РЕФЕРАТ . Талан – таражыға салудың қылмыстық құқықтық сипаттамасы

РЕФЕРАТ 

Зерттеу жұмысын жазу барысында 1997 жылы қабылданған Қылмыстық кодекстің “Меншікке қарсы қылмыстар” тарауында орналасқан ережелері талқыланды.

Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес меншіктің кез – келген нысаны тең дәрежеде қорғалынады делінген қағидаға сәйкес 1959 жылғы ҚазССР- нің Қылмыстық кодексіне шолу жүзеге асырылды.

Меншікке қарсы қылмыстардың жалпылама анықтамасы беріліп, меншікке қарсы қылмыстарды топтарға бөлуге талпыныс жасалынды. Осыған байланысты, меншікке қарсы қылмыстардың ішіндегі қоғамға қауіптілігі жоғары және кең тараған түрі ретінде талан – таражыға салу жан – жақты түрде зерттелінді.

Зерттеу барысында талан – таражыға салудың негізгі ерекшеліктері айқындалып, заң нормаларын жетілдіруге байланысты ұсыныстар енгізілді. Талан – таражыға салуды басқа меншікке қарсы қылмыстардан ажырату мәселелеріне тиісті дәрежеде көңіл аударылды.

Сонымен қатар, талан – таражыға салу белгілерінсіз басқа да меншікке қарсы қылмыстардың құрамы қылмыстық құқықтық талданылды.

Зерттеу барысында қолданылған негізгі түйінді сөздер: меншік, иелену, пайдалану, билік ету, қылмыстың заты, талан – таражы, қылмысты жасау әдісі, ұрлау, алаяқтық, алдау, сенімге қиянат келтіру, иемдену, ысырап ету, тонау, қарақшылық, күш қолдану, объект, әрекет, субъект, сезіну, ниет, мақсат, ауырлататын белгілер, адамдар тобы, зиян, табыс, себепті байланыс, қылмыс құрамы және т.б. 

 

МАЗМҰНЫ

 

Кіріспе

 

1. Меншікке қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы

 

2. Талан – таражыға салудың қылмыстық құқықтық сипаттамасы

2.1. Талан – таражыға салудың түсінігі

2.2. Талан – таражыға салудың объективті және субъективті белгілері

2.3. Талан – таражыға салудың нысандары және түрлері

2.4. Талан – таражыға салудың нысандарының қылмыстық құқықтық сипаттамасы

 

3. Меншікке қарсы талан – таражының белгілерінсіз басқа да қылмыстардың қылмыстық құқықтық талданылуы

 

Қорытынды

 

Пайдаланылған қайнар көздер тізімі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

1959 жылғы ҚазССР – нің Қылмыстық кодексінің көптеген ережелері елімізде орын алған экономикалық, әлеуметтік және саяси қажеттіліктерге, сондай – ақ адам құқықтары туралы халықаралық шарттарға  сәйкес келмеді. Сол себептен де 1997 жылы 16 шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде меншікке қарсы қылмыстар жаңаша көзқараспен баяндалған.

Меншікке қарсы қылмыстар тарауының құрылымы өзгергендіктен, ескі Қылмыстық кодекске бейтаныс болып келген қылмыстардың жаңа түрлері қарастырылғандықтан жаңа Қылмыстық кодекстің ережелерін теориялық тұрғыдан түсіндіруге және оларды қолдануға байланысты  ғылыми негізделген нұсқауларды өңдеп шығару қажеттілігі туындады. Қымыстық құқыққа байланысты отандық және ресейлік әдебиеттерде монографиялық сипаттағы еңбектер және меншікке қатысты әртүрлі мәселелерді қозғайтын ғылыми мақалалар болғанымен де, олар қазіргі таңда едәуір дәрежеде ескірген. Себебі олардың барлығы да 1958 жылғы КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық заңдар Негізінде және 1959 жылғы ҚазССР – нің Қылмыстық кодексі негізінде жазылған. 

Осы себептен де жаңа Қылмыстық кодекстің ережелерін қолдана отырып, меншікке қарсы қылмыстарға талдау жасаудың ғылыми -–тәжірибелік мәселелерін теориялық тұрғыдан қарастыру өте маңызды және өзекті болып табылады.

Жазылған жұмыстың маңыздылығының белгісі ретінде меншікке қарсы қылмыстардың жалпы жасалынған қылмыстардың арасындағы алатын елеулі үлес салмағын атап көрсетуімізге болады. Алматы қаласының өзінде ғана 2003 жылдың қаңтар – қыркүйек айларының арасында жасалынған меншікке қарсы қылмыстардың жалпы саны 6359; яғни барлық қылмыстардың 58,9 % құрайды. Бұл дегеніміз сот – тергеу тәжірибесінің қызметкерлерін де, теоретик ғалымдардың да алаңдаушылығын тудыруы қажет. Яғни, меншікке қарсы қылмыстардың санын азайту үшін, олармен табысты түрде күрес жүргізу үшін нақты теориялық база керек.

Осы жоғарыда аталған мән – жайлардың болуы магистрлік зерттеудің тақырыбын таңдап алуға негіз болды.

Зерттеудің мақсаты келесіде: 1997 жылғы Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің меншікке қарсы қылмыстар туралы, олардың басқа ұқсас қылмыстардан айырмашылығы туралы ережелерін ғылыми талдау, қылмыстық заңды жетілдіруге және оның сот – тергеу тәжірибесінде қолданылуын жақсартуға байланысты теориялық тұрғыдан негізделген ұсыныстарды кешенді түрде өңдеу.

Осы мақсат зерттеудің мазмұнын құрайтын келесі міндеттерді анықтайды.

Бұл міндеттер:

• меншікке қарсы қылмыстардың әлеуметтік құқықтық мазмұнын зерттеу;
• Қазақстан Республикасының Қылмыстық Заңы мен Ресей Федерациясының қылмыстық заңына салыстырмалы түрде талдау жасау;
• меншікке қарсы қылмыстар үшін жауаптылықты көздейтін Қылмыстық кодекстің нормаларын жетілдіру үшін нақты ұсыныстар енгізу.

Зерттеудің объектісін және зерттеу пәнін 1997 жылғы Қылмыстық кодекстің меншікке қарсы қылмыстар туралы ережелері, ҚК баптарын пайдалануға байланысты сот – тергеу тәжірибесі құрады. Сондай – ақ зерттеу объектісі ретінде меншікке қарсы қылмыстармен күрес жүргізуге тікелей әсерін тигізетін конституциялық, қылмыстық істер жүргізу заңдары қарастырылды.

Берілген тақырыппен жұмыс жүргізу барысында салыстырмалы құқықтанудың жекелеген ғылыми әдістері, тарихи және логикалық әдістер қолданылды.

Зерттеудің теориялық негізін аталған мәселе бойынша қылмыстық құқық ғылымында орын алған ережелер мен қорытындылар құрайды.

Жұмысты жазу барысында арнайы әдебиеттер, оның ішінде отандық, ресейлік еңбектер кең түрде қолданылды.

Зерттеудің нормативтік базасын Қазақстан Республикасының қылмыстық заңы мен сот – тергеу тәжірибесі құрайды.

Жұмыста алғаш рет 1997 жылғы Қылмыстық кодекс қабылданғалы бері меншікке қарсы қылмыстардың мәселелері кешенді түрде зерттеуге талпыныс жасалынған. Меншікке қарсы қылмыстардың түрлері, талан – таражыға салудың нысандарының сипаттамасы берілген, меншікке қарсы қылмыстарға байланысты сот – тергеу тәжірибесі талданылып, қылмыстық заңды жетілдіруге байланысты ұсыныстар мен пікірлер негізделген.

Осыған байланысты қорғауға ұсынылатын негізгі ережелер:

1. Қылмыстық кодекстің қазақша нұсқасында қолданылған «ұрлау» термині өте ұтымды емес. Себебі орыс тіліндегі нұсқада берілген «хищение» термині қазақ тіліндегі нұсқада тоны айналдырылып «ұрлау» болып кеткен. Яғни заң шығарушы топтық ұғымды жеке, дара ұғыммен бір деңгейде қарастырған. Олай айтып отырған себебіміз «ұрлау» талан – таражыға салудың бір нысаны ғана болып табылады. Сондықтан да біз ҚР ҚК 175 бабының ескертуінің 1 тармақшасында берілген талан – таражыға салудың анықтамасын былай деп беруді ұсынамыз: «Талан – таражыға салу дегеніміз – пайдакүнемдік мақсатта бөтен мүлікті осы мүліктің меншік иесіне немесе өзге иеленушісіне зиян келтіре отырып, кінәлінің немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз, қайтарымсыз алу немесе айналдыру».
2. Заң шығарушы деңгейінде берілген талан – таражының анықтамасында талан – таражы меншік иесіне немесе өзге де иеленушіге зиян келтіруі қажет деген талап бар. Келтірілген зиян алынған мүліктің мөлшерімен анықталынады. Осыған байланысты назар аударатын келесі мәселеміз: заң шығарушы қылмыстық істі қозғау үшін заңды тұлғаларға қатысты ұрланған мүліктің құны 10 айлық есептік көрсеткіштен кем болмауы қажет деп есептейді. Яғни 10 айлық есептік көрсеткіштен кем болса, ұсақ мөлшердегі талан — таражы деп есептелінеді. Заңда жеке тұлғаларға қатысты ұсақ талан – таражыға салудың мөлшері көрсетілмеген. Сондықтан да, Қылмыстық кодекстің 175 бабының ескертуін келесі тармақшамен толықтыруды ұсынамыз: «егер ұрланған мүліктің құны әрекет жасалған кезде Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген екі еселенген айлық есептік көрсеткіш мөлшерінен аспайтын болса, талан – таражы ұсақ мөлшерде деп танылады». Бұл сот – тергеу тәжірибесінде орын алып отырған негізсіз қылмыстық істерді қысқартуды тоқтатады деп сенеміз.
3. Сот – тергеу тәжірибесінде және қылмыстық құқық доктринасында келтірілген зиянның мөлшерін анықтау алынған заттың құнына және жәбірленушінің материалдық жағдайына байланысты деген тұжырым үстемдік етеді. Осыған байланысты еліміздегі тұрмысы орта және нашар адамдардың жағдайын ескере отырып келесі ұсынысты қылмыстық заңға енгізгіміз келеді. Яғни, қылмыстық заңда талан – таражының ауырлататын белгісі ретінде мүлікті елеулі мөлшерде талан – таражыға салуды көрсету орынды.

Зерттеудің ғылыми – тәжірибелік маңызы зерттеу барысында алынған ғылыми тұжырымдамалар сот – тергеу тәжірибесінде, қылмыстық заңды жетілдіруге байланысты қолданыла алады. Зерттеудің негізгі нәтижелері әл – Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Мемелекеттік Универститетінің Хабаршысында басылымда жатыр.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Меншікке қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы

Қазақстан Республикасы Конституциясының 6 бабының 1 тармағына сәйкес Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады. Меншік субъектілері мен объектілері, меншік иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектері, оларды қорғау кепілдіктері заңмен белгіленді./1.2б/

Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 188 бабына сәйкес меншік құқығы дегеніміз субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы болып табылады./2.112б/

Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез – келген әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті басқа адамдардың меншігіне беріп, иелігінен шығаруға, өзі меншік иесі болып қала отырып, оларға мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі өз өкілеттігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған басқа да әдстермен ауыртпалықтар түсіруге, оларға өзгеше түрде билік етуге құқылы.

Сондықтан да, меншік иелерінің заңды құқықтары азаматтық құқық нормаларымен және меншік құқығына қоғамға қауіпті қол сұғушылық жасалғанда қылмыстық құқық нормаларымен де қорғалынады.

Қылмыстық құқықта меншік иесінің құқықтары меншік нысандарына қарамастан тең дәрежеде қорғалынады. Меншік нысандарының барлық түрлерінің тең түрде қылмыстық құқықтық қорғалынуы үшін қылмыстық заң қылмыстық жауаптылықтың негізін, шегін, қолданылатын санкция түрлерін бірдей етіп белгілеген. Меншік нысандарының тең қорғалынуы үшін: қылмыстық заң біріншіден, әртүрлі меншік нысандарына қол сұғатын ұқсас іс — әрекеттерді бірыңғай саралауды белгілеген; екіншіден, меншікке оның нысандарына қарамастан қол сұғушылық үшін қылмыстың ауырлататын немесе аса ауырлатын белгілерін де бірдей белгілеген; үшіншіден, меншік нысандарына қарамастан оған қылмысты қол сұғушылық үшін заңда жазаның бірдей түрлері және шегі белгіленген.

Әлеуметтік құндылықтар жүйесінде меншікке құқық адамның әлеуметтік игіліктерінің ішіндегі ең маңыздысы ретінде саналады. Сондықтан да, бұл игілікке қол сұғушылық адамның өз басына қол сұғушылықпен парапар кең мағынада алғанда. Меншікке қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау ҚР Қылмыстық кодексінің негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.

Меншікке қарсы қылмыстарды кейде мүліктік қылмыстар деп те атайды. 1922 және  1926- жылдардағы Қылмыстық кодекстердің тиісті тарауларының тақырыптары осылай деп аталған. Бұл екі түсінік бірдей, себебі меншікке қарсы жасалған қылмыстардың көпшілігінің заты мүлік болып табылады./3.87б./

Меншікке қарсы қылмыстар деп — мүліктің меншік иесіне немесе өзге иеленушісіне залал келтіре отырып немесе залал қауіпін тудырумен байланысты ҚК-те көзделген нысандар арқылы жасалатын қасақаналық немесе абайсыздық іс-әрекеттерді айтамыз./4. 140б./

Меншікке қарсы қылмыстардың топтық объектісін меншік иесінің иелену, пайдалану немесе оған билік ету құқығын құрайтын меншікке байланысты қоғамдық қатынастар құрайды.

Меншікке қарсы қылмыстардың тікелей объектісі болып меншіктің кез – келген нысаны табылады. Меншіктің нақты нысаны қылмыстық жауаптылыққа және адамның мінез – құлқын саралауға әсерін тигізбесе де, қылмыстық іс бойынша анықталынуы міндетті болып табылады, себебі: біріншіден, қылмыстық іс бойынша дәлелдеу затының міндетті элементі; екіншіден, кейбір ауырлататын белгілерді таңуға әсерін тигізеді.

Қылмыстық заңның Ерекше бөлімін талдап қарасақ, қылмыстың тікелей объектісі бөтеннің мүлкі екендігі туралы қорытынды жасауымызға болады. Меншікке қарсы қылмыстардың қылмыстық қорғау объектісі ретінде өз мүлкі бола алмайды. Өз мүлкіне қатысты әрекеттер, егер де олар басқа азаматтардың заңмен қорғалынатын құқықтары мен мүдделерін бұзған жағдайда ғана заңсыз деп танылады. Бірақ та, бұл жағдайда қылмыстық құқықтық қорғаудың объектісі меншік қатынастары емес, басқа игіліктер – қоғамдық тәртіп, қоғамдық қауіпсіздік, азаматтардың өмірі мен денсаулығы қарастырылады.

Біз талдайын деп отырған қылмыс құрамдарында меншік қатынастары негізгі тікелей объект ретінде қарастырылған. Меншікке қарсы кейбір қылмыстар көп объектілі болып есептелінеді, яғни, оларды жасау барысында өмірге, денсаулыққа зиян келтіріледі. Оларға: тонауды, қарақшылықты, қорқытып алушылықты, автокөлікті заңсыз иеленуді жатқызамыз.

Меншікке қарсы қылмыстардың заты – Азаматтық кодексте көрсетілген меншік құқығының кез – келген объектісі бола алады. Осыған байланысты интеллектуалдық қызметтің нәтижелері де меншікке қарсы қылмыстардың заты ретінде қарастырылады. Ресей Федерациясының Қылмыстық кодексіне сәйкес интеллектуалдық меншіктің өнімдері азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы қылмыстар тарауында қарастырылған./5. 191б./ Бұл мәселеге байланысты отандық заң шығарушының позициясы өте орынды деп есептейміз.

Осылайша, меншікке қарсы қылмыстардың заты ретінде – заттар, яғни ақша, бағалы қағаздар, кейбір кезде мүліктік құқықтар, интеллектуалдық қызметтің нәтижелері, яғни азаматтық айналымнан алынбаған басқа да жылжитын немесе жылжымайтын мүліктер қарастырылады.

Меншікке қарсы қылмыстардың объективтік жағынан материалдық қылмыс құрамдарының көмегімен құрылған. Олардың объектитік жағы үш міндетті белгіден тұрады: іс – қимыл, нәтиже және іс – қимыл мен нәтиженің арасындағы себепті байланыс. Тек қарақшылық құрамының аяқталу кезеңі алғашқы қылмыстық қызмет сатысына көшірілгендіктен келте қылмыс құрамы ретінде берілген. Ал қорқытып алушылық формальдық құрам ретінде сипатталған. Яғни, қылмыстың объективтік жағының міндетті белгісі ретінде қылмыстық іс – қимыл қарастырылған.

Меншікке қарсы қылмыстарда іс – қимыл көбінесе белсенді әрекет сипатында болады. Тек қана алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік зиян келтіру әрекетсіздік арқылы жасалына алады. Мүлікті абайсыздықта жою немесе бүлдіру барысында да әректсіздік болуы мүмкін. Қылмыстық нәтиже әруақытта да материалдық сипатта болады да, мүліктік зиян келтіруден көрінеді. Көп жағдайда қылмыстық нәтижені меншік иесіне немесе өзге де адамдарға келтірілген тікелей нақты залал құрайды. Тек қана, алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік зиян келтіру кезінде залал жіберіліп алынған табыс нысанында болуы мүмкін.

Меншікке қарсы қылмыстардың көпшілігінің объективтік жағының міндетті белгісі – қылмысты жасау әдісі (күш қолданып, күш қолданбай, жасырын немесе ашық).

Меншікке қарсы қылмыстардың ішіндегі тек біреуі ғана абайсыздық нысанындағы кінәмен жасалынады – ол бөтеннің мүлкін абайсыздықта жою немесе бүлдіру. Қалған қылмыстар тек қасақаналықпен жасалынады. Осыған байланысты тек бөтеннің мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру тікелей немесе жанама қасақаналықпен жасалынады да, қалғандары тек тікелей қасақаналықпен жасалынады.

Жалпы ережелерге сәйкес меншікке қарсы қылмыстардың субъектісі – жалпы субъект болып табылады. Тек бір ғана қылмыста – бөтеннің мүлкін иемдену және ысырап етуде субъект арнайы. Кейбір қылмыс құрамдарында арнайы субъект ауырлататын белгі ретінде берілген. Мысалы: адамның қызмет бабын пайдаланып алаяқтық жасауы.

Қылмыстық жауаптылық туындайтын жас мөлшеріне қатысты меншікке қарсы барлық қылмыстарды екі топқа бөліп қарастыруымызға болады. 16 жастан жауаптылық туындайды келесі қылмыстар үшін: алаяқтық, бөтеннің мүлкін иелену және ысырап ету, алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік зиян келтіру, көрінеу қылмыстық жолмен табылған мүлікті сатып алу немесе сату, интеллектуалдық меншік құқықтарын бұзу, жерге заттай құқықтарды бұзу,бөтен адамның мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру, бөтен адамның мүлкін абайсызда жою немесе бүлдіру. Ұрлық, тонау, қарақшылық, қорқытып алушылық, автокөлікті ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену, ауырлататын жағдайда бөтеннің мүлкін қасақан жою немесе бүлдіру үшін жауаптылық 14 жастан бастап туындайды.

