– ??гімемізді со??ы кездері елді ала?датып отыр?ан ла?кестік м?селесінен бастаса?. Елімізде бір жылды? ішінде бірнеше жарылыс орын алып, д?рбеле? туды. Б?л біреулерді? ?аса?ана ?йымдастырып отыр?ан ісі ме, ?алай ойлайсыз?
– Жалпы, ХХ ?асырды? со?ы, ХХІ ?асырды? басында ?лем к?п ?згерді. Б?рын капитализм мен социализм д?ние ж?зін екі лагерьге б?ліп, билеп келген болса, ?ткен ?асыр со?ында социалистік ж?йе к?йреп, жер бетінде т?бегейлі ?згерістер орын алды. Тек саяси, ?леуметтік ?ана емес, адамдарды? сана-сезімі де осы аралы?та т?бегейлі бас?а арна?а т?сті. ?сіресе, к?ні кеше социалистік ?раннан бас?а еште?ені к?рмеген бізді? елді?, а?а буынны? адамдары да?дарып далада ?ал?андай екі?дай к?й кешті. Ал осы екі аралы?та жетілген жастар б?рыннан капиталистік жолмен келе жат?ан батыс ?леміні? жа?сы-жаманын ж?н-жосы?сыз бойына сі?іре бастады.
Негізі, ла?кестік деген дертті? оша?ы – сол батыстан пайда болды. Адамды имансызды??а, к?ргенсіздікке бастайтын жаман ?дет-?ылы?тарды? да ?айна?ан ?азаны – батыс елдері. ?кінішке орай, т?уелсіздік алып, ?лемге шекарамыз ашылып, д?ниені? бар б?рышында?ы мемлекеттермен арада?ы барыс-келіс пен алыс-берісті? жандануы ар?ылы ?аза?стан?а тек техникалы?, ?ылым жа?ынан дамы?ан батыс елдеріні? жа?сы жа?тары, пайдасы ?ана емес, зиянды, залалды т?стары да дендеп ене бастады. Оны? ?стіне, біз т?рлі теріс діни а?ымдар?а, мемлекеттік, ?лтты? м?ддемізге кере?ар насихат тарататын б??аралы? а?парат ??ралдарына, бас?а да елді? бірлігіне, ынтыма?ына н??сан келтіретін зиянкестерге есігімізді ай?ара ашып тастады?. Ал теріс пи?ылды жат діни а?ымдар к?бейгені соншама, на?ты санын д?п басып айту да ?иын.
1991 жылы 16 желто?санда ?аза? мемлекеттігін ?айта ??рып, біз д?ниеж?зілік ?ауымдасты?ты? м?шесі болды?. Алдымызда ?лкен ма?сат т?рды: мемлекеттік ??рылымды, ?з ?скерімізді жаса?тау?а ж?не к?рші мемлекеттермен дипломатиялы? ?атынастар орнатып, шекарамызды аны?тау?а кірістік. Осы бастап?ы жа?дайда 1992 жылы 15 ?а?тарда ?абылдан?ан «Діни сенім бостанды?ы ж?не діни бірлестіктер туралы» За? шетелдік миссионерлерді? ?аза?стан?а кіруіне, бізге жат діндерін емін-еркін насихаттауына жол беріп жіберді. М?селен, ?аза?станда шетелді? діни ?йымдарын тіркеп, за?дастыру ?шін 10 адамны? бірігуі жеткілікті болды. Ал ?зімізді? отандастарымыз?а бір партия ??ру ?шін м?шесіні? саны 52 мы?нан астам болуы керек еді. Я?ни, біз бастап?ы уа?ытта асы?ысты? жасап, шекарамызды ?айда?ы бір кере?ар идеологиялы? а?ымдар?а, секталар?а ашып жібердік.
Сонды?тан, бізді? еліміз т?рлі ?арама-?айшы сенімдер мен діндерді? ?айна?ан ?азанына айналып шы?а келді. Осылайша, біз ла?кестік ?рекеттерді? ?аза? даласында пайда болуы ?шін ?олайлы жа?дай тудырып ал?анымызды мойындауымыз керек.
