„Қылмыстық іс жүргізудегі жанама дәлелдемелер ,, тақырыбына жазылған бітіру жұмысына
РЕФЕРАТ
Жұмыс көлемі 42 бет
Пайдалынған әдебиеттер саны: 20
Осы бітіру жұмысын жазу барысында Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі және заңгерлер мен ғалымдардың ғылыми еңбектерін қолдандым.
Қолданылған негізгі сөздер тізімі: дәлелдеме, дәлелдеменің іске қатыстылығы және жарамдылығы, тікелей және жанама дәлелдеме.
Зерттеу объектісі: қьшмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелердің мәнін және мағынасын тадцау, дәлелдемелерді тікелей және жанама түрлерге топтастыру.
Жүмыстың мақсаты: қылмыстық іс жургізудегі дәлелдемелер ұғымын ашу; дәлелдемелердің іске қатыстылығыій және жарамдылығы мәселелерін қарастыру; қайнар көздері, алу мен пайдалану сипаты бойынша жіктеуі Сонымен қатар, қьшмыстық іс жүргізудегі жанама дәлелдемелердің түсінігін және маңызын ашып көрсету; жанама дәлелдемелерді қылмыстық іс жүргізу барысында қолдану ерекшелігін анықтау.
Жүмыс кіріспе, 2 тараудан және қорытынды бөлімдерінен тұрады.
Жоспары
Кіріспе
I Тарау. Кдолмыстық іс жүргізудегі дәлдемелердің кейбір мәселелері
1.1 Дәлелдемелердің түсінігі, мазмұны және Дәлелдемелердің іске қатыстылығы және жарамдылығы
1.2 Дәлелдемелерді жіктеу,
II Тарау. Жанама дәлелдемелердің қылмыстық процестегі маңызы
2.1 Жанама дәлелдемелердің түсінігі және маңызы
2.2 Жанама дәлелдемелерді қылмыстық іс жүргізу барысында қолдану ерекшелігі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі,
Кіріспе
Дәлелдемелер ұғымы дәлелдеме теориясының негізін күрайды. Дөлелдемелер ұғымы қылмыстық сот өндірісінің қатысушьшарының құқықтары мен міндеттерін белгілеуге әсерін тигізеді. Дәлелдемелер ұғымын дұрыс анықгау-ақиқатқа жетуге, заңдылықгы қамтамасыз етуге және қабылданған шешімдердің шынайлығын қамтамасыз
Кез келген қылмыс болған жерде оның болғандығын немесе болмағандығын біз дәлелдеу арқылы қол жеткіземіз. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодекісінің 115-бабына сәйкес, дәлелдеменің ңегізіңце анықгаушы, тергеуші, прокурор, сот Қылмыстық іс жүргізу кодексінде белгіленген тәртіп бойынша қылмыстық кодексте көзделген әрекеттердің болғандығын немесе болмағандығын, айыпталушының бүл әрекетті жасағандығын немесе жасамағандығының
Сонымен, қылмыстық іс жүргізу процесінде дәлелдемелер — бүл сот және тергеуші негізінде дәлелде құрайтын соз келген фактілі болып табылады.
Кез келген қылмыстық оқиғаға байланысты жасалмағандығын және айыпталушының кінәлігін не кінәсіздігін, сондай-ақ істі дүрыс шешу үшін маңызы бар өзге де мән-жайларды анықгайтын заңды түрде алынған іс жүзіндегі деректер қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер есептелінеді.
Қылмыстық іс жүргізу дәлелдеу мақсаты -шындықгы анықгау, қылмыстық сот ісін жүргізуде шындыкқа қол жеткізу
- Тарау. Қылмыстың іс жүргізудегі дәлелдемелердің кейбір
мәселелері. 1.1 Дәлелдемелер түсінігі мазмүны және нысаны.
Дәлелдемелердің іске кртыстылыгы және жарамдылыш.
Дәлелдемелер үғымы дәледеме теориясының негізін. құрайды. Дәлелдемелер ұғымы қылмыстық сот өндісінің қатысушыларының құқықтары мен міндеттерін белгілеуге әсерін тигізеді. Дәлелдеме ұғымының екі жақгы сипаты болады: а) тектік сипаттағы философиялық ұғым; ә) түрлік сипаттағы іс жүргізу құқықтық ұғымы.
Философия көзқарасы тұрғысынан дәлелдеме дегеніміз — шындықгы анықгаудың процесі (әдісі), пайымдаудың шынайьшығын негіздеу. Кең мағынасындағы дәлелдеме қандай да бір пайымдаудың шынайылығын айқындайтын кез келген рәсім, бүл кейбір қисынды пайымдауларды, сондай-ақ кейбір табиғи құбылыстар мен заттарды сезім арқылы қабыддау жолымен жүзеге асады. Тар мағынасында — бұл шынайы алғышарттардан дәлелденетін тезистерге бастайтын дүрыс ой қорытындылардың тізбегі /1/
Сонымен, философиялық түсінік дәлелдемені екі мағынада қамтиды: а) дәлелдеме — шындықгы анықгаудың процесі не әдісі; ә) дәлелдеме — тану мен бағалаудың статистикалық объеьсгісі.
Қылмыстық іс жүргізу кұқығы үшін статистикалық объект деген дәлелдеме ұғымының екінші мағынасы тән, қылмыстық сот ісін жүргізу шеңберіндегі өзгеше қызмет түрі ретінде шындықгы анықгау процесінің өзі дөлелдеу терминімен белгіленеді, оның мақсаты туралы дербес тарауда айтылады.
Дәлелдеме үғымының қьшмыстық іс жүргізуінің мәнін формальды қисынмен жұмыс істейтін дефинициядан
(анықгаудан) ажырата отырып, А.И. Трусов былай деп жазады: Сот дәлелдеуде жалаң ойлармен ғана емес, ең әуелі фактілермен жұмыс істейді /2/.
Әрі қарай А.И. Трусов соттық дәлелдемелердің мынадай негізгі белгілерін негіздейді.
1) соттық дәлелдермен іс жүзіндегі деректерді білдіреді;
2) жалпы кез келген іс жүзіңцегі деректер соттық дәлелдемелер болып таньшмайды, нақгы көмегімен жағдайды айқындаута септігі тигендері, қьшмыстық істі дүрыс шешу үшін маңызы барлары гана соттық дәледцемелер бола алады;
3) соттық дәлелдемелер арқылы занда көзделген қылмыстық іс жүргізушілік нысандарында, яғни белгілі бір тәртіппен фактілер анықгалады немесе жокқд шығарылады.
Р.С. Белкиннің пікірі бойынша жинақгалған, зерттелген және бағаланған дәледцемелер дәлелдеудің, яғни шындықгы анықгаудың мақсатына қол жеткізудің құралы ретінде қызмет етеді./З/
Дәлелдеме — шындықкд көз жеткізудің құралы. Сонымен бірге дәледцеме шындықгы жасаудың құралы емес.
Қылмыстық процестегі дәлелдемелердің мәні туралы жалпы түсінік шындықгы тану процесімен өзара байланысқа түскен кезде дәлелдеме — қылмыстық іс жүргізу құқығының аса маңызды сипаттарының бірі болып табылады деп айта аламыз. Дәлелдеме сот әділдігінің басты сипаты. Сот ісін жүргізуді жүзеге асыратың адамдар мен органдардың бүкіл қызметі іс бойынша шындықгы анықгауға және осы арқылы істі әділетті шешуге бағытталған. Дәлелдемесіз нақгы адамға үкім шығаруға құқықтық негіз жоқ.
Келтірілген түйінді жағдайлар қылмыстық процесте дәлелдеме ұғымын занды түрде бекітудің негізіне алынған
болатын. Мәселен, ҚІЖК-нің 115-бабында бьшай деп жазылған:»Оның негізінде анықтаушы, тергеуші, прокурор, сот осы Кодексте белгіленген тәртіппен Қазақастан Республикасының Қылмыстық кодексінде көзделген өрекекттердің болғаңдығын немесе болмағандығын, айыпталушының бүл әрекетті жасағандығын немесе жасамандығын және айыпталушының кінәлілігін не кінәлі емес екендігін, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін маңызы бар өзге де мән-жайларды анықгайтын занды түрде алынған іс жүзіндегі деректер қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер болып табылады». Сонымен, дәледдеменің белгілері мыналар болып табылады:
дәлелдемелердің ҚІЖК-де көрсетiлген тәртiп сай алынуы; дәлелдемелерде анықгалатын жағдайларға қатысы бар іс жүзіндегі деректердің болуы; дәлелдемелерді жинадау және солардың негізінде қылмыстық жазаға жататын әрекеттің бар екендігін немесе болғандығын анықгау; мұндай анықгауды анықгаушының, тергеушінің, прокурордың және соттың ғана құқығына беру; жасады деп айып тағылып отырған әрекетте адамның кінәлі екендігін не кінәсіздігін анықгау.
Заң іс үшін маңызы бар іс жүзіндегі дерек көздерінің толық тізбесін белгілейді. Мұндай көздер кдтарына сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің, куәнің жауаптары; сарапшы қорытындысы; заттай дәлелдемелер; іс жүргізудің хаттамалары және өзге де кұжаттар жатады.
