Мен жетпіс екі жас?а келгенше ?мірде болатын неше алуан ?илы о?и?алар?а, т?рлі жаманды?, жа?сылы??а кездесіп, соларды? к?пшілігін, керекті-керексіздерін ?зім де істеп, басымнан ?ткізгендерім к?п. «Алды?да ?негелі к?рері? болсын» дегендей, алдымда Абай мар??м бол?ан со?, содан ?ибрат алып, «мен де адамды?ты?, адалды?ты? жолын ?у?аным ж?н» деп, басымды шытырман шата?тан ерте босатып алып, білім жолына т?стім. Негізгі ал?ан білімім болмаса да, ?з бетіммен ізденіп, ?ткен жазушы-?алымдарды? жаз?андарын о?ып, ойларымен танысып, білгендерден с?рап, ?з ойымнан ??рап, т?рлі ??гімелер жазып, барлы? ?мірімді жазумен ?ткіздім. Елу жас?а та?а?ан со?, о?ашада жатып, бас?а келген ойларды? барлы?ын ?а?аз?а т?сіріп кеттім. Мен соларды? б?рін ?з ма?таным ?шін жаз?амын жо?, ма?тан ?шін жазыл?ан, айтыл?ан с?зді? ??ны болмайтынын жа?сы білемін. Кейінгілер жара?аннан ?лгі алып, ?неге ?йренсін дедім. Міне, жетпістен астым, ойым тозба?анмен, денем тозды. Тоз?ан денем ойыма орын болудан ?алып барады. Мен о?ан ?арамай ?лі де келген ойды жаза бермекпін.
Б?л айт?алы отыр?ан ойымды жекелеп, с?рыптап жазба?аныммен, б?рын?ы жаз?андарымда кездесіп отырады. Б?л тарауда?ы ойды басынан ая?ына дейін т?гел жазып, б?рін талдап, ?орытып шы?у?а бір адамны? ?мірі керек. Ендігі мені? ?ал?ан ?мірімні? жетпейтіні аны?. Дегенмен, сол ойымды ?ыс?аша алдары?а тартпа?пын.
Б?л ойым — бас?а келген ?иял. Біра? болма?ан іс, ??р?а? ?ысыр ке?ес, жай ?иял дейтін бір ауру бар. Б?л аурудан ??тылу керек. Неге десе?із, барлы? ?ылымны? ?зі ?иялдан, ойлаудан ту?ан. Адам осы жаралысты? бір б?лігі, б?л жаралыстан, таби?аттан б?лек емес. Сонды?тан адамны? б?л д?ниеде, б?л таби?атта жо? н?рсені ойлауыны? ?зі м?мкін емес, болу?а м?мкін істі ?ана ойлай алады — бір. Екінші, сол ?иял болмайтын н?рсе деп отыр?анымыз — ?л?айтылып, ?згертіліп, ауыстырылып айтыл?ан болаша? болуы м?мкін. Неге десе?із, б?рын фантазия, ?иял деп ж?рген ойлар б?гін м?мкін да?дылы іс екенін танып, ??тыла аламыз ба? ?рине, ?иялды? да шегі бар. Менше, айт?алы отыр?ан ойым болмайтын ?иял емес, болу?а м?мкін.
Адам ?мірін ?алай т?зеуге болады? Адам ?айткенде тату т?ра алады? Ойлы, саналы адамдарды? ?асырлар бойы миын тыншытпай, ?мірін сарп еткен, ?лі де сан адамдарды? арын ?оз?ап, ойларын тыншытпайтын осы с?ра?тар. «Адам ?мірін т?зейміз» деп сан ?алымдар т?рлі ойлар айтып, ол ойларын халы??а таратып, том-том кітаптар жазды. Соларды? ойларыны? мен білетін бастылары: біреулер «адам ?мірі жарат?ан иесін танумен т?зеледі» десе, кейбіреулері «?кімет жойылса, ?ркім ?з бетімен ?мір с?рсе — т?зеледі» деді. Ал, біреулер «о?у біліммен, халы?ты а?артумен адам ?мірі т?зеледі» деді. Біреулері «бай, кедейді те?еумен т?зеледі» десе, біреулері «т?рбиемен т?зеуге болады» деді. «?мірді? ?зі — тіршілік таласы. Сонды?тан адам ?мірін жаратылысты? ?зі солай жарат?ан, бірін-бірі жеп, талап, таласып ?мір с?рмек» дегендер де бол?ан.
Бізді?ше, б?ларды жекедей ал?анда еш?айсысы да адам ?мірін т?зей алмайды.