М?ны? алдын алуды? бірден-бір жолы – жастар?а к??іл б?лу, олармен барынша жа?ын ж?мыс істеп, жан-жа?ты д?рыс т?сінік беру. Б?л жерде Діни бас?арма?а да ?лкен жауапкершілік артылатыны белгілі. Атап айт?анда, ?р облыс, аудан, ауылдарда?ы мешіт имамдары жергілікті ?кімдіктермен бірлесе, жастармен ж?мыс м?селесін ?лі де жандандыруы керек. Б??аралы? а?парат ??ралдары мен ?аламторды? да ?о?амда?ы тынышты?ты са?тау ісіне ?осатын ?лесі зор. Біз ?олда бар м?мкіндікті? б?рін енді ?ана бас к?тере баста?ан ла?кестік ?рекеттерге ?арсы ?олданып, амал жасаса?, н?тиже шы?арарымыз ха?.
– Діни бас?арма?а ?лкен жауапкершілік артылады деді?із. ?азіргі та?да дінге ?атысты шу шы?а ?алса, к?п адамдар «Діни бас?арма ?айда ?арап отыр?» деп кін? артып жатады. Егер жо?ары жа?тан тегеуірінді ?рекет болмаса, жай діни бірлестік б?л жерде не істей алады? Жалпы, ?зі?із Діни бас?арманы? б?гінгі ?ызметін ?алай ба?алайсыз?
– Ислам діні – ?аза?ты? ?лт болып ?алыптасып, ?йысуына бірден-бір ы?пал еткен фактор. Ол – бізді? т?уелсіз мемлекетімізді? тірегі, хал?ымызды? ж?регіндегі ?асиетті сенімі. Ел м?сылмандарыны? ?ара ша?ыра?ы – Діни бас?арманы? дін саласында жасап жат?ан е?бектері зор екенін айта кеткен ж?н. Ел к?лемінде к?птеген мешіттер бой к?теріп, медреселерде ш?кірттер о?ытылып жатыр. Б?л ?те ??птарлы? іс!
Кезінде Алматыда ?ызмет істегенімде иеговистер, баптистер секілді неше т?рлі діни а?ымдарды? ?кілдері есігімді ?а?ып, жат сенімге ?гіттеді. Тіпті сол уа?ытта Алматыда?ы ?кімет ?йі алдында да т?рып ?здеріні? ?нпара?тарын таратып ж?рді. Оларды? б?л белсенділігі орасан болатын. «Б?рімізді? ??дайымыз бір» деп, ?аза? жастарын алдап, ?аншамасын ?з ?атарларына ?осып алды. Ал ?кімет неге осы?ан жол беріп отырды? Неге сол келімсектерді? жолын б?геп, ?лімса?тан м?сылман болып келе жат?ан ?аза?тарды ?згені? ?олына беріп ?ойды?? Олар миллионда?ан кітаптарын, пара?шаларын шы?арып, ж?рт арасына таратып жатыр. ?кінішке орай, біз ?зге сенім ?кілдерімен тайталас?а т?се ал?анымыз жо?.
Бір мысал келтірейін. Мен Астанада?ы Еуразия университетіні? профессорымын. Бір к?ні д?ріске барсам, студенттер ?олдарына кішкене пара?ша ?стап отыр. ?а?азды? бір жа?ы – к?нтізбе, екінші жа?ында – Рим папасыны? суреті, католиктерді? мейрамдары, т.б. жазыл?ан. Сосын мен студенттерден б?рін жинап алдым да, ректор?а барып: «Енді Еуразия университеті католицизмні? орталы?ына айнала ма?», – деп м?селе ?ойдым. Ректор шошып кетіп, университетте м?ндай діни ?а?аздарды тарату?а тыйым салды.
Кейін ?аза? студенттеріне: «Ислам дініні? ??ндылы?тары туралы не білесі?дер? Ол ?ашан пайда болды? М?хаммед (с.?.с.) пай?амбар ?ай кезде ?мір с?рді? ?андай діни мерекелеріміз бар?», – деп с?расам, білмейтіндері к?п болып шы?ты. Міне, осыдан-а? біздегі дін насихатыны? ?ай де?гейде екенін ба?амдай бері?із. ?з дінін ?астерлемеген адамны? бас?а дінге кетуі о?ай.
– Осы теріс пи?ылды діни а?ымдарды? алдын алу ?шін не істеу керек? М?селен, парламенттегі бір халы? ?алаулысы: «Діни ?йымдарды тая?пен т?ртіпке ша?ырмаса, т?сіндіру ар?ылы еште?е шеше алмаймыз», – деп салды. Сіз осы?ан келісесіз бе?