Бұл тізімді кеңейтіп түсіндіруге болмайды. Қылмыстық іс жүргізу кұқығы ғылымыңца соңғы уақытка дейін дәлелдемені кұқықтық категория ретінде түсінуге байланысты бірлік болмадьі. Төмендегідей үш көзқарас айқын аңғарылды.
- Дәледцеме екі жақгы табиғаты бар категория. Бір жағынан бүл факті деректер, ал екінші жағынан, осы факті деректердің көздері. Бұл ілім «дәлелдемені екі жақгы түсіну» деген атақ алады. Осы көзқарасты негіздей отырып М.С. Строгович былай деп жазды: «Дәлелдеме үғымының екі мағынасы бар. Дәледдеме, бүл, біріншіден, қылмыстың болғандығы немесе болмағандығы, оны жасаудағы белгілі бір адамның кінәлілі немесе осы адамның жауапкершілік деңгейіне байланысты болатын істің баска да жағдайдары анықгалған фактілердің бір тобы». Екіншіден, заңда қарастырылған көздер дәлелдемелер болып табылады, олардан тергеу мен сот іс үшін маңызы бар факгілер туралы мәліметтер алады және сол арқылы осы фактілер анықгалады/4/.
- Демек, екінші көзқарас іс жүзіндегі деректерді және. олардың іс жүргізу көздерінің бірлігіне сүйенеді. Бұл көзқарасты М.К. Треушников, В.Я. Дорохов, М.А. Чельцов, П.А. Лупинская және басқа зерттеушілер қолдады.
- Іс жүргізу дәлелдемелерінің мәнісін ғылыми пайымдаудағы үшінші бағыты — дәлелдемелерді қьшмыстық іс жүргізу зандары белгіленген көздерден алған іс жүзіндегі деректерді дәлелдемелер ретіңде танудан тұрады. Дәлелдемелер мен олардың көздері өзара байланысты, бірақ сәйкес келмейді.
Ф.Н. Факткулиннің пікірі бойынша: іс жүзіндегі фактілерді. олардың көздерінен ажыратуға, оларды бір-біріне қарсы қоюға болмайды. Олар табиғи түрде өзара байланысқан, өзара тығыз байланыста болады. Бірақ бүл өзара байланыстағы категориялардың әрқайсысының дербестігін жоққа шығармайтын диалектикалық байланыс. Бүл ой көптеген ғалымдардың еңбектерінен қолдау табады. Ішінара Е.А. Матвиенко былай деп жазды: Заңца көзделген көздерден дәлелдеме деректерін алу —
осы деректерді дәлелдеме ретінде пайдаланудың қажетті шартты. Бірақ бүдан дәлелдемелік мәлімет көзінің өзі дәлелдемеге айналмайды, оның табиғи құрамдас бөлігі бола алмайды.
Үшінші көзқарасты нақтылай отырып Л.М. Карнеева бьшай деп атап өтті: фактілердің өзі емес, фаьсгілер туралы мәліметтер дәлелдемелер болып табьшады. Дәлелдеуге қатыссыз, қарапайым жалпы түрдегі іс жүзіндегі деректер — объективті болмыстың фактілері, объективті шындық. Әрі қарай ол былай деп жазады: Объективті болмыста тергеушінің, судияның, куәгердің немесе сарапшының көрініс тапқан фактілері дәлелдемелер болып табьшады. Олар процесс барысында фактілер түрінде көрінеді, өйткені санада көрініс тапқан факті объективті шындық емес, пайымдаулар мен мәліметтер түріндегі бейне гана.
Л.М. Карнееваның, Ф.Н. Фаткулиннің және баскаларының көзқарастары мынадай түсініктер бойынша дүрыс деп ойлаймыз. Дәлелдемелерді олардың көздерімен теңестіру: қылмыстық іс жүргізу заңына кдйшы келеді; мазмұны бойынша (іске кдтысы, сенімділігі және т.б. ) дәлелдемелерді жіктеуге мүмкіндік каолдырмайды, мұның өзі істің мән-жайын дәлелдеу кезінде елеулі рөл атқарады; көздердің өзі олардың мазмүны мен ақпараттың құндылығын есепке алмастан адамды айыптау үшін негіз қызметін атқара алмайды, өйткені айыптау туралы шешім қабылдау үшін іс жүзіндегі негіз белгіленген көздерден алынған тікелей мәліметтер болып табылады.
Әділеттілік үшін мынаны айта кету керек. Өз кезінде Жоғарғы Сот Пленумы Сот үкімі туралы 1969 жылғы 30 маусымдағы және Қылмыстық істер бойынша сот сараптамасы туралы 1971 жылғы 16 наурыздағы қаулыларында соттардан қабылданатын
шешімдерге олардың көздерш санамалап непздеуді түсіндірді және талап етті.
Сонымен, дәлелдеме категориясының мазмұны іс жүргізу мағынасында екі жағдайдан калыптасады: 1) дәлелдеме — бұл іс жүзіндегі деректер; 2)іс жүзіндегі деректер өздерінің көздерімен тығыз байланыста болады, бірақ олармен сәйкес келмейді және дербес сипаты болады.
Л.М. Карнееваның пікіріне қайта оралсақ, дәлелдеме ретіңде іс жүзіндегі деректер мәнін түсіну де бір ауыздылығымен ерекшеленбейді. Әдебиетте үш бағытты байқаймыз.
М.А. Челыдов, М.С. Строгович, Р.Г. Домбровский жақгайтын бірінші бағыт іс жүзіндегі деректерді фаьсгілер ретінде ана түсіндіреді.
Бүл түсінікке қарама-қайшы Л.Д. Кокорев, П.С. Элькинд, Ф.Н. Фаткуллин фактілер туралы мәліметтерді де, тергеуші және сот тікелей қабылдайтын дәлелдемелік факгілерді де іс жүзіндегі деректер деп түсінуді үсынады.
Және ақырында, біз жоғарыда атап өткеңдей, Л.М. Карнеева фактілердің өзін емес, фактілер туралы мәліметтерді ғана іс жүзіндегі дерекгер деп түсінуді үсынады. Соңғы көзқарас мынадай түсініктер бойынша дүрыс. 1) қьшмыстық сот ісін жүргізу шектерінен тыс карапайым, жалпы түрдегі іс жүзіндегі деректер — өткен уақытта шын мәнінде орын алған оқиғалар туралы акдарат, яғни бүл объективті түрдегі шындықгың өзіне тән көрнісі. Мәселен, қылмыскер мүлік үрлады делік. Факт ретінде үрлық, біздің еркіміз бен санамыздан тыс өз алдына жеке түрады. Осы фаьсгі туралы тергеу органдарына белгілі болған сәттен бастап тергеушінің алдында, сөз жоқ, өткен уақыт бейнесін қалпына келтіру және оны іс жүргізушілік жолмен
бекіту міндеті туындайды. Өткен уақыттың бейнесі таным, яғни адам санасында көрініс табу жолымен қалпына келуі мүмкін. Бірақ осы өткен уақыт бейнесін тергеуші де сот та тікелей қабылдай алмайды. Бұл жерде ойша елестеу ғана орын алуы мүмкін. 2) заттық айғақгар факгілер болып табылады деген пікір қате. Мәселе мынада, олар затгық әлемнің бұйымдары болып табылатындықган қандай да бір фактінің орнына жүрмейді, бар болғаны өткен уақытта орын алған әрекеттің іздерін сақгайды. 3) қьшмысқа байланысты факгілерді қабылдаған адамдардың жауаптары басқа ештеңе де емес, олар өздері қабылдаған оқиға туралы мәліметтерді хабарлау ғана. Бүл жерде субъективті фактор да аз рөл ойнамайды (күлағының нашар естуі, көз жанарының әлсіздігі, мінез-кұлқының ырықсыздығы, қорқыныш, қиялға берілу бейімділігі және т.т.). Мүның бәрі олар хабарлайтын мәліметтердің мазмұны өз ізін қалдырады. Субъекгивтік факторлардың ықпалы, сондай-ақ бірыңғай фактілер және фактілер туралы мәліметтер ретінде түсінуге мүмкіндік бермейді (фактілер туралы мәліметтер фактілердің өздерімен сәйкес келмеуә мүмкін).
Іс бойынша объективті шындықты анықгау кезінде дәлелдемелерді іріктеудің сипаты болмайды. Іс жүргізушілік мағынасындағы бедгілі бір дәлелдемелерді тергеудің және соттың қабылдауы, оларды нақгы қылмыстық іс бойынша процеске тарту дәлелдемелердің кдтыстылығы туралы мәселені шешуге негізделделген. Дәлелдемелердің қатыстылығын — олардың және дәлелденуге жататын жағдайлардың арасында қисынды байланыстың болуы деп түсіну қабыдданған, осыған байланысты қылмыстық іс бойынша белгілі бір фактілерді негіздеу немесе
жоққа шығару үшін пайдаланылуы мүмкін/5/. Дәлелдемелердің қатыстылығының өлшемі сипатында мыналар көрінеді:
-дәлелдеменің ізделетін факгімен байланысы;
-нақгы дәлелдермен анықгалатын мән-жайдың іс үшін маңызы;
-тап осы мән-жайды анықгау үшін аталған дәлелдемелердің маңызы.