Мүлікке қарсы қылмыстар қылмыс құрамының субъективтік белгілеріне байланысты пайда табу мақсатында және пайда табу мақсатынсыз болып бөлінеді.

Пайда табу мақсатындағы қылмыстардың субъективтік жағының міндетті белгісі — пайда табуды көздеу немесе сондай себептер. Сонымен қатар, пайда табу мақсатындағы қылмыстарды, олардың объективтік жақтарының белгілеріне қарай, мүлікті алумен байланысты талан — таражы деп аталған қылмыстарға және талан — таражымен байланысты емес қылмыстарға бөлуге болады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне сәйкес талан – таражыға ұрлық, алаяқтық, бөтеннің мүлкін иелену және ысырап ету, тонау, қарақшылық және ерекше құнды заттарды ұрлау жатқызылады.

Талан – таражымен байланысты емес қылмыстарды: қорқытып алушылық, алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік зиян келтіру, көрінеу қылмыстық жолмен табылған мүлікңті сатып алу немесе сату, автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсызқ иелену құрайды.

Меншікке қарсы қалған қылмыстарға: интеллектуалдық меншік құқықтарын бұзу, жерге заттай құқықтарды бұзу, бөтен адамның мүлкін қасақана немесе абайсыздықта жою жатқызылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Талан – таражыға салудың қылмыстық құқықтық сипаттамасы

 

2.1. Мүлікті талан — таражыға салудың түсінігі

 

Талан – таражыға салудың дәлме – дәл анықтамасын бару осы қылмыстардың мәнін анықтауға, қылмысты дұрыс саралауға, талан-таражыға салудың жекелеген түрлерін басқа ұқсас қылмыс түрлерінен ажыратуға, сондай – ақ осы қылмыс түрлерімен табысты түрде күрес жүргізуге және заңдылықты сақтауға мүмкіндік береді.

Күші жүріп тұрған заңдарға сәйкес талан-таражы ұғымы бұл топтық ұғым, себебі оның негізгі элементтерінің сипаттамасы талан – таражыға салудың барлық нысандарына тән белгілерді айқындап, біріктіруге мүмкіндік береді. Күші жүріп тұрған заңда талан – таражыға салудың ұғымын беру барысында ескі заңдардың тәжірибесі, сондай – ақ қылмыстық құқық ғылымында берілген анықтамалар қолданылған.

Қылмыстық құқық теориясы мен тәжірибе жүзінде соңғы уақытқа дейін талан – таражыға салудың біртұтас анықтамасы кездеспеген болатын. Бұл жағдайдың себебін заңдарға талдау жүргізу арқылы іздестіріп көрейік.

КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық заңдары «талан — таражы» ұғымын кең түрде қолданғанымен де, бұл ұғымды заңда бекітпеді./6.121б/ Талан – таражыға салудың ұғымы қылмыстық құқық ғылымында теориялық деңгейде қалыптастырылды. Яғни, «талан — таражының» біртұтас ұғымының болмауы соттардың біртектес қылмыстық істерді қарау барысында әртүрлі шешімдер қабылдауларына әкеліп соқтырды. Бұл жағдай құқық қорғау органдарының меншікке қарсы қылмыстармен ойдағыдай күрес жүргізулеріне елеулі дәрежеде кедергі келтірді деп айтпасымызға болмайды.

Отандық тәжірибеге сүйенсек, талан – таражыға салудың толық ұғымы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 25 шілде 1996 жылғы №9 қаулысында берілген. Осы қаулының бірінші тармақшасына сәйкес «бөтен біреудің мүлкін талан – таражыға салу деп – меншік иесінің мүлкін пайдақорлық мақсатпен заңсыз тегін алуды және оны өз пайдасына немесе басқаның пайдасына айналдыруды – бөтеннің мүлкін ұрлау деп түсіну керек. Бұл орайда бөтеннің мүлкі жасырын да, ашық та, алаяқтық, қорқытып алу, меншіктену, жұмсап қою немесе қызмет бабын пайдаланып қиянат жасау жолымен де ұрлануы мүмкін»./7. 70б/

Қазіргі таңда алғаш рет заң деңгейіндегі талан – таражыға салудың толық көлемдегі және кеңейтілген анықтамасы 1997 жылы 16 шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде берілген./8. 65б./ Яғни, ҚК – тің 175 бабының ескертуінің 1 тармақшасына сәйкес: «осы Кодекстің баптарында ұрлық деп пайдакүнемдік мақсатта бөтен мүлікті осы мүліктің меншік иесіне немесе өзге иеленушісіне залал келтіре отырып айыптының немесе басқа адамдвардың пайдасына заңсыз, қайтарымсыз алып қою және айналдыру танылады».

Берілген ұғым талан – таражыға салудың белгілерін анықтау үшін, оларды бір – бірінен ажырату үшін және осы қылмыстармен табысты күрес жүргізу үшін маңызды, басты ұғым болып табылады.

Заң деңгейінде берілген талан – таражыға салудың ұғымын қарастырған кезімізде, бұл ұғымды қалыптастыруға түйткі болған ғалым – заңгерлердің әртүрлі көзқарастарына назар аудармауымызға болмайды. Қазіргі кезде «талан — таражы» ұғымының мәселесіне байланысты екі негізгі көзқарас орын алып отыр. Бұл теориялар Г.А. Кригер және В.А. Владимировпен берілген.

Г.А. Кригердің пікірі бойынша талан – таражының ұғымы осы қылмыстардың белгілерін жалпылайтын ұғым болуы қажет. Яғни, талан – таражыға салу деп – «мемлекеттік немесе қоғамдық ұйымдардың қорларындағы мүлікті пайдақорлық мақсатпен қылмыстық иелену немесе үшінші жақтарға беру»./9. 72б./

В. А. Владимиров бойынша – талан – таражы – «мемлекеттің немесе қоғамдық ұйымның иелігінен мүлікті құқыққа қайшы алу және ұрланғанды кінәләнің меншігіне айналдыру мақсатында немесе басқа жеке адамдардың меншігіне пайдақорлық мақсатпен беру үшін қайтарымсыз түрде алу»./10. 98б/

Г.А. Кригермен берілген талан – таражының ұғымын ҚР ҚК берілген ұғыммен салыстырып қарастырсақ қылмысты жүзеге асырған «әрекетке» және «ұрланған мүлік тиісті адамдарға» қатысты кейбір айырмашылықтарды көруімізге болады.

 «Ұрланған мүлік тиісті адамдарға» қатысты айырмашылықтарға қатысты, қазіргі кезде ҚР ҚК жәбірленуші ретінде «меншік иесін» және «мүліктің өзге иеленушісін» таниды. Г.А. Кригер жәбірленуші ретінде «мемлекеттік немесе қоғамдық ұйымдарды», олардың қорларын түсінеді./9.121б/  Бұл айырмашылықтың болуын уақыттан іздеуіміз керек. Себебі: КСРО кезінде жеке меншік мемлекеттік меншікпен бірдей құқықтық статусқа ие емес болатын. «Қорлар» ұғымы экономикалық категория болғандықтан біркелкі мағынада қолданылмайды. Бұл термин шын мәнісінде де қолданылады қандай да болмасын ұйымның мүлкі туралы айтылған кезде. Бірақ та, иелігіңде нақты мүлкің болмаса да, белгілі бір қорға ие болуға болады. Осыған байланысты Г.А. Кригермен берілген берілген жәбірленушіге қатысты ұғым шектелген болып табылады. В.А. Владимировпен берілген ұғымда жәбірленуші ретінде мемлекеттік немесе қоғамдық ұйымдардың «қорлары» емес, тікелей мемлекет немесе қоғамдық ұйымдар танылады./10.121б./ Бұл жағдайда мемлекет немесе қоғамдық ұйым түріндегі нақты жәбірленуші бар. 

Әрекетке қатысты айырмашылықтарға келетін болсақ, ҚР ҚК талан – таражы «бөтен мүлікті кінәлінің немесе үшінші жақтардың меншігіне алу немесе айналдыру» жолымен жасалынады деп бекіткен. Г.А. Кригер талан – таражы «иелену немесе үшінші жақтарға мүлікті беру» деп түсінсе,/9. 111б/ В.А. Владимиров «мемлекеттің немесе қоғамдық ұйымның иелігінен мүлікті құқыққа қайшы алу және ұрланғанды өз меншігіне айналдыру мақсатында қайтарымсыз түрде алу» деп түсінеді./11.87б/ Осылайша, «талан — таражы» ұғымын анықтау барысында ғалымдар және заң шығарушы арқылы әртүрлі терминологиялық базис қолданылған. Жоғарыда келтірген әр терминіміздің дара мағыналық жүктемесі бар. Нақты тоқтала кететін болсақ, «Словарь русского языка» атты С.И. Ожеговтың еңбегінде аталған терминдерге келесі түсініктемелер берілген. Изъятие – исключить, устранить, изъять что – либо из обращения. Завладеть – взять в полное свое распоряжение, завладеть чужим имуществом. Передать – отдать, вручить, сообщить кому – либо. Қылмыстық кодекстің қазақша нұсқасында қолданылған «ұрлау» терминінің өзі де өте ұтымды емес. Себебі орыс тіліндегі нұсқада берілген «хищение» термині қазақ тіліндегі нұсқада тоны айналдырылып «ұрлау» болып кеткен. Яғни заң шығарушы топтық ұғымды жеке, дара ұғыммен бір деңгейде қарастырған. Олай айтып отырған себебіміз «ұрлау» талан – таражыға салудың бір нысаны ғана болып табылады. Сондықтан да біз ҚР ҚК 175 бабының ескертуінің 1 тармақшасында берілген талан – таражыға салудың анықтамасын былай деп беруді ұсынамыз: «Талан – таражыға салу дегеніміз – пайдакүнемдік мақсатта бөтен мүлікті осы мүліктің меншік иесіне немесе өзге иеленушісіне зиян келтіре отырып, кінәлінің немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз, қайтарымсыз алу немесе айналдыру».

ҚР ҚК және ғалымдар арқылы берілген «талан – таражыға салудың» ұғымында адамды талан – таражы үшін жауаптылыққа тартудың мәнді шарты болса да, жәбірленушінің мүлікті иеленуінің заңдылығы көрсетілмейді. Осыған байланысты тәжірибе жүзінде жиі кездесетін жағдай мүліктің заңсыз иеленушіден алынуы, яғни ұры ұрыдан ұрлайды. Бір жағынан алып қарастырсақ, бұл әрекеттер құқыққа қайшы, егер де олар мүлікті меншік иесіне, заңды иесіне не болмаса құқық қорғау органдарына қайтару мақсатын көздемесе. Осы жағдайға байланысты сот тәжірибесіне талдау жүргізіп байқайық. Жоғарғы Сот Пленумының қаулысына сәйкес «алынған мүлік адамның заңсыз иелігінде болса да кінәлінің әрекеттерін бөтен мүлікті талан – таражыға салу ретінде саралау қажет» деп көрсетілген./7.71б./ Бұл тұжырымдаманы келесі мысалдан көруімізге болады.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қылмыстық істер бойынша алқасы сотталған С.В. Михальченконың аппеляциялық арызын қарап анықтағады.

Михальченко Сергей Владимирович, Семей қаласында 1974 жылы 25 наурызда туылған, бұрын сотталған, сотталғандығы жойылған, ҚК 175 бабының 1 бөлімі бойынша 2 жыл мерзімге мүлкін тәркілеумен сотталған. Сотталушы келесі қылмысты жасауда кінәлі деп танылған:

2001 жылдың 18 тамызында  Б.М. Рыбников өзінің әкесі М.Г. Рыбниковтың ВАЗ – 2106 маркалы автокөлігін талан – таражыға салу мақсатынсыз заңсыз иеленген. Б.М. Рыбников жоқ кезде  Михальченко автокөлікті заңсыз иеленіп, ізін жасырған.

Өзінің аппеляциялық арызында Михальченко автокөлікті кепілге осы көліктің иесімін деп өзін сендірген Рыбниковтың рұқсатымен бергенін көрсетеді. Осы жағдайды куәландыратын куәларды сотқа шақыру және олардан жауап алу туралы оның сұраулары сотпен қарастырылмаған. Бұл мәселелер оған таныстырылмаған сот мәжілісінің хаттамасында көрініс табуы қажет. Михальченко берілген эпизод бойынша өз әрекеттерін ұрлық деп санамайды. Сол себептен де үкімді бұзып, істі қайта тергеуге жіберуді немесе жеңіл жаза тағайындауды сұрайды. Соттың анықтағаны:

Михальченконың автокөлікті ұрламағандығы, тек пайдаланып кейін Б. М. Рыбниковтың білуімен кепілге бергендігі туралы пайымдары жарамсыз деп танылады, себебі, олар Б.М. Рыбниковтыңкөрсетулерімен, сондай – ақ алдын – ала тергеудегі Михальченконың көрсетулерімен жоққа шығарылған.

Михальченконың көрсетуі бойынша, ол дүкенге ішімдік алуға кеткен Б.М. Рыбниковтың жоқтығын пайдаланып, автокөлікті от алдырып, , Б.М. Рыбников рұқсат етпесе де айдап кеткен. Автокөлікпен бірнеше күн қалада сайрандаған соң, ол ақшадан қысылып, Терещенкодан 13 000 теңге алып, автокөлікті оған кепіл ретінде тастап кеткен.

Михальченконың баяндағандары Б.М. Рыбниковтың көрсетулерімен, яғни, ол жоқта Михальченконың автокөлікті айдап кетіп, одан тығылып жүргендігі; сондай – ақ Терещенконың көрсетулерімен, яғни, автокөлік Михальченконың туысыныкі деп және де автокөліктің тиісті құжаттарын алып келемін деп әкелмегендігі, автокөлікті кепілге тастап 13 000 теңге ақша алғандығы бекітілген.

Осы дәлелдемелер Михальченконың автокөлікті жасырын түрде ұрлағандығын және өз қалауы бойынша иемденгендігін дәлелдейді. /12./ Осы мысалға сүйене отырып жасайтын қорытындымыз: мүлік заңсыз иелікте болса да талан – таражыға салудың белгілері бар деп танылуы қажет.

Заң шығарушы деңгейінде берілген талан – таражының анықтамасында талан – таражы меншік иесіне немесе өзге де иеленушіге зиян келтіруі қажет деген талап бар. Келтірілген зиян алынған мүліктің мөлшерімен анықталынады. Осыған байланысты назар аударатын келесі мәселеміз: заң шығарушы қылмыстық істі қозғау үшін заңды тұлғаларға қатысты ұрланған мүліктің құны 10 айлық есептік көрсеткіштен кем болмауы қажет деп есептейді. Яғни 10 айлық есептік көрсеткіштен кем болса, ұсақ мөлшердегі талан — таражы деп есептелінеді. Осыған байланысты келесідей түсініксіз жағдайлар туындауы мүмкін.

Біріншіден, бұл жағдайда меншік иесіне келтірілген қай зиянның бағаланатындығы түсініксіз: тек қана мүліктік немесе моральдық зиянның құны есептеліне ме? Мысалы, ұрланған заттың құны шамалы болғанымен де ол меншік иесіне немесе өзге де иеленушісіне өте бағалы болуы мүмкін.

Екіншіден, жай талан – таражыға салудың мөлшері тек заңды тұлғаларға қатысты ғана көрсетілген. Ал жеке тұлғаларға қатысты мәселе қалай шешіледі?

Осы көтерілген мәселелерге қатысты біздің қорытындымыз:

Келтірілген зиянның мөлшерін анықтауға байланысты меншік иесіне келтірілген тек мүліктік зиян ғана ескерілуі қажет. Ал моральдық зиян азаматтық құқықтық тәртіпте қарастырылуы қажет.

Заңда жеке тұлғаларға қатысты ұсақ талан – таражыға салудың мөлшерінің көрсетілмеуін жіберілген кемшілік ретінде қабылдауымыз қажет. Сондықтан да, қылмыстық заңдардың жаппай ізгілендіруі қарсаңында жеке тұлғалардың мүлкіне қатысты талан – таражыға салудың мөлшерін 2 айлық есептік көрсеткіш ретінде белгілеуіміз қажет.

 

2.2. Талан – таражыға салудың объективті және субъективті белгілері

«Талан — таражы» ұғымын жан – жақты түрде қарастырғаннан кейін, тек талан – таражыға тән, оны басқа ұқсас құрамдардан ажыратуға мүмкіндік беретін негізгі объективті және субъективті белгілерді бөліп көрсетуімізге болады.

Талан – таражыға салудың объективті белгілеріне: қол сұғушылықтың объектісі мен заты; мүліктің алынуы; алудың құқыққа қайшылығы; алудың қайтарымсыздығы, яғни тегін алынуы жатқызылады.

Қол сұғушылықтың объектісі қылмыстың маңызды және қажетті элементтерінің бірі болып табылады. Оның ролі екі негізгі функциямен аныкталады.

1. Объект қылмысты бағалау, оның коғамға қауіптілігін белгілеу, қылмыстың әлеуметтік саяси дәрежелігін анықтауда шешуші роль атқарады;
2. Объект қылмысты ғылыми және зандық тұрғыдан топтарға бөлуге мүмкіндік береді.

Күші жүріп тұрған Қылмыстық кодексте объектінің жалпы анықтамасы берілмеген. Объектіге арналған арнайы зерттеулер барысында, оның, яғни объектінің көптеген сұрақтары дұрыс зерттелмеген. Қылмыстың объектісін зерттеген авторлар бір пікірмен ғана келіседі: «объект бұл қоғамдық қатынастар»./13.113б/ Қандай қоғамдық қатынастарға тікелей және ең алдымен нұқсан келеді, бұл жайында қылмыстық құқық теориясында қылмыстың жалпы, топтық және тікелей объекгісін бөліп көрсетілген./14.151б/

Жалпы объект бұл — қылмыстық құқық нормаларымен қорғалатын қоғамдық қатынастар болып табылады. Жалпы объект барлық қылмыстарға бір.

Оның аныктамасы мемлекетіміздегі қылмыстардың топтық табиғатын ашуға мүмкіндік береді.

Топтық объект болса біртектес және бір-бірімен тығыз байланысты қоғамдық қатынастар болып табылады. Топтық объект қылмыстық әрекеттердің қоғамға қауіптілік дәрежесін, оның деңгейін анықтауда маңызды орын алады.

Тікелей объект бұл — нақты қатынас немесе бір-бірімен тығыз байланысты бірнеше қатынас. Қылмыстың тікелей объектісі қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтауға және оның әлеуметтік сипаттамасын дүрыс беруге мүмкіндік туғызады. Нақты қоғамдық қатынасты бөліп шығару өте қиын, оның элементі басқа қоғамдық қатынастікі болуы мүмкін.

Талан – таражыға салудың мәнін анықтауда негізгі рөл осы қылмыстардың объектісін анықтауға берілген. Бұл мәселе қылмыстық құқық теорясында жете зерттелінген қылмыстың объектісінің негізгі ережелерін басшылыққа ала отырып, шешіледі.

