Эндоплазмалық тор
Эндоплазмалық торды 1945 жылы К.Портер электронды микроскоптың көмегімен тауық балапандарының фибробластарынан тапты . Фирбобластарды бояп және бекітіп барып , жарық микорскопымен қарағанда бояуды жақсы қабылдайтыны анықталды . Ал , эндоплазма аумағының қуыстары мен түтіктерден тұратынын және олар бір –бірімен байланысып барып , күрделі тор түзетіні анықталды . 1950 жылдары өте жұқа кесіндіні жасау әдісі жетілгеннен кейін эндоплазманың құрылысы толық анықталды . 1953 жылы К Порте р оған эндоплазмалық тор деген ат берді . Эндоплазмалық тор негізінде барлық эукариоттарда жақсы жетілген . Бұлшықет жасушаларындағы эндоплазмалық торды саркоплазмалық тор деп атайды .
Эндоплазмалық тор — оргоноид цитоплазманың ішінде бір –бірімен тығыз байланысқан түтіктердің , көпіршіктердің қапщықтардың жиынтығынан тұратын күрделі жарғақшалар жүйесі . Эндоплазмалық тор екі түрге бөлінеді: 1 . түйіршікті немесе гранулалық эндоплазмалық тор . 2. тегіс немесе агранулалық эндоплазмалық тор.
Әрбір жасушада эндоплазмалық тордың екі түрі бірдей кездеседі .
Түйіршікті немесе грануларлы эндоплазмалық тор — ұзынша келген түтіктер мен қуыстардан тұрады . Қуыстардың ені -20 нм , кейінде олардың диаметрі бірнеше мкм дейін барады . Бұл құбылыс эндоплазмалық тордың қызметіне сәйкес өзгеріп отырады .
Ғалымдардың дәлелдеуі бойынша эндоплазмалық тордың шұрықтары ядроның жарғақшаларымен тікелей байланысқан . Сондықтн ядроның қабықшасы эндоплазмалық тордың бір бөлігі болып саналады .
Түйіршікті эндоплазмалық тор жарғақшасының гиалоплазмаға қарағанда бетінде тығыз түйіршіктер орналасды, оның екіншісінен айырмашылығы да осында . Бұл түйіршіктерді зерттегенде оның рибонуклеопротеидтерден тұратыны анықталды. Сондықтан бұл тордың жарғақшасы протеолиттік ферменттер мен қуыз синтезделу әрекетіне қатысады . Түйіршікті эндоплазмалық тор ақуыз синтездейтін жасушаларда жақсы жетілген , себебі рибосомлар ақуыз синтездеу процесіне қатысады . Рибосомада синтезделген ақуыз малекулалары эндоплазмалық тордың қуысына түсіп , ол арқылы ақуыз малекуласын жасушаның қажетті жеріне тасиды . Негізгі бездік және эмбриондық жасушаларда кездеседі . Жетілген эритроциттерде , көк жасыл балдырларда эндоплазмалық тор болмайды . Эндоплазмалық тордың құрылысы мен даму ерекшеліктері жасушаның түріне байланысты .
Мысалы , эндоплазмалық тор секрет бөлеті , әсіресе , ақуыз синтездейтін жасушаларда жақсы дамиды . Түйіршікті эндоплазмалық тор кейбір жасушаларда шашыраңқы мембрана түрінде , ал кейбіреулерінде шоғырлар түзіп кездеседі . Мысалы , бауыр жасушаларында эндоплазмалық тордың шоғырланған аймағы Берг и денешігі , ал нерв жасушаларындағы эндоплазмалық тордың шоғырланған аймағын Ниссель енешіктері деп атайды. Электронды микроскоп арқылы осы аймақтың эндоплазмалық тор түйіршіктері мен түтіктерден тұратыны анықталды .