– Мені?ше, б?л ?лкен ?ателік. Тарихтан білетініміз, діни сенімдерді тая?пен т?ртіпке ша?ыру жа?сы н?тижеге жеткізбеген. Керісінше, ол сол жолда адасып ж?рген адамдарды ашуландырып, одан бетер ?ршуіне ?кеп со?тыруы м?мкін. Екінші жа?ынан, ?рдажы? ?рекетке бару – имандылы?ты? белгісі емес. Тіпті кезіндегі Иса (?.с.) ж?не М?хаммед (с.?.с.) пай?амбарлар заманын алайы?. Жа?а дінді мойындама?андар олар?а не к?рсетпеді?! Исаны (?.с.) дар?а асу?а ?рекеттенсе, М?хаммед (с.?.с.) пай?амбарымызды к?п ?ысым к?рсетіп, ?асиетті Меккеден М?дина ?аласына к?шуіне м?жб?рледі. Кейін м?сылмандар к?шейген со?, пай?амбарымыз (с.?.с.) Меккені ?айтадан ал?анда, б?рын?ы ?зіне ?ысым к?рсеткендерге ке?дікпен ?арап, тиіскен жо?. Б??ан ?айран ?ал?ан б?рын?ы к?пірлер де осыдан кейін Ислам дінін ?абылдап, м?сылман болды. Міне, б?л Исламны? адамгершілікті, инабаттылы?ты, мейірімділікті жа?тайтын ?асиеті болатын. Ислам – ол на?ыз гуманизм діні.
Ал мысалы иа?уди дінін тек еврейлер ?станады, бас?а халы?тар, елдер оны ?абылдамады. ?йткені, олар: «??дайды? алдында?ы е? с?йікті халы? – тек еврейлер», – деп ?здерін бас?алардан жо?ары ?ояды. Ал Исламда барлы? ?лттар, барлы? адамдар Алла алдында те?. Сонды?тан да, Ислам дінін тек араб емес, бас?а да к?птеген халы?тар, тіпті б?гінгі к?ні Еуропа, Америка жеріндегі халы?тар арасында да ?абылдап жат?андар к?п.
С?ра?ты? ?зіне оралса?, теріс діни а?ымдар?а ?алай тыйым салу керек? Жо?арыда жастармен ж?мысты ?здіксіз ж?ргізу керек деп айтып ?ткенімдей, б?л жерде тая?пен емес, т?сіндіру ж?мыстарын басты назарда ?ста?анымыз ж?н. ?л?амдулилла, біз м?сылманбыз, с?ннитпіз, ханафи м?з?абындамыз. Біз осыны жастар?а т?сіндіруіміз ?ажет. Бала?а жастайынан діни т?рбиені? берілмеуі т?рлі а?ымдарды? о?ай ж?мыс істеуіне м?мкіндік беріп отыр. Ал жастар м?сылманды?тан сауаты болса, арбау мен алдау?а т?спес еді.
– А?а, ресейлік телеарналарды? ?з діні – православиені жамандап жат?ан біреуін к?рмейсіз. Ал енді Исламны? сырт?ы жауын былай ?ой?анда, б?гінде ?аза?станды? а?парат ??ралдары да бас?а проблема бітіп ?ал?андай, мешіттерді, имамдарды жамандап, сыртта?ы ай?ай?а ?и?у ?ос?андай. Б?л жайында не айтасыз?
– Мен талай жыл шетелде елшіліктерде ж?мыс істеген дипломат ретінде айтар болсам, ?з дінін жамандап, к?йе жа?ып, ?зге халы?тар алдында к?лкі ету ?лемдегі ешбір мемлекетті? ?мірінде болма?ан. Ресей ?кіметі, а?парат ??ралдары православиені жамандама? т?гіл, т?бесіне к?теріп м?пелеп отыр. ?азір православиені? «Спас» деген телеарнасы б?кіл ТМД айма?ына тарап ж?мыс істеуде. Бірде кезіндегі Ресей патриархы Алейсей ІІ Ресейді? б?рын?ы президенті В.Путинді ?абылдап т?рып: «Если не было бы православие, тогда не было бы и русского народа, и Российского государства!», – дегенін жа?сы білесіздер. Сонда сол жерге жинал?ан орысты? ы?ай-сы?айлары діндарды? б?л с?зіне бас ш?л?ысып, В.Путин оны? ?олын с?йді. Міне, оларда?ы дінні? р?лі! М?ндай к?з?арасты бас?а елдерді? басшылары да ?станады. Себебі, мемлекетті? т?ра?тылы?ын, тынышты?ын ж?не бірлігін ны?айтуды? бір негізі – б?л дін.