Жалпы объектісі меншік қатынастары болғандықтан, талан – таражыға салу меншікке қарсы бағытталған./13. 162б/ Бұл тұжырым Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 6 тарауында бейнеленген, яғни 6 тарау «Меншікке қарсы қылмыстар» деп аталынады. Бұл қылмыстар тікелей объект ретінде көрінетін мемлекеттік меншікке де, жеке меншікке де қарсы бағытталуы мүмкін. Яғни, топтық және тікелей объект ретінде бөлу мүліктің қай түріне зиян келтірілгендігін анықтау үшін қажет. (Мысалы, жер, автокөлік, ерекше құнды заттар т.б.) Объектіні дұрыс анықтау қылмыстың қоғамға қауіптілігін ашуға және жасалған іс – қимылды дұрыс саралауға мүмкіндік береді.

Кейбір авторлардың пікірі бойынша талан – таражыға салудың тікелей объектісі мүліктің нақты бір түрі болып табылады./15.163б/ Бұндай көзқарастар негізсіз болып табылады, себебі, объект – қоғамдық қатынас, ал мүлік – бұл объектінің материалдық көрінісі, яғни осы қатынастардың нәтижесі. Мүлікке зиян келтіру тек талан – таражыға салумен ғана емес, басқа да қымыстық әрекеттермен жасалынуы мүмкін. (Мысалы, диверсия, салақтық). Ендеше, талан – таражыны басқа қол сұғушылықтардан ажырату негізін объектіден іздеуіміз қажет. Егер де, мүлік объект ретінде болса, біз мүліктің сипаттамасымен байланысты қылмыстарды ғана бір – бірінен ажырата аламыз.(Мысалы, талан – таражыға салу мақсатынсыз автокөлікті заңсыз иелену кезіндегі автокөлік, ерекше құнды заттарды талан – таражыға салу кезіндег ерекше құнды заттар).

Жоғарыда айтып кеткеніміздей, талан – таражыға салудың объектісі меншік қатынастары дедік. Адамдар арасындағы қатынастар оларға берілген құқықтарды сақтауды көздейді. Бұл құқықтар сақталмаған жағдайда қоғамдық қатынастар да өзгереді. Сондықтан да объект ретінде бұзылған меншік құқығы немесе белгілі бір затқа иелену құқығы  (интеллектуалдық меншік құқығын бұзу, жерге зат құқығын бұзу) бола алады. Бірақ та, бұл көзқарас қылмыстың барлық мәнін және қоғамға қауіптілігін көрсете алмайды, себебі, қылмыстың затымен байланысты қылмыстар қамтылмай сырт қалып қояды. Сондықтан да, талан – таражыға салудың объектісінің сипаттамасын меншік құқығымен шектеп қоюға болмайды, зиян келтірілген меншік қатынастарының мазмұнын ашуымыз қажет. Талан – таражыға салудың мәні мынада: меншік иесі немесе үшінші жақ өзіне тиесілі мүлікті пайдалану мүмкіндігінен айырылады. Меншіктің мемлекеттік және жеке деп бөлінуін ескере отырып, талан – таражыға салудың тікелей объектісі деп меншіктің нақты нысанын түсінеміз.

Талан – таражыға салудың заты – қылмыскер иеленген мүлік болып табылады. Қылмыстық құқық ғылымында зат деп қылмыс бағытталған қоғамдық қатынастардың материалдық көрінісі, яғни оған қол сұғу арқылы объектіге зиян келтіретін заттар түсіндіріледі./16.303б/ Жалпы қағидаға сәйкес қылмыскер иеленген зат басқа біреудің меншігінде болуы қажет. Талан – таражыға салудың затын анықтау үшін оның негізгі белгілерін бөліп көрсетуімізге болады. Олар:

1. Заттық белгі.
2. Экономикалық белгі.
3. Құқықтық белгі.

Талан – таражыға салудың заты болғандықтан мүлік әруақытта да материалдық, яғни материалдық өмірдің бөлігі, заттың белгісіне ие болады. Бұл мүліктің заттық белгісі.

Осыған байланысты, мүліктік қылмыс ретінде талан – таражыға салудың заты ретінде идеялар, көзқарастар, адамның ақыл – ойының көріністері, мәлімет қарастырыла алмайды. Интеллектуалдық меншікті талан – таражыға салу деп тек  теңеу мағынасында ғана айта аламыз. Заттық белгісі болмағандықтан электр және жылу энергиясы талан – таражыға салудың заты бола алмайды. Пайдақорлық мақсатта энергияның бұл түрлерін заңсыз, өз бетінше қолдану меншікке қарсы қылмыстардың басқа құрамын құрайды. (ҚР ҚК 182 бабы – Алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік зиян келтіру).

Талан – таражыға салудың затының келесі белгісі – экономикалық белгі. Талан – таражыға салудың заты тек белгілі бір экономикалық құндылыққа ие зат бола алады. Заттың құндылығының көрінісі – оның құны, ақшалай бағасы. Сондықтан да ақша, валюталық құндылықтар және басқа да бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар, коносамент және т.б.) құнның эквиваленті болғандықтан талан – таражыға салудың заты ретінде қарастырылады. Керісінше, шаруашылық құндылығы жойылғанзаттар немесе адам еңбегі сіңбеген табиғат объектілері талан – таражыға салудың заты ретінде қарастырылмайды. Осы белгіге сүйене отырп, біз талан – таражыны экологиялық қылмыстардан ажырата аламыз.

Мүліктік емес сипаттағы құжаттар, сондай – ақ тек мүлікті алуға құқық беретін құжаттар (сенім хат, квитанция т.б.) экономикалық белгісі болмағандықтан мүлік ретінде қарастырылмайды. Бұл құжаттарды ары қарата мүлікті алу мақсатында талан – таражыға салу алаяқтыққа дайындалу ретінде қарастырылуы қажет. Мүлікті иеленумен байланысты емес құжаттарды, штапмтар мен мөрлерді талан – таражыға салу үшін жауаптылық дербес бапта ҚР ҚК 324 бабы бойынша көзделген.

Талан – таражыға салудың затының үшінші белгісі – құқықтық белгі. Бұл белгі Қазақтан Республикасы Жоғарғы Сотының 2003 жылғы 11 шілдедегі №8 Нормативтік қаулысында бекітілген./17/ Осыған сәйкес, «Талан таражыға салудың және меншікке қарсы басқа да қылмыстардың заты – кінәлінің меншігіндегі емес, яғни бөтен мүлік болып табылады».

Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, былай деп айтуымызға болады.

Талан – таражыға салудың заты – қылмыспен бұзылатын заттар, ақша, бағалы қағаздар және бағалы өмірдің басқа да заттары.

Талан – таражыға салудың заты жылжитын да, жылжымайтын да мүлік бола алады. Талан – таражыға салуды анықтау үшін мүліктің жылжымайтындық белгісінің маңызы жоқ. Жылжымайтын мүліктің кейбір түрлері (үй, пәтер, жер участогі) өзінің объективті қасиеттеріне байланысты жасырын түрде алына алмаса да, алдау, күш қолдану және қорқыту жолымен алына алады. Бірақ та сот – тергеу тәжірибесі көрсетіп отырғандай кейбір жағдайларда «жылжымайтын» мүлік «жылжыйтын» мүлікке ауыса алады. Мысалы: жеке тұрғын үйді бұзып, тасу; бау – бақшаның темір қоршауын алу және әкету; байланыс линияларын демонтаждау және т.б.

Талан – таражыға салудың заты азаматтық айналымнан алынған заттар да бола алады. Бірақ та, егер қоғамдық қауіпсіздікке және халықтың денсаулығына қауіп төндіретін заттар (қару – жарақ, радиоактивті заттар, есірткі заттар мен жүйкегк әсер ететін заттар) талан – таражыға салынса, жасалынған әрекеттер мүліктік қылмыс ретінде емес, ҚР ҚК 9 тарауы бойынша «Қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмсытар» бойынша сараланады./18. 118б/

Талан – таражының заңдық анықтамасының маңызды элементі кінәлінің немесе басқа адамдардың пайдасына бөтен мүлікті алып қою немесе айналдыруды білдіретін әрекеттің жалпылама сипаттамасы болып табылады.

Талан – таражы барысында мүлік меншік иесінің немесе басқа иеліктегі адамның қарауынан алынады. Егер де мүлік кез – келген басқа да себептермен меншік иесінің қарауынан шығып кеткен болса, бұл заттарды иелену талан – таржыға салуды құрмайды. Осыған байланысты меншік иесінің қарамағындағы заттар дегеніміз не? Меншік иесінің қарамағындағы заттар дегеніміз тек қана арнайы қорғалынатын немесе құлыпталынған заттар емес, кәсіпорын аумағындағы, мекеменің ғимаратындағы, құрылыс алаңындағы немесе шаруашылық қызмет жүргізілетін кез – келген орындағы, көлік құралдарындағы, сондай – ақ меншік иесі жоғалтпаған, бірақ та уақытша қараусыз жатқан зқаттар да бола алады./19. 114б/ Талан – таражы барысында мүлікті алу кінәлінің оны өз пайдасына немесе өзге адамдардың пайдасына айналдырумен ұштасады, яғни, «мүлікке үстемдік ету» мүлікті нақты иемдену жүзеге асырылады. Мүлікті талан – таражыға салған адамөз меншігі сияқты мүлікке билік етеді, иемденеді және пайдаланады, өзін мешік иесінің орнына қояды, бірақ та бізге мәлім заң тұрғысынан ол меншік иесі болып табылмайды. Себебі, меншік құқығын қылмыстық жолмен алуға болмайды. Сондықтан да, талан – таражы жәбірленушінің алынған затқа деген меншік құқығының жойылуын білдірмейді.

Жоғарыда айтылғандардың негізінде заң шығарушының талан – таражыға берген анықтамасындағы бөтен мүлікті кінәлінің меншігіне емес, кінәлінің немесе басқа адамдардың пайдасына айналдыруы туралы сөз қозғағандығы түсінікті болады.

Бөтен мүлікті алып қою мен оны өзінің пайдасына айналдыру әдетте бір мезгілде, бір әрекет арқылы жасалынады. Егер де, талан – таражыға салу уақыт бойынша  созылған болса, мүлікті кінәлінің пайдасына айналдыру кезеңі қылмыстың аяқталуын білдіреді, яғни кінәлінің мүлікті өз қарауынша нақты иемденуге және бөтен мүлікті өз мүлкі сияқты пайдалануға мүмкіндігі болған кезең. Егер де кінәлі оның еркіне байланысты емес мән – жайлардың нәтижесінде қылмысты аяғына дейін жеткізбесе, яғни, өз қарауы бойынша бөтен мүлікті иемдене немесе пайдалана алмаса, жасалынған әрекет қылмысқа оқталу ретінде сараланады./20. 435б/

Талан – таражыны аяқталған деп тану үшін кінәлі мүлікті нақты пайдаланғандығы, яғни одан белгілі бір пайда көруі міндетті емес. Ең бастысы кінәліде осындай мүмкіндіктің болуы, мүлікке үстемдік етуінің болуы./21. 340б/

Талан – таражыға салудың міндетті белгісі ретінде меншік иесіне немесе мүліктің басқа иесіне келтірілген зиян түріндегі қоғамға қауіпті нәтиже болып табылады. Қылмыс жасаған адамды жауаптылыққа тартудың негізі алынған мүліктің мөлшері болып табылады. Зиян жәбірленушінің нақты мүлкінің мөлшерінің азаюынан тұрады./5.202б/ Сондықтан да зиянның мөлшері мүліктің құнымен анықталынады.

1998 жылы 1 қаңтардан бастап күшіне енген Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі алынған заттың мөлшеріне байланысты дараланған жауаптылықты көздейді. Талан – таражыға салғандығы және қорқытып алғандығы үшін жауаптылықты көздейтін баптар ірі мөлшерде жасалынған талан – таражыға салу сияқты ауырлататын мән – жайды көздейді. ҚР ҚК 175 бабының ескертуінің 2 тармақшасында көрсетілгендей «Осы тараудың баптарында ірі мөлшер немесе ірі залал деп қылмыс жасалу сәтіне Қазақстан Республикасының заңдарымен белгіленген айлық есептік көрсеткіштен бес жүз есе асып түсетін мүліктің құны мен залалдың мөлшері танылады».

Кінәлінің әрекетіндегі осы ауырлататын мән – жайдың болуының жауаптылығына елеулі дәрежеде әсерін тигізеді.

Осыған байланысты талан – таражының әрбір нақты фактісіне байланысты алынған мүліктің нақты шынайы құны дәлме – дәл анықталынуы қажет. Бұл мәселеге байланысты 2003 жылдың 11 шілдесінде қабылданған ҚР Жоғарғы Сотының нормативті қаулысында былай делінген. «Қылмыстың заты болып табылатын мүліктің құнын анықтау барысында, меншік иесінің  қылмыс жасалған кезде қолданылған , сәйкес құжаттармен бекітілген комиссиондық, нарықтық немесе бөлшек бағаларға сәйкес затты алу ерекшеліктерін ескеру қажет. Баға болмаған жағдайда және алынған заттың мөлшеріне байланысты дау туындаған кезде мүліктің құны сарапшының қорытындысы негізінде анықталынады. Алынған заттың мөлшері оның нақты бағасы арқылы анықталынады келесі жағдайда да, егер талан – таражыны жасыру мақсатында кінәлә алынған заттың орнына құны шамалы затты берген болса да. Бұл жағдайда алынған мүліктің орнына берілген мүліктің құны зиянның мөлшерін анықтау барысында ескерілуі мүмкін»./17/

Осы аталғандарды келесі мысалдан көруімізге болады.

ҚР Жоғарғы Сотының қылмыстық істер бойынша сот алқасы сотталған Ж.В. Хашагуловтың арызын қарап, анықтағаны:

Ж.В. Хашагулов – ҚК 175 б. 2 б. «б» тармақшасы бойынша қатаң режимдегі түзеу мекемесінде жазасын өтеуге 4 жылға бас бостандығынан айыруға жазаланған.

Ж. В. Хашагулов 2000 жылдың 27 ақпанында Петренкоға тиісті құны: 8000 мыңдық кілемді ұрлағандығы үшін кінәлі деп танылған.

Сотталушы Ж. Хашагулов сот укімімен келіспей кілемнің нақты бағасы 7200 теңгеден аспайды деп көрсетеді.

Осыған байланысты ұрланған кілемнің нақты бағасы істе зерттелмеген. Сондықтан да істің материалдарына сүйене отырып, кілемнің нақты құны туралы қорытынды жасауға болмайды. Кілемнің құнын анықтауды сот тек қана жәбірленушінің алдын – ала тергеуде берген жауаптарына ғана сүйенген. Жәбірленуші арқылы берген кілемнің бағасы ешқандай құжатпен бекітілмеген. Кілемнің қаншалықты уақыт ұсталынғандығы, оның бөлшек және нарықтық саудадағы бағасының қандай екендігі сотпен анықталмаған.

Осы мысалға сәйкес ҚР ҚІЖК 117 бабына сәйкес, қылмыс арқылы келтірілген зиянның сипаты мен мөлшері қылмыстық іс бойынша дәлелденуге жататын мән – жайлар болып табылады./22. 95б/ Яғни, талан – таражы арқылы келтірілген зиянның мөлшері қылмыс құрамының міндетті түрде анықталынуы қажет белгісі болып табылады.

Талан – таражы мүлікті кінәлінің немесе басқа адамдардың пайдасына алып қоюды немесе айналдыруды білдіреді, яғни, кінәлі біріншіден, мүлікті заңсыз; екіншіден, қайтарымсыз, тегін алады.

Талан – таражының заңсыз белгісі келесіні білдіреді: талан – таражы заңмен тиым салынған әдістермен (объективті құқыққа қайшылық) ғана емес, кінәлінің бұл мүлікке деген құқықтарының болмауы жағдайында (субъективті құқыққа қайшылық) жүзеге асырылады. Осыдан шағатын қорытынды: субъектінің мүлікке құқығы болып, бірақ та ҚК 175 – 180 баптарында көрсетілген әдістермен мүлікті иемдену жүзеге асырылса талан – таражыға салу ретінде қаастырылмайды.

Сот – тергеу тәжірибесінде келесі жағдайлар жиі кездеседі. Адам мүлікті заңды негізде ала отырып, 1) өзіне берілген рұқсаттың аясынан шығып кетеді; 2) заңды негздер шын мәнісінде заңсыз негізге айналады./23. 383б/

Бірінші жағдайда, рұқсат етілгеннен мүлікті ірі мөлшерде алу, егер де әрекеттер қасақана түрде жасалса, талан – таражыны құрайды (субъективті белгісіне байланысты).

Екінші жағдайда, жауаптылық туралы мәселе адамның білуіне байланысты шешілуі қажет. Мүлікті заңсыз иелену, сондай – ақ оны басқа адамдарға беру әруақытта бірдей талан – таражы ретінде қарастырыла бермейді. Бұл ереже 2003ж. 11.08. ҚР Жоғарғы Сотының нормативті қаулысында бекітілген. «Кінәлінің алынған мүлікті өз қарауынша иемденуі (сату немесе басқа адамдарға қайтарымсыз түрде беруі, бүлдіруі, бөлшектеуі, жоюы) дербес қылмыс құрамын құрамайды, сәйкесінше қосымша түрде саралауды қажет етпейді».

Мүлікті талан – таражыға салудың қоғамға кауіптілік себебінің бірі – мүліктің қайтарымсыз түрде алынуы.

Қайтарымсыз, тегін деп ақшалай эквивалентсіз немесе басқа мүлікті берусіз алынған мүлік есептелінеді. Егер де, мүлікті иемдену барысында меншік иесіне сәйкес өтемақы берілсе, бұл әрекеттерді мүліктік зиян келтірмегендіктен талан – таражы ретінде қарастырмаймыз.

Талан – таражының қайтарымсыз, тегін белгісі екі жағдайда болмайды: 1) сәйкес өтемақы мүлікті алумен бірмезгілде жүзеге асырылуы қажет (мүлікті алу немесе оны тікелейалып болғаннан кейін, өтемақыдан бұлтару ниеті болмаған жағдайда); 2) өтемақы толық көлемде болуы қажет. Алынған мүліктің құнын ішінара өтеу талан – таражы құрамын жоймайды, бірақ та талан – таражының мөлшерін анықтауда ескеріледі./24. 31б/

Талан – таражыға салудың объективтік жағының барлық белгілерін анықтау оның қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесін айқындауға мүмкіндік береді. Бірақ та жасалынған талан – таражы туралы толық көлемде көрініс алу үшін объективтік белгілермен қатар субъективтік белгілерді де ескеруіміз қажет.

Талан – таражынаң субъективтік белгілеріне жатады:

• қасақаналық;
• пайдақорлық мақсат;
• субъект.

Талан-тараждың субъективтік жағы кінәнің тікелей қасақаналық түрімен сипатталады. Адам алынған мүліктің басқа адамның меншігі екендігін, бұл мүлікке деген құқығының жоқтығын сезінеді, бірақ та пайдақорлық ниетті басшылыққа алады. Пайдақорлық мақсаттың және тікелей қасақаналықтың болмауы талан – таражы үшін қылмыстық жауаптылықты да жояды.

Іс – қимылды талан – таражы ретінде саралау үшін кінәлінің мүліктің басқа біреудің меншігінде екендігін сезінуінің болуы қажет./25.245б/ Яғни, саралау туралы ақырғы мәселе кінәлінің қасақаналық ойына байланысты шешіледі. Мүлікке қатысты адамның адасуы сот арқылы фактілік қате ержесімен шешіледі. Бұл жағдайда кінәлінің әрекеттері қасақаналық ойдың бағыты бойынша сараланады.