Эндоплазмалық тордың қабырғасы плазмалық және басқа жасушалық мембраналар сияқты липопротейттік мембранадан тұрады. Бірақта эндоплазмалық тордың мембранасы жұқа , тегіс және өзгергіштігі түрліше болады, бір қабаттағы фосфолипиттердің құрылысы өзгеше , ал олармен байланысты холестерин жоқ және ақуыздар да өзгеше
Биохимииялық әдістерді қолдна отырып , эндоплазмалық тордың негізгі компоненттерін жсушадан бөліп алуға болады. Ол үшін жасушаны дифференциялды центрифуг арқылы фракцияға бөледі . Одан алынған жасуша гамогенатты басынан ядро макрасома және микросома фракциялары алынады. Осф микросома фракциясында ақуыз биосинтезі жүретіні толық анықталды , себебі миросома фракциясында эндоплазмалық тордың көпіршііктері және рибосомалары орналасқан , ал егер сол фракциядағы эндоплазмалық тордың фракциясын ерітсе , онда таза рибосомалар бөлінеді .
Митоз . Карикоинез немесе тікелей емес бөліну жасушалар бөлінуінің кең тараған тәсілі . Жасушалардың митоздық бөлінуі жөнінде көптеген жұмыстар жарияланды . Мұндай жасушаның ьөліну жолдары көбею барысының маңызды кезеңі болып табылады . Тұқым қуалаушылықтың негізгі қызметін ядро жиынтығы атқаратын болғандықтан , митоздық бөлінуге кеңінен тоқталамыз .
Митоздың бөлінуі кезінде жасушалардың барлығында , әсіресе хромосомаларда , күрделі өзгеріс болады.
Митоз екі кезеңнен тұрады : 1. Митозды бөлінуге дайындық кезеңі – оны интерфаза деп атайды . 2. Бөліну кезеңі ( митоз )
Жасуша ядросының бөліну процесі митоз бірінен кейін бірі реттесіп отыратын төрт фазадан тұрады : профаза , метафаза , анафаза және телофаза .
Профаза –митоздың бірінші фазасы . Мұнда ядроның торлы құрылысы хромосома ширатылады , осыған байланысты ДНК –ның жіпшесі біренше есе қысқарады және жуандайды , оны жарықтың көмегімен көрсететін микроскоппен көруге болады .
Профаза –хромосомалардың конденсациялануы мен митоздық аппараттың қалыптасу кезеңі деп қарастырылады. Профазаның бастапқы кезеңі ядрода жіңішке жіптер — профазлық хромосомалар бйқала бастайды . Бұл хромосоиалардың конденсациялану процесінің салдары . Осы кезеңде әрбір хромосома бір –біріне жанасқан екі ширатылған жіптерден –хроматиттерден тұрды .
Ағзалар жасушасы үш бөліктен : қабықша , цитоплазма және ядродан тұрады .
Цитоплазма — плазмалық жасуша арқылы бөлінген жасушаның ядросын қоршап жататын қоймалжың зат . Ол – динамикалық күрделі , көп қосымшалы жасуша жүйесі , жасушаның митобализмдік процестер жүреді . Цитоплазмада гиалоплазма , органеллалар және тұрақсыз қосылыстарды ажыратады . Цитоплазма негізін гиалоплазма түзетіндіктен , құрамы әр текті болады . Жасушаның ішкі құрылымын бнлгіоеу үшін 1840 жылы чех ғалымы Пуркинье « протаплазма » деген терминді ұсынған . Протаплазма жасушаны құрайтын тірі зат кариоплазма мен цитоплзмаға бөлінеді . Бұл екі терминді ғылымғ енгізген 1882 жылы польшалық ботаник Страсбургер болды .
Цитоплазма – плазмалық жасуша арқылы бөлінген , жасушаның қоймалжың ішкі ортасы болып табылады . Ал ағза тіршілігіне қажетті оргонойттар гиалоплазма және қалып деп аталатын массадан орналасады .