Дәлелдеменің ізделетін фактімен байласының маңызы мынадан көрінеді: осы өлшемге сүйене отырып, тергеу мен сот қьшмыстық істерді тергеу және қарау кезінде өздерінің қолынан өтетін іс жүзіндегі материалдардың болуы оларды дұрыс шешу үшін қажетті деректерді таңдап ала алады.
Келесі екі өлшем өзара байланысты және бір құбылыстың әр түрлі жақгарын білдіреді.
Дәлелдемелердің қатыстьшығы туралы мәселені шешу үшін оларда бар ақпарат сипатының маңызы болмайды (дәлелдемелер ізделетін фактілерді растауы немесе жокқа шығаруы мүмкін). Қатыстылық — дәлелдеменің мәнділігіне ықдал ететін ішкі қасиетінің белгісі. Сонымен бірге осы айтылған белгінің сыртқы көрінісі мынадай: ол істі басы артық ақпаратсыз ақ көптеген жағдайларды анықгауға қатысы бар материалдарды іске шоғырлаңцыруға мүмкіндік береді.
Дөлелдемелердің іске жарамдылығы дегеніміз — көздерінін, олар алынған әдестер мен тәсілдердің зандылығы көзқарасы тұрғысынан дәлелдемелердің жарамдьшығы, толықгығы. Дәлелдемелердің іске жарамдылығын қамтамасыз ететін іс жүргізу нысандарының мынадай элементтерін бөліп көрсету қабылданған:
-дәлелдеудің тиісті қатысушысы;
-заңда көзделген дәлелдеме көзі;
-заңға сәйкес тергеу іс-қимьшын (делелдеме алуға көмектескен) өткізудің тәртібі.
Дәлелдемелердің қатыстылығы мен іске жарамдылығы арасындағы арақатынасты айқындай отырып, В.А. Арсеньев былай деп жазды: Егер қылмыстық іс жүргізу дәлелдемелерінің мазмұны олардың іске қатыстылығын көрсетесе,дәлелдемелердің іс жүргізу нысаны — олардың осы іс бойынша іске жарамдылығын айқындайды/6/.
Дәлелдеудің тиісті кдтысушысы туралы талап мазмүнының негізінде дәлелдеп көрсету айыпталушыға аударуға қатысты қылмыстық іс жүргізуге тиым салады. Алайда бұл айыпталушыдан баскасының бірі де дәлелдеуді тиіс дегенді біддірмейді. Заңда дәлелдеу функциясы тергеушіге, анықгау жүргізетін адамға, прокурорға жүктеледі. Бұл соткд дейінгі кезендерде тек осы қатысушыларға ғана дәлелдемелерді мақсатты түрде жинауға және нақгы іс бойынша оларды қылмыстық сот ісін жүргізуге тарту туралы мәселені шешуге құқық берілгендігін білдіреді. Істі сот қарауы кезінде жинау және дәлелдемелерді әстің материалдарына тігу мңселелерін сот шешеді.
Занда көзделген дәлелдемелер көзі іс жүзінде қолда бар көздің ҚІЖК—нің 115- бабының 2- бөлігінде көзделген төсілдердің бірімен сәйкес келетіндігін білдіреді. Бұл орайда заң шығарушы істің мән-жайын дәлелдеу үшін ҚІЖК-де санамаланған кез келген көздер пайдаланылуы мүмкін екендігін белгілейді. Алайда белгілі бір жағдайларда мән-жай қатаң түрде белгілі бір көздерден анықгалуы мүмкін. Мәселен, ҚІЖК-нің 240-бабына сәйкес қаза. табуының себептерін анықгау, дене жарақатының сипаты мен ауырлығын анықгау, айыпталушының, куәнің және жәбірленушінің психикалық жай-күйін анықгау тиісті сот
сараптамасын жүргізу жолымен мүмкін болады. Осы жағдайларда анықгалатын фактілер дәлелдемелерінің бірденбір көздері сарапшьшардың қорытындьшары болады. Дәлелдемелердің көздеріне қатысты талаптардың осы категориясына адамның жасы туралы кұясаттарда көрсетілген мәліметтердің дүрыстығына күмән болған немесе АХАЖ—дың (азаматтық хал актілерін жазу) қажетті қркштары болмаған жағдайда сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің жасын анықгау кезінде жасалатын сарапшылар қорытындылары да жатады.
Заңда көзделгеніндей дәлелдемелерді алу тәсілі- іс жүргізушілік нысанының тағы бір міндетті элементі. Дәлелдемелерді жинақгау мақсатында анықгаушы, тергеуші, прокурор және сот заңда белгіленген тәртіппен куәлар, жәбірленушілер ретінде жауап алу үшін сарапшылар ретінде қорытынды беруі үшін кез келген адамды іске тартуға; кәсіпорындардан, мекемелерден үйымдардан, сондай-ақ лауазымды адамдар мен азаматтардан іс бойынша қажетті іс жүзіндегі деректерді анықгауға жәрдемі тиетін заттарды, кұжаттарды, сондай-ақ мәліметтерді талап етуге құқылы. Дәлелдемелерді сезікті, айыпталушы, қорғаушы, айыптаушы, сондай-ақ жәбірленуші жөне оның өкілі, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер және олардың өкілдері, сондай-ақ кез келген азамат, кәсіпорын, мекеме және ұйым беруі мүмкін.
Бүл ереже дәлелдеу тәсілдерінің тізбесімен ұштаса келіп дәлелдеменің келесі тәсілмен алынатындығын білдіреді: 1) тергеу әрекеттерін жүргізудің нәтижесінде; 2) соттың әрекеттерін жүзеге асыру нәтижесінде, 3) басқа әрекеттер нәтижесінде.
ҚІЖК— де тергеу және сот іс-қимылдарының тізбесі егжей-тегжейлі көрсетілген.
Дәлелдеме алуға жәрдемі тиген заңға сәйкес тергеу әрекетін жүргізу тәртібі- іске жіберілу категориясының маңызды элементі. Заң шығарушы тергеу әрекетін жүргізудің екі деңгейдегі төртібін көздейді: а) жалпы; ә) жеке. Барлық тергеу әрекеттеріне катысы бар жалпы деңгей қылмыстық сот ісін жүргізуден туындайтын талаптарға негізделген. Осы деңгейге тергеу істерін хаттамалау, хаттамаларды жасаудың жалпы ережелері туралы талаптар жатады. Жеке деңгейдің жекелеген (нақгы) тергеу іс-қимылын жүргізудің регламентіне қатысы болады.
Сонымен, дәлелдеменің жарамдылығы- оның факті туралы мәлімет көзі ретінде осы фактіні анықгаудың құралы бола алу қабілеті және осы тұғыдағы түсінікте дәлелдемелердің жарамдылығы- іс жүргізу нысаны көрінісінің мәні.
Қолданылып жүрген дәлелдемелердің жарамдьшық категориясы жоққа шығару әдісімен шешіледі, оның мәнісі мынада: дәлелдемелер ретінде белгілі бір деректерді іске жіберуге болмайтындығы анықгалатын белгілер реглементтеленеді, ал іске жіберуге болмайтын өлшемдерге қайшы келмейтіннің барлығында іс жүзіндегі деректерді дәлелдемелер ретінде іске жіберуге болатындығын тану үшін негіз ретінде карау керек. ҚІЖК-ң 116-бабында: «Іс жүзіндегі деректер, егер олар осы Кодекстің талаптарын бүза отырып, процеске қатысушьшарды олардың заңмен кепілдік берілген құқықтарынан айыру немесе оларды қысу жолымен немесе қьшмыстық процестің өзге де ережелерін бұзумен…» деп атап көрсетілген. Жоғарыда келтірілген анықгамаға қайшы келмейтін барлық баскд деректер дөлелдемелер алудың процедуралық талаптары, іс материалдарына тігудің талаптары сақгалған жағдайда дәлелдемелер деп танылады.
Іс шін маңызы бар, іс жүзівдегі дерекгерді алу кезіңце жол берілген ҚІЖК-нің талаптарын бұзу деп мыналар есептелінеді:
— күш қолдану, қатер төндіру, алдап арбау, сол сияқгы өзге де заңсыз іс-қимылдар;
— қылмыстық процеске қатысушы адамға түсіндірмеу немесе толық емес, сондай-ақ дұрыс еместүсіндіру салдарынан туындаған оның өз кұқықгары мен міндеттеріне қатысты аңғырттығын пайдалану;
— қатысы жоқ адамның тергеу іс-қимылын жүргізуі;
— қарсылық білдірілуі тиіс адамның іс жүргізуге қатысуы;
— іс жүргізу тәртібін елеулі түрде бүзу;
— іс жзіндегі фактілердің белгісіз көзден не сот мәжілісі анықгауы мүмкін емес көзден алынуы;
— дәлелдеу барысында осы заманғы ғылыми білімдерге
қайшы келетін әдістерді қоддану.