?анша ?асырлардан бері христиан мен иа?уди діндеріні? ?з іштерінде т?рлі топтар арасында ?здіксіз идеологиялы? к?рес ж?ріп жатыр. М?селен, еврейлерді? бір тобы Иса (?.с.) пай?амбарды еврейден шы??ан десе, екіншісі ол м?лдем бізге ?атысы жо?, оны еврейлермен араластырмау керек дейді. Ал христиандар Исаны (?.с.) еврейлер дар?а асты деп, оларды кін?лайды. Сондай-а?, христиандарды? ?зі ?аншама тарма??а б?лініп, православие, католик, протестант, лютеранды?, т.б. болып ?з алдына дін ??рып отыр. Біра?, христиандар мен иа?удилерді? бірде-бір ?зара ?ыр?ысын, талас-тартысын газеттен о?ып, не телеарналардан к?ре алмайсы?. Олар іштеріндегі дау-дамайды сырт?а шы?арып, бас?аны? алдында к?лкі бол?анды ?аламайды. Ал Исламнан ?ылт еткен бір н?рсені к?ре ?алса, ?сіресе батыс а?парат ??ралдары шу етіп, ?лемге оны ??быжы? етіп к?рсетіп, ?аралау?а ?зір т?рады. Енді ?аза?ты? телеарналары да солардан ?алыспаймыз деп, былайша айт?анда, ?зі су ішкен ??ды?ына т?кіріп жатыр.
Сондай-а?, біздегі кейбір б??аралы? а?-парат ??ралдары дінді насихаттау?а ??лы?ты емес. Айтатын у?ждері: «Біз зайырлы мемлекетпіз». К?п адамдар зайырлы мемлекет дегенді дінсіз мемлекет деп т?сінеді. Б?л жерде мемлекеттік ??рылым ?ана зайырлы, я?ни елді бас?ару?а дін араластырылмайды деген с?з. Біра?, дінсіз ?о?ам, я?ни халы? зайырлы болмайды, есі?ізде болсын! Сонды?тан да, м?сылман мемлекеттері, христиан мемлекеттері, т.б. деп аталады. Бізде дін ?стану?а толы? еркіндік берілген.
Мені? ойымша, а?парат ??ралдарыны? м?ндай бассызды?ы Исламды ?аралау, к?лкі ету ?шін арнайы ?йымдастырылып отыр. Бірде Еуразия университетінде орыс тобында о?итын ?аза? студенттерінен: «Мешітке со??ы рет ?ашан барды?ыздар?», – деп с?радым. Сонда бір ?аза? ?ызы т?рып: «Ой, а?ай, зачем в мечеть ходить? Оказывается, муллы сами малограмотные. Чтобы быть мусульманкой, надо носить паранджу. Лучше ходить надо подальше», – дейді. Міне, газеттер мен телеарналарды? байбалам салуыны? н?тижесі осындай?а жеткізіп отыр.
Б?лар?а біз ?те м??ият ?арауымыз керек. ?аза? тілін, ?лтты? м?селелерімізді жа?та?ан болып, астыртын дінімізге, ділімізге ?арсы ж?мыс істейтін «Свобода слова», «Время», «Экспресс-К» секілді газеттерді? ?лтты? болмысымыз?а ?арсы ?р ?адамын ашып, дер кезінде тойтарыс беріп отырмаса, м?ны? арты жа?сылы??а апармайды.
– Бас?асын былай ?ой?анда, кейінгі кездері т??іршілдікті ?аза?ты? т?л діні, ал Исламды арабты? діні деп б?лшектеушілер шы?ты. Кейбір белгілі т?л?аларымызды? да осы секілді а?ымдарды? сойылын со?ып ж?ргені рас. Себебі неде?
– Т??іршілдік идеясын к?теріп, ?ршітіп отыр?ан ?аза?тар емес, б?л да шекараны? ар жа?ынан ?дейі ?йымдастырыл?ан арандатушылы?, ?лтты б?зушылы? ?рекет. ?лемде ж?ріп жат?ан Батысты? иедологиялы? ?стемдікке жету к?ресіні? бір тарма?ы осы: т?ркі халы?тарын б?рын?ы т??іршілдік наным-сеніміне ша?ырып, Исламды арабты? діні деп, іштей іріту.