«Адам ?зі жарат?ан иесін танумен т?зеледі» десе, жарат¬?ан иесін танып к?нде бес уа?ыт намазын о?ып, ??ранды ?а?пан ?ып, елді алдап ж?ретін молда-сопыларды? ?ылы?тарын ойлап ?ара?ыз. ?кімет жойылса, адам бет-бетімен кетсе, біреу-біреуге ж?рдем етпесе, азулы айуандар жекелеген адамдарды жей берсе, ?айтіп ?мір с?рмек? О?у, білім ?йренген адам т?рлі ?нерді білетіні рас. Біра? ол ?нер-білімді ?андай іске ж?мсайды. Мен к?рген адамдар ?йренген ?ылыммен т?рлі ?ару жасап, улы газдар тауып, бас?а адамдарды а? есебінде атып, ?лсізді ??лданып, жерді? бетін адам ?анымен боя?аннан бас?а бітіргені шамалы. Б??ан е? ?нерлі, білімдіге саналатын Англия, Америка елдерін ?ара?ыз. Бай мен кедейді те?еу, байды? малын кедейге б?ліп беру — кедейді еріншектік, е?бексіз мал табу?а да?дыландырып жіберетін жол. «Т?рбие¬мен т?зеуге болады» десе: мені? ержеткен т?рт ?лым болды. Б?ларды? б?рі бір шешеден, бір ?кеден ту?ан, ?скен жері, ішкен тама?ы, ?скен ортасы, ал?ан т?рбиесі — бір. Біра? біреуі шыдамды, біреуі шыдамсыз, біреуі е?бекке ??мар, біреуі жал?ау, біреуі мейірімді, біреуі ?атал, біреуі ашуланша?.
А?ырында, «?мір — тіршілікті? таласы, сонды?тан адам таласып, бірін-бірі ?ыру?а жарал?ан» деген ой негізсіз, ?йткені барлы? зат, оны? ішінде адам жаратылыста?ыдан ?згеретіні с?зсіз. Ары бар, а?ылы бар, мейірімі бар, махаббаты бар адамны? бірін-бірі жеп, талап, ?ырып ?суі м?мкін емес.
Бізше, адам ?мірін т?зеуге, барлы? адамдар тату т?ру?а негізгісі — адал е?бек, а? ж?рек, арлы а?ыл болу?а керек. Д?ниеде б?л ?шеуі ?стем болмай, адам баласына тынышты? ?мір с?руге м?мкіндік жо?.
?рине, адам о?ып, біліп ?йренуі ?ажет. Білімсіз, ?ылымсыз ?нер табылмайды. Сол ал?ан білім-?нерлерін адал е?бекпен жаратылысты? мол байлы?ын пайдалану?а салса, табылмайтын н?рсе жо?. Сол тап?ан байлы?ты барша адам баласыны? керегіне, пайдасына жарату керек.
А? ж?ректі? керектігі — мейірімділік, махаббат, ?айырымдылы?, адалды? а? ж?ректен шы?ады.
Ал, арлы, а?ылды адам ?иянатты, зорлы?ты, ?зімшілдікті, ма?танды білмейді ж?не істемейді.
Осы ?шеуіні? басы ?осылса, адам жа?сы ?мір с?ріп, бірімен бірі тату т?руында с?з жо?. Біра? осы айтыл?андар?а ?арсы, жолдан ?осыл?ан, адамны? бойында біржола сі?ісіп, біте ?айнасып ?ал?ан к?шті, зиянды жау н?рселер, ?деттер де бар. Міне, осы жаман ?деттерді? барлы?ынан адамдар тату т?рып, жайлы ?мір с?ре алмайды. Олар — н?псі, ?зімшілдік, ма?тан. Б?лардан ?шы-?иыры жо? жаман ?деттер туа бермек. Мысалы, зорлы?, алдау, мансап?орлы?, мал??марлы?, рахымсызды?, мейірімсізді?, ?анішерлік, та?ы та?ылар. Б?лай бол?анда осы жаман ?деттерден ??тылуды? айласын іздеу керек. Е? алдымен барлы? адамды адал е?бек ететін жол?а салу керек. Ол ?шін к?пті? ?алауымен ?кімшілік басына арлы, а?ылды адамдарды ?ойып, сол адамдарды? б?йры?ы, а?ылы бойынша ту?ан, туаша? адамдарды, жастарды ?азына ?арауына алу?а за? шы?ару?а керек те, ол за?ды б?з?андарды жазалау керек. Олар?а е?бек ?нерін ?йрету керек, онымен ?абат о?у-білімге жетілдіру ?ажет. Жо?ар?ы айтыл?ан жаман ?деттерді жою?а б?лар жеткіліксіз бол?анды?тан, сол адал е?бек, білім ?йренумен ?абат «Ар білімі» деген білім о?ытылу?а керек. Б?л ?ылымды а?ылды адамдар ойластырып, п?н ретінде жазып, н?псіні жойып, адам бойында жеке арды? ?ожа болып ?алу жа?ын к?здеу керек. Адам бойында?ы н?псі кеселі кетсе, ?згерісі о?ай.