Іс жүзіндегі деректерді, егер осы деректердің көздері қылмыстық іс материалдарының тізімдемесіне енгізілмесе, қьшмыстық ізге түсу органының айыптауын, сондай-ақ соттың үкімін және өзге де қорытынды шешімін негіздеу үшін пайдалануға заң тыйым салады. Осы айтылған тыйым салуды қолдану үшін төмендегі іс жүргізуде маңызы зор жағдайларда ықпал етпейді:
сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің және куәгердің жауаптарын ҚІЖК-нің барлық нүсқамаларын сақгай отырып алу, жауаптарды қолданылып жүрген процедуралық нүсқамаларға сәйкес хаттамаларда бекіту;
сарапшының өз қорытындысын қылмыстық процесті жүргізуші органның кдулысына сәйкес жүргізу негізінде жасауы,
сараптаманың барлық белгіленген ережелерді сақгай отырып жасалуы;
қылмыстық процесті жүргізуші органның тиісті қаулысына сәйкес заттық айғақгарды іске тігу және оларды тиісті процедура сақгалған жолмен алу, осы әрекетке катыстылығының белгілері болуы;
тергеу және сот іс-қимылдарының қажетті хаттамаларын және өзге де құжаттарды тиісті түрде ресімдеу.
Сонымен, іс жүзіндегі деректердің заң белгілеген көздерін қылмыстық іс материадцарының тізімдемесіне енгізбеу дәлелдемелерді іске жіберу мәселесін шешу кезінде оларға қойылатын талаптарды елеулі түрде бүзу деп қарау қажет.
Біздің көзқарасымызша, қаралып отырған заңцьшықгы бүзудың табылу сатысына байланысты құқықтық салдарыда болуға тиіс. Қылмыстық іс бойынша тізімдемеге қажетті материалдарды енгізбеуді анықгау органының бастығы анықгаса, онда ол ҚІЖК-нің 66-бабына сәйкесанықгаушыға осы тізімдеменікайта жасау туралы нұсқау беруге кұқылы. Еер занды бұзушылықгы айыптау қорытындысы немесе айыптау хаттамасы бар қылмыстық іс өзіне келіп түскен кезде прокурор анықгаса, онда ол ҚІЖК-нің 281-282-баптарына сәйкес материалдардың тізімдемесін қайта жасау үшін өзінің жазбаша нұскауларымен бірге істі тергеушіге, анықгау органының басшысына кдйтаруға құқылы. Егер заң бүзушьшықгы сот анықгамаса, онда ол ҚІЖК-нің 300-бабының негізінде өзінің қаулысымен қьшмыстық іс материалдарының тізімдемесіне енгізілмеген дәлелдемелерді істің материадцарынан алып тастауға құқылы.
Дәлелдемелер’ ретіңде іс жүзіндегі деректерді іске жіберуге болмайтындығын, сондай-ақ кұқықгық кұщі жоқ екендігін танудың бастамашылары мыналар бола алады:
- сот;
- қылмыстық іс жүргізу органдары;
- тараптар.
Сот қылмыстық ізге түсу органдары дәлелдемелердің құқықтық күші жоқ екенін және оларды айыптауды қалыптастыру кезівде пайдалануға болмайтындығын, сондай-ақ оларды алу кезіңде заңды бұзушылыққа жол берілгендігі анықгалса дәлелдеу тақырыбының кез келген элементін дәлелдеуге жатпайтындығын тану туралы қаулы шығарады. Тараптар соттың немесе қылмыстық ізге түсу органдарының алдында өз өтінештерін мөлім етеді. Өтінішті карау нәтижесі бойынша уәкілетті адам қанағаттандыру туралы немесе бас тарту туралы қаулы шығарады. Тараптардың өтініші қанағаттандырылған жағдайда іс жүзіндегі деректерді дәлелдемелер ретінде тануға жол берілмейтіндігі туралы қорытыңцыны бекітетін дербес қаулы шығарылады.
1.2 Дәлелдемелерді жіктеу
Дәлелдемелерді жіктеудің теориялық та, практикалық та маңызы бар. Теориялық маңызы мынадан көрінеді: дәлелдемелерді жіктеу зерттелетін объектілерге жүйелік көзқарастың негізі болып табьшады. Қызмет ретінде дәлелдеу процесінің күрделілігі мен әр қилылығына, іс жүргізушілік дәлелдеуге тартылатын объектілердің шексіздігіне, сондай-ақ дәлелдемелер мен мазмұнының алуан түрлілігіне байланысты
дәлелдемелерге қатысты бүл өте маңызды. Дәлелдемелерді жікгеудің пракгикалық маңызы туралы айта келіп, А.А. Хмыров былай деп атап өтеді: (дәлелдемелерді жіктеу) «оларды жинаудың, зерттеудің және бағалаудың ерекшеліктерін алдын ала анықгайды, жекелеген дәлелдемелер түрлерінің іс жүргізушілік режимін, сондай-ақ оларды пайдаланудың жолдары мен әдістерін, оларды дәлелдеудегі маңызын дүрыс анықгауға көмектеседі. Жіктеу істің мән-жайын жан-жақгы, толық және объективті түрде зерттеуге жәрдемдесуі тиіс жөне жинақгалған дәлелдемелер жиынтығын бір жүйеге түсіруге, дәлелдеуге жататын іс жағдайларының қайсысы жеткіліьсгі түрде толық анықгалғанын, қайсысы әлі де анықгалмағанын не қосымша нақтылануға мүқгаж екенін білуге көмектеседі/7/.»
Әділеттілік үщін атап өту қажет, жоғарыда айтылғанындай зерттеу объектісінің көп қырлылығына байланысты қандай да бір негізі немесе белгісі бойынша дәлелдемелерді толық жіктеу мүмкін емес. Мынаны да есте үстау керек: дәлелдемелерді жіктеу дәлелдемелердің қайсысы «жақсы» деген сұраққа жауап бермейді. Мөселені осьшайша қою бірде бір дәлелдеменің күні бұрын анықгалған күщі болмайтындығы туралы қылмыстық іс жүргізушілік ережені мағынасынан айырады. Сонымен,
дәлелдемелерді жіктеудің практикалық маңызы іс бойынша анықгалған дәлелдемені бағалау кезінде соттың қорытынды ережелерінің сипатына қолданылмайды.
Дәстүрлі түрде кдбылданған жікгеу мынадай негіздер бойынша бөлуді кдрастырады: 1) дәледдемелер мен олардың көздерінің байланысы бойынша; 2) дәледцемелердің сипаты бойынша; 3) дәлелдемелерді алу мен пайдаланудың сипаты бойынша.
- Дәлелдемелер мен олардың көздерінің байланысы бойынша дәлелдемелер мынадай түрге бөлінеді: а) өзіндік және заттық; ә) әуел бастағы және іс жүргізу барысындағы; б) сапалы және сапасыз.
Өзіндік және заттай дәлелдемелер дәлелдемелік ақпараттың қалыптасу тетігін сипаттайды және осы тетіктің ақпаратты сақгаушысымен байланысын анықгайды. Егер акдаратшң көзі адам болса (айыпталушының, сезіктінің, куәгердің жауаптары, сарапшы қорытындысы) онда ол жеке дәледцемелерге жатадьі. Егер ақпарат заттар мен құжаттарда болса, бұл орайда қрсаттар адамдардың жауап беруін тіркемеуте тиіс, онда олар заттық дәлелдемелерге жатады.
Заттай айғақгар туралы айта отырып, Ф.Н. Фаткуллин былай деп көрсетеді: «Іс жүзіндегі ақпараттың сақгаушысы материаддық объектілер болып табылатын, ал ақпараттың өзі тілден тыс нысанда берілетін дәлелдемелер мен көздер заттық деп аталуы мүмкін. Мұндайлардың қатарына қылмыстық қызметтің кұралдары мен өнімдері, қоғамдық қауіпті әрекеттің іздері бар заттар, қылмыстық жолмен болған құндылықгар және т.б. жатады. Бұл жерде іс үщін маңызы бар жағдайлар туралы тиісті акдарат қылмыстық істі тергеу жөне соттық қарау кезінде тікелей
сезіммен қабыдцауға болатын материадцық «іздер» мен нақгы фактілер түрінде сақгалады және беріледі».
Дәлелдемелерді жеке және заттық деп бөлу олардың қалыптасуының негіздері мен тетікгерін саралаудан көрінеді. Мұндай саралау дәлелдемелерді жинаудың, тексерудің және бағалаудың тиімді әдістемесі мен тактикасын жасау үшін қажет.
Қаралып отырған негіз бойынша дәлелдемелерді жіктеуден туындайтын түрлі көзқарастарды талдай отырып, П.С. Элькинд «Дәлелдемелер теориясы» (1973) авторларына кейбір сын-пікірлер айтады: олар « дәлелдемелердің екінші түрін тек заттық айғақгарға әкеліп тірейді, біз мүнымен келісе алмаймыз, өйткені заттық айғақтар азаматтардан шықпайтын дәлелдеме компоненттерінің бірін құрайды. Мынаны да ескеру керек: тергеу және сот іс-қимылының хаттамалары белгілі бір адамдардан шыққан ақпаратты (мәселен, заттық айғақгы қарау хаттамасы, тінту кезінде табылған құжатты көрсете отырып жасалған тінту хаттамасы және басқалары) куәландыра алады. Кез келген хаттамаға нақгы адамдар қол қояды жөне осы формальды белгісі бойынша адамдардан шыққан дәлелдемелерге жатқызуға болар еді, дегенмен шешуші рөлді оның мазмұны көрсетеді-ол адамдардан шыққан және заттар мен құжаттарда бар ақпаратты бекітеді».