Осыдан 5 жылдай б?рын Алматыда Орта Азияда?ы, ?аза?станда?ы ж?не Алтайда?ы т??іршілдік та?ырыбына арнал?ан ?лкен халы?аралы? конференция ?ткізілді. К?птеген шетелдерден арнайы ?она?тар ша?ырылып, жо?ары де?гейде ?ткен б?л жиынды кім ?йымдастырды дейсіз ?ой? ?аза?станда?ы Францияны? елшілігі! Бар а?шасын т?леп, ?она? ?йін дайындап, т?гелдей демеушілігін сол жасады. Ал о?ан т??іршілдік неге керек бола ?алды? Неге соншама ?аражатын шашты? Конференцияны? бас ?йымдастырушылары – еліміздегі белгілі т??іршілдер ?уесхан ?одар мен та?ы бас?а белсенділер болды. Жиын?а б?дан да б?лек ?аза?ты? танымал т?л?алары ?атысып отырды. Кейін барша телеарналар соларды к?рсетіп, міне, б?рі т??іршілдікті ?олдап отыр деп насихаттады. Кейін соларды? кейбірінен: «Ойбай, сендерді? б?лары? не? Біз м?сылман емеспіз бе, неге т??іршілдікті ?олдайсы?дар?», – деп с?радым. Сонда олар: «Біз ?олда?анымыз жо?. ?айдан білейік, ша?ыр?ан со?, барды?. Енді телеарналар бізді ?олдады деп айтып жатыр ?ой», – дейді.
Міне, еліміздегі т??іршілдік м?селесіні? т?бінде осындай арандатушы ?рекеттер жатыр. Б?л Батысты? жасап жат?ан тірлігі. Ма?саты – хал?ымызды т??іршіл, уахабшы, сопы, т.б. деп б?лшектеп, ?зара ?ыр?ыстырып, е? а?ырында ?оластына ?аратып алу. Сосын бар байлы?ымызды кенедей сору.
Кейін бірнеше рет сол т??іршілдерді? бірімен с?йлесейін деп, кездесуге ша?ырдым. «Сені? ?ке? м?сылман, баба? м?сылман. Енді т??іршіл болып не к?рінді?», – деп ашы? ??гімеге тартайын деп едім, біра?, кездескісі келмейді.
Т??іршілдіктен б?лек, зиялы ?ауым арасында атеистік пи?ылдан арыла алмай, ?з дініне ?арсы шы?ып, жалпы дін деген ??ым?а нем??райлы ?арап ж?рген азаматтарымыз жо? емес. М?селен, жазушы Дулат Исабеков былтыр «Халы? с?зі» газетіне берген с?хбатында «?лт» пен «дінді» бір-біріне ?арсы ?ойып: «?аза? ?лты керек жо?, дін аман болсын десе, олар да ?зінше ?мір с?ріп, ж?ре берсін. Біра?, олар мен ?шін жо?ал?ан ?лт, жо?ал?ан ?рпа?… ?аза? жастарыны? топырлап тобымен бас?а дінге ?тіп жат?аны ?з алдына, ?тпегендері ?зара ?ыры? пыша? боп ке?ірдектен алып керілдесуде. ?лты? болмаса, ол дінді кім ?станады?», – дейді. Б?л да ?рескел ?ате т?сінік. ?йткені, бір мезгілде ?аза? ж?не м?сылман болу таби?и, за?ды ??былыс, ал ?лт пен дінді екі б?ліп ?арау – б?л халы?ты шатастыру ж?не арандатушылы?. Б?дан б?рын да Дулатты?: «Дін ?згерсе, ?згере берсін, м?дениетіміз ?згермесін» деп айды аспаннан бір-а? шы?ар?аны бар. М?ны ?алай т?сінуге болады? М?дениетті? негізі сол дін ар?ылы ?алыптаспай ма? М?дениет, ?дет-??рып, салт-д?ст?р шари?атпен байланысты, аты-ж?німіз де к?біне м?сылманша. Соны? ішінде жо?арыда айтыл?ан драматург-жазушымызды? фамилиясы да Иса (?.с.) пай?амбардан шы?ып отыр?ан жо? па? Мені?ше, б?л кісілерді? Ислам дініне к?з?арастары д?рыс емес сия?ты. ?йтпесе, дінге ?атысты жа?са? пікір айтпа?ан болар еді.