Іс – қимылды талан – таражы ретінде саралау барысындағы келесі мәселе кінәлінің алынған мүлікке деген құқығының жоқтығын сезінуі болып табылады. Мысалы, егер де субъектінің мүлікке құқығы болса, яғни автокөлікті арендаға беруші мүлікті арендаға алушыдан алып қоюға оқталса. Бұл кезде арендаға берушіні талан – таражының субъектісі ретінде қарастырмаймыз.

Талан – таражыға салудың заңда берілген анықтамасында пайдақорлық мақсат көрсетілген. Заң әдебиеттерінде талан – таражының ниеттері мен мақсаттарын пайдакүнемдік деп атайды. Талан – таражы барысындағы пайдакүнемдік мақсат – алынған бөтен мүлікті өзінің пайдасына немесе үшінші жақтардың пайдасына айналдыруға ұмтылуды білдіреді. Талан – таражы барысындағы пайдакүнемдік мақсат алынған мүлікті өзінікі сияқты билеу, иемдену және пайдаланудың нақты мүмкіндігін алу түрінде жүзеге асырылады./26. 210б/ Пайдакүнемдік мақсаттың болмауы бөтен мүлікті алуды талан – таражы ретінде саралаудың н.егізсіздігін білдіреді. Талан – таражы барысында пайдакүнемдік ниетпен қоса басқа да ниеттердің (бұзақылық, кек алу және т.б.) болуы мүмкін. «Егер де, бөтен мүлік бұзақылық, зорлау немесе басқа да қылмыстық әрекеттер барысында жасалған болса, бұл мүліктің қандай мақсатта алынғандығын анықтау қажет. Егер адам пайдакүнемдік мақсатты көздесе, меншікті иемдену әдісіне байланысты қылмыстардың жиынтығы бойынша саралануы қажет».

Е.А. Фроловтың пікірі бойынша «субъектіде пайдакүнемдік ниеттің негізінде белгілі бір мақсат қалыптасады. Осы мақсаттың ерекше мазмұны – жалпы қылмыстық қол сұғушылықтардың ішінен ерекше топты – талан – таражыны бөліп қарастыруға мүмкіндік береді».

Мүлікті басқа адамдардың меншігіне айналдыруы адамның мінез – құлқының барлық белгілері бейнеленгендіктен талан – таражы құрамының орталық элементі болып табылады.

Талан-таражыға салудың субъектісі жалпы субъект. Субъектінің белгілері өзара байланысты екі аспектіде қарастырылуы қажет. Біріншісіне – есі дұрыстық, жасы, арнайы субъектіні сипаттайтын арнайы белгілер жатқызылады. Екіншісіне – тұлғаның әлеуметтік – саяси сипаттамасын беруге мүмкіндік беретін белгілер жатқызылады.

Талан – таражыға салудың субъектісінің заңдық белгілері аса қиыншылықтарды туындатпайды. Олар тікелей Қылмыстық кодексте берілген. Талан – таражының субъектісі заңда көрсетілген жасқа толған, есі дұрыс, жеке тұлға бола алады. Талан – таражыға салудың әртүрлі нысанына байланысты жауаптылықтың жасы да әртүрлі. ҚР ҚК 15 бабына сәйкес, ұрлық, тонау, қарақшылық үшінжауаптылық 14 жастан туындаса, алаяқтық, бөтен мүлікті иелену және ысырап ету үшін жауаптылық 16 жастан туындайды.

 

2.3. Талан – таражыға салудың түрлері және нысандары

Заң әдебиеттерінде талан – таражыға салудың нысандарын бөліп көрсетуде бірыңғай позиция көрініс тапқан. Яғни заңгер – ғалымдар мен сот – тергеу тәжірибесінің қызметкерлері талан – таражыға салуды мүліктің алыну әдісіне қарай бөлуді ұсынады./23.385б/ Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде талан – таражыға салудың келесі нысандары бекітілген. Олар: ұрлық, алаяқтық, бөтеннің мүлкін иелену және ысырап ету, тонау, қарақшылық. Заң шығарушы ескі қылмыстық заңдағы сияқты өзінің қызмет бабын пайдалану арқылы мүлікті иеленуді талан – таражыға салудың дербес нысаны ретінде қарастырмайды. Бұл әрекет талан – таражының үш нысанының: алаяқтық, иелену, ысырап етудің ауырлататын белгісі ретінде қарастырылған.

Талан – таражының нысандарына байланысты көңіл аударарлық мәселе қорқытып алушылыққа байланысты. 1959ж. ҚазССР Қылмыстық кодексіне сәйкес қорқытып алушылық талан – таражының нысаны ретінде қарастырылған./28.176б/ 1997 ж. ҚР Қылмыстық кодексінде қорқытып алушылық талан – таражының шеңберінен тысқары қалған. Бұл жағдайды ҚК 175 бабының ескертуінен бақылауымызға болады. Заң шығарушының бұл позициясымен әбден келісуімізге болады. Себебі: талан – таражыға салудың негізгі белгісі ретінде жоғарыда мүліктің  тікелей алынуын атап кеттік. Ал қорқытып алушылық барысында осы белгі орын алмайды. Яғни нақты жасалынған әрекет пен мүліктің алыну кезеңі уақыт аралығымен бөлінген. Осыған байланысты заң шығарушының позициясы өте орынды.

Талан – таражыны түрлерге бөлу алынған заттың мөлшеріне байланысты. Осы критерийге сүйене отырып, талан – таражыға салудың келесі түрлерін бөліп көрсетуімізге болады. Олар: ұсақ, жай, ірі және ерекше құнды заттарды талан – таражыға салу./11.245б/

Егер ұрланған мүліктің құны әрекет жасалған кезде Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген он еселенген айлық есептік көрсеткіш мөлшерінен аспайтын болса, талан – таражы ұсақ мөлшерде деп танылады. ҚР ҚК қылмыстың дербес түрі ретінде ұсақ талан – таражыға салу үшін жауаптылық белгіленбеген. Яғни, меншік құқыында ұйымға тиесілі немесе оның қарамағындағы бөтен біреудің мүлкін ұрлау, алаяқтық, иелену немесе ысырап ету жолымен ұсақ талан – таражыға салу әкімшілік жауаптылықты туындатады. Меншіктің басқа нысандарындағы мүлікті ұсақ талан – таражыға салғандығы үшін жауаптылық мәселелері Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 9 бабының 2 бөлімі бойынша шешілуі қажет. Ұсақ талан – таражыға салу маңызы шамалы ма жоқ па деген сұрақты шешу барысында алынған заттың сомасын ғана емс, жәбірленушінің материалдық жағдайын да ескеруіміз қажет. Азаматтардың жеке мүлкін алу барысында кейбір жағдайларда алынған заттың мөлшері өте мардымсыз болса да, іс – қимылды маңызы шамалы деп тани алмаймыз. Тонау немесе қарақшылық нысанындағы талан – таражы барысында алынған заттың мөлшері қылмысты саралауға ешқандай әсерін тигізбейді. Талан – таражыға салудың берілген нысандарының қоғамға қауіптілігінің дәрежесі алынған мүліктің мөлшерімен емес мүлікті алудың әдісімен түсіндіріледі.

ҚР ҚК 175 бабының ескертуіне сәйкес, «ірі мөлшер немесе ірі залал деп қылмыс жасалу сәтіне Қазақстан Республикасының заңдарымен белгіленген айлық есептік көрсеткіштен бес жүз есе асып түсетін мүліктің құны мен залалдың мөлшері танылады».

Талан – таражының түрлеріне байланысты Ресей Федерациясының Заңдарына көз жүгіртсек, елеулі мөлшердегі талан – таражыға салуды көруімізге болады. Яғни, елеулі мөлшердегі талан – таражыға салу – алынған заттың мөлшері ірі залалдың сомасына жетпеген жағдайда орын алады./21.331б/ Азаматқа елеулі мөлшерде залал келтірілгендігін анықтау барысында алынған заттың құнын ғана емес, оның жәбірленушіге құндылығын, жәбірленушінің материалдық, қаржылық жағдайын ескеруіміз қажет. Осыған байланысты, біздің көзқарасымыз бойынша, қылмыстық заңда талан – таражының ауырлататын белгісі ретінде мүлікті елеулі мөлшерде талан – таражыға салуды көрсету орынды болып есептелінеді.

Жай талан – таражыға салу деп – алынған заттың мөлшері ірі болмаса танылады.

Ерекше құнды заттарды талан – таражыға салу ҚР ҚК дербес бабы бойынша жауаптылықты туындатады.

Алынған заттың мөлшерін меншік иесіне келтірілген және өтелінуі қажет залалмен шатастыруға болмайды. Бұл залал Қазақстан Республикасы Қылмыстық істер жүргізу кодексімен белгіленеді.

 

 

 

 

 

2.4. Талан – таражыға салудың нысандарының қылмыстық құқықтық сипаттамасы

 

Алаяқтық жолмен бөтен мүлікті талан-таражыға салу

Алаяқтық, яғни бөтен мүлікті ұрлау немесе бөтен мүлікке құқықты алдау- немесе сенімге қиянат жасау арқылы алу. Бұл іс- әрекеттің қоғамға қауіптілігі сонда, оны жасаудың нәтижесінде меншік құқығы бұзылады.

         Алаяқтықтың объектісі — меншік құқығы болып табылады. Алаяқтықтың заты ретінде тек мүлік ғана емес,оған құқық, сондай-ақ мүлікке кейбір өкілеттіктер де танылады./4.148б/

Алаяқтықтың ерекшелігі осы қылмыстың жасалу тәсілінде — мұнда алдау және сенімге қиянат келтіру орын алады.

         Алаяқтықтың көп таралған түрлерінің бірі — келешекте болатын оқиғалар жайында алдау. Мысалы, қымбат автомобильді сатып аламын деп немесе жай қарызға жәбірленушіден ақша алу. Алдау сөз формасында да немесе жәбірленушіні қателестіретін басқа әрекеттер арқылы да көрініс табады.Сенімге қиянат жасау жолымен алуда кінәлі өзінің меншік иесімен немесе мүліктің заңды иелерімен арадағы сенімдік қатынастың негізінде тең құқықтық норма ғана емес, сонымен қатар сенімдік қатынасты тудырған өзге де мән-жайлар, мысалы жеке таныстық, туыстардың ұсынысы,т.б болады.

Алаяқтықтың объективтік жағының өзіне тән ерекшелігі сонда, жәбірленуші қателескендіктен алаяққа мүлікті немесе мүлікке құқықты өз еркімен береді. Мүліктің өтуі сырттай қарағанда тараптардың келісімі, мәміле сияқты болып көрінеді. Бірақ та бұл тек сырттай ғана көрініс. Шын мәнісінде мүлік қылмыскерге заңсыз негізде өтеді./18.124б/

Объективтік жағынан алаяқтық аяқталған деп саналады, егер мүлікке өзінікіндей билік етуге немесе сол мүлікке құқықты іске асыруға кінәлі адам нақты мүмкіндік алған болса.

Субъективтік жағынан алаяқтықта тікелей ниет болады, алдау немесе сенімге қиянат ету жолымен бөтен мүлікті заңсыз иемденетін немесе ол мүлікке құқықты алатынын субъект ұғынады, нақты зиян келтіруі мүмкін екенін немесе оның қалай да болатынын алдын-ала біледі, соны тілейді. Субъективтік жағының міндетті белгісі — пайда көру мақсаты.

Алаяқты ұрлықтан ажырата білген жөн.Ұрлық кезінде алдау бөтен мүлікті жасырын алуды жеңілдететін шарт қана. Алаяқтық жасағанда алдау мүлікті субъектіге берудің негізгі себебіне айналады.Ұрлық жасағанда мүлік жәбірленушіден жасырын, оның еркінсіз ұрланады, ал, алаяқтықта мүлік қылмыскерге өз еркімен беріледі.

 

Сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп алу немесе ысырап ету жолымен талан – таражыға салу

Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 176-бабы “Сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иемденіп алу немесе ысырап ету” қылмысы бөтеннің мүлкін талан – таражыға салудың (ұрлау) нысандарының бірі болып табылады.

Сонымен сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп алу немесе ысырап ету қылмысы пайдакүнемдік ниетімен жасалатын бөтеннің мүлкін заңсыз талан – таражыға салуға (ұрлауға) жатады.

 1959 жылғы ҚазССР ҚК-нің 76-4- бабында талан – таражыға салудың өзінше дербес үш нысаны: иеленіп алу, ысырап ету және қызмет бабын қиянат жасап таан – таражыға салу бір топқа біріктірілген болатын, ал мына талданып отырған бапта тек иеленіп алу және ысырап ету үшін ғана қылмыстық жауаптылық көзделген. Заң шығарушы қызмет бабында қиянат жасап талан – таражыға салуды өзінше бөлек құрам ретінде қарастырмайды, оны қылмыстың ауырлататын белгілерінің қатарына жатқызған (ҚК 176 б. 2-б. “а” тармағы).

ҚР ҚК 176 б. көрсетілген “Сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп алу немесе ысырап ету” қылмысы талан – таражыға салудың екі нысанынан тұрады.

Осы екі нысанды бөлек көрсетудің тек қана теориялық емес, сонымен қатар практикалық маңызы бар. Өйткені бұл бөлініс кінәлінің әрекетіндегі талан – таражыға салудың нақты нысанын анықтауға мүмкіндік береді.   Осы екі нысанның әрқайсысында өзіне тән қылмысты жасау тәсіліне және оынң аяқталуына байланысты ерекшеліктер бар. Бірақ бұл екі нысанды бір бапта қарастырудың себебі, бұл иеленіп алуда да, ысырап етуде де алынған мүлік кінәлінің мемлекетпен немесе ұйыммен сеніп тапсырылған қарауында болуында./29. 23б/ Осы жағдайды пайдалана отырып кінәлі адам мүлікті өз иелігіне айналдырады.

Бұл белгі осы қылмыстың басқа талан – таражыға салудың нысандарына қарағанда ерекше болып келетіндігін көрсетеді. Яғни бұл жерде кінәлі адам мүлікті басқару, жеткізу немесе сақтау сияқты құқығына ие болады. Талан – таражыға салудың басқа нысандарына қарасақ (ұрлық, тонау, қарақшылық және т. б.) бұл жерде кінәлі адамның мүлікке деген ешқандай қатысы жоқ немесе қарауылдау ғана тапсырылған.

Талан – таражыға салуды иеленіп алу немесе ысырап ету ретінде саралау үшін кінәлі адамның қылмыс жасау кезінде алынған мүлікке қатысты өз өкілеттілігін немесе жағдайын қолданғанын анықтау қажет.

Иеленіп алу немесе ысырап ету қылмысын жасау кезінде кінәлінің мүлікке қатысты белгілі бір құқықтарының болуы мүлікті қылмыстық иелену және іздерді жоюға жеңілдік және қолайлы жағдай болып табылады.

Сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп алу немесе ысырап ету қылмысының объектісі — меншік басқаша айтқанда, мүлікті иелену, пайдалану, оған билік ету жөніндегі қоғамдық қатынастар жиынтығы.

Иелену құқығы дегеніміз — мүлікті іс жүзінде иеленуді заңмен қамтамасыз етілген мүмкіндік арқылы жүзеге асырылады.

Пайдалану құқығы дегеніміз — мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін алу және одан пайда көру мүмкіндіктерін заңмен қамтамасыз ету. Пайда- кіріс, өсім түрінде- өнім сипатында болуы мүмкін.

Билік ету құқығы дегеніміз — мүліктің заң жүзіндегі тағдырын шешу.

Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез-келген әрекеттер жасауға, соның ішінде, бұл мүлікті басқа адамдардың меншігіне беріп, иелігінен шығаруға, өзі меншік иесі боып қала отырып оларға мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі өз өкілеттігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған басқа да әдістермен ауыртпалық түсіруге, оларға өзгеше түрде билік етуге құқылы. Меншікке қарсы жасалған әр-бір талан – таражы және басқа да қылмыстар қоғамға қауіпті, себебі ол көрсетілген қатынастарды бұзады.

Мүлік бұл жерде талан – таражыға салудың заты болып табылады. Жалпы талан – таражыға салудың затына тән белгілері бар мүліктер ғана иеленіп алудың немесе ысырап етудің заты бола алады. Және де, ол мүлікті кінәлі адамға сеніп тапсырылғандығы міндетті шарт болып табылады.

Осы қылмыстың затына мына нышандар (белгілер) тән:

а) Заттық белгі – иеленіп алудың немесе ысырап етудің әрқашанда материалдық нәрсе. Сондықтан да, мүліктік қылмыс ретінде, бұл іс-әрекеттің заты адамның ойы, пікірі бола алмайды.

б) Экономикалық белгісі – иеленіп алудың немесе ысырап етудің затында, әрқашанда, қандай да бір экономикалық құндылық  бар екенін көрсетеді. Ол құндылық өзінің құнынан, ақшалай бағасынан көрініс табады. Сондықтан да, табиғиғат объектісі талан – таражыға салудың заты бола алмайды, себебі оларға адам еңбегі жұмсалмағандықтан олар бағалана алмайды.

в) Заңдық белгі – иеленіп алудың немесе ысырап етудің заты бөтен, еркін азаматтық айналымда жүрген мүлік қана болатынын көрсетеді. Өз мүлкін ұрлау меншіктік қатынасты бұзбайды, сондықтан да ол меншікке қол сұғушылық деп қарастырылмайды.

г) Кінәлі адамға мүлікті сеніп тапсыру белгісі. Яғни зат болып, азаматтық құқық бойынша меншік объектісі деп танылған кез келген бұйымдар мен мүліктер табылады.

Объективтік жағына келетін болсақ кінәлі адамның бөтеннің мүлкін өзінің немесе басқа адамның пайдасына заңсыз, тегін айналдыру үшін құқыққа қайшы түрде алып қоюдан көрінетін әрекетті айтамыз. Заңмен берілген анықтамадан бұл талан – таражыға салу түрінің объективтік жағынан сипаттайтын мына белгілерді көруімізге болады:

а) Мүлікті алу — қылмыс затына заңға қайшы ықпал жасаудың сыртқы процесін неғұрлым дәл бейнелйді және белгілі бір шамада қылмыстың объектісіне зиян келтіру тетігін сипаттайды, себебі алу әрқашанда заңсыз әрекетпен, ұрланған мүліктің меншік қатынастарына қатысатындардың (жақтардың) әлеуметтік байланыстарындағы құрылымдағы орнын өзгертуімен ұштасқан, ол байланысты қалайда бұзады, оның қалыпты дамуына нұқсан келтіреді. Талан – таражыға салған адам мүлікке өз меншігіндей билік жасайды, бірақ заң жүзінде ол меншік иесі бола алмайды.

б) Заңға қайшылық — шындығында да, болжаммен де оған өзінің құқығы жоқ бөтен мүлікті айыптының алуы. Шындығындағы құқық дегеніміз — сол мүлікті алуға мүмкіндік беретін заңға негізделген құқықтың болуы.

ҚР ҚК 176 б. көрсетілген қылмыстың объективтік жағы бөтен мүлікті талан – таражыға салудың екі нысанында жүзеге асырылады. Бұлар иеленіп алу және ысырап ету болып табылады.