Сонымен, дәлелдемелерді жеке және заттық деп бөлудің бар болғаны сыртқы формальды сипаты ғана бар және өзін қалыптастырудың тетігін қамтитын дәлелдеме табиғатын бейнелейді.
Бастапқы және туынды дәлелдемелер. Мұндай жіктеу Ф.Н. Фаткуллин атап көрсеткеніндей, «іс бойынша анықгауға жататын
факті мен оның бейнесі болып табылатын ақпарат арасындағы дәнекерлік деңгейінің белгісіне.негізделеді».
Бастапқы дөлелдемелерге тікелей бастапқы көзден шықкан және ақпарат арасында қандай да бір аралық буын жоқ дәлелдемелер жатады. Мәселен, өзін қызықгырған фактіні тікелей қабылдаған куәнің жауабы бастапқы дәлелдемелер болып табьшады. Осы топқа барлық уақытта «дәлелдеу тақырыбының қурамдас материадцандырылған «бөліктері ретінде» заттық айғақгар да жатады».
Туынды дәлелдемелерге «анықгау, тергеу, сот органдары ақпараттың екінші көзінен, «екінші қолдан» (құжат көшірмесі, куәгердәң тікелей тиісті оқиғаны бақылаған, басқа адамнан не естігені туралы жауап беруі және басқалары)» алған ақпараты жатады.
Дәлелдемелерді бастапқы және туынды деп бөлудің маңызы дәлелдеменің тікелей бастапқы көзден қаншалықгы деңгейге ұлғайғанын анықгаудың практикалық қажеттілігіне байланысты. Қашықгау деңгейі (дәнекерлік) елеулі болған сайын қате мәлімет алудың ықгималдығы үлғая түседі.
Сонымен бірге туынды дәлелдемелер арқьшы дәлелдеудің мәні туралы мәселеде белгілі бір күрделілік бар. В. Д. Арсеньев әділетті түрде атап өткеніндей, туынды дәлелдемелерді қалыптастыру процесінің кездейсоқ, сондай- ақ жасанды сипаты болады. Қылмыстық процесті жүзеге асыратын адамның ерісінен тыс орын алатынның бәрі де кездейсоқ сипатта болады (мәселен, тікелей куәгер мен өзге де адамдардың арасында істің мән-жайы туралы кездейсоқ пікір алмасу). Сот ісін жүргізуде туынды дәлелдемелерді сапалы түрде калыптастыру процесі де жүреді. Мәселен, «егер оқиғаның басы-қасында болған куө тергеушіге
жауап берсе, соңғысы істі түпкілікті шешетін сотқа қатысты жауап беріп ( куә белгілі бір себептермен тікелей жауап беруге келе алмаса ) туынды дәлелдеменің көзі ретінде шыға алады. Осы себепке байланысты тікелей жауап алу, тінту жүргізу және өзге де іс-әрекет хаттамасы хаттамалардың өзінде тіркелген дәлелдемелерге катысы жөнінен туынды болып табылады. Міне, осыны назарга ала отырып, С. В. Курылев қркштарды жасауға «туынды, дәлелдемелерді туғызудың саналы түрде’ ұйымдастырылған процесі» деп сипаттама берді/8/.
Сапалы және сапасыз дәлелдемелер. Мұндай жіктеу «іс жүзінде ақпарат сақгаушының оны дүрыс қабыддау, сақгау және көз аддына келтіру қабілетін, қандай да бір басқа себепке байланысты хабарланатын акдараттың өңін айналдырмауды оның нақгылығын, қарама-қайшы болмауын және тиісінше іс жүргізушілік ресімделуін» білдіреді.
Сонымен дәлелдеменің сапалық сипаты сыртқы белгілерді ғана емес, сонымен бірге ізделетін ақпараттың мәнділігі мен мазмұнын да қамтиды. Сыртқы және ішкі сипаттамаларының жалпы іс жүргізушілік сипаттарға сәйкес келуі іс жүзінде мүндай ақпарат істің мән-жайын объективті түрде бейнелейді және өзінің сапалылығына байланысты іс бойынша қорытынды ережелерді қалыптастыруда маңызы болады дегенді білдіреді. 4. Сапалы дәлелдеме өзінің сипаты бойынша мынадай түрлерге бөлінеді: а) айыптау және ақгау; ә) тікелей және жанама. Мыптау және ақгау дәлелдемелері. • Қаралып отырған жіктеу дәлелдеменің айыптау тақырыбына қатысын білдіреді. Айыптауға заңға қайшы іс-әрекет жасаған адамның кінәлілігін немесе адамның жауапкершілігін ауырлататын мән-жайды сөзсіз анықгайтын іс жүзіндегі деректер жатады. Ақгауға айыптауды
жоққа шығаратын не адамның жауапкершшігш жұмсартатын мән-жайды анықгайтын дәлелдемелер жатады. Ақгау дәлелдемелерінің бір түріне алиби жатады.
«Дәлелдемелер теориясының» авторлары (1973 ж.) айыптау тақырыбына қатысы жөнінен дәлелдемелер «бейтарап» болуы мүмкін деген Р. Д. Рахуновтың тезисін сынға алады, А. И. Винберг дәлелдеменің «бейтараптығы» қьшмыстық іс жүргізушілік заңның ережелеріне қайшы келеді деп есептейді, аталған заңға сәйкес іс жүзіндегі деректер қоғамның қауіпті әрекетінің, адамның кінәсінің және іс үшін маңызы бар өзге де жағдайлардың болғандығын немесе болмағандығын анықгау үшін негіз болып табылады. Яғни дәледдеменің «бейтараптық» қасиетін тану дәлелдемені іс жүргізушілік мағынасында жоққа шығаруға әкеліп соғады.
Дәледдемені ақгауға жөне айыптауға жатқызудың құбылмалы сипаты бар. Қьшмыстық сот ісін жүргізудің әр түрлі сатыларында белгілі бір ақпарат ақгау сипатында да, айыптау сипатында да көрінуі мүмкін.
2 ТАРАУ. Жанама дәлелдемелердің цылмыстык, процестегі маңызы
2.2 Жанама дәлелдемелердің түсінігі және маңызы
Әрбір қылмыстық іс бойынша қылмыстық процесте ақиқаттық орнауы тиіс. Іс бойынша ақиқатқа жетуге тікелей және жанама дәлелдемелер көмектеседі.
Логикалық сипаттағы мүндай жіктеу дөлелденетін мән-жайды негіздеу процесінің құрылымын білдіреді. Осы құрылымдық айырмашылығын негізге ала отырып, бірқатар зерттеушілер тікелей дәлелдемені- бір сатьшыға, ал жанаманы-көп сатылыға жатқызады.
Д.Н. Фаткуллиннің көрсеткені сияқгы дәлелдемелерді тура. немесе жанама деп жіктеудің негізіне олардың белгілі бір адам жасаған (қысқаша іс бойынша басты факгі деп атасақ) фактіге ғана қатысын алған анағұрлым орынды. Бүл орайда тура дәлелдемелер ретінде іс жүзіндегі дерекгер қызмет етеді, іс жүзіндегі деректер іс бойынша белгілі бір әрекетті жасаушы немесе жасамаушы ретінде нақгы адамды тікелей және бір мәнді етіп көрсетеді. Мұңцай белгілер қатарына жәбірленушінің сезіктіні тануы, айыпталушының өзіне танылған іс-әрекетті жасағандығын мойындауы,куәлердің нақ осы адамның іс-әрекет. жасағандығы туралы мәліметтер беруі , осы адамның арамдық жасағандығы туралы сарапшының қорытындысы, айыпталушының алибиі және т.т жатады/9/.
Жанама дәлелдемелер деп нақгы іс жүзіндегі деректерді тану керек, осындай деректер тергеліп жатқан әрекетті жасаушыға тікелей қатысты емес, істің қалған мән-жайларының жиынтығында ғана қылмысты ашуға және кінөліні анықтауға
жәрдемдеседі. Бұл айталық, тас жол бойында жатқан мәйітті табу, мәйітті машинаның басып кеткен іздері, нақгы машинадан адам баскдндығының іздерін анықгау, кісіні басқан уақытпен бір шамада осы тас жол бойымен машинаның жүру фактісі және т.т. Мұндай факгілердің бәрі және мөліметтер іс бойынша белгілі әрекетті белгілі бір адамның жасағандығы туралы қорытындыға әкеледі.