Цитоплазма- жас жасуша кеңістігін толтырып тұратын түссіз , мөлдір , қоймалжың , кілегейлі , түйіршікті зат . Цитоплазманың серпімділік , жартылай өткізгіштік және басқа сұйық заттармен араласпайтын ерекше қасиеттері бар . Цитоплазманың басты қасиеттерінің бірі — үнемі қозғалыста болуында . Қозғалысы көбіне айналмалы және тасқынды түрде болады . Айналмала қозғалыста зат алмасу процесі жақсы жүреді . Цитоплазма қозғалысымен бірге ондағы оргонойттар да қозғалады . Цитоплазманың барлық жағдайы , қозғалысы сыртқы ортамен тығыз байланысты . Цитоплазманың химиялық құрамы күрделі .
Цитоплазма — жасушаның күрделі құрылымды кешені . Мұнда тірі жасушаға тән тіршілік белгілерінің бәрі бар . Цитоплазма өсімдік жасушасының брлық тірі компоненттерінің қажетті тіршілік орны субстрат .
Жасуша цитоплазмасында мембраналы және мембранасыз компоненттер екздеседі . Мембранасыз компоненттерге микротүтікшелер құрамында микротүтікшелер кездесетін оргонойдтар , микрофилламенттер , микрофибрилдер жатады .
Мембраналы оргоноиттарға эндоплазмалық торлар , лизосомалар . Гольджи комплексі , митохондриялар жатады .
Ядроның құрылымы .Ядро – көптеген біржасушалы жәндіктердің , бүкіл көпжасушалы ағзалардың негізгі және тұрақты жиынтығы . Ядроны ең бірінші ре чех биологы Пуркинье туықтың жұмыртқа жасушасынан байқап , ағылшын ботанигі Роберт Броун өсімдік жасушаларындағы , неміс физиологы және цитологы Теодор Шванн жануарлар жасушасындағы ядроны сипаттап жазды . Ядро өсімдіктер мен жануарлар жасушаларының негізгі және тұрақты жиынтығы . Кейбір ағза жасушаларында құрылымдық ядро жоқ , бірақ оларда химиялық , генетиклық және қызметтік анолог бар . оны нуклеоплазма дейді .
Ядросы бар ағзаларды – эукариоттар деп атайды . Тірі ағзаның тіршілік қасиеттерінің бірі — көбею , ол ядромен тікелей байланысты . Зат алмасу , көбею және өсіп – даму ядорсы бар жасушаларда қарқынды түрде жүреді . Кейбір ағзаларда ядросы қалыптаспаған болады . , оларды прокариоттар деп атайды . Ол аззаларда толық жетілмеген жарғақшалы ядро болмаса да , оның құрамындағы заттар болады .
Жасушаның ядросы негізінен тірі ағзаның тұқым қуалау белгілері мен қасиеттерін ДНК түрінде сақтайтын хромосомадан , ядро шырыны , РНК , ядрошық т.б құрамдас бөлшектерден тұрады , бұл арқылы цитоплазма мен ядроның арасында заттар алмасады . Ядро мен цитоплазма арасында зат алмасу болып тұрғандықтан олар бір –бірімен өзара тығыз байланысып , бірінсіз бірі тіршілік ете алмайды . Демек , әр бір жасушаның тіршілігі ядро мен цитоплазма ның өзара тіршілік әрекетіне байланысты . Эндоплазмалық тордың шұрықтары , ядро жарғақшаларының шұрықтарына келіп ашылады .
Жоспар
Кіріспе :
Эндоплазмалық тор
Негізгі бөлім :
- Эндоплазмалық тордың ашылу тарихы
- Эндоплазмалық тордың түрі
- Эндоплазмалық тордың қызметі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Жоспар
Кіріспе :
Жасуша дефференциясындағы ядро мен цитоплазма ролі
Негізгі бөлім:
- Цитоплазмаға жалпы сипаттама
- Цитоплазманың атқаратын қызметі
- Ядроның ашылу тарихы , қызметі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
- Әметов « Ботаника»
- Лаханова « Цитология »
- « Цитология , гистология, эмбриология » М . Иванов , И . Ковальский .