Иеленіп алу дегеніміз — белсенді қызмет жасай отырып субъектінің өзіне сеніп тапсырылған тауар — материалдық құндылықты алуы, оған заңсыз иелік орнатуы. Осыған ұқсас пікірді В.А. Владимиров былай деп көрсеткен: “мемлекеттік немесе қоғамдық мүлікті талан — тараж ету нысаны, кінәлі адамға сеніп тапсырылған мүлікті алу және оған заңсыз иелік етуден көрінетін белсенді әрекет“./30.124б/

Басқа ғалымдардың пікірі бойынша иелену – кінәлі адамға сеніп тапсырылған мүлікті өзінің меншігіне айналдыру мақсатында ұстап қалу дейді./31.45б/ Иеленуді жүзеге асыру кезінде кінәлі адам мүлікке байланысты басқару, жеткізу және сақтау құқықтары шарттан немесе мемлекеттің және ұйымның тапсырмасы бойынша пайда болады. Сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иелену кезінде кінәлі адам алатын мүлікті мемлекеттің, ұйымның немесе бөтен мүліктерден оқшауландыруы керек, яғни алған мүлікті кеңістікте жылжыту арқылы өз жеке меншігіне қосуы керек.

   Тұлғаның әрекеттерінде осы белгілер болмаса ҚР ҚК 176 б. бойынша  саралауға мүмкіндік болмайды.

Айтып кететін тағы бір жай, ескі кеңес одағы кезінде теорияда кең тараған иеленіп алу туралы түсінік болған, яғни иелену дегеніміз бөтен мүлікті ұстап қалу немесе қайтармау деп есептейтін./32. 47б/ Бірақ ұстап қалу мен қайтармау өзінің психофизикалық негізі мен операциялық мазмұны бойынша адамның қарапайым әрекетсіздігіне жатады.

Сонымен, бір затты әрекетсіздік жолымен талан – таражыға салу мүмкін емес. Өйткені әрекетсіздік (ұстап қалу немесе қайтармау) иеленудің бір нысаны ретінде қарастырылмайды, себебі иеленуде енжар әрекет белсенді әрекет жасалғаннан кейін ғана болады.

Тауып алынған немесе кінәлі адамның қолына кездейсоқ түскен бөтен мүлікті иемденуді де иеленіп алу (талан – таражыға салу) ретінде қарастыруға болмайды.

Есепке берілген мүлікті қайтарғанда толық болмауы иелену ретінде қарастырылмайды.

Ысырап ету — сеніп тапсырылған мүлікті тұтынушыдан айыру арқылы айыптының өз пайдасына немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз және қайтарымсыз айналдыру. Бұл жағдайда, қандай да бір өкілеттілік жасау ушін өзіне сеніп тапсырылған мүлікті кінәлі заңсыз жұмсайды, сатады, үшінші адмадарға береді не өзі пайдаланады.

Ысырап ету — кінәлі адамның сеніп тапсырылған немесе қарауындағы мүлікті заңсыз пайдалану нысанында жаратумен сипатталады.

Теорияда бұл қылмыс түрін саралау кезінде кейбір ғалымдар ысырап етуді иеленудің жалғасы ретінде санайды, яғни кінәлі адам бөтен мүлікті иеленген соң ысырап етеді деп айтады./33.122б/

Бірақ та, бізге мәлім ысырап ету талан — тараждың жеке нысаны болып саналады, және иеленумен ешқандай байланысы жоқ. Ысырап етуді иеленудің жалғасы деп есептейтін болсақ, онда мүлікті заңсыз иеліктен шығаруды екі жеке қылмысқа бөлу қажеттілігі туындайды және иелену мен ысырап ету қылмыстық әрекеттерінің аяқталу сәті екеу болып кетеді. Бірақ біз кінәлі адамды оған сеніп тапсырылған мүлікті иеленіп, ысырап еткені үшін қылмыстық жауапкершілікке тарта алмаймыз, себебі ысырап ету өз басына бөлек қылмыстық әрекет болып табылады. Әрине кінәлі адам бөтен мүлікті иеленіп кейін оны жаратып немесе сатып жібере алады. Бұл әрекет тек қана иеленіп алу ретінде қарастырылады, себебі бұл жерде әрекеттерінің қайсы бірінші жасалынса сол әрекеті бойынша қылмыстық жауаптылық туындайды./24.133б/

Иелену мен ысырап етуді ажыратып отырған бір жағдай бар бұл мысалы:  ысырап ету кезінде кінәлі адам сеніп тапсырылған  мүлікті жаратып немесе сатып жібергендіктен оны қайтаруға мүмкіндігі болмайды, ал иелену кезінде заңсыз алынған мүлікті қайтаруға мүмкіндік болады.

Иеленіп алу және ысырап ету аяқталған қылмыс деп саналады, егер субъект мүлікті тек алып қана қоймай, оны еркін айналымға жіберуге нақты мүмкіндік алған болса.

Бұл қылмыстың субъективтік жағына келетін болсақ, талан-тараждың барлық түрлері секілді тек қана тікелей қасақаналықпен жасалынады. Тікелей ниетпен және пайда табу мақсатымен сипатталады: адам өзіне сеніп тапсырылған мүлікті заңсыз ұстап не иеліктен шығарып отырғанын сезінеді, өзінің заңға қайшы әрекетімен меншік иесіне материалдық залал келтіруін алдын ала біледі және бас пайдасын ойлап сондай болғандықты тілейді. Демек иеленіп алуда адам өзіне сеніп тапсырылған мүлікті өзінің жеке меншігіне айналдыруды тілейді және заңсыз әрекет жасап отырғанын ұғынады. Ысырап етуде де солай, яғни адам мүліктің оның меншігі еместігін біледі және осы әрекетімен материалдық зиян келтіре алатынын сезінеді.

Иеленіп алу және ысрап ету қылмысының мақсаты, талан – таражыға салудың міндетті  белгісі — пайдакүнемдік болып табылды. Ол мақсат кінәлінің өз пайдасына, сондай-ақ материалдық жағдайына кінәлі мүдделі басқа адамдардың пайдасына материалдық, мүліктік табыс келтіруді көздейді.

Қылмыстың субъектісі арнаулы — жасы он алтыға толған, есі дұрыс, заңды түрде мүлік тапсырылған адам.

Тек лауазымды ғана емес, сонымен бірге меншік түріне қарамастан ұйымдарда, кәсіпорындар мен мекемелерде тиісінше қызметтер атқаратын және атқаратын қызметіне байланысты өзіне сеніп тапсырылған мүлікке қатысты өкілеттіктерді жүзеге асыратын (бригадир, экспедитор, сатушы, кассир және т. б.) басқа да адам қызмет бабын пайдалану жолымен жасалған  бөтеннің мүлкін заңсыз иемденудің субъектісі болып табылады.

Кінәлі адамның өз қызмет бабын пайдалануы бөтеннің мүлкін заңсыз иемденудің ауырлататын белгісі болып табылады, осыған байланысты әрекет ҚК 228,308 б.б. бойынша қосымша саралануды қажет етпейді.

Соттар барлық жағдайда заңсыз иемделінген бөтеннің мүлкінің кінәлі адамға сеніп тапсырылғанын, оның мүлікті ысырап еткенін не өзі иеленіп алғанын анықтауға тиіс.

Иеленіп алу мен ысырап етудің субъектілері бірдей, екі жағдайда да кінәлі адамның мүлікке деген ерекше құқықтық жағдайы болады.

Сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп алу немесе ысырап ету қылмысының сараланған түрлері бар, олар ҚК 176 б-ның 2-ші және 3-ші бөлігінде көрсетілген.

ҚК176 б. 2-ші бөлігінде мынадай сараланушы нысандар көзделген:

а) адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша;

б) бірнеше рет;

в) қызмет бабын пайдаланып жасау

Адамдар тобының алдын — ала сөз байласуы дегеніміз, егер қылмысқа бірлесіп жасау туралы күні бұрын уағдаласқан адамдар қатысса (ҚК-31б.2б.) Қылмыс басталарға дейін, оған дайындық кезінде немесе тікелей оқталар алдында келісімге қол жеткізген болса алдын ала сөз байластық орын алады.Сөз байласқан кезден қылмыс жасағанға дейінгі аралықтағы уақыттың маңызы жоқ. Нысаны жағынан сөз байласу дегеніміз ауызша, жазбаша, тікелей конклюденттік әрекеттер арқылы (тіл көрсетіп), үнсіз болуы мүмкін.

Бірнеше рет жасауға байланысты ҚК 175 б. ескертуінде былай деген: осы Кодекстің 175-181баптарында бірнеше рет жасалынған қылмыс деп осы баптарда, сондай-ақ осы кодекстін 248,255,260 баптарында көзделген бір немесе одан да көп қылмыстардан кейін жасалған қылмыс танылады.

Қызмет бабын пайдаланып сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп алуды және ысырап етуді қызметтік өкілеттігімен қиянат жасаудан ажырата білу қажет. Бұларды ажырататын критерий — өз қызмет бабын пайдалану сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп алудың және ысырап етудің құрамында сол қылмысты жасау тәсілі ретінде қарастырылған, ал қызметтік өкілеттігімен қиянат жасаудың құрамында ол іс-әрекеттің өзін сипаттайды. Мысалы, шикізатты жұмсау нормасын бұзу, өндіріс технологиясын бұзу, табиғи шығын нормаларын көтеру, т.б. жолдармен жинақталған мүлікті өз пайдасына айналдыруды қызмет бабын пайдаланып бөтен мүлікті иеленіп алу ретінде қарастыруға болады. Орындалған жұмыс көлемін асыра жазып, оны орындаған жұмыскерлердің артық алған ақшасын бөлуді мақсат тұтқан адамның әрекетін қызмет бабын пайдаланып өзіне сеніп тапсырылған мүлікті иеленіп алу ретінде саралауға болады.

Әр түрлі комиссияларды, ”меймандарды”, т.б. қабылдау шараларын ұйымдастыру үшін мемлекеттік немесе қоғамдық қаражатты заңсыз жұмсаған лауазымды адамның әрекетінде иеленіп алудың құрамы болмайды./21.358б/

   Ұйымдасқан топ деп, егер қылмысты бір немесе қылмыс жасау үшін күні бұрын біріккен адамдардың тұрақты тобы ұйымдасқан қылмыстық топтың және қылмыстық сыбайластықтың алдын ала сөз байласқан адамдар тобынан айырмашылығы сол, олар ұйымдасқан және тұрақты болады./34.419/ “Қылмыстық топтың және сыбайластықтың ұйымдасқандығын және тұрақтылығын, атап айтқанда, олардың құрамының, ұйымдық құрылымдарының тұрақтылығы, мөлшерінің ынтымақтастығы, топтағы тәртіпке және ұйымдастырушының не жетекшінің нұсқауларына бағынуы, қылмыстық қызметтің формалары мен әдістерінің тұрақтылығы, қылмысты жоспарлау және мұқият дайындау, қатысушылар арасында рөл бөлу, қылмысты жасыру шараларын және қылмыстық жолмен тапқан мүлікті сатуды алдын ала ойластыру сияқты нышандардан көруге болады “-делінген ҚР Жоғарғы Соты Пленумінің қаулысында.

ҚК 176 баптың 3-ші бөлігінің “б” тарамғындағы ірі мөлшердің түсінігі ҚК 175б. ескертуінде былай делінген: осы тараудың баптарында ірі мөлшер емесе ірі залал деп қылмыс жасалу сәтіне Қазақстан Республикасының заңдарымен белгіленген айлық есепті көрсеткіштен бес жүз есе асып тусетін мүліктің құны мен залалдың мөлшері танылады.

ҚК 176 б. 3б. “в” тармағындағы ұрлық немесе қорқытып алушылық үшін бұрын екі немесе одан да көп рет сотталған адам жасау туралы да ҚК 175 б. ескертуінде жазылып кеткен. Ескерту: осы тараудың баптарында, сондай- ақ осы Кодекстің басқа баптарында ұрлық немесе қорқытып алушылық үшін бұрын сотталған адам деп осы Кодекстің 175-181, 248, 255, 260-баптарында көзделген бір немесе бірнеше қылмыс үшін сотталған адам танылады.

 

Тонау жолымен мүлікті талан — таражыға салу

Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 177-бабы Тонау, яғни бөтен мүлікті ашық түрде ұрлауға арналған.

Бұл қылмыстық іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігі мынада, ол меншікке деген құқықты бұзады.

Осы қарастырылып отырған қылмыстың объектісі – меншік қатынастары.

Қосымша тікелей объект ретінде адамның денсаулығын қарастырамыз (күш қолданып тонағанда).

Тонаудың затына талан – таражыға салудың  кез келген нысанының заттары сәйкес келеді. Сондықтан да, қайталамау үшін, бөтен мүліктің тонауға қатысты заттарының белгілерін қарастырмаймыз. Ұрлық, алаяқтық, иеленіп алу сияқты бөтен мүлікті алудың күш қолданылмайтын тәсілдеріне қарағанда талан – таражыға салудың күш қолданылатын нысандарында (тонау, қарақшылықта) алынған мүлік құны мардымсыз болса да, оны алу тәсілінің өзі оларды қылмыстық — жазаланатын іс-әрекеттер қатарына қосады.

Тонаудың құрамы құрылымы жағынан материалдық, сондықтан да бұл іс-әрекеттің объективтік жағын:

а) қоғамға қауіпті әрекет;

б) қоғамға қауіпті нәтиже;

в) солардың арасындағы себепті байланыс құрайды.

Тонау кезінде қоғамға қауіпті әрекет бөтен мүлікті ашық алуға бағытталған. Талан – таражыға салудың ашық тәсілі де екі критериймен объективтік және субъективтік критерийлермен сипатталынады.

Объективтік критерий дегеніміз – талан – таражыға салудың меншік иесінің немесе бөгде адамдардың көзінше жасалуы, ал ол адамдар кінәлі адемның әрекетінің қылмыстық сипатын сезінеді.

Субъективтік критерий дегеніміз – кінәлі өзінің бөтеннің мүлкін ашық түрде алып тұрғанын, меншік иесінің немесе өзге адамдардың бар екендігін елемей тұрғандығын сезінеді.  Егер, кінәлі меншік иесінің немесе өзге адамдардың көзінше ашық әрекет жасап тұрмын деп балап, ал шын мәнінде, кінәлінің мүлікті алу процесі кезіндегі әрекетінің заңсыз сипатын көріп тұрғандар сезінбесе, онда жасалған іс-әрекет өзінің бағытталуына қарай тонау ретінде сараланады./35.209б/

Тонау кезінде мүлікті алу процесі, көбіне, басынан аяғына дейін ашық сиаптта болады. Егер кінәлі мүлікті алуды жасырын бастап, әрекеті әшкереленген кезде өз әрекетін әрі қарай жалғастырса, онда ұрлық тонауға ұласады. Кезінде Қазақ ССР Жоғарғы Сот Пленумының 1961 жылғы 7 желтоқсандағы қаулысында, кінәлінің ұрлық ретінде бастаған әрекеті кейін сол ұрлаған мүлікті сақтап калу мақсатында күш қолдануға алып келсе, онда қолданылған зорлықтың сипатына қарай оның әрекеті тонау немесе қарақшылық болып сараланады деген түсінік берілген.

Мүлікті ашық алу кезінде күш қолдануды ҚК-тің 178-бабының 1-бөлігі қамтымайды. Күш қолданып тонау – осы іс-әрекеттің сараланған құрамы болып танылады. Бірақ алудың ашық тәсілі, сонда да, мүлікті иелену үшін кінәлі тарапынан қандай да бір күш жұмсалуын қарастырады, ол ҚК-тің 178-бабының 1-бөлігінде көзделген.

Жәбірленүшіге залал келтіру фактісімен мүлікті ашық түрде иеленуге бағытталған кінәлі адам әрекетінің арасында қажетті тікелей себепті байланыс болуға тиіс.

Тонаудың субъекивтік жағы тікелей ниет түріндегі кінә мен және пайдакүнемдік мақсатпен сипатталады.

Бөтен мүлікті ашық тәсілмен иелентін кінәлі міндетті түрде ұғынуға, ол жасаған әрекеттердің нәтижесінде мүліктің оған өтетіндігін алдын ала білуге тиіс және баю мақсатында соны тілейді.Сондықтын  да, қызғаныштан, өшпенділіктен не бұзақылық оймен мүлікті жою мақсатында, не оны уақытша ала тұру мақсатында, не нағыз немесе болашақ құқығын іске асыру мақсатында бөтен мүлікті иеленуге бағытталған ашық әрекеттер тонау құрамын құрамайды. Мысалы, кінәлінің автобус аялдамасында тұрған адамның сырт киімін күндіз иеленуге бағытталған әрекетін ашықтан — ашық тонау деп тану қажет, себебі оның әрекетінің заңға қайшы сипатын түсінген басқа адамдардың көзінше әрекет жасап тұрғанын ол ұғынады.

ҚК-тің 15-бабына сәйкес тонаудың субъектісі – жасы 14-ке толған, есі дұрыс адам бола алады.

Талан – таражыға салудың тек тонау сияқты нысанына ғана тән ауырлататын белгісіне жәбірленушінің өмірі немесе денсаулығына қауіпті емес күш қолдануға не сондай күш қолданамын деп қорқыту жатады.

 Өмірге немесе денсаулыққа қауіпті болмаса да тонау кезінде қандай да бір күш қолдану, бұл іс-әрекеттің қоғамға қауіптілік дәрежесін едәуір көтереді, себебі бұл жағдайда тек меншікке  ғана емес, адамның өз басына қол сұғушылық жасалады. Адамның жеке басының мүддесін қамтамасыз ету барлық салалардағы заңдарда баса ескерілгендігіне байланысты, жаңа Қылмыстық кодексте бұл ауырлататын белгі тек денсаулық немесе өмір үшін қауіпті емес күш қолдануды ғана емес, сонымен қатар сондай күш қолданамын деп қорқытуды да қарастырады.

Жәбірленушінің денсаулығы және өмірі үшін қауіпті емес күш қолдану деп – кішігірім жарақат, қанталау, дененің тырналуы түрінде денсаулыққа келтірілген жеңіл зиянды түсіну керек. Адамның жанына бататын, бірақ жарақат қалдырмайтын ұрып-соғу немесе күш қолдану әрекеттері де сондай күш қолдануға жатады. Бөтен мүлікті иелену үшін жәбірленушіні бостандығынан айыру немесе бостандығын шектеу, байлап тастау, ұстап тұру және басқадай да кінәлі қолданған әрекеттер де денсаулыққа немесе өмірге қауіпті емес зорлықтар қатарына жатады./26.264б/

Тонауды күш қолданылған деп тану үшін жәбірленушінің өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті зорлық әрекеттерінің қолданылуы міндетті емес, оны қолданудың нақты қаупінің төнуі жеткілікті, бірақ күш қолдану да, психикасына қысым жасау да  мүлікті иеленуге немесе оны ұстап қалуға тікелей бағытталуы тиіс. Сондықтан да, кінәлі талан — таражы аяқталғаннан кейін ұсталып қалмас үшін адамның өмірі немесе денсаулығы үшін қауіпті емес күш қолданса, оның жасаған ұрлығы тонауға ұласпайды.    

 

Қарақшылық жолымен бөтен мүлікті талан – таражыға салу

Қарақшылық талан – таражыға салу нысандарының ішіндегі қоғамға қауіптілігі жоғары қылмыстардың қатарына жатады. Аталған қылмыстың қоғамға қауіптілігі келесі себептермен түсіндіріледі. Себебі: қарақшылық барысында бір объектіге емес, бірнеше объектіге зиян келтіріледі.

Қарақшылықта шабуыл жасау жағдайларында жәбірленушінің денсаулығына ауыр күш қолданылады, бірақ та кейбір жағдайларда күш қолдану өміріне,денсаулығына қауіп әкелмеуі де мүмкін.