Мұндай түсінік мәнісі бойынша дәлелдемелерді басты факт және дәлелдемелік факті деп бөлетін бұрын теорияда билік кұрған тұжырымды дамыту болып табьшады. Атап айтқанда М.С. Строгович былай деп жазады: дәледцемелер айыпталушы өзіне тағылған қылмысты жасағандығы туралы баскд фактіні немесе дәлелдемелік фактіні, яғни басты фактіге енбейтін, бірақ істің баскдда жағдайлары мен жиынтығында басты фактіні анықгау үшін қзмет ететін қандайда бір қосымша фактіні анықгауға байланысты тікелей және жанама дәлелдемелерге бөлінеді. Тікелей дәлелдеме басты фаьсгіні анықгайды. Жанама дәлелдемені басты фаісгі емес, дәледцемелік факті анықгайды, соңғысы өз кезегінде басты фактінің дәлелдемесі болып табылады./Ю/
Мүндай түсінікпен В.Д. Арсеньев келіспейді, ол дәлелдемелерді тікелей жөне жанама деп бөлудің негізінде дәлелдеудің тәсілі жатыр деп есептейді. Ол тікелей бьшай деп түсіндіреді: логика дәлелдемелерді аталған түрлерге (тікелей және жанама — Б.Т.) дәлелдеу тәсілі бойынша бөледі. Дәлелдемелерді тікелей және жанама деп бөлу дәлелдеу төсідцеріне де, сондай-ақ дәлелдемелік факгілерге де қодданылады.
Дәлелдемелерді тікелей немесе жанама деп бөлуге кдтысты П.С. Элькинд өзіндік бағыт үстанады. Атап айтқанда, ол осындай
бөлудің жікту өлшемдеріне мынаны жатқызады: нақгы адамның өзіне тағьшған қылмысты жасауы, мүның өзі негізінен қылмыс қүрамының субьектісі мен обьектісіне байланысты.
Дәлелдемелерді тікелей немесе жанама деп бөлу — іс бойынша барлық анықгалған іс жүзіндегі деректердің жиынтығын бағалау негізінде істі мөні бойынша шешу туралы талаптардың маңыздылығын кемітпейді. Тікелей дәлелдемелердің болуы жанама дәлелдемелердің қажетсіздігін біддірмейді. Оның үстіне ізделетін фактілер жанама дәлелдемелердің негізінде ғана дәлме-дәл анықгалуы мүмкін. Соңғы жағдай жанама дәлелдемелерді өзара байланысы жоқ үзік-үзік мәліметтер ретінде кдрауды жоқкд шығарады, өйткені керісінше жағдайда әрекеттің логикалық дөлме-дәл өлшенген суретін қайта қалпына келтіруге болмайды.
Тікелей және жанама дәлелдемелердің негізіг айырмашьшығы төменгідей:
- тікелей дәлелдемелер қылмыс жасаған түлғаның кінәлігі немесе кінәсіздігі туралы қорытындылауға негіз болатын фактілерді белгілейді. Ал, жанама дәлелдемелер- олар басты фактілерді тікелей дәлелдемейді, іске қатысты әртүрлі жекеленген мән-жайларды белгілейді және қылмыстық іс-әрекеттің табиғатын жан-жақгы талдау негізінде анықгалынады. Мысалы, куәлармен және айыпталушының жауабы, сарапшының қорытындысы, жазбаша кжаттар тікелей дәлелдеме ретінде де қолданылады, ал кейде жанама дәлелдеме ретінде де қодданьшады. Жанама дәлелдемелербасты факгілерді дәлелдеу үшін қолданьшады. Жанама дәлелдемелердің мазмұны дәлелдеудің аралық кезеңін , яғни зерттеліп жатқан оьсңғаның жекеленген бөлшектері туралы мәліметтерді қамтиды. Төмендегі
мысалдан тікелей және жанама дәлелдемелердің арасындағы айырмашылықгы көруге болады,
Азамат Г. өз пәтерінде ес түзсіз жатқанда (басы жарылған) үстінен түскен. Стол үстінен шарап бөтелкесі, екі рюмка және екі тарелкадағы тағам калдығы алынды. Көршілердің берген жауабының негізінде соңғы рет Г-ны ол көршісі Л-мен көргендігі анықгалынды. Оқиға болған жерден Л-ге тиселі балта табылды. Г-нің басындағы жарақат мөлшерінің негізінде осы балтамен жаракдтталуы мүмкін деген сарапшы қорытынды берді. Л-ді ұстағанда Г-нің заттары алынды. Осы уақытқа дейінгі дәлелдемелер тізімі- көршілердің жауабы, заттық дәлелдемелер (балта), сарапшы қорытывдысы, балтаны таныан куәлар жауабы бұл істе жанама дәлелдемелер ретінде есептелінеді, яғни тікелей Л-мен байланысты өйткені Г-нің өлімінің басты фактісімен байланыспайды. Жиналған жанама фактілердің негізінде тергеу кезінде Л-ге Г-ні өлтірген деген айып тағьшған. Айыпталушы өзінің кінәлігін мойындады, болған оқиғаның мән-жайы туралы жауап берді. Осы Л-ден алынған жауап тікелей дәлелдеме ретінде қолданылады.
Дәлелдемелердің дөстүрлі жіктелуі түгас алғанға осы заманғы ғылымда да өзінің маңыздылығын сақгап калып отыр. Ғылыми жетілдірулер негізінен жіктелетін обьектілердің мазмүнына қатысты.
Мәселен, Ю.К. Орлов белгілі бір адамны қылмыстық занда көзделген әрекетті (әрекетсіздікті) жасаған фактісі туралы тікелей куәландырған жағдайда тікелей дәлелдемелер ретінде есептеуді ұсынады. Оның ойынша мұндай түсінік беру практикада калыптасқан терминологияға да сөйкес келеді, пракгикалық терминологияда тікелей дәлелдемелер ретінде қандайда бір нақгы
адамның белгілі бір қылмыс жасағанын әшкерлейтін жағдай түсіндіріледі. Оның пікірі бойынша тікелей дәлелдемелерге қазіргі көзқарас жағдайында қарама-қайшы жағдай қалыптасады, оның бір мысалы мынадан көрінеді: толып жатқан тікелей дәлелдемелер болғанына карамастан қылмыс жасаған адам анықгалмағаны блай тұрсын, қандайда бір нақгы адамға қатысты. кандайда бір айғақ жоқ блып шығады.
Жанама дәлелдемелерге қатысты айтсақ, бүл жерде кең ауқымды алуан пікірлер орын алған. Мәселен, М.Е. Евгеньев жанама дәлелдемелерді қылмыс оқиғасының болғандығын немесе белгілі бір адамның оны жасаған кінәлігінанықгауына байланысты жіктеуді ұсынды. Бүл көзқараска Г.М. Миньковский қарсьшық білдірді, ол бьшай деп жазды: қылмыс оқиғасына жататын жанама дөлелдеме көпшілік жағдайларда сонымен бірге кінәліде жанама түрде анықгайды (өйткені оқиға оның іс-әрекетінің нәтижесі) және керісінше.
Жанама дәлелдемелерді зерттеуде М.М. Гродзинский ерекше көзқарас ұстанады, ол жанама дәлелдемелер бірегей түгас дүние болып табылады және ішкі жіктеу жүргізілуі мүмкін емес деп есептеді. Жанама дәлелдемелер мәнісінің көп қарсылығы 20 ғасырдың 40-шы жылдарының ортасындакеңес ғылымында айғақгар теориясы деген ілімді дүниеге әкедді. Жанама дәлелдерді айғақгар терминімен белгілеудің этимологиялық негізі болды: айғақ әлде кімді әлденеде әшкерелейтін зат па әлде жағдай ма? Өз кезегінде әшкерлеу өтірігін ашу дегенді білдіреді, ал өтірігін ашу, демек әлде кімнің әлденеде ұят қылығын ашу. Сонымен айғақ дәледденетін жағдайды тікелей анықгамайды, мүның өзі айғақ және жанама дәлелдеме терминдерін бір синонимдік қатарға қою себептерінің бірі ретінде қызмет етеді.
Кезінде А.Я. Вышинский әділетті түрде атап өтті: жанама дәлелдемелер туралы мәселе теориясында дәлелдемелер туралы ілімнің бірқатар маңызды проблемалары өзара байланысты , олар айғақгы құрайтындардың сенімділік проблемалары; үлкен және кіші алғы шарттар арақатынасының проблемасы; айғақгардың түйісуінемесе үйлесуі проблемасы; жанама дәлелдемелер мен преэумция арасындағы қарым-қатынас проблемасы; сот дәлелдемелері ретіңде айғақгардың сапасы мен маңызы проблемасы;жанама дәлелдемелерді жікгеу».
Қазақстан төңкерісіне дейінгі құқықга жетелеген зеріттеушілер жанама айғақгар маңыздылығын сандық өлшеуге де әрекеттеніп көрді. Мәселен,1855жьшы А. Жиряев бьшай деп жазды:»айғақгар әлсіз болса олардың саны көп болуға тиіс және керісінше, күшті болған сайын олардығң саны аз болуы мүмкін». Дәлелдеме теориясын дамытудың сол кезендегі бірқатар ғалымдары айғақгар теориясын «айғақгарды арифметикалық есептеу теориясаына» айналдыру мүмкіңцігіне байланысты өз қауіптерін білдірді.