Негізі, сырттан келетін кришнаит, иегова ку?герінен г?рі, іштен шы??ан м?йізі ?ара?айдай т?л?аларымызды? теріс с?здері ?ауіптірек болуы м?мкін. ?йткені, жастар «Б?л а?аларымыз білімді адамдар. Олардікі д?рыс», – деп, айт?ан с?здеріне сеніп ?алуы ?ажап емес.
– Со??ы жылдары ?лемді жа?андану жалмап келеді. Б?л ?аза? секілді жа?а ая??а т?рып келе жат?ан елді? басына т?нген ?атер десек, арты? айт?анды? емес. Б?дан аман ?алуды? бір жолы – ?лтты? рухты к?теру. Осы т?р?ыда сіз ?аза? жастары ?андай болу керек, не айтар еді?із?
– ?ткен бірнеше ?асырда адамзат баласы отаршылды? д?уірін бастан ?ткерді. ?ау?ары к?шті батыс елдері ?лемні? жартысынан к?бін жаулап алып, езгісінде ?стап келді. ХІХ ?асырда пайда бол?ан социалистік идея ал?аш?ыда осы отаршылды??а ?арсы ба?ыттал?ан, ?о?амда?ы бірлік пен те?дікті к?терген гуманистік бастама болатын. Соны? ар?асында Африка мен Азияны? к?птеген елдері ??лды?тан ??тылып, т?уелсіздік алып шы?ты. Ал бастап?ы капитализм – ?ара басты? ?амы, ?згені сору, пайда к?руден т?ратын н?рсе болды.
Екінші д?ниеж?зілік со?ыстан кейін отаршылды?ты? д?уірі ая?талып, м?лдем жа?а ?лем ?алыптасып ?лгерген еді. Біра? к?п адам ?міт еткен социалистік ж?йе де а?ыры ж?зеге аспай, Ке?ес ода?ыны? ??лауымен ол да ?лсіреді. Міне, осыдан кейін неоколониализм, я?ни жа?а отаршылды? д?уірі ?айтадан оянды. Батыс ?лемі б?рын?ы ?стемдігін ?айтару ?шін б?гінде жаны алысып, жан берісуде. Жа?андану деп осыны айтамыз. Олар ?лемдік діндерді, ?сіресе Исламды, ?лттарды жікке б?лу, ?зара ?ыр?ыстыру, шекараларды мойындамай, ?лемні? байлы?ын иемденуге ?мтылуда.
Ал б?л жа?андану ?аупі тек жа?а ?алыптас?ан мемлекеттерге емес, ?ркениетті халы?тар ?шін де ?атер болып отыр. ?айталап айтайын, м?ны жасап жат?андар – ірі капиталистік елдерді? басында отыр?андар, миллионер-миллиардерлер, банкирлер, б??ан ?арапайым халы?ты? ?атысы жо?. ?лкен сегіздік (G8), ?лкен жиырмалы? (G20) елдері басшыларыны? д?ст?рлі бас ?осуы кезінде Еуропаны? ?зінде халы? к?шеге шы?ып, наразылы? шараларын ?йымдастырып жатуы соны? ай?а?ы. Дегенмен, жа?андану, ?сіресе, біз секілді дамушы елдерге б?рінен ауыр тиері с?зсіз.
Жа?андану тас?ынынан аман ?алу ?шін біз деколонизация, я?ни отарсыздану ?рдісін ?здіксіз жал?астыра беруіміз керек. Ана тілімізді? дамуына, дін Исламны? ?ркен жаюына ?лес ?осып, мешіт-медреселерді к?птеп салып, халы?ты? санасына ?лтымыз ?аза?, дініміз Ислам екенін сі?іре беруіміз керек. Еліміздегі жер-су атауларын ?аза?шалауды? да ма?ызы зор. ?аза?тар Павлодар, Петропавл емес, Кереку, ?ызылжар ?алаларыны? т?р?ынымын десе, ?зін на?ыз ?аза? еліні? азаматы ретінде сезінер еді.
?кінішке орай, со??ы жылдары ?з ішімізден отарсыздану ?рдісіне ?арсы ж?мыс жасап жат?ан адамдар ?ыла? беріп ?алуда. Соны? бірі – «?аза?станды? халы?», «?аза?станды? ?лт» жасау идеясы. М?ны баста?андарды? бірі – а?ын О. С?лейменов. Б??ан біз дер кезінде ?арсы шы?ып, ?лт зиялылары мен жанашырлары, к?птеген ?йымдар ?олдап, б?кіл халы? болып а?ыры ж?зеге асыр?ызбады?. Тіпті, еліміздегі ?зге ?лт ?кілдері де ?лтын жо?алт?ысы келмейді. Сонды?тан, оларды? да «?аза?станды? ?лт?а» ?арсы шы?уы м?селені? то?татылуына ы?палы тиді.
