек сіңірген адамдардан, сондай – ақ Қазақстан аумағынан кеткен адамдар мен олардың ұрпақтарынан, егер олар тарихи Отаны ретінде тұрақты тұру үшін Қазақстан Республикасына қайтып оралған болса, олардан болса, олардан осы тармақшаның бірінші абзацында көзделген шарттардың болуы талап етілмейді; 2) Қазақстан Республикасы азаматтарының ішінде жақын туыстарының бірі – баласы (оның ішінде асырап алған баласы), жұбайы (зайыбы) және ата – анасының біреуі (асырап алушысы), апа – қарындасы, аға – інісі, атасы немесе әжесі бар, Қазақстан Республикасына тұрақты тұру мақсатымен келген, бұрынғы одақтас республикалардың азаматтары, Қазақстан Республикасында тұру мерзіміне қарамастан, қабылданатын болады.
Міндетті әскери қызымет атқарып жүрген және Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан әскери қызыметшілердің азаматтығы мәселелері Қазақстан Республикасының мемлекетаралық шарттарымен белгіленеді.
Қазақстан Республикасы азаматтығына қабылдаудан бас тарту негіздері. Егер Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау туралы өтініш жасаушы адам: 1) азаматқа қарсы халықаралық құқықта көзделген қылмыс жасаса, Қазақстан Республикасының егемендігі мен тәуелсіздігіне әдейі қарсы шықса; 2) Қазақстан Республикасының территориясының бірлігі мен тұтастығын бұзуға шақырса; 3) мемлекет қауіпсіздігіне, халықтың денсаулығына нұқсан келтіретін құқыққа қарсы іс — әрекет жасаса; 4) мемлекетаралық, ұлтаралық және діни араздықты қоздыратын болса, Қазақстан Республикасы мемлекеттік тілінің қолданылуына қарсы әрекет жасаса; 5) терроршылдық әрекеті үшін сотталған болса; 6) сот ерекше қауіпті баукеспе деп таныса; 7) басқа мемлекеттің азаматы болса, оның өтініші қабылданбайды.
Бұрын Қазақстан Республикасының азаматы болған адамның өтініші бойынша осы Заң талаптарына сәйкес оның Қазақстан Республикасы азаматтығы қалпына келтірілуі мүмкін. Азаматтықты қалпына келтіру азаматтықтан шыққан бес жыл уақыт ішінде Президенттің атына өтініш жазу арқылы қалпына келтірілуі мүмкін.
Азаматтықты тоқтату негіздері. Қазақстан Республикасының азаматтығы: 1) Қазақстан Республикасы азаматтығынан шығу; 2) Қазақстан Республикасының азаматтығынан айырылу салдарынан тоқтатылады.
Азаматтықтан шығу. Қазақстан Республикасы Президентінің атына өтініш жазу арқылы азаматтардың өз еркімен азаматтылығының тоқтатылуы. Қазақстан Республикасы азаматтығынан шығуға адамның осы Заңда белгіленген тәртіппен жасаған өтініші негізінде рұқсат етіледі.
Егер шығу туралы өтініш жасаушы адамның Қазақстан Республикасы алдындағы міндеттемелерінің немесе мүліктік міндеттемелерінің орындалмағандары болып, олармен азаматтардың немесе Қазақстан Республикасы территориясында орналасқан кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың, қоғамдық бірлестіктердің елеулі мүдделері байланысты болса, Қазақстан Республикасы азаматтығынан шығарудан бас тартылуы мүмкін.
Егер шығу туралы өтініш жасаушы адам айыпкер ретінде қылмысты жауапқа тартылған болса не заң жүзінде күшке енген сот үкімі бойынша жазасын өтеп жүрсе немесе ол адамның Қазақстан Республикасы азаматтығынан шығуы Қазақстан Республикасының мемлекет қауіпсіздігі мүдделеріне қайшы келсе, Қазақстан Республикасы азаматтығынан шығуға жол берілмейді.
Азаматтықтан айырылу. Қазақстан Республикасы азаматтығынан: 1) Қазақстан Республикасының мемлекетаралық шарттарында көзделген реттерді қоспағанда, адамның басқа мемлекетте әскери қызыметке қауіпсіздік қызыметіне, полицияға, юстиция органдарына немесе өзге де мемлекеттік өкімет және басқару органдарына орналасуы салдарынан; 2) егер Қазақстан Республикасының азаматтығы көрінеу жалған мәліметтер немесе жалған құжаттар табыс ету нәтижесінде алынса; 3) Қазақстан Республикасының мемлекетаралық шарттарында көзделген негіздер бойынша; 4) егер Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде тұрақты тұратын адам дәлелсіз себептерімен үш жыл бойы консулдық есепке тіркелмесе; 5) егер адам басқа мемлекеттің азаматтығын алған болса, айырылады. 14 жасқа дейінгі балалардың азаматтығы ата – аналарының азаматтығымен анықталады. 14 – 18 жасқа дейінгі азаматтардың азаматтығы олардың келісімімен өзгертіледі.
2.2 Адам мен азаматтың конституциялық құқықтарының, бостандықтарының және міндеттерінің жүйесі. Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтары – мемлекетпен қорғалатын, тұлғаның құқықтық мәртебесінің кіндігі болып табылатын, адам туғанда, азаматтық алғанда пайда болатын ажырамас құқықтары мен бостандықтары. «Адамның құқығы» және «азаматтық құқығы» екі түрлі ұғымдар.