Осы ережені сынға ала отырып, А.Я. Вышинский былай деп атап көрсетті:» Жанама дәлелдемелер басқа да дәлелдемелермен байланысы бойынша іс жүргізу аса маңызды болады. Бұл орайда жанама дәлелдемелердің өзара байланысы бір тізбектің буыңцары сияқгы болуға тиіс: бір буын түсіп қалған жағдайда бүкіл тізбек тарқатылып жүре береді, айғақгар да және әрбір дәлелдеме де маңызын жоғалтады. Бұдан мынадай қорытынды шығады:біздің қолымызда бөлек-бөлек, бір-бірімен байланысы жоқ айғақгар үйіңдісі емес., емес айғақгар жүйесі болуға тиіс. А. Я. Вышинскидің осы Ісдғидасы, біздің көзқарасымызша, әлі күнге дейін өзінің маңызын жоғалтқан жоқ./11/
Қазіргі көзқарас тұрғысынан А. А. Хмыров ұсынған жанама дәлелдемелерді жіктеу қызығушылық туғызды. Ололарды функционаддық белгісі бойынша тақырыптыұ және қосымша деп екіге бөледі. Өз кезегінде тақырыптық дәлелдеу тақырыбының қүрылымдық элементтеріне байланысты топталады.:а)қылмыс окңғасы: ә)қьшмыстың субъектісін және субъективтік жағын анықгайтын белгісі: б)қьшмыстың өзге де жағдайлары. Қосымша дәлелдемелер: бағдар беретін және бақьшау деп бөлінеді. Бақьшау дәледдемелердің жіктеу белгілерін , сондай-ақ А. И. Винберг, Г.М. Миньковский және А. А. Эйсман таньщы./12/
А. А. Хмыровьтың жіктеуіне сүйене отырып осы проблемаға Ю. К. Орлов біршама өзгеше көзқарас үсынды. Атап айтқанда, ол жіктеуді дөледдемелердің негізгі және көмекші философиялыү категорияларымен толықгыруды кажет деп санайды. Бүл орайда негізгі ретінде дербес дәлелдемелік маңызы бар дәлелдеме қарастырылады. Көмекші дәлелдемелрге істің мән-жайы және дәлелдеу фактілерітуралы емес,басқа дәлелдемелердіалудың көзі мен тәсілі туралыакдаратыбар және оларды табу немесе тексеру үшін ғана пайдаланылатын дәлелдемелерді жатқызады ( мәселен, бағдар беретін дәлелдеме:оқииииғаның куәгері кім болғандығы туралы мәлімет: сарапшының жеке мүдделілігі туралы және т.т.)/12/.
Жанама дәлелдемелердің маңызы. Жанама дәлелдемелердің қ ылмыстық әс жүргізуде кеңінен -қолдау табуда. Көпшіліәк қылмыстық істер жанама дәлелдемелердің көмегімен шешілуде. Алынған жанама дәлелдемелерді дүрыс пайдалану тікелей дөлелдемелердің жоқгығына қарамастан кез келген қылмысты ашуға мүмкіндік береді. Қ ажет жағдайда жанама дәлелдемелердің
жиынтығын үкімнің ең басты негізі ретінде кдрауға болмайды,яғни оларды тікелей дәлелдемелермен қатар өзара байланыста пайдалану қажет. Ең алдымен тікелей дәлелдемелердің дұрыстығын жан- жақгы тексеру үшін жанамадәлелдемелер қодцаньшады. Мысалы, жанама дәлелдемелердің көмегімен айыпкердің жауабын тексеру қажет.
Сонымен қатар, жанама дәлелдемелер тікелей дәлелдемелерді тексеру үшін ғана емес және тергеліп жатьсдн істегі ақгандықгардың орнын толтыру үшінде қолданылады.
2.2 ЖАНАМА ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ БАРЫСЫНДА ҚОЛДАНУ ЕРЕКШЕЛІГІ
Жанама дәледдемелерді қолдану қиындық тудыратын міндеттердің бірі. Өйткені, кей жағдайларда жанама дәлелдемелерді тікелей іске қатысты деп белгілеу қиыңдық тудыруы мүмкін, бұл жанама дәлелдемелердің жетіспеушілігін білдіреді.Яғни, қандайда бір жанама дәлелдеме негізінде қьшмыстың оқиғасы туралы тұжырым жасауға болмайды. Ал, тікелей дәлелдемелердің қарастырьшып жатқан іске қатыстылығын анықгау қиындық тудырмайды.
Жанама дәледдемелердің қарастырылып жатқан іске қатыстылығын анықгау, оның ақиқаттығын анықгау алдын ала тергеу сатысында қиындық тудырады. Егер тергеуші оқиға болған жерден қандайда бір затты алса, (мысалы, түйме , газеттің бір бөлігін ) осы табылған айғақгар бойынша куәлардан жауап ала отырып олар іске қатысты деп шешімге келлуі мүмкін емес. Тек бірнеше уақыт өткеннен кейін, белгілі жанама дөлелдемелердің жиынтығы алынғаннан кейін, осы дәлелдемелерді талдау арқылы олардың іске қатыстығын анықгай аламыз.
Бірақ-та, оқиға болған жерден (тінту, қарау) алынған заттар (фактілер) белгілі жағдайда іске қатысты болуы және қылмыстық ізіне әкеп соқгыруы мүмкін. Бірақ-та айта кеткен жөн, тергеуші мен сот оқиға болған жерден кез келген заттарды іске кдтысты болуы мүмкін деп жинай бермеуі керек . Өйткені бүл жағдайда іске қатысты маңызды фактілер тыс қалуы мүмкін, яғни басты фактілер туралы дұрыс қорытынды алуға қиындық тудырады. Жжиналған жанама дәлелдемелерге сүйене отырып тергеуші, сот органдары тиісті мақсатта әрекет етуі тиіс., алынған әртүрлі бөліктердің ішінен іске қатыстылығын анықгауға ұмтылуы қажет.
Кез келген нақгы іс бойынша дәлелдеу фактісімен және дәлелдеу пәні арасындағы объективтік байланыстан талап туындайды.
Қылмыстық процесте жанама дәлелдемелер фатктілердің объективтік шындығын анықгау үшін қолданьшады. Қарастырылып жатқан оқиғаның сипатын белгілейтін тікелей дәлелдемелер жоқ болса, осы оқиға жанама жолмен шешілуі мүмкін. Жанама дәлелдемелердің басты фактімен байланысы әрқашанда себепті байланыс нысанын иемденеді, яғни себептерімен және тергеу арасындағы байланыс кұрайды. Жанама дәлелдемелердің іске катыстылығы тікелей дәлелдемелерге қарағанда — алғашқыда шамалап карастырылды, содан кейін жиналған мәліметтердің жиынтығыбойынша дүрыстығына қол жеткіземіз. Істің обьективтік шындығына қол жеткізу үшін жекеленген жанама дәлелдемелердің дүрыстығын (басты фактімен байланысын) анықгаудың маңызы зор. Бүл үшін өзара тығыз байланысты болатын дәлелдемелер жүйесінің болуы кажет.
Жанама дәлелдемелермен белгілінген барлық жеке мән-жайлар басты фактімен тікелей байланыста бола бермейді. Тек кей біреулері ғана басты фактімен байланыста болатын мән-жайлармен байланыса отырып ғана басты фактіге әсер ете алады. Нақгырақ айтқанда, басты фактімен тікелей байланысты және басты фактіні анықгау үшін өз жиынтығы бойынша қолданылатын дәлелдейтін фактілер бірден анықгалынбайды, оларға алғашқыда аралық сатылар арқылы қол жеткіземіз, яни бірінші басты факгіден өте алшақ мән-жайларды белгілей отырып, дәлелдейтін фактілерге жанама қатысты мән-жайлардың жиынтығы арқьшы басты фактілерді белгілейміз. Өзге мән-жайлар арқылы басты фактілерді белгілейтін жанама дәлелдемелерді қьшмыстық іс жүргізуде дәлелдемеледің
дәлелдемесі деп атайды, яғни өзге дөлелдейтін фактілер арқьшы басты факгіні анықгау деп аталады. Жанама дәлелдемелерді дөлелдейтін дәлелдемелер ретінде пайдалану істегі айыпкердің кінәлігі туралы мәселені шешуде аралық сатының қалыптасуына, дәлелдеу жолының үзақгығына әкеп соқгырады. Тергеуші және сот жинақгалған жанама дәледдемелердің дұрыстығына талдау арқылы қол жеткізеді. Жанама дәлелдемемен жүмыс істеу қиындығы төмендегідей: — бөлшектелінген бөліктер арқьшы оқиғаның толық картинасын қалпына келтіру қиын; — басты фактіге әкеп соқгыратын жекеленген факгілерді саты арқылы бірінен кейін бірін жүйелеп бірегей орналастыру қиын; — бірнеше жанама дәлелдемелер бір-бірімен сай келуі немесе бір-бірімен қарама қарсы келуі мүмкін, әрине бүл жағдай дәлелдемелерді бағалауда қиындық тудырады. Жанама дәлелдемелерді біріктіріп бір жерге жинау кезінде оларды бір бірімен салыстыру, әрбір дәлелдемені талдау және олардың жиынтығын бағалау қажет. Әрбір жанама дәлелдемелерді өзге дәлелдемелермен байланысын зерттеуді және бағалауды талап етеді. Жанама дәлелдемелердің ерекшелігін ескере отырып, процессуалдық теория өте маңызды ережені жасап шығарған, яғни бір ғана жанама дәлелдемемен жауапкершілікке тартьшып жатқан түлғаның кінәлігін негіздеуге болмайды. Бір айғақ — айғақ емес деген тұжырым бар. Қылмыстық іс жүргізуде жанама дәлеледемелержиынтығы қодданылады. Бүл жерде жанама дәлелдемелердің саны емес, олардың сапасы шешуші рол атқарады,яғни, басты фактімен және өзара тығыз байланыста болатын жанама дәлелдемелердің тізбек жүйесі қолданылады. Егер іске кдтысты тікелей дәлелдемелер болмаса,өзара үйлесімді жанама дәлелдемелер тізбегі айыпталушының кінәлігі туралы қорытынды шығаруға
негіз болады. Мына төмендегі процессуалдық теориядағы ереже сақгалуы қажет: осы тізбектің әрбір бөлігі сапалы болуы тиіс. Осы ережесі сақгау істің ақиқаттығына жетуге негіз болады.