– ?лтты? рух демекші, ?зге елде ж?ріп, с?лтан бол?ан Бейбарыс бабамызды? ?аза? тарихында?ы алар орны ерекше. Сол ж?нінде айтып берсе?із?
– 60-жылдары ке?ес жастарын шетелге о?у?а жіберу т?жірибесі енді ?ана бастал?ан еді. О?ан дейін капитализм мен социализм бір-біріне ?арама-?арсы т?р?анды?тан, арада м?дени, ?ылыми байланыстар тым аз болды. Сол кезден ?кіметті? ?олдауымен жа?сы о?ы?ан студенттерді т?жірибеден ?ту ?шін шетелге шы?ара бастады. Мен ол ша?та Ташкенттегі Орта Азия университетіні? студентімін. 1963 жылы 5 адамды Сирия?а жіберді, соны? ішінде жал?ыз студент мен ?ана болдым, ?ал?аны Ресейден.
Шы?ыстану маманды?ында о?ы?анды?тан, шы?ысты? тарихынан да хабарымыз бар ?ой. С?лтан Бейбарысты? ?айдан шы??анын, ?айда жерленгенін білетінмін. Сирия?а бар?ан со?, Бейбарыс бабамызды?, ?л-Фарабиді? ?абірі басына барып, д??а жасадым. ?аза?ты? осы екі ??ламасы да Сирияны? астанасы Дамаск ?аласында жатыр. Б??ан дейін ?аза?станнан арнайы Бейбарыс бабамыз басына ешкім барма?ан еді. Т?уелсіздік ал?аннан кейін ?ана бір?атар белгілі т?л?аларымыз арнайы ат ізін салды.
?аза?стан Президенті Н.?.Назарбаев бастамасымен Дамаск ?аласыны? ортасында орналас?ан С?лтан Бейбарыс бабамызды? кесенесін ж?ндеуге ?ома?ты ?аражат б?лініп, биыл толы? ж?нделіп бітті. ?аза? топыра?ында туып-?скен, араб халифатында философия ?ылымымен ш??ылдан?ан ?бу Насыр ?л-Фараби кесенесі де к?ріктендіріліп, сонымен ?атар, кесене жанынан к?лемді ?аза?стан тарихи-м?дени орталы?ыны? ??рылысы ж?ріп жатыр. Б?л кешенде к?не ?аза?-араб байланыстарыны? к?рмесі, б?гінгі т?уелсіз ?аза?станны? жетістіктерін паш ететін зал ж?не ?она? ?й болады. Я?ни, Дешті ?ыпша?, Алтын Орда, К?к Орда, ?аза?ты? А? Ордасы бір-бірімен саба?тастырылып ж?рт назарына ?сынылма?.
Осы жерде айта кету керек, ?аза?станны? т?уелсіздігіне 20 жыл толуына байланысты біз бір топ ?алымдар – арабтанушы-дипломат Ба?ытты Батырша-?лы, тарихшы-академик Болат К?меков ж?не мен, ?шеуміз бірігіп «Мысырда?ы М?мл?к с?улет ?неріні? тарихы» атты кітап-альбомын шы?арды?. Ал?ыс?зін Елбасымыз Н.?.Назарбаев жазды.
– Мемлекеттік тіл м?селесіне ойысса?. 2020 жыл?а дейін ?рбір ?аза?стан азаматы ?аза?ша с?йлеуі ?шін не істеу керек?
– ?ткен ?асырды? 60-шы жылдары Ке?ес Ода?ы Коммунистік партиясыны? басына Н.С. Хрущев келді. Ол 20 жылда «коммунизмге» жетеміз деп асыра сілтегені б?рімізге белгілі. Ол ?шін Ке?ес Ода?ында?ы барлы? ?лт орысша с?йлеу керек деп, ?р республикада?ы ?лтты? мектептерді жабу?а жарлы? берді. ?аза?стан Коммунистік партиясын Д.?онаев бас?ар?ан сол т?ста Алматыда?ы жал?ыз ?аза? мектебі жабылды. Б?кіл билік, зиялы ?ауым т?ратын ?аза?ты? астанасы ана тілінде о?ытатын мектепсіз ?алды.
