?аза?станны? т?уелсіздігін екі са?ат ішінде бірінші болып таны?ан ел – Т?ркия. М?ны б?кіл ?аза? хал?ы біледі ж?не ?аза?стан Президенті Н?рс?лтан Назарбаевтан бастап ?аза? еліні? б?кіл мемлекет ?айраткерлері Т?ркия мен ?аза?стан байланыстары с?з бол?анда осы жа?дайды еске алып, т?рік хал?ына деген ал?ыстарын атап ?тпей ?оймайды.
Расында да бір елді? екінші бір елді? т?уелсіздігін екі са?ат ішінде тануы – тарихта б?рын-со?ды кездеспеген уа?и?а. М?ндай тарихи шешімді т?рік мемлекет ?айраткерлері ?андай себептермен алды?
Таяуда Стамб?лда т?рік тілінде жары? к?рген “Т?р?ыт ?зал ж?не т?ркі д?ниесі (Т?ркия – т?ркі республикалары байланыстары 1983-1993)” атты кітабында белгілі ?алым ?бдіуа?ап ?ара осы ж?не бас?а да ма?ызды м?селелерде Т?ркияны?, ?сіресе ол кездегі ел президенті Т?р?ыт ?залды? саясаттары туралы ке? то?тал?ан.
?азіргі та?да Атат?ріктен кейін елде ірі реформалар?а м?рынды? бол?ан екінші ?лы мемлекет ?айраткері ретінде т?рік хал?ы тарапынан жо?ары ба?аланып отыр?ан Т?р?ыт ?зал – туыс?ан т?ркі республикалар?а ерекше к??іл б?лген саясаткер.
Тіпті ол Т?ркия мен т?ркі елдер арасында?ы байланыстарды? дамуы ?шін ?зін ??рбан етті десек арты? айт?анды? бола ?оймас. ?йткені ол 1993 жылы 4-15 с?уір к?ндері ?зірбайжан ж?не Орталы? Азия елдеріне ба?ыттал?ан ресми сапарынан ?айт?аннан кейін екі к?ннен со?, атап айт?анда 17 с?уір к?ні д?ние салды.
?зал осы сапар?а шы?пас б?рын денсаулы?ы жа?сы емес екені, ??іні? сол?ынды?ы ж?не ?лсіздігі белгілі болып т?р?ан. Ол кісі ?асында?ыларды?, “осы сапарды кейінге ?алдырса?ыз ?айтеді?” деген ке?естеріне ?зілді-кесілді ?арсы шы?ып “Жо?, б?л сапар ?те ма?ызды, бармасам болмайды” деген.
Т?рік журналистері ?залды? Орталы? Азия сапарында т?ркі елдер мемлекет басшыларыны? жо?ары ілтипаты мен ?ошеметін к?ргенін, біра? ты?ыз ба?дарламадан ?бден шарша?анын айтуда. Осы сапары кезінде кейбір ?ызметкерлерді? белгіленген ба?дарламаларды ?ыс?артып, тезірек Т?ркия?а ?айту ж?ніндегі ?сыныстарын да ?зал ?абылдама?ан.
Тіпті бір?атар журналистер осы сапары кезінде ?залды? к?п жасамайтынын сезіп ж?ргенін де ал?а тартуда. ?збекстан?а бар?анда ?зал журналист Серует ?аба?лы?а тапсырма беріп, Б?хара ?аласында Шахы Накшибендіні? кесенесінен анасыны? бейітіне ?ою ?шін топыра? алуын с?ра?ан. ?збекстан Президенті Ислам К?рімовпен бірге кесенеге келген ?зал бейіттен топыра? алып жат?ан ?аба?лыны к?ргенде: “?лым, топыра? алды? ба? Біраз к?бірек ал, керек болады”, – деген. Міне, осы жерде айтыл?ан ж?не алын?ан к?бірек топыра? Т?ркия?а ?айт?аннан кейін ?залды? ?зіні? бейітіне б?йыр?ан.
Ж?рек талмасымен ауыр?ан ?зал расында да ?з ажалынан ?айтты ма? ?лде, о?ан бір ?астанды? жасалып, у беріліп ?лтірілді ме деген к?дік ?зал д?ниеден ?айт?алы 19 жыл ішінде сейілмей келеді. Жа?ын туыстары ж?не саяси ке?есшілері ?залды? т?ркі д?ниесінде ынтыма?тасты?ты к?шейту ?шін ма?ызды келісімдер мен жобаларды іске асыру барысында со??ы сапарында бір ?атар ж?мыстарды ат?ар?анды?ына назар аударуда. Т?ркі д?ниесінде ынтыма?тасты? м?дделеріне ?айшы келген к?штерді? ?залды ?лтіруге ?рекет жасауыны? м?мкін екендігін к?рсетуде. М?ндай к?діктерді? шынды?ын тексеру ?шін 2010 жылы Президент Абдолла Г?л Мемлекеттік Тексеру Комитетіне н?с?ау беріп, оны? аны?-?аны?ын аны?тауды с?рады. Атал?ан комитет тексеру ж?мыстары 2012 жылды? 15 мамыр к?ні ая?талып, б?л к?діктерді? орынсыз емес екенін, сонды?тан ?залды? бейітіні? ашылып, оны? с?йектеріне медициналы? тексеру ж?ргізілуін ?сынды. Бас прокуратура осы ке?ес бойынша тиісті орындар?а н?с?ау берді. Осы н?с?ау бойынша ?залды? бейіті ашылатын болды. Оны? с?йегі ж?не бейіт ішіндегі топыра? сотты? медициналы? тексерулер орталы?ына апарылады. С?йек сосын орнына ?ойылады. Ал тексерулерді? н?тижесі болса, 2 айда белгілі болма?.
