Кез келген азамат пен мемлекет ?шін то?тамайтын к?рес бар. Ол – мемлекет т?тасты?ы, ?лтты? ?ауіпсіздік, ?скеле? ?рпа?ты? жар?ын келешегі, тіл, діл, салт-д?ст?р мен ?дет-??рып сия?ты бабадан бала?а мирас болатын ?лтты? ??ндылы?тарды ?ор?ау. ?кініштісі сол, ?аза? еліндегі мемлекеттік тілді? м?ртебесін к?тере алмай, ?ара терміз. Боданды?тан арылып, мемлекеттік бас?ару тізгінін ?з ?олымыз?а ал?алы бері екі онжылды?тан асты. Біра? ?лі к?нге «бая?ы жартас – сол жартас». Эстония ?стіміздегі жылды? ?а?тарынан бастап жа?адан ?абылданатын за?дарды, за?намалы? ??жаттарды орыс тіліне аудару?а тыйым салатын за? ?абылдады. Есесіне экономикалы? мазм?нда?ы за?дар а?ылшын тіліне аударылады. Б?л инвестиция м?селесінде ма?ызды. М?нда тіпті сот процестерінде де сот ісіне ?атысты ??жаттарды тегін аудармайтын болды. Егер сот м?жілісі мен сот ??жаттарын орысша ?аласа?ыз, а?ша т?лейсіз. Орыстарды бауырлас халы? деп есептейтін украиндарды? ?зі тіл м?селесіне келгенде ?лтты? м?дде мен ?лтты? саясатты ?станады. Я?ни м?нда к?шелердегі жарнама біткен негізінен украин тілінде ілінген. Егер орыс, а?ылшын не бас?а тілге аударатын болса?ыз, ?стіне ?осымша а?ы т?леуі?із ?ажет. Я?ни украин тілінен бас?а тілдердегі жарнаманы? ??ны ?ымбат. М?ны? б?рі еріккенні? ермегі емес, ?лтты? ??ндылы?тарды са?тауды? тиімді жолдары. ?кінішке ?арай, ?аза? билігі тіл м?селесінде Балты? жа?алауы елдері, Польша, Украина сия?ты мемлекеттерден ?лгі алу?а м?дделі емес.
Жуырда М?жіліс депутаты Оразк?л Асан?азы?ызы депутаттар алдына есеп беруге келген ?Р ?ділет министрі Берік Имашев мырза?а: «?аза?станда?ы мемлекеттік тіл – ?аза? тілі. Сонды?тан ??жаттар да ?аза? тілінде болуы тиіс» деген талап ?ой?анда Ана тіліні? ?азіргі п?шайман халіне жаны ашитын а?айын б?ріктерін аспан?а ата ?уанып, «?лт м?ддесін ?ор?айтын осындай халы? ?алаулылары к?п болса, шіркін!» деп арманда?ан. Шынында да, ?лтты? м??ын м??дап, жо?ын жо?тамаса, оны? несі – халы? ?алаулысы?! ?кінішке ?арай, ?аза? тіліні? келешегіне ала?дайтын м?жілісмен мен сенатор аз б?гінде. ?йтпесе Парламентте «Еуразиялы? ода?ты ??руды ?олдаймыз» деп ??лшынып, «?аза?станда ресми тіл – орыс тілі, сонды?тан орта? тіліміз орыс тілі болу?а ?арсы емеспіз. Б?л проблема тудырмайтын м?селе» деп коммунист Жамбыл Ахметбеков ?зеуремес еді. Еуразиялы? ода? м?селесі т?бегейлі шешілген жо?. Егер м?ндай ?йым ??рылса, ?аза?стан сия?ты т?уелсіз елді? тіл, діл, дін сия?ты ?лтты? ??ндылы?тары адыра ?алуы м?мкін. ?йткені ?зін ?лі к?нге келмеске кеткен КСРО-ны? «за?ды м?рагері» санайтын Ресей империялы? амбицияларды? жетегінде ж?р. Орта? ода? ??рыл?ан с?ттен бастап кезінде ке?естік ж?йені? 15 ода?тас республика?а т?беден ?ара?ан ?рдажы? саясатын Ресей ?аза?стан?а да ?олданары с?зсіз. О?ан 70 жылдан астам ?аншама ?лт, ?аншама халы?ты д?б?ра еткен коммунистік ж?йе ку?. Демек, ?аза? елін егемен ел ретінде са?тау ?шін «орта? тіл», «орта? валюта», «орта? шекара», «орта? кеден», жалпы «орта?» деген ??ымды ?олдау – ?исынсыз. Халы? пен мемлекетті? м?ддесін жо?ары ?оятын экономикалы? интеграциялар – б?лек ??гіме, ?рине. Ондай орта? ?йым ??р?ан к?нні? ?зінде алдымен ?аза?стан?а келетін кіріс пен шы?ысты саралап ал?ан ж?н. Ал бізде б?рі керісінше. Осыдан ?ш жыл б?рын ?а??ан дабыл?а селт етпегендер ?й?ыдан енді оян?ан т?різді. ?азір Кедендік ода?тан келетін зиянды тізбелеп, сандарын со?ып отыр. Тіл м?селесінде де солай. Ж?мыла ж?дыры? болу жетіспейді, керісінше, «а??у – к?кке, шортан – к?лге». Екі апта б?рын М?хтар Шаханов баста?ан топты? Мемлекеттік тілді ?олдау шарасына да халы? аз жиылды. Неге? Ешкім ешкімді ол жерге зорлап апар?ан жо?. Келем дегендерге кедергі жаса?ан да ешкім болмады. Былтыр ?ана мы?да?ан адамды жина?ан жиында М?ха?ны? жанынан табыл?ан оппозиция ?кілдері Алматы ?аласыны? ?кімдігіне «шараны ?ткізуге орталы?тан орын бермеді» деп ренжіп, акция?а ?атысудан бас тартыпты. Шенеуніктерді сот?а беруді де ?мытпа?ан к?рінеді. Оппозицияны? б?л ?рекеті «битке ?кпелеп, тонын от?а жа??анмен» бірдей к?рінді бізге. Сол жиында т?бе к?рсеткен ?ара-??ра адамны? ішінен «?лт та?дыры» ?о?амды? ?орыны? жетекшісі Дос К?шімді к?ріп ?уанды?. ?лтты? м?селелерде табандылы? танытатын азамат?а ?лтты? ??ндылы?тар?а ?атысты с?ра? ?ой?анымыз да сонды?тан.