Үйлесімді жанама дәлелдемелер тізбегінің әрбір бөлігінің сапалығы айыпкердің іс-әрекетін дәледдеме ретінде қолдану мәселесін шешуге мүмкіндік береді (мысалы айыпкердің жауап беру, тінту негізінде өзін ұстау манерасы).
Іс бойынша жанама дәледдемелердің дұрыстығы жеткіліксіз, сонымен қатар, үлесімді дәлелдемелер тізбегін құруы қажет. Іс бойынша жиналған жанама дәлелдемелер жиынтығы кез келген қорытындыны жоққа шығара алуы тиіс.
Қорытынды
Жоғарыда айтылғандардан төменгідей қорытынды жасауға болады:
- Басты фактіге қатыстылығына байланысты айыпкердің кінәлігі туралы мәселе қатысты дәлелдемелерді тікелей және жанама деп бөлудің қылмыстық іс жүргізудеге теориялық және тәжирбелік маңызы зор.
- Тікелей дәлелдемелер — айыпкердің әрекетіндегі қылмыс құрамының толықгьшығы туралы сұраққа жауап береді. (Мысалы, болған оқиғаны сипаттап берген куәгерлер жауабы, өз кінәсін мойындаған айыпкер жауабы). Ал, калған дәлелдемелер (қылмыс күрамының объективтік жағының оның пәнінің және объектісінің жекелеген мән-жайларын белгілейтін дәледдемелер) жанама дәлелдеме ретінде есептелінеді.
- Жанама дәлелдемелер айыптатайтын да және ақгайтын да болуы мүмкін.
4.Тікелей және жанама дәлелдемелердің нақгы белгіленген тізімі мүлдем болмайды, болуы мүмкін емес. Өйткені, кей істер бойынша кейбір дәлелдемелер жанама болуы мүмкін, ал кейбір істер бойынша керісінше тікелей дәлелдеме қызметін атқаруы мүмкін.
- Тікелей және жанама дәлелдемелерді бөлгенде оларды лучшие және худшие деп бөліп карастыруға болмайды. Қарастырылып жатқан іс бойынша тікелей және жанама дәлелдемелерді бір-біріне араша қарсы қоюға болмайды, оларды өзара байланыстыра отырып пайдалануымыз қажет. Іске катысты тікелей делелдемелер жоқ болса, алынған жанама дәлелдемелер негізінде іс толық шешімін табуы мүмкін. Тергеуші өз қалауы
бойынша дәлелдемелерді тікелей немесе жанама деп бөліп пайдалануына болмайды. Іске қатысты барлық дәлелдемелердің жиынтығы бойынша пайдаланута міндетті.
- Қылмыстық процесте жанама дәлелдемелер басты фактілер туралы қорытынды шығару үшін негіз ретінде қолданылды. Сонымен қатар, тіеелей дәледцемелердің шынайлылығын және толықтылығын тексеру құралы ретінде де қолданылады. Және жаңа тікелей және жанама дәлелдемелерді алу құралы ретінде де пайдалыньшады.
- Жанама дәлелдемелер тікелей дәлелдемелер сияқгы белгіленген шынайлықгы иемденебейді. Олардың шынайлығы әрқашанда тексерілуі тиіс.
- Өзге дәлелдемелерден бөлініп алынған әрбір жанама дәлелдемелердің маңызы өзгеше талқыланады.
- Жанама дәлелдемлердің басты фактіден әртүрлі деңгейдегі алшақгығы болады. Олардың кей біреулері басты фактілерге ғана емес, сонымен қатар тиісті мән-жайларға да жанама кдтасы болады.
- Жанама дәлелдемелерді судьялар өздерінің ішкі пайымдауы арқылы бағалайды.
Тікелей дәлелдемелерді қолданудан айырмашылығы, жанама дәлелдемелерді қоддану негізінде олардың ақиқаттығын, басты фактілермен байланысын, шынайылығын анықгауымыз қажет. Сондықган, жанама дәлелдемелер оларды жинау және бағалаудың ерекше ережесінжасауды талап етеді.
- Жанама дәлелдемелер өзге дәлелдемелермен бірге жиынтығы бойынша қолдануылуы тиіс. Айыпкердің кінәлігі туралы қорытынды жасауға негіз болатын жанама дәлелдемелер жүйесі төмендегі талаптарды қанағаттандыруы тиіс.
— өзара байланыстағы бөлімдердің тізбесін ұсынуы қажет;
— алынған дәлелдемелер іске қатысты болуы тиіс;
— жанама дәлелдемелер қорытынды.
- Жасауға және кез келген өзге қорытындыны жоққа шығара
алатын негізде болуы тиіс.
Сілтемелер тізімі
- Трусов А.И. Основы теории судебных доказательств. М., 1960. С. 33.
- Фаткуллин Ф.Н. Общие проблемы процессуального доказывания. Казань, 1976. С. 99.
- Карнеева Л.М. Доказательства и доказывание при производства расследование. Горький. 1977.с.6-7.
- Арсеньев В.Д. Вопросы общей теории судебных доказательств. М, 1964. с.91., с. 127.
- Банин В.А. Предмет доказывания в советском уголовном процессе. Изд. Саратовского Университета., 1981. С. 120.
- Винберг А.И, Минковский Г.М., Рахунов Р.А. Косвенные доказательства в советском уголовном процессе. М., 1956. С. 23.
- Горский Г.Ф., Кокорев Л.Д, Элькинд П.С. Проблемы доказательств в советском уголовном процессе. Воронеж., 1978. С. 60-135.
- Каз Ц.М. Доказательства в советском уголовном процессе. Саратов. 1960. С. 25.
- Теория доказательств в советском уголовном процессе. М., 1973. С. 15.
- Якупов Р.Х. Уголовный процесс. М., 1998. С. 132.
- Уголовно — процессуальная право: Учебник / Под ред. П.А. Лупинский. М., 1997. С. 19.
- Хмыров А.А. Косвенные доказательства. М. 1974, с. 71-87.
- Григорьева Н. Исключение из разбирательства дела
недопустимых доказательств // Россиская юстиция. 1995. С.5-7.
Нормативтік актілер тізімі
- ҚР Конституциясы. 30.08.1995 ж. (толықгырулар мен өзгертулер)
- ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексі .
Арнайы әдебиеттер тізімі:
- Арсеньев В.Д. Вопросы общей теории судебных доказательств. М, 1964.
- Банин В.А. Предмет доказывания в советском уголовном процессе. Изд. Саратовского Университета., 1981.
- Винберг А.И, Минковский Г.М., Рахунов Р.А. Косвенные доказательства в советском уголовном процессе. М., 1956.
- Горский Г.Ф., Кокорев Л.Д, Элькинд П.С. Проблемы доказательств в советском уголовном процессе. Воронеж., 1978.
- Каз Ц.М. Доказательства в советском уголовном процессё. Саратов. 1960.
- Теория доказательств в советском уголовном процессе. М., 1973.
- Якупов Р.Х. Уголовный процесс. М., 1998.
- Уголовно — процессуальное право: Учебник / Под ред. П.А. Лупинский. М., 1997.
- Толеубеква Б. Уголовно-процессуальное право РК. Учебник -Алматы. 2000.
- Төлеубекова Б. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу құқығы. Оқулық. — Алматы. 2001.
- Хмыров А.А. Косвенные доказательства. М. 1974.
- Григорьева Н. Исключение из разбирательства дела недопустимых доказательств // Россиская юстиция. 1995.
- Трусов А.И. Основы теории судебных доказательств. М., 1960.
- Фаткуллин ф.Н. Общие проблемы процессуального доказывания. Казань, 1976.
- Карнеева Л.М. Доказательства и доказывание при
производства расследование. Горький. 1977. 14. Каз Ц.М. Доказателства в уголовном процессе// Сов.
юстиция. 1962. №5.
- Шейфер С.А. Сущность и способы собирания доказательств в советском уголовном процессе. — М., 1972.
- Доля Е.А Использавание в доказывании результатов оперативно-розыскной деяткльности. — М:Спарк. 1996.
- Пашин С. Допустимость доказательств.// Сов. юстиция. 1993. 7.
- Кипнис Н.М. Допустимость доказательств в уголовном судопроизводстве. — М: Юрист. 1995.