Кейін а?ын Шона Смахан?лы баста?ан зиялы ?ауым ?кілдері партия?а, бас?ару органдарына, талай жерге хат жазып, ?упірімдеп ж?ріп С.Киров атында?ы №12 ?аза? орта мектебін ашу?а ?ол жеткізді. Оны? ?зінде ?аза? мектебін демей, В.И.Ленинні? ?зе?гілес серіктеріні? бірі – С.М.Кировты? аты ?шіп ?алатын болды деп, соны? ар?асында б?л іс ж?зеге асады. Осы топты? ж?мысына мен де белсене араластым. 1986 жыл?ы к?терілістен кейін КГБ Ш.Смахан?лыны? ж?не мені? со?ымнан шам алып т?сті. О?ан «?лтшылсы?, ?аза? мектебін аштырды?, жастар к?терілісі содан болып жатыр» деп айып та?ып, апта сайын тергеуге ша?ырып, а?ыры ?айран а?ын миына ?ан кетіп ?айтыс болды.
?зге республикаларда жа?дай бас?аша болды. М?селен, М?скеуді? б?йры?ын орындауда ?збектер Ташкенттегі ?р орыс мектебін екіге б?ліп, санын екі есе к?бейтті де: «Міне, біз орыс мектептері санын к?бейттік», – деп ?улы? жасады. Ал, бізді? республикада, ?кінішке орай, ?лтты? мектептерді са?тауды? амалы жасал?ан жо?, сол кездегі биліктегілер ?р т?рлі халы?тарды? барлы?ы бірі??ай «советский народ»-?а айналатынына сенген-ді. Б?л ассимиляторлы?, утопиялы? идея еді. ?з басым ?р басшыны? хал?ына, мемлекетке істеген жа?сылы?ын да, кемшілігін де ашып айтуымыз керек деп есептеймін. Б?л не ?шін ?ажет деуі м?мкін біреулер. М?ны келешек мемлекет, ?кімет басына келетіндер білсін, оларды? да іс-?рекеттерін халы? таразылайды, ба?а береді.
Жалпы ?лемні? барлы? дерлік елдерінде мектептер 100 пайыз ?з мемлекеттік тілінде о?ытады. Мен ?зім Астана ?алалы? «Мемлекеттік тіл» ?оз?алысыны? т?ра?асы ретінде ?аза? мектептерін к?бейтуге ат салысудамын. Біз барлы? басшыларды? балаларын ?з ана тілінде о?ытуы керек деп есептейміз. Біра?, о?ан кедергілер к?п. М?селен, б?гінгі к?нні? ?зінде депутаттарымыз, министрлеріміз, ?кімдерімізді? к?біні? балалары орыс мектептерінде о?иды. Бір с?збен айт?анда, оларды? біразы ?аза? тілі шын мемлекеттік тіл болатынына сенбей отыр?ан сия?ты. Алматы мен Астанада ?лі де орыс мектептеріні? саны ?аза? мектептерінен к?п.
Кезінде «Тілдерді ?олдану мен дамыту-ды? 2001-2010 жылдар?а арнал?ан мемлекеттік ба?дарламасында» 2010 жыл?а дейін ?аза?станды?тарды? б?рі ?аза?ша с?йлейді деген жоспар болатын. Біра?, ол орындал?ан жо?. Содан кейін д?л осындай 2011-2020 жылдар?а арнал?ан ба?дарлама ?абылданды. Алайда, к?пшілік ?о?амды? ?йымдар, ?оз?алыстар б?л ба?дарламаны ?абылда?ан жо?.
Астана мен Алматы ?алаларында?ы белгілі т?л?алар ж?не ?о?амды? ?йым ?кілдері тіл ?йренуді 32 жыл?а созбай, тездетуін талап етіп, газеттерге ?ндеу жариялады?. Егер тіл м?селесі б?гіндей с?з ж?зінде ?ала берсе, 2020 жылы да ?аза?стан азаматтарыны? б?рі ?аза?ша с?йлемейді. М. Шаханов баста?ан «Мемлекеттік тіл» ?о?амды? ?оз?алысы ана тіліміз шын мемлекеттік тіл м?ртебесін ие бол?анша к?ресін то?татпайды.
– Сали?алы ??гіме?ізге ра?мет!
С?хбаттас?ан Ескендір Тасболат
http://www.namys.kz/?p=12720