«?АНДАСТАР?А АЗАМАТТЫ? ?СТАНЫМ ЖЕТІСПЕЙДІ»
– Дос а?а, ?аза? тіліні? проблемасы туралы айтудан шаршамаймыз. Біра? шы??ан н?тиже шамалы. Неліктен?
– Мені?ше, мемлекеттік тіл жайлы айтуды то?татпау керек. ?ашан шешімін табады, сол кезге дейін тыным таппау ?ажет. ?кінішке ?арай, д?л ?азір бізді? ?олымыздан келетіні бір-а? н?рсе – белгілі бір уа?ытта белгілі бір жерге жиналу, проблеманы тал?ы?а салу. ?рине, егер тіл ?шін к?ресті? бас?а тиімді жолын тапса?, н?р ?стіне н?р болары аны?. Б?гінде біз «?лт та?дыры» атынан елімізді? солт?стік, шы?ыс сия?ты орыстілді айма?тарынан ?аза? мектептерін ашу?а ы?пал етуді ?ол?а алды?. Осы айма?тар?а жо?ары білімді ?аза? тілінде ал?ан т?лектер к?бірек шо?ырланса, ?аза?ыландыру процесі тез ж?рер еді.
– ?азіргі кезде ол жа?та?ы ахуал ?алай?
– ?аза?тілділер ?те аз. Мысалы А?мола облысында?ы Б?ланды ауданында ?аза?стан т?уелсіздік ал?ан ал?аш?ы жылдары 2 ?аза? мектебі бар екен. ?лі к?нге сол екі мектептен саны ?спей отыр. Аудан?а ?аза?тар к?птеп к?шіп келіп жатса да, ?аза? мектептері ашылмайтын к?рінеді. Білім оша?тарыны? к?пшілігі не аралас, не орыс мектебі. Орыс мектептеріндегі балаларды? 55 пайызы – ?аза?ты? ?арадомала?тары. Халы?тан «Бала?ды неге орысша о?ытасы??» деп с?раса?, «?айтеміз енді? ?аза? мектебі жо? ?ой» деп жауап береді. Олар тіпті биліктен ?аза? мектебін ашуды талап етуге ???ылы екендіктерін де білмейді. Атаза?да тай?а та?ба бас?андай етіп к?рсетілген емес пе? Біз олар?а за? ше?берінде талап ?ою м?селесін де ?йретіп жатырмыз ?азір. Мені?ше, мемлекеттік тілді дамыту жолында ы?пал ету, тер т?гу м?селесіне келгенде тек жиынмен, тілді ?олдау шарасымен шектеліп ?алмауымыз керек. ?кінішке ?арай, атал?ан айма?тарда ?лтты? ерте?іне ала?да?ан азаматтар бас ?осатын жерлері де жо?. ?о?амды? ?орлар, бас?а да ?йымдарды? филиалдары да ашылма?ан. Бір?атар ??рылымдар бар бол?анымен ?аражат?а тапшы. Мені?ше, орыстілді айма?тарда?ы ?лтшыл азаматтарды? тым болмаса айына бір рет бас ?осатын орта керек. «?лт та?дыры» ?аза?станны? он облысынан аш?ан б?лімшелері ар?ылы шамасы жеткенше ?рекет етуде. Сонды?тан Алматыда бас ?имараты орналас?ан ?рбір ?о?амды? ?ор не ?о?амды? ?йым облыстарды? барлы?ынан б?лімше ашып, ай сайын бас ?осып, ма?ызды м?селелерді ?аузау?а б?рі бірдей атсалыс?аны абзал. ?азір орталы?тардан шал?ай жат?ан жерлерде жекелеген батырлар, ?лтты? ??ндылы?тар та?ырыбында жазатын, айтатын жекелеген журналистері бар, біра? ?о?амды? к?ш ретінде ?алыптаспа?ан. Мысалы ?ткенде Алматыда ?йымдастырыл?ан Мемлекеттік тілді ?олдау шарасы облыстарды? барлы?ында ?ткізілсе екен. Біз Желто?сан о?и?асын еске алу ма?сатында 17 желто?сан к?ні Алматыда?ы ескі ала??а жиналуды, шейіт бол?андар?а арнап ??ран ба?ыштауды, пікір алысуды д?ст?рге айналдырды?. Неге осы ?рдіс бас?а айма?тарда да жал?асын таппайды?