Жаңа қылмыстық заң бойынша бөтен мүлікті иелену мақсатындағы қарақшылық, дербес қылмыс түрі ретінде Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 179-бабында көрсетілген. Яғни, қарақшылық,  бөтен мүлікті ұрлау мақсатында адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіпті күш қолданумен немесе тікелей осындай күш қолданамын деп қорқытумен ұштасқан шабуыл жасау.

Қарақшылық көп объектілі қылмыстардың қатарына жатады.Қарақшылық бір мезгілде меншік қатынастарына және адамдардың өмірі мен денсаулығына қол сұғады. Қарақшылықтың негізгі тікелей объектісі – меншік қатынастары болса, қосымша объектісі – адамдардың денсаулығы, кейбір жағдайда өмірі болып табылады./36.413б/

Объективтік жағынан алып қарағанда қарақшылық – күрделі қылмыс, ол екі әрекеттен тұрады: шабуылдан және күш қолданудан. Заңда шабуыл жасайтын азаматтардың саны көрсетілмеген. Көп жағдайда шабуыл меншік иелеріне немесе мүлік азаматтың қорғауында болса осы тұлғаларға жасалынады. Бірақта қарақшылық кезінде жәбірленуші ретінде кез-келген тұлға болуы мүмкін, өзінің мүлкін бермеу немесе алу кезінде қарсылық көрсеткен тұлғаларға кінәлі күш қолдану арқылы өзінің мақсатына жетеді. Қылмыскердің пікірі бойынша жәбірленушілердің өздері жоғарыда аталған әрекеттерге әкеліп соқтырады. Сонымен, қарақшылықтың қауіптілігі меншікке қастандық жасауда ғана емес, сол қастандықты жасау тәсілінде — шабуылға ұшыраған адамның өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті күш қолдануында. Адамның өз басы, оның денсаулығы, бұл жерде, қарақшылықтың екінші маңызды объектісі болып танылады.

Объективтік жағынан алғанда, қарақшылық — жәбірленушінің денсаулығы немесе өмірі үшін қауіпті күш қолдану немесе осындай күш қолдану қаупімен ұштасқан шабуыл арқылы сипатталады.

         «Шабуыл» термині жәбірленушіге кенеттен, ойламаған жерден психикалық қысым жасау мен байланысты.

           Шабуыл кенеттен болғандықтан, жәбірленуші өз мүмкіндігінше тойтарыс беру қабілетін жоғалтады не өкіметтің немесе үшінші адамдардың көмегіне жүгіне алмайды, себебі күш көрсету әрекеті табан асты туындайды.

Егер кінәлінің заңсыз мүліктік талаптарын жәбірленуші белгілі бір мерзімде орындамаса, оған келешекте күш қолдану қауіпі төнетін болса онда бұл әрекет — қорқытып алушылыққа жатады, ал қарақшылықта күш қолданумен мүлікті иемдену бір уақытта жүзеге асырылады.

Күш қолданусыз шабуыл жасау мүмкін емес. Бірақ бұл түсініктер пара – пар түсініктер емес, себебі күш қолданудың барлығы бірдей шабуыл түрінде болмайды.     Жәбірленушіні есеңгіретіп, ұйықтатып тастап, сондай ақ уландырып мүлікті иелену де – күш қолдануға жатады. Бұл жағдайда шабуыл жоқ, бірақ жәбірленушіге зорлық күш қолдану орын алады, егер бұл әрекеттер алдау арқылы жүзеге асырылса.

Шабуыл мен күш қолдану арасында белгілі бір  уақыт өтуі мүмкін: ол аралықта  қылмыскердің қандай күш қолдану керек екенін ойластыруына мүмкіндік болады. Шабуыл мен күш қолдану бір уақытта болған жағдайда жәбірленушіге кенеттен соққы беріледі. Адамның дене құрылысына және физиологиялық жағдайына тіпті әсер етпейтін, қалыпты қызметін бұзбайтын әсері күшті және есеңгірететін заттарды адамға енгізу, ол заттарды денсаулыққа және өмірге қаншалықты қауіпті екендігіне байланысты тонау немесе қарақшылық ретінде сараланады дене бітіміне зорлық жасау басқа адамның ағзасына, оның еркімен санаспай қоғамға қауіпті заңсыз әсер ету мен байланысты және ол әсер адам денесінің сыртқы қабатына да, тікелей ішкі органдарына да таралуы мүмкін.

Дене бітіміне күш қолдану дегеніміз адам ағзасына, сыртқы және ішкі органдарына оның еркімен санаспай механикалық құралдармен, сондай –ақ химиялық және электр құралдарымен де жасалған әртүрлі қоғамға қауіпті әрекеттер.

Өмір немесе денсаулық үшін қауіпті күш қолданамын деп қорқытуды, қылмыскердің өлтіремін немесе денсаулыққа зиян келтіремін деп жәбірленушінің ашықтан ашық үрейлендіруін айтуға болады, жәбірленуші оны шындыққа балауы тиіс. Өмір немесе денсаулық үшін қауіпті күш көрсетемін деп қорқыту қарақшылық кезінде нақты белгілі немесе белгісіз сипатта болады.

Бірінші жағдайда субъект өлтіретіндігін немесе денсаулығына зиян келтіретіндігін екі ұшты қылмай тіке айтады.

Екінші жағдайда қорқытудың мазмұнына, бағыттылығына барлық мән жайлар ескеріліп баға беріледі, атап айтқанда қарақшылықпен шабуыл жасалатын орын мен уақыт, қылмыскерлер саны, қорқытуын жүзеге асыру үшін пайдаланылатын заттардың қасиеті, оның сипатын жәбірленушінің субъективтік қабылдауы, т.б.

Қарақшылық кезіндегі күш қолдану мүлікті алу тәсілі ғана емес, оны өзінде ұстап қалу тәсілі де болуы мүмкін. Қарақшылық кезінде күш қолдану әрқашан да мүлікті иеленудің құралы болып табылады, яғни ол мүлікті иеленуге бағытталуы тиіс.

Осы қылмыстың объективтік жағының ерекшелігі сонда мүлікті қылмыскердің иеленген иеленбегеніне қарамастан жәбірленушінің өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті зорлыққа ұласқан шабуыл жасаған кезеңнен бастап қылмыс аяқталған болып саналады. Яғни, қарақшылық келте қылмыс құрамына жатқызылады.

Қарақшылықтың субъективтік жағы тікелей ниетпен және пайдакүнемдік мақсатпен сипатталады. Мүлікті иелену мақсаты дегеніміз бөтен мүлікті өз пайдасына немесе басқа адамдардың пайдасына айналдыруды мақсат тұту, сондықтан да қарақшылықты мүлікті талан – таражыға салудың бірі деп қарастыруымызға болады.

Талан – таражыға салудың қарақшылық сияқты нысанына  ғана тән ауырлататын белгілер мыналар: қару немесе қару ретінде пайданылатын заттарды қолдану және қарақшылық кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру.

Қаруға атылатын, суық, газды, электр қаруларын жатқызамыз.

Қаруды қолдану дегеніміз қылмыскердің оны нақты пайдалануы, яғни, ол жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіпті жарақат салу үшін пайдаланады.

Қару қолданылған қарақшылықтың құрамы үшін шабуыл кезінде қару міндетті түрде пайдаланылуы тиіс. Қаруды немесе өзге заттарды қолдану дегеніміз қарудың атылуы, көрсетілген заттарды ұрып соғуға, тұншықтыруға, жаншуға пайдалану т.б.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Талан-тараж белгілері жок, меншікке карсы пайдакџнемдік кылмыстар

 

Ќазіргі ќолданылып жџрген Ќылмыстыќ кодексте талан — тараж белгілері жоќ, меншікке ќарсы пайдакџнемдік ќылмыстардыњ џш тџрі кљрсетілген. Ќорќытып алушылыќ (181-бап); алдау немесе сенімге ќиянат жасау жолымен мџлікік залал келтіру (182-бап); кљрнеу ќылмыстыќ жолмен табылган мулікті алу немесе откізу (183-бап).

 

Ќорќытып алушылыќ

Зањда «ќорќытып алушылыќ, яѓни бљтен мџлікті немесе мџлікке ќўќыќты беруді немесе кџш ќолданумен не бљтен мўлікті жоюмен немесе бџлдірумен ќорќыту арќылы мџлікті сипаттаѓы басќа да іс-ђрекеттер жасауды талап ету, сол сияќты жђбірленушіні немесе оныњ туыстарын маскаралайтын мђліметтерді таратумен, жђбірленушініњ немесе оныњ жаќындарыныњ мудделеріне елеулі зиян келтіруі мумкін љзге де мђліметтерді жариялау» деп белгіленген.

Ќорќытып алушылыќтыњ тікелей объектісіне меншік ќатынастары ѓана емес, жђбірленушініњ немесе оныњ жаќындарыныњ ар-намысы жђне олардыњ жеке басыныњ бостандыѓы, денсаулыѓы жатады.

Ќорќытып алушылыќтыњ жђбірленушісі болып талап етіліп отырылѓан мулік иелігінде, кузетінде немесе меншігінде турѓан адам жђне оныњ жаќындары танылады.

         Ќорќытып алудыњ заты болып: мулік, мулікке ќуќыќ немесе ќорќытушыныњ пайдасына жђбірленушініњ муліктік сипаттаѓы басќа да іс-ђрекеттерді істеуі жатады.

         Ќорќытып алушылыќтыњ объективтік жаѓы екі турлі жеке ђрекеттен-ќорќыту арќылы жђбірленушіден талап етіп отырѓан мџлікті немесе мулікке ќўќыќты беруді немесе кінђлініњ пайдасына муліктік сипаттаѓы басќа да іс-ђрекеттерді істеуді талап етуден тўрады.

         Ќорќытып алушылыќ ќўрамындаѓы муліктіњ тусінігіне кез келген ќозѓалатын немесе ќозѓалмайтын муліктер жатады. Кінђлі адам ќорќыту арќылы осы мулікті љзіне беруді, яѓни љз меншігіне љткізуді талап етеді.

         Мџлікке ќўќыќты беруді талап ету дегеніміз ќорќыту арќылы жђбірленушіден мџлікті пайдалану, иемдену немесе билеу ќўзыретініњ бірін љзіне беруді, сљйтіп сол арќылы мџліктен белгілі бір дђрежеде пайда кљру жатады (тўрѓын немесе тўрѓын жайѓа жатпайтын ќўрылысты тегін немесе љзіне тиімде баѓаѓа беруді талап ету, сондай жаѓдайда пайдалану џшін колік немесе басќадай байланыс ќуралдарын аќысыз пайдалану, беруді тілеу т.б. ђрекеттер).

         Мџліктік сипаттаѓы басќа да ђрекеттерді істеуге жђбірленушініњ ќорќытып талап етушініњ пайдасына белгілі бір зањдылыќ мђні бар іс-ђрекеттерді істеуі, соныњ нђтижесінде кінђлініњ муліктік сипаттаѓы пайда табуы немесе материалдыќ жауапкершіліктен ќўтылуы жатады (ќорќытып талап етушініњ ќарызы жљніндегіќолхатты жою; оныњ ќарызын кешіру, љсиет туралы ќолхатты жою, оныњ пайдасына белгілі біржўмыс атќару жђне т.б.).

         Ќорќытып алушылыќта жђбірленушініњ меншігіне жатпайтын мулікті де талап етушілік орын алуы мџмкін. Егер кінђлі адам талап етіліп отырылѓан мџлік жђбірленушіге тиесілі емес екенін біле тўра соѓан ќарамастан оны ќорќытып талап етсе, онда оныњ іс-ђрекеті Ќылмыстыќ кодекстіњ 181-бабымен ќоса басќа ботенніњ мулкін талан-таражѓа салуѓа айдап салушы ретінде саралануы мџмкін.

         Ќылмыстыќ зањда ќорќытып алушылыќты жџзеге асыратын мынадай ќорќыту тђсілдері кљрсетілген: 1) куш ќолданумен ќорќыту; 2) ботен мулікті жою мен немесе бџлдірумен ќорќыту; 3) жђбірленушініњ немесе оныњ туыстарын масќаралайтын мђліметтерді таратуымен де жђбірленушініњ немесе оныњ жаќындарыныњ мџдделеріне елеулі зиян келтіруі мџмкін љзге де мђліметтерді жариялау.

         Кез келген ќорќыту наќты жђне жђбірленушініњ пайымдарына толыќ іске асатындай болуы ќажет. Осы ќорќытулар арќылы кінђлі адам істейтін ќылмысын жењілдетіп, болашаќта бљтенніњ мџлкіне иелік етуді немесе мџліктен басќадай пайда кљруді басты маќсат тўтады. Куш ќолданып ќорќытуѓа жђбірленушіге жењіл, орта ауырлыќтаѓы немесе ауыр дене жараќатынкелтіремін деген ќорќытулар жатады. Бљтен мџлікті жоюмен немесе бџлдірумен ќорќытуѓа ђртџрлі тђсілменжђбірленушініњ немесе оныњ туыстарыныњ меншігіндегі мулікті ќўрту, бџлдіруге байланысты іс-ђрекеттер жатады.

         Масќаралайтын мђліметтерді таратамын деп ќорќытуѓа џшінші жаќќа жђбірленуші немесе оныњ туыстары туралы ќолайсыз, шындыќќа жататын немесе жатпайтын, олардыњ адамгершілігіне, ар-намысына тиетін ђртџрлі ќауесеттерді, деректерді жариялау арќылы олардыњ мџдделеріне елеулі зиян келтіру мџмкіндіктері жатады.

         Ќорќытып алушылыќ формальдыќ ќылмыс ќџрамына жататындыќтан, бљтен мџлікті немесе мџлікке ќўќыќты беруді немесе басќадай ђрекеттерді істеуді талап еткен уаќыттан бастап аяќталѓан ќылмыс деп танылады.

         Субъективтік жаѓынан ќорќытып алушылыќ тек тікелей ќасаќаналыќпен жџзеге асырылады жђнђ пайдакџнемдік маќсатты кљздейді. Кінђлі адам бљтенніњ мџлкіне ешќандай ќўќыѓы болмаса да ќорќыту арќылы мџлікті, мџлікке ќўќыќты немесе љзініњ пайдасына мџліктік сипаттаѓы басќа да ђрекеттерді істеуді зањсыз талап етуін сезеді жђне осындай ќорќытулар арќылы жђбірленушіні љзініњ талаптарын орындауѓа мђжбџрлеуді тілейді. Осы ќылмыстыњ ќўрамы џшін кінђлі адамныњ ќорќытуды шын мђнінде асыратыныныњ немесе асырмайтыныныњешќандай мањызы жоќ.

         Ќорќытып алушылыќтыњ субъектісі-14 жасќа толѓан адам.

          Ќорќытып алушылыќтыњ ауырлататын турлері: а) куш ќолдану; б)адамдар тобыныњ алдын ала сљз байласуы бойынша;в) бірнеше рет жасалѓан ќорќытып алу (181 баптыњ 2-тармаѓы) болып табылады. Осы ауырлататын тџрлердіњ соњѓы екеуініњ мазмўны ўрлыќтыњ ауырлататын осындай тџрлерімен ўќсас.

         Ќорќытып алудыњ ауырлататын турі куш ќолдану болып табылады. Осы ќылмыс ќўрамына тђн кџш ќолдануѓа жђбірленушіге оныњ денсаулыѓына зиян келтірумен байланысты емес (бостандыѓын шектеу, оларды ўстап тўру, болмашы тџрде денесіне ќол тигізу), сондай-аќ оларѓа жењіл немесе орта дђрежелі жараќат келтірулер жатады.

         Ќорќытып алушылыќтыњ аса ауырлататын турлері:

         а) ўйымдасќан топ;

         б) жђбірленушініњ денсаулыѓына ауыр зардап келтіру;

         в) ірі мљлшерде мџлік алу маќсатында;

         г) ўрлыќ немесе ќорќытып алу џшін бўрын екі немесе одан да кљп рет сотталѓан адам жасаѓан ќорќытып алу болып табылады (181-баптыњ 3-тармаѓы). Бўлардыњ алдынгысыныњ жђне соњгысыныњ тусініктеріўрлыќтыњ љте ауырлататын тўріндегі осындай белгілердіњ тџсініктерімен мазмўны біртектес.

         Жђбірленушініњ денсаулыѓына ауыр зардап келтіру деп ќорќытып алушыныњ зањсыз талабын жџзеге асыру џшін ЌК-тіњ 103-бабында кљрсетілген ауыр дене жараќатын келтіруі болып табылады. Егер осындай жараќаттан адам љлімі туындаса, онда кінђлініњ ђрекеті (181 баптыњ 3-тармаѓы жђне 103 баптыњ 3-тармаѓы ) ќылмыстардыњ жиынтыѓы бойынша сараланады.

         Ірі мљлшерде мџлік алу маќсатындаѓы ќорќытып алушылыќќа кінђлініњ кем дегенде айлыќ орта кљрсеткіштен 500 есе асып тусетін муліктіњ ќўнын, мулікке ќўќыќты немесе басќадай мџліктік ђрекеттерді љз пайдасына істеуін талап ету болып табылады.ќорќытып алушылыќты тонаудан жђне ќараќшылыќтан ажырата білудін мањызы ерекше. Ќорќытып алушылыќтын Ќылмыстыќ кодекстіњ 178, 179 – баптарында кљрсетілген осы ќўрамдардан ажыратылу негіздерін осы ќўрамдарѓа талдау жасаѓан кезде толыќ кљрсеткендіктен оны ќайталап жатпаймыз.

 

Алдау немесе сенімге ќиянат жасау жолымен мџліктік залал келтіру

Алдау немесе сенімге ќиянат жасау жолымен меншік иесіне немесе љзге мџлік иеленушіге талан-тараж белгілерінсіз мџліктік залал келтіргені џшін ќылмыстыќ жауаптылыќ 182-бапта арнайы кљрсетілген.

Осы ќылмыстыњ тікелей объектісі меншік ќатынастары болып табылады.

Ќылмыстыњ заты аќша, ќозѓалатын немесе ќозѓалмайтын ђртџрлі мулік болады.

Объективтік жаѓынан бўл ќылмыс белсенді ђрекет кџиінде – алдау жђне сенімге ќиянат жасау арќылы жасалады. Ќылмыс істелу тђсіліне ќарай алаяќтыќ ќўрамына кљп ўќсас, біраќ алаяќтыќта кінђлі адам бљтенніњ меншігін зањсыз, тегін љзініњ не басќаныњ иелігіне аударса, алдау немесе сенімге ќиянат жасау жолымен мџліктік залау келтіруде кінђлі адам бљтенніњ мџлкін меншік иесінен немесе љзге де иеленџгђініњ иелігінен аиырмаиды. Кінђлі – меншік иесіне тљлінуге, љтелуге тиісті нђрселерді істемеу арќала, љзі пайда тауып меншік иесіне залал келтіреді. Осы бапта кљрсетілген ќылмыс ќўрамы меншік иесіне немесе љзге мџлік иеленушісіне мџліктік залал келтірілген уаќыттан бастап аяќталѓан деп саналады.