Адамның құқығы – қай мемлекетте тұрмасын, өмір сүру, еркін болу, бақытқа ұмтылу, жеке басына қол сұқпау секілді адам туғанда бірге болатын, жаратылысты, ажырамас құқықтар мен бостандықтардың жиынтығы. Адамның құқықтары мен бостандықтарын мемлекет те, басқа ешкім де белгілемейді және жоққа шығара алмайды.
Азаматтың құқығы азаматы болып табылатын тұлғаға мемлекет тарапынан бекітілетін құқықтар мен бостандықтар жиынтығы. Кез – келген азамат адам, бірақ кез-келген адам азамат емес. Адам мен азаматтың конституциялық құқықтарының, бостандықтарының мен міндеттерінің жүйесі төмендегідей жеке бастарының құқықтары, саяси құқықтары мен бостандықтары, әлеуметтік құқықтары және мәдени құқықтары мен бостандықтары сияқты бес бөлшектен тұрады.
- Адам мен азаматтың жеке бастарының құқықтары төмендегідей: Әркімнің өмір сүруге құқығы бар (15 – бап). Ешкімнің өз бетінше екінші бірадамның өмірін қиюға хақысы жоқ. Тек аса ауыр қылмыс жасағанда, қылмысы дәлелденіп, кінәлі деп табылған адамды ғана заң бойынша, сот мемлекет атынан өлім жазасына кеседі. Ондай жазаға кесілген адамның кешірімжасау туралы өтініш ету хақы бар; әркімнің өзінің жеке басының бостандығына құқығы бар (16 – бап). Адамның еркіндігін, бостандығын заңда көзделмеген жағдайда ешкімнің шектеуге құқы жоқ. Адамды құлдықта, қамауда, тұтқында ұстауға болмайды. Заңда көзделген реттерде ғана және тек соттың немесе прокурордың санкциясымен тұтқындауға және қамауда ұстауға болады, тұтқындалған адамға сотқа шағымдану құқығы беріледі. Прокурордың санкциясынсыз адамды жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ғана ұстауға болады. Ұсталған, тұтқындалған, қылмыс жасады деп айып тағылған кезден бастап адвокаттың (қорғаушының) көмегін паидалануға құқылы; адамның қадір – қасиетіне қол сұғуға болмайды (17- бап). Біреуді азаптауға, оған зорлық – зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір – қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге, жала жауып ар – намысына тиюге, не жазалауға тиым салынады; әркімнің жеке өміріне, өзінің және отбасының құпиясына, ар – намысы мен абыройына қол сұғып, атына кір келтіруге болмайды (18 – бап). әркімнің өзінің жеке салымдары мен жинаған қаражатының, жазысқан хаттарының, телефон арқылы сөйлескен сөздерінің, почта, телеграф арқылы және басқа жолдармен алысқан хабарларының құпиялығы сақталуына құқығы бар. Бұл құқықты шектеуге заңда тікелей белгіленген реттер мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі. Мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер, лауазымды адамдар және бұқаралық ақпарат құралдары әрбір азаматқа өзінің құқықтары мен мүдделеріне қатысты құжаттарымен, шешімдерімен және ақпарат көздерімен танысу мүмкіндігін қамтамассыз етуге міндетті; әркім өзінің қай ұлтқа, қай партияға және қай дінге жататынын өзі анықтауға және оны көрсету – көрсетпеуге хақылы (19 – бап); сөз және шығармашылық бостандығы (20 – бап). Сөз бен шығармашылық еркіндігіне кепілдік беріледі. Цензураға тыйым салынады. әркімнің заң жүзінде тыйым салынбаған кез келген тәсілмен еркін ақпарат алуға және таратуға құқығы бар. Қазақстан Республикасының мемлекеттік құпиясы болып табылатын мәліметтер тізбесі заңмен белгіленеді. Республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгертуді, оның тұтастығын бұзуды, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруді, соғысты, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік – топтық және рулық астамшылықты, сондай – ақ қатыгездік пен зорлық – зомбылыққа бас ұруды насихаттауға немесе үгіттеуге жол берілмейді; көшіп – қону, тұратын жерін таңдау бостандығы (21 – бап). Қазақстан Республикасы аумағында заңды түрде жүрген әрбір адам, заңда көрсетілгеннен басқа реттерде, оның аумағында еркін жүріп – тұруға және тұрғылықты мекенді өз қалауынша таңдап алуға құқығы бар. әркімнің Республикадан тыс жерлерге кетуіне құқығы бар. Республика азаматтарының Республикаға кедергісіз қайтып оралуына құқығы бар; ар – ождан бостандығы (22 – бап). Ар – ождан бостандығы құқығын жүзеге асыру жалпы адамдық және азаматтық құқықтар мен мемлекет алдындағы міндеттерге байланысты болмауға немесе оларды шектемеуге тиіс, оны тексеруге және тінтуге заңмен белгіленген реттер мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі. Қазақстан Республикасында азаматтарды тұрғын үймен қамтамассыз ету үшін жағдайлар жасалады. Заңда көрсетілген санаттағы мұқтаж азаматтарға тұрғын үй заңмен белгіленген нормаларға сәйкес мемлекеттік тұрғын үй қорларынан олардың шама – щарқы көтеретін ақыға беріледі.
Қолданған әдебиеттер:
1). Авторы: Опанов Қ.И
Кітап аты: «Құқық негіздері»
Басылым орны: Алматы, «Жеті жарғы» — 2006 жыл
Шифрі: ББК 67.99 (5 каз) 0я73