– «?лт та?дыры» тарапынан ?ткізілетін шараларда бас?а ?андай проблемалар к?теріледі?
– ?аза?ты? б?кіл проблемасы! Оралмандарды? б?гінгі жа?дайы, мемлекеттік тілді? м?ртебесі, ?аза? мектептері мен балаба?шаларын ашу т.б. Осыларды? барлы?ы да ?лтты? м?селелер т??ірегіне шо?ырлан?ан. ?лбетте, ?рбір айма?, ?рбір аудан не облыс ?шін аса ма?ызды саналатын т?йткіл болады. М?селен бір жерде миссионерлерді? бассызды?ы, секталар?а бой ?ру секілді бас?а да дін проблемасы ?зекті болса, екінші жерде ?ала мен жер-су аттарын ?аза?ыландыру, я?ни ономастикалы? с?ра?тар – к?н т?ртібінде. ?ордаланып ?ал?ан осындай м?селелерді шешуге ы?пал етуге Алматыда?ыларды? ?ана к?ші жетеді деп ойлаймын. ?лтты? ??ндылы?тар?а ?атысты ??гіме айтыл?анда бір жа?адан бас, бір же?нен ?ол шы?ару?а міндеттіміз. Егер Мемлекеттік тілді ?олдау шарасына тек Алматыда?ылар ?ана емес, бас?а облыс, аудан, ауылда?ы ?аза?тар да ?лес ?осса, жа?сы емес пе? М?селен са?ат т?скі 12-де б?кіл азамат алдын ала белгіленген бір жерге жиналып, белгілі бір уа?ыт ішінде ?айтадан тарап кетсе, билік ойлана бастайды. К?пті? пікірімен санасу?а м?жб?р болады. Осы себепті бізге жетіспейтіні, облыстарда республикалы? де?гейдегі шараларды? ?йымдастырылмауы.
– Алматыда?ы Мемлекеттік тілді ?олдау шарасына жинал?андарды? ?арасы онша к?п бол?ан жо?. Б?л неліктен?
– Мені?ше, б??ан билік те, бас?алар да кін?лі емес. Б?л адамдарды? ?здеріне, я?ни оларды? ар-?жданына, ?станатын азаматты? ?а?идаларына байланысты. Шара?а ?атысты? деп оларды ешкім ?апас?а ?амап не бас?а за?сызды? ?рекет жасамайтыны аны?. Біз шараларды баста?ан кезде Амангелді батырды? ескерткішіні? т?бінде сыртымыздан полиция ?ызметкерлері ба?ылап т?рды. Еш?андай за?сыз ?рекет жасау?а тырыс?ан жо?пыз. Сонды?тан полицейлер де сабасына т?сті. Желто?сан ??рбандарын еске алу?а да ал?аш?ы жылдары адам к?п жинала ?оймайтын. Кейін жекелеген азаматтармен бірге ресми ?йымдар ?кілдері де ескерткішке г?л шо?тарын ?оятын болды.
– Б?гінде ?лтты? м?селе жайлы с?з ?оз?алса, арандатушылы? ?рекеттер бой к?теретін болды. Сіздер баста?ан шараны ?аза?ты іштен іріткісі келетіндер жо??а шы?армай ма?
– Жо?, ондай арандатушылы? бай?алмайды. Рас, кейбір газет кері кеткен ма?алалар жариялап, кедергі жасау?а тырысады. Біра?, мені?ше, ондайлар?а к??іл б?лмеу ?ажет. «Ит ?реді, керуен к?шеді». Кезінде «Лад», «Единство» сия?ты ?сіре?лтшыл ?йым ?кілдерімен ?ызылке?ірдек боп айтысып, ж?йкені ж??артатынбыз. С?йтсек, біз айтып, біз к?теріп ж?рген м?селелерді? барлы?ын олар жа?сы біледі екен, жа?сы т?сінеді екен. С?йте т?ра, б?ра тартатын. Е? бастысы, ?лтты? ??ндылы?тар?а ?атысты м?селеде за? ше?берінде табандылы? таныту – кез келген азаматты? ???ы?ы. М?хтар Шахановты? бастамасымен 5 жыл бойы ?ткізіліп келе жат?ан Мемлекеттік тілді ?олдау шарасы кезінде т?белес шы?арып немесе жинал?андар?а ?арсы с?з с?йлеген бірде бір жанды к?рген емеспін. Демек ?лтты? м?ддеге ?ызмет ету – ?рбір азаматты? ?з еркі.