Меншік месіне немесе љзге мџлік иеленушісіне онша елеулі емес зиян келтірген жаѓдай, іс – ђрекеттер теріс ќылыќ деп саналып, ќылмыс болып табылмайды (ЌР ЌК – тіњ 9-бабыныњ 2-тармаѓы). Бўл ќылмыстыњ субъектісі болып иесі дўрыс, жасы 16 толѓан адамдар танылады. Осындай іс ђрекеттерді мемлекеттік органдардіњ немесе коммерциялыќ жђне тасќадай ўйымдардыњ лауазым адамдары істеген жаѓдайда олардыњ ќылмысы ЌР ЌК – тіњ 228 жђне 307 – баптары бойнша сараланады. Кеден тљлемдері мен алымдарын тљлеуден немесе салыќ тљлеуден жалтарѓаны џшін жауаптылыќ ЌК – тіњ 214, 221, 222 – баптарында арнайы кљрсетілген.

Ќылмыс субъективтік жаѓынан тікелей касаканалыќпен жђне пайдакџнемдік маќсатпен істеледі. Кінђлі адам алдау арќылы меншік иесіне немесе љзгеде мџлік иеленушісіне мџліктік залал келтіретініњ алдын ала біледі жђне дђл осындай жолмен љзіне материалдыќ пайда келтіруді тілейді. Алдау немесе сенімге ќиянат жасау жолымен мџліктік залал кілтірудіњ аурлататын жђне аса аурлататын ќўрамыныњ белгілері ўрлыќтын осындай белгілеріне сђикес келеді.

 

Ќљрінеу ќылмыстыќ жолмен мулікті алу немесе љткізу

 ЌРЌК-тіњ 183-бабында кљрінеу ќылмыстыќ жолмен табылѓан мџлікті алдын ала џђделеспей алѓаны немесе љткізгені џшін ќылмыстыќ жауптылыќ кљзделген.

Ќылмыстын тікелей объектісі меншік ќатынастарына (ќылмыстыќ жолымен табылѓан мџлікті алу немесе љткізуге) байланысты ќоѓамдыќ ќанынастар болып табылады.

Ќылмыстыњ заты – ќылмыстыќ жолмен табылѓан мџлік.

Ќылмыс объективтік жаѓынан – ќылмыстыќ немесе љткізу ђрекетерініњ біреуін істеу арќылы жџзеге асырылады.

Ќылмыстыќ жолмен табылѓан мџлікті алу деп кінђлініњ осы мџлікті біле тўра кџні бўрын џђделеспей зањсыз, ќылмыстыќ тђсілмен иеленген адамнан ђр тџрлі келісімдер арќылы – аќылы немесе аќысыз, тегін, сыйѓа, айрбасќа, ќарызыныњ љтемі џшін немесе бесќа кез келген нысанда алуын аитамыз. Егер адам мџлікті алу барысында оны ќандай жолымен табылѓанын білмесе немесе білуге мџмкіндігі болмаса, онда оны Ќылмыстыќ кодекстіњ 183 – бабы бойынша жауапќа тартуѓы негізі жоќ.

Ќылмыстыќ жолымен табылѓан мџлікті љткізу деп — кез келген тђсілімен – аќылы немесе тегін (сату, айырбастау, сыйѓа беру) осы мџлікті немесе осы ќўќыќты басќаѓа (жеке тўлѓаѓа, немесе зањды ўйымѓа) беру айтамыз.

Егер кінђлі адама кљрнеу ќылмыстыќ жолымен дайындалѓан мџлікті алса немесе љткізсе (ќаруды зањсыз жасау) онда кінђлініњ іс ђрекеті ЌК – тіњ 183 – бабы бойынша емес ЌК – тіњ 253 –бабы бойынша тікелеу сараланады.

Ќылмыс ќўрамы ќўрылысы жљнінен формальдыќ ќўрамѓа жатады, сондыќтан да оныњ аяќталу сђті ќылмыстыќ жолмен табылѓан мџлукті алу немесе љткізу ђрекеттерініњ бірін жџзеге асырѓан ауќыттан бастап-аќ есепке алынады.

Ќылмыс субъективтік жаѓынан тікелдеу ќасаќаналыќпен істелінеді. Кінђлі адам мџліктін кљрінеу ќылмыстыќ жолымен табылѓанын біледі, соѓан ќарамастан осы мџлікті алуды немесе љткізуді тілейді. Жалпы алѓанда бўл ќылмыс ќўрамы пайда кљнемдік ниетпен жџзеге асырылады.

Ќылмыстыњ субъектісі болып 16 толѓан кез келген есі дўрыс адам танылады. Егер кінђлі адам кљрінеу ќылмыстыќ жолымен табылѓан мџлікті алдын ала џђделесіп алса немесе љткізсе, онда кінђ адамныњ ђрекеті істелген ќылмыстыњ ќатысушысы ретінде саналады. Егер кінђлі адам кљрінеу ќылмыстыќ жолымен табылѓан мџлікті алдын ала џђделеспесе де бір адамнан џнемі алсада немесе љткізссе, сљйтіп ќылмыстыњ орындаушысына кљмек кљрсетсе, оныњ ђрекеті ќылмысќа ќатусышылыќ ретінде саралануы мџмкін.

Интеллектуальдыќ меншік ќўќыќтарын бўзу

ЌР Конституциясы 20-бап ђр бір азаматќа сљз бен шыѓармашылыќ еркіндігіне кепілдік береді. Осыѓан орай Азаматтыќ кодексте тўњѓыш рет интеллектульдік меншік деген тџсінік енгізілді жђне бўл зањмен ќорѓалады. Интеллектуальдыќ меншік деп  зањ бойынша ќорѓалатын адамдардыњ кез келген саладаѓы баѓыты мен ќўндылыгына ќарамастан шыѓармашылыќ ќызметініњ нђтижесін айтамыз. Зањда интеллектульдык меншікке авторлыќ ќўќыќ немесе сабаќтас ќўќыќтар объектісі, љнеркђсіптік џлгі жатады деп белгілінген.

ЌК – тіњ 184 бабында: (Авторлыќ ќўќыќ немесе сабаќтас ќўќыќтар объектілер зањсыз пайдаланылу, сондай-аќ љнер табысты, пайдалы џлгіні немесе љнеркђсіптік џлгіні зањсыз пайдалану, ѓылыми жањалыќтыњ, љнертабыстыњ, пайдалы џлгініњ немесе љнеркђсіптік џлгініњ мђнін олар тўралы мђлеметтерді ресми жариялаѓанѓа дейінгі автордыњ немесе жариалаушыныњ келісінсіз жџртќа жаю, сол сияќты авторлыќты иеленіп алу немесе ќосарлас авторлыќќа мђжбџр ету, егер осы ђрекеттер пйда келтіру маќсатымен жасалып, ірі зиян кентірсе), интеллектульдыќ меншік ќўќыќтарын бўзу деп кљрсетілген. Кљрсетілген ќылмыс ќўрамыныњ объетісі болып авторлыќ ќўќыќ, сабаќтас ќўќыќтар, љнертабыс, пайдалы џлгі, љнеркђсіп џлгісіне ќылмысты ќолсўѓўшылыќтан ќорѓау болып табылады.

Ќылмыстыњ заты болып авторлыќ ќўќыќ немесе сабаќтас ќўќыќтар,  љнертабыс, пайдалы џлгі, љнеркђсіп џлгісі, яѓни бљтенніњ ѓылыми, шыѓармашылыќ, кљркем, музыкалыќ жђне ђдеби шыѓармасын немесе кинофильм, бей жазба шыѓармаларын, композиторладыњ, аќындардыњ, жазушылардыњ немесе љнертабыс, творчестволыќ шыѓармалары болып табылады. Осы ќылмыстыњ жђбірленушілері болып авторлыќ ќўќыќ иесі, оныњ мўрагерінемесе љнертабыстыњ, ѓылыми жањалыќтыњ авторы, пайдалы џлгініњ иелері танылады.

Ќылмыс объективтіќ жаѓынан бірнеше балама іс-ђрекеттерді істеу арќылы жўзеге асырылады:

а) авторлыќ ќўќыќ немесе сабаќтас ќўќыќтар объектілерін зањсыз пайдалану. Бўл жерде зањсыз деген ўгым автордыњ немесе оныњ мўрагерініњ келісімінсіз жђнеќолданылып жџрген ќўќќ нормасына ќайшы турде оныњ шыѓармасын шыѓару немесе тиражын кљбейту, пьесасын, басќа да шыѓармаларын ќоюды немесе орындалѓан шыѓармалардыњ жазба нўсќасын немесе кассеталарын таратуды айтамыз;

б) љнертабысты, пайдалы улгіні немесе љнеркђсіптік џлгіні зањсыз пайдалану – бўл нормативті актілердіњ немесе келісім шарттардыњ талаптарына ќайшы тџрде автордыњ келісімінсіз немесе оѓан хабарласпай, авторѓа тиесілі аќыны тљлемей оныњ жоѓарыда кљрсетілген шыѓармаларын љндіріске немесе пайдалануѓа беру немесе зањмен, нормативтік актілермен тыйым салынѓан љзге де маќсаттарѓа пайдалануды білдіреді;

в) ѓылыми  жаналыќтыњ, љнертабыстыњ, пайдалы џлгініњ немесе  љнеркђсіптік џлгініњ мђнін жариалау     дегеніміз обьектілер  туралы мђліметтерді автордыњ немесе  жариалаушыныњ келісімінсіз ресми тџрде жўртќа жаю болып  табылады;

г) авторлыќты  иелену  дегеніміз- бљтенніњ   шыѓармасын  љз атынан  толыќ немесе ішінђра тџрде шыѓару  болып  табылады;

д) ќосарлас  авторлыќќа  мђжбџрлеу  деп- шыњ  авторѓа ђртџрлі  тђсілдер, амалдар  ќолдану  арќылы оны, басќа біреуді љз шыѓармасына  автор етіп  ќосуѓа  мђжбџр ету, кљндіруді айтамыз.

Интеллектуальдыќ     меншік  ќўќыќтарын бўзу  ќылмыс ќўрамыныњ обьективтік жаѓыныњ міндетті белгілерініњ бірі болып ќылмыстын зардабы- ірі  зиян келтіру  болып табылады.

Егер  ќосрлас  авторлыќќа мђжбџр ету  авторѓа  немесе оныњ жаќындарына кџш ќолдану  арќылы  жџзеге  асырылса, онда кінђлініњ ђрекеті  ЌК-њ 184 бабымен, сондайаќ жеке  адамѓа ќарсы ќылмыс  туралы тарауда кљрсетілген  басќа  бір  баппен  ќоса сараланады.

Ќылмыс ќўрамы материалдыќ. Осыѓан  байланысты іс  ђрекетпен  зардаптын арасындаѓы себепті байланысты   аныќтау  ќажет.

Субьективтік  жаѓынан ќылмыс  тікелей немесе  жанама  ќасаќаналыќпен  жасалынады, зиян келтіруді  сезеді жђне  оны тілейді немесе  оныњ  болуына саналы  тџрде  жол береді.

Ќылмыстын  субьектісі болып  16-ѓа  толѓан  есі дўрыс  кез  келген  адам  танылады.

Егер  осы кљрсетілген  іс  ђрекетті лауазым адамы љз ќызмет  бабын  пайдалану арќылы  жџзеге  асырса, онда оныњ  іс  ђрекеті ЌК-н 307 бабымен  ќосымша  сараланады.

 

Автомобильді немесе  љзгеде кљлік  ќўралдарын талан-таражѓа  салу маќсатынсыз зањсыз иелену

Бўл ќылмыс ќўрамыныњ обьектісі  болып  табылады.

Ќылмыстын негізгі тікелей  обьектісіне – меншіктіњ  наќты  нысаны, ал ќосымша тікелей обьектісіне адамныњ денсаулыѓы жатады. Кљлік ќозѓалысы мен  оларды пайдалану ережелерін бўзу  обьектісі осынормалармен ќамтылмайды, сондыќтан  да  автомобильді немесе љзге де кљлік ќўралдарын љз бетінше айдап  ђкету барысында кінђлініњ ђрекетінењ ЌК-њ 296 бабында кљрсетілген зардап орын алса, онда оныњ ђрекеті ќылмыстардыњ жиынтыѓы  бойынша саралануѓа  жатады. Бўл жерде  зањ  шыѓарушы кљлік ќўралдары иелерініњ ќўќыќтарыныњ  бўзылуына ерекше мђн бере  отырып, осы  іс ђрекетті меншікке  ќарсы ќылмысќа  жатќызу  арќылы жеке  адамныњ ќорѓау  идеясына артыќшылыќ берілгені љзінен љзі тџсінікті. Бўл ќылмыстыњ ќўрылымдыќ  белгісі – оныњ  заты болып  табылады. Осы  ќылмыс ќўралыныњ затына автомобиль жђне  љзге де кљлік ќўралдары жатады. Љзге  де  кљлік  ќўралдарына тракторлар, мотоциклдер жђне љзге де  љздігінен  жџретін машиналар (жол, ќўрылыс немесе  ауылшаруашылыќ машиналары), басќа  механикалыќ кљлік ќўралдары (комбайн, автогрейдер, асфальт тљсегіш) деп тџсініледі. Темір жол, ђуе немесе  су кљлігі (шаѓын су  кемесі, моторлы ќайыќ, байдарка, яхтадан басќалары) осы  кљрсетілген ќылмыс ќўрамынын заты  болып  табылмайды, аталѓан  кљлік  ќўралдары басќа  арнаулы  ќылмыс  ќўрамыныњ заты болып табылады.

Атап  кететін бір жђйт ќылмыс ќўрамыныњ заты  болып  љздігінен жџретін, моторлыќ  механикалыќ кљлік ќўралдары ѓана танылады. Мотормен  жабдыќталмаѓан, сондай  аќ жол ќозѓалысы  ережесіне  сђйкес двигателініњ жўмыс сыйымдылыѓыныњ кљлемі 50 сантиметрден аспайтын, жылдамдыѓы  саѓатына 40км аспайтын  кљліктер де механикалыќ  кљлік  ќўралдары болып  табылмайды.

Обьективтік жаѓынан  ќылмыс  ђрекет  арќылы – автомобильді немесе  љзге  кљлік  ќўралдарын  талан таражѓа  салу  маќсатынсыз  зањсыз  иелену( айдап  кету) арќылы  жџзеге  асырылады.

Кљлік  ќўралдарын  оларды тўрѓан  жерінен,  оныњ иесініњ  немесе љзге де  иеленушініњ иелігінен, уаќытша кінђлђніњ пайдалануына  немесе  иелік  етуіне  љтуін  иелену дейміз.

Иелену ђр  тџрлі  тђсілдер  арќылы  жџзеге  асырылуы  мџмкін:

Ашыќ  немесе жасырын, алдау,  кџш ќолдану немесе ќолданбай ќол мен итеріп  ђкету, басќа  кљлікке  тіркеп  алу т.б.

Кљлік ќўралдарын  кез келген  тђсілмен тўрѓан  орнынан жыл жыту  иелік  етудіњ аяќталѓаныњ білдіреді. Автомобильдіњ немесе  љзгеде  кљлік ќўралдарыныњ кабинасына айдап  ђкету  маќсатымен  кіріп, оны оталдырмаќшы жђне  басќа дай ђрекеттерді  істеуі  осы  ќылмыс  ќўрамын істеуге  оќталѓандыќ деп  танылады.

Автомобильді немесе  љзге де  кљлік ќўралдарына иелік  ету аса ќажеттілік  жаѓдайында, ќылмыскерді  ўстау барысында немесе ауыр науќасќа  кљмек кљрсету  џшін  пайдаланылса  бўл ђрекет  ќылмыс деп  саналмайды.

ЌК-тіњ  185 бабына сђйкес  субьектісі болып  16 алтыѓа толѓан  есі дўрыс адамдар  тањылады.

Субьективтік  жаѓынан  ќылмыс  тікелей ќасаќаналыќ  арќылы  жџзеге  асырылады. Кінђлі адам  љзініњ ђрекетініњ  ќоѓамѓа  ќауіптілігін жђне ќўќыќќа  ќайшылыѓын сезеді жђне оныњ істеуді тілейді.

Егер кінђлініњ ниеті автомобильді немесе љзге де кљлік ќўралдарын  талан-таражѓа салуѓа емес, осы кљлік ќўралдарын пайдаланп басќа ќылмыс істеуге баѓытталса, онда оныњ ђрекеті ќылмыстардыњ жиынтыѓы бойынша 185 – баппен жђне істеуге баѓытталѓан ќылмысына даярланѓандыќ ретінде сараланады.

Автомобильді жђне љзге де кљлік ќўралдарын айдап ђкетумен бірге оныњ детальдарын агрегаттарын, жекелеген бљлшектерін немесе онда болѓан басќа да бўйымдарды кінђлініњ иелік етуі орын алѓан жаѓдайда, онда мўндай ќылмыс айдап кету (185-бап) жђне бљтенніњ мџлкін џрлау (175-бап) бойынша яѓни ќылмыстардыњ жиынтыѓы ретінде сараланады.

Кљлік ќўралдарын  љз бетінше  айдап  кету  жол ќозѓалысы  жђне кљлік  ќўралдарын пайдалану ережелерін  бўзу мен  ўштасса, онда  іс  ђрекет ќылмыстардыњ жиынтыѓы  ретінде ЌК 185,296 баптары  бойынша  сараланады.

 

Бљтен  адамныњ  мџлкіњ  ќасаќана жойу  немесе бџлдіру

Бљтен адамныњ мџлкін  едђуір зиан келтіру  арќылы ќасаќана жою немесе бџлдіру ѓана ќылмыстыќ  іс  ђрекет  деп  тањылады. Едђуір  зиян  деп  айлыќ есептік крсеткіштен жџз  есе  асып  тџсетін  зиян  мљлшерін  айтамыз.                   Осы ќылмыстын  затына  кез  келген мџлік : ќозѓалатын  немсе  ќозѓалмайтын  мџліктер  жатады.

Кљрсетілген баптаѓы  ќылмыс обьективтік жаѓынан бљтеннін мџлкін  жою немесе бџлдіру ђрекеттері арќылы  жџзеге асырылады.

Бљтенніњ  мџлкін  жою деп  оны маќсатты пайдалануѓа  мџлдем  жарамсыз  етіп  тастауы, нђтижесінде ол тџкке  жарамсыз болып љзініњ  шаруашылыќ – экономикалыќ  ќўндылыѓын  толыќ  жоюын айтамыз.

Бљтенніњ  мџлкін бџлдіру  деп  оны ішінђра жарамсыз ету, сонын  нђтижесінде  мџлік  љзініњ  маќсатты  пайдаланылуыныњ  бір  бљлігін  жоѓалтады, сљйтіп  ол љз ќалпына  келтірілмесе немесе  толыќ жљнделмесе  пайдалануѓа  жарамсыз болады.

Бўл ќылмыстын  субьектісі  болып 16- ѓа  толѓан  есі  дўрыс азамат табылады. Ал ауырлататын мђн  жайлар  негізінже  мџлікті  ќасаќана жойѓаны  немесе  бџлдіргені (187 баптын 2,3 тармаќтары) џшін  ќылмыстыќ  жауаптылыќќа  14 жасќа  толѓан адам  тартылады.

Субьективтік  жаѓынан  ќылмыс  кінђлінін  ќасаќаналыќ  нысаны  арќылы  жџзеге  асырылады.

Бўл ретте  ќасаќаналыќ тікелей  немесе жанама  болуы  мџмкін.

Кінђлі адам  бљтеннін  мџлкін ќўќыќќа ќайшы  ќасаќана  жою немесе бџлдіру  арќылы  іс  ђрекетініњ ќоѓамѓа  ќауіпті  екенін ўѓынып, меншік  иесіне едђуір  мџліктік  зиян келтіруі  мџмкін  екенін алдын  ала  біледі жђне осы зардаптардын  болуын тілейді немесе  тілемеседе, оѓан  саналы  тџрде жол береді. Ќылмыстыќ  ниет жђне  маќсаттын істі  саралауы  џшін, яѓни  осы  ќылмыс ќўрамын  љзіне ўќсас  немесе жаќын, ќоѓамѓа  ќауіпті  іс  ђрекеттерден   жіктеу  џшін  манызы  зор. Мысалы: бўзаќылыќ  ниетпен ботеннін  мџлкін ќасаќан жою немесе бџлдіру  ђрекеті осы кљрсетілген  бапппен  емес,  ЌК-њ 257 бабымен  сараланады.

Љрт ќою, жару  арќылы немесе  љзгеде  жалпы ќауіпті ђдістермен; абайсызда денмаулыќќа  ауыр  немесе  орташа  ауырлыќтаѓы  зиян келтіруге ђкеп соќќан; жђбірленушініњ  љзініњ  ќызметтік  немесе  ќоѓамдыќ  борышын орындаумен  байланысты не  љзініњ  жаќын  туыстары жљнінде наќ  сондай себептермен жасаса; ђлеуметтік,  ўлттыќ, нђсілдіќ немесе діњи  араздыќты себептер  бойынша жасаса, онда  олар  осы ќылмыстын ауырлататын тџрі болып  табылады (187 баптын 2 тармаѓы).

Абайсызда  адам љліміне, тарих, мђдениет  ескерткіштерін немесе мемлекет  ќорѓауѓа алѓан  обьектілерді  сондай аќ  ерекше  тарихи, ѓылыми, кљркемдік немесе  мђдени  ќўндылыѓы бар заттарды немесе ќўжаттарды жоюѓа  немесе  бџлдіруге ђкеп соќќан осы іс ђрекеттер бљтен адамныњ мџлкін ќасаќана  жою немесе  бџлдірудіњ  аса  ауырлататын тџріне жатады (187-баптын 3тармаѓы).

 

Бљтен  адамныњ мџлкін абайсызда жою немесе  бџлдіру

Зањѓа  сайкес  бљтен адамныњ мџлкін ірі  зиян келтіріп абайсызда жою немесе   бџлдіру ѓана ќылмыс болып  табылады. Ќылмыс  обьективтік жаѓынан ќўќыќќа ќайшы  іс-ђрекеттерден  мџлікті  жою немесе  бџлдіру, сондай  аќ іс ђрекет пен одан  туындаѓан  зардаптардын  арасындаѓы себепті  байланыстан  тўрады. Ќылмыс зањда  кљрсетілген  орын  алѓан  уаќыттан бастап  аяќталѓан  деп  саналады.

Субьективтік  жаѓынан ќылмыс  тек ќана абайсыздыќпен  жџзеге асырылады. Ќылмысты менмендікте  адам љз іс   ђрекетімен ќоѓамѓа  ќауіпті  зардап – бљтенніњ мџлкін жою немесе бџлдіру болуы  мџмкін  екенін  алдын  ала біледі, біраќ  бўл зардаптарды жеткілікті  негіздерсіз жењіл  ойлылыќпен болѓызбау мџмкіндігіне сеніп, ќылмысќа жол береді.

Ќылмысты  немќўрайдылыќта адам ќажетті ўќыптылыќпен саќтыќ болѓанда зањда  кљзделген зардапты болжап  білуге тиіс  жђне болжай  алатын бола тўра љз іс  ђрекетініњ ќоѓамѓа ќауіпті зардаптарыныњ болуы мџмкін  екеніњ болжап білмей ќылмысќа  жол береді.

Ќылмыстыњ субьектісі  16-ѓа  толѓан есі дўрыс  кез келген адам.

Осы ќылмыс ќўрамыныњ  екі  тџрлі ауырлататын  тџрі кљрсетілген:

а) отпен немесе љзге де  аса  ќауіпті кљздермен  абайсыз жўмыс  істеу  арќылы жасалѓан;

б) не  ауыр зардаптарѓа ђкеп  соќќан  ђрекеттер  арќылы бљтен адамныњ мџлкін абайсызда жою немесе  бџлдіру.

Аса  ќауіпті кљздерге – кљлік  ќўралдары, жањар, жаѓар  майлар, атылатын, жарылатын заттар, электр жабдыќтары жђне т.б. жатады.

Ауыр  зардаптарѓа – адамныњ дењсаулыѓына  орта, ауыр зиян келтіру, оларды  уландыру ауруѓа  шалдыќтыру, сондай  аќ кђсіпорын ќызметіњ тоќтатуѓа  немесе доѓаруѓа, міндеттемелік  шарттарын  орындамауѓа  ђкеліп  соѓатын экономикалыќ  зардаптар  жатады.

Абайсызда  адам љлтіру осы ќылмыс ќўрамы бойынша ќамтылмайды, сондыќтан  мўндай  іс  ђрекеттер орын алѓанда ќылмыс жиынтыѓы бойынша (188,101 баптар) сараланады.

 

     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматтардың негізгі құқықтары ретінде олардың меншік құқығын — әркімнің өз меншігінде мүлікті иеленуін, еркін билеуін, өз қарауы бойынша пайдалануын және тағдырын шешуін бекіткен. Мемлекет мемлекеттік және жеке меншіктің бірдей қорғалуына кепілдік береді. Меншік қатынастары экономиканың қалыпты қызмет етуін қамтамасыз ететін негіздердің бірі болып табылады. Осы қатынастарды қорғауды жүзеге асырудың бір әдісі қылмыстық – құқықтық қорғау болып табылады.

Меншік құқығын қорғаудың бұл әдісінің басқа, оның ішінде азаматтық құқықтық және әкімшілік құқықтық әдістерге қарағанда өзіндік ерекшеліктері бар.Қылмыстық құқықтық қорғаудың ерекшелігі қол сұғушылықтың ерекшелігімен түсіндіріледі. Азаматтық деликтілерге қарағанда бұл қол сұғушылықтың қоғамға қауіптілік сипаты жоғары және де меншік иесіне қатысты күш қолдана отырып жүзеге асырыла алады. Осы себептен де, қорғау әдісі ерекше сипатқа ие болуы қажет, яғни жәбірленушінің алдында қылмыскерге әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру үшін тиісті шараларды қолдану мүмкіндігі болуы қажет.

Мемлекет меншікті дамытуға және нығайтуға мүдделі, себебі меншік мемлекеттің жемісті түрде экономикалық дамуының алғы шарты болып тыбылады. Меншікке қол сұғатын іс – қимылдар меншік иесіне де, сондай – ақ өз аумағында криминогендік жағдайды жақсартуға мүдделі мемлекетке де зиян келтіреді.

Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 188-бабына сәйкес меншік құқығы дегеніміз субъектінің заң кұжаттары аркылы танылатын және корғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және-оған билік ету құкығы болып табылады.

Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез келген әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті басқа адамдардын меншігіне беріп, иелігінен шығаруға, өзі меншік иесі болып кдла отырып, оларға мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегіез өкілеттігін тапсыруға, мүлікті кепілі е беруге және оған билікету женіндегі өз өкілеттігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған баска да әдістермен ауыртпа-лыктүсіруге, оларға езгешетүрдебилік етуге кұкылы (АК 188-бабының 3-тармағы).

Қылмыстық кұқық нормасы бойынша меншік иесінін кұкығы меншік нысандарына карамастан кылмыстық қол сұғушылықтан тең дәрежеде қорғалады. Меншік нысандарының барлык түрлерінің қылмыстық кұкыктык корғалуы үшін қылмыстык заң олар үшін қылмыстық жауаптылықтың негізін, шегін жөне қолданылатын санкция түрлерін бірдей етіп белгілеген. Меншік нысандарының тең қорғалуы үшін: қылмыстық, зан біріншіден — әртүрлі меншік нысандарына, қол сұғылатын ұқсас іс-әрекетгерді бірыңғай саралауды белгілеген; екіншіден — меншікке оның нысандарына қарамастан кол сұғушылык үшін — қылмыстың ауырлататын немесе аса ауырлататын белгілерін де бірдей; үшіншіден меншік нысандарына қарамастан оған қылмысты қол сұғушылық үшін заңда жазаның бірдей түрлері және шегі белгіленген.

Меншікке қарсы қылмыс деп мүліктің меншік иесіне немесе өзге иеленушісіне залал келтіре отырып немесе залал келтіру қаупін тудырумен байланысты Кылмыстық кодексте көзделген нысандар арқылы жасалатын касаканалық немесе абайсыздық іс-әрекетгерді айтамыз.

Меншікке қарсы қылмыстардың топтық объектісі меншік иесінің иелену, пайдалану немесе оған билік ету кұкығын құрайтын меншікке байланысты қоғамдық қатынастар болып табылады.

Осы топка кіретін қылмыстардың тікелей объектісі меншіктің накты бір нысаны  мемлекетің, қоғамдык ұйымдардың, бірлестіктердің немесе басқа ұйымдардың, жеке тұлғалардың меншігіне кол сұғу болып табылады.

Меншікке қарсы қылмыстардың заты болып азаматгық құкық, бойынша меншік объектісі деп танылған кез келген бұйымдар мен мүліктер танылады.

Меншікке қарсы қылмыстардың затына адам еңбегі арқылы жасалған кез келген материалдық дүниелер, заттар жатады. Осыған байланысты адамның ақыл-ойы, идеясы, заттық белгісі болмағандықтан осы қылмыстардың заты болып табылмайды. Сондай-ақ заттық белгісі жоқ, болғандықтан электр немесе жылу энергиясы да меншік затына жатпайды. Меншікке қарсы қыл-мыстардың затына ақша, бағалы кағаздар, сондай-ақ азаматтық айналымнан алынбаған басқа да қозғалмалы немесе қозғалмайтын мүліктер жатады. Жер қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар, республикалық бюджет қаражаты, мемлекеттік қазына, алтын, алмас, валюта қоры, мәдениет және табиғат ескерткіштері меншік затына жатпайды.

  Меншікке қарсы қылмыстардың объективтік жағы кінәлі адамның бөтеннің мүлкін өзінің немесе басқа адамның пайдсына заңсыз, тегін айналдыру үшін құқыққа қайшы түрде алып  қоюы арқылы сипатталады.

Меншік иесіне немесе өзге де иеленушіден кінәлі адамның бөтеннің мүлкін өз иелігіне заңсыз алуын алып кою деп білеміз. Меншікке қарсы қылмыстардың объективтік жағы негізінен белсенді әрекеттер арқылы жүзеге асырылады, тек қана бөтеннің, мүлкін абайсызда жою немесе бүлдіру кұрамының кейбір тәсілдері ғана әрекетсіздік арқылы жүзеге асырылады.

Меншікке қарсы қылмыстардың көпшілігі материалдық қылмыс кұрамын кұрайды, олардың объективтік жағы заңда көрсетілген үш элементтен: құқыққа қайшы іс-әрекеттерден; қылмыстық кұкықтық норма диспозициясында көрсетілген мүліктік зиян ретіндегі зардаптан; сондай-ақ құқыққа қайшы әрекет пен орын алған зардаптың арасындағы себепті байланыстан тұрады.

Қарақшылық (179-бап), қорқытып алушылық (181-бап), автомобильді немесе өзге де көлік кұралдарын ұрлау максатынсыз заңсыз иелену (185-бап) формальдық қылмыс кұрамы болып табылатындықтан олардың аяқталу сәті занда көрсетілген кұкыққақ кайшы іс-әрекеттерді істеген уақыттан бастап, кылмыстың зардабының болуына қарамастан-ақ, аякталған деп танылады.

Меншікке қарсы қылмыстар субъективтік жағынан негізінен кінәлініңтікелей касакдналыктүрі аркылы жүзеге асырылады, тек бөтен адамның мүлкін абайсызда жою немесе бүлдіру (188-бап) кінәнің абайсыздық нысаны аркылы істеледі.

Меншікке қарсы кылмыстардың субъективтік жағының міндетті белгілеріне  пайдакүнемдік ниет және мақсат жатады.

Меншікке қарсы қылмыстардың субъектісі болып 14-ке то-лған адамдар танылады. Бүған жататындар: ұрлық (175-бап), тонау (178-бап), қаракшылық (179-бап), қорқытып алушылық (181-бап), ауырлататын мәнжайлар кезінде автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатын көздемей заңсыз иелену (185-баптын 2, 3, 4-тармактары), ауырлататын мәнжайлар кезінде мүлікті қасақана жойғаны немесе бүлдіргені (187-баптың 2, 3-тармак.тары) үшін қылмыстарды істеу.

141Ал 16-ға толған адамдар сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп алғаны немесе ысырап еткені (176-бап); алаяқтығы (177-бап), ерекше құнды заттарды ұрлағаны (180-бап), алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік залал келтіргені (182-бап); көрінеу қылмыстық жолмен табылған мүлікті сатып алғаны немесе сатқаны (183-бап), интеллектуалдық меншік құқықтарын бұзғаны (184-бап), жай автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иеленгені (185-баптын 1-тармағы), жерге заттай құқыктарды бұзғаны (186-бап); ауырлатпайтын жағдайда бөтен адамның мүлкін қасақана жойғаны немесе бүлдіргені (187-баптың 1-тармағы); бөтен адамның мүлкін абайсызда жойғаны немесе бүлдіргені (188-бап); қылмыс құрамдарын істегені үшін қылмыс субъектісі болып танылады.

Меншікке қарсы қылмыстар іс-әрекеттің істелу тәсіліне және кылмыстык ниетке карай бірнеше түрге бөлінеді.

Қылмыстық кодекстің Ерекше білімінің 6-тарауындағы қылмыстар пайдакүнемдік ниеттің орын алғанына немесе жоқ болуына байланысты пайдакүнемдік немесе пайдакүнемдік емес болып бөлінеді. Өз кезегінде пайдакүнемдік қылмыстар талан-тараждар және меншікке қарсы басқа да пайдакүнемдік қыл-мыстар болып екі топка бөлінеді: талан-таражға  ұрлық (175-бап); тонау (178-бап); қарақшы-лық (179-бап); алаяқтық (177-бап); сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп кету немесе ысырап ету (176-бап) жатады.

Меншікке қарсы басқадай пайдакүнемдік қылмыстарға ерекше құнды заттарды талан-таражға салу (180-бап); қорқытып алушылық (181-бап); автомобильді немесе көлік кұралдарын ұрлау мақсатынсыз зансыз иелену (185-бап); интеллектуальдық меншік құқықтарын бұзу (184-бап); алдау немесе сенімге киянат жасау жолымен мүліктік залал келтіру (182-бап); көрінеу қылмыстық жолмен табылған мүлікті сатып алу немесе сату (183-бап); жерге заттай құқықтарды бұзу (186-бап) жатады.

Меншікке қарсы пайдакүнемдік емес қылмыстарға бөтен адамның мүлкің қасақана жою немесе бүлдіру (187-бап); бөтен адамның мүлкін абайсызда жою немесе бүлдіру (188-бап) құрамдары жатады.

           

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

       Пайдаланылған қайнар көздер тізімі

 

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30 тамыз 1995ж. өзгетулер мен толықтыруларды қоса. Алматы, Жеті Жарғы, 2001ж.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. 27 желтоқсан 1994ж өзгертулер мен толықтыруларды қоса. Алматы, Жеті Жарғы, 2000ж. 560бет.
3. Курс советского уголовного права. Особенная часть./Под ред. А.А. Пионтковского. М., 1959г. 810стр.
4. А.Н. Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім. Алматы, Жеті Жарғы., 2000ж. 520бет.
5. Уголовное право. Особенная часть./Под ред. И.Я. Козаченко. М., 1998г. 768стр.
6. Научно – практический комментарий к Основам уголовного законодательства Союза ССР и союзных республик. М., 1961г. 200стр.
7. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының қаулыларының жинағы. 1 том. Алматы, 1997ж. 384бет.
8. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. 16 шілде 1997ж. өзгертулер мен толықтыруларды қоса. Алматы, 2003. 151бет.
9. Г.А. Кригер. Квалификация хищений социалистического имущества. М., 1974г. 322стр.
10. В.А. Владимиров. Ответственность за корыстные посягательства на социалистическую собственность. М., 1986г. 296стр.
11. В.А. Владимиров, Ю.И. Ляпунов. Ответственность за корыстные посягательства на социалистическую собственность. М., 1986г. 325стр.
12. Определение Коллегии по уголовным делам Верховного Суда РК от 25 марта 1997г. №2-К-103-97
13. Б.С. Никифоров. Объект преступления по советскому уголовному праву. М., 1960г. 230стр.
14. А.В. Наумов. Уголовное право. Общая часть. М., 1996г. 560стр.
15. Уголовное право. Особенная часть /Под ред. Б.В. Здравомыслова. М., 1995г 544стр.
16. Курс советского уголовного права. Общая часть. /Под ред. М.Д. Шаргородского. Л., 1968. 647стр.
17. Нормативное постановление Верховного Суда РК от 11 июля 2003г. №8 «О судебной практике по делам о хищениях». Казахстанская Правда от 13 сентября 2003г. №263-264
18. Уголовное право Росси. Особенная часть. /Под ред. А.И. Рарога. М., 1996г. 480стр.
19. В.Н. Литовченко. Уголовная ответсвенность за посягательства на социалистическую собственность. М., 1985г. 264стр.
20. Н.Н. Смирнова. Уголовное право. Санкт – Петербург, 1998г. 675стр.
21. Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации. /Под ред. Ю.И. Скуратова. М., 1996г. 832стр.
22. Қазақстан Республикасының Қылмыстық істер жүргізу кодексі өзгетулер мен толықтыруларды қоса. Алматы, Жеті Жарғы, 2002ж.
23. Практический комментарий к Уголовному кодексу РФ./Под ред. Э.Ф. Побегайло. М., 2001г. 864стр.
24. В.А. Владимиров, Ю.И. Ляпунов. Социалистическая собственность под охраной закона. М., 1979г. 200стр.
25. Новый комментарий к Уголовному кодексу РФ. / Под ред. А.С. Михлина. М., 1996г. 648стр.
26. Комментарий к Уголовному кодексу РК /Под ред. И.И. Рогова и Г.И. Баймурзина. Алматы,2000г. 412стр.
27. Е. А. Фролов. Объект уголовно – правовой охраны и общее понятие хищений социалистического имущества. Свердловск, 1969г. 311стр.
28. Комментарий к Уголовному кодексу КазССР./Под ред. В.Н. Маркелова и Г.Ф. Поленова. Алма – Ата, 1980г. 478стр.
29. Н.Н. Смирнова. Уголовное право. Особенная часть. Санкт-Петербург, 2000г.80стр.
30. В.А. Владимиров. Ответственность за корыстные посягательства. М., 1986г. 296стр.
31. Г.Н. Борзенков. Уголовно – правовые проблемы охраны имущества граждан от корыстных посягательств. М., 1991г. 308стр.
32. Г.А. Мендельсон, Ю.М. Ткачевский. Уголовня отвественность за мелкое хищение государственного и общественного имущества. М., 1957г. 148стр.
33. А.А. Пинаев. Уголовно – правовая борьба с хищениями. Харьков, 1976г. 154стр.
34. Курс уголовного права. Общая часть. Том1. /Под ред. Н.Ф. Кузнецовой. М., 1999г. 592стр.
35. Я.И. Гилинский. Криминология. Санкт-Петербург, 2002г. 384стр.
36. Уголовное право Российской Федерации. Особенная часть. /Под ред. Б.В. Здравомыслова. М., 1996г. 512стр.