“?лы адамны? с?йегін ?азбалауды? керегі жо?”, “Удан ?лгені аны?талса, не болады?” деген с?здер де айтылуда. Дегенмен тарихта еш н?рсе к?дікті болмауы керек.
?бдіуа?ап ?араны? “Т?р?ыт ?зал ж?не т?ркі д?ниесі” атты кітабы 1983-1993 жылдары арасында Т?ркияны? т?ркі республикаларымен байланыстарын с?з еткен. Негізінен Т?ркияны? т?ркі республикаларымен байланыстары 1990 жылдардан кейін басталады. Олай болса кітап неге 1983-1990 жылдарды ?ана ?амтып отыр деген с?ра? ой?а оралады. М?ны? басты себебі Т?р?ыт ?залды? 1983 жылды? ?араша айында Т?ркияда билік басына келуі. Екіншіден 1983-1991 жылдары арасында?ы т?рік-ке?ес байланыстары ?залды? есімімен ты?ыз байланысты. ?алым зерттеуінде Т?ркияны? т?ркі республикаларымен байланыстарынан б?рын Ке?ес Ода?ымен байланыстарыны? тарихын аша т?суді ж?н к?рген. ?йткені б?л кезде ?залды? М?скеумен байланыстарды досты? негізде к?шейтуі, 1990 жылдарда егемендіктерін жарияла?ан т?ркі республикаларымен байланыс?а ене бастауына ж?не 1991 жылы жарияла?ан т?уелсіздіктерін бірден тануына ?олайлы жа?дай ту?ыз?ан.
Сырт?ы саясатты экономика?а негіздеп ж?ргізетін ?зал 1983 жылы билік басына келгеннен бастап М?скеумен байланыстарды к?шейтуді басшылы??а алды. «?ыр?и ?аба? со?ыс» салдарынан ол кезде т?рік-ке?ес байланыстары дамымай мешеу ?ал?ан еді. ?зал екі ел арасында?ы байланыстарды экономикалы? негізде к?шейту ?шін 1984 жылы ?а?тар айында М?скеуге Болгарияны кесіп ?тетін газ ??бырлары ар?ылы таби?и газ сатып алуды, ?арымтасына тауар мен ?ызмет беруді ?сынды. Шеттен сатып ал?ан товар ж?не ?ызметке валюта т?леуде ?иыншылы??а душар болып отыр?ан М?скеуге б?л ?сыныс ?тымды к?рінді. ?залды? пікірінше, саудалы? ж?не экономикалы? байланыстары к?шейген сайын, саяси пікірлердегі айырмашылы?тар да азаятын еді. 1984 жылы жасал?ан келісімдер н?тижесінде шамамен 300 миллион доллар?а салын?ан 842 ша?ырым газ ??бырлары ар?ылы Т?ркия 1987 жылдан бастап жылына 5 миллиард доллар к?лемінде газ ала бастады. С?йтіп 1984 жылы сауда к?лемі к?рт ?сіп, 600 миллион доллар к?леміне жетті. Шетелдік компаниялар Т?ркияда зауыт салып, к?сіпорын ашып, т?лемде ?иыншылы??а т?сіп отыр?ан КСРО-?а Т?ркияны? ал?ан газыны? ?арымтасына тауар сата бастады. С?йтіп Т?ркия?а шетелдік инвестиция да к?бейе т?сті.
1980 жылдар сонымен ?атар Ке?ес Ода?ында Горбачевты? ?айта ??ру, ашы?ты? саясаттарын ж?ргізген жылдар болды. Осы жылдарда бір ?атар т?ркі халы?тары демократиялы? ???ы?тарын М?скеуден талап ете бастады. Б?ларды? ішінде е? бірінші болып ?аза? жастарыны? 1986 желто?сан уа?и?асы б?р? ете т?сті.
Желто?сан уа?и?алары туралы хабарлар ертені?е т?рік газеттерінде орын алып, т?рік хал?ын еле? еткізді. «Миллиет» газетінде 1986 жылы 20 желто?сан к?ні шы??ан ма?аласында Сами Кохен “Ке?ес Ода?ында да болады” атты ма?аласында “К?шелерде студенттерді? ереуілі… Магазиндерге, жеке машиналар?а шабуылдар… Милициямен ?а?ты?ыстар… Ке?ес Ода?ында да м?ндай н?рселер болатын ба еді? Болмайтын еді. Біра? енді болады екен, міне. Тіпті елді? орталы?ында, Орталы? Азияны? стратегиялы? ?аза?стан Республикасыны? астанасы Алматыда… Уа?и?аларды? ?ызы?ты ж?не ма?ызды жа?ы, студенттерді? Компартияны? шешіміне ?арсы ереуілге шы?уы. Б?рынды со?ды КО-нда Компартияны? айма?ты? жетекшісіні? ауыстырылуына осылайша ?арсылы? білдіру болып к?рмеген. Екінші ?ызы?ты жа?дай, м?ндай бір ереуілді Ке?естік хабар агенттіктері мен теледидарды? тіпті сол к?ні м?лімдегені”.
Б?дан кейін ?ырымды? татарларды? Отандарына ?айту ?шін жаса?ан ереуілдері, ?зірбайжанда?ы таулы ?арабах жанжалы, Месхеттік т?ріктер мен ?збектерді? ?а?ты?ысы, ?а?ауыздарды? автономия талаптары, Татарстанны? Ресейден т?уелсіздік алу?а ?мтылуы сынды ма?ызды уа?и?алар т?ркі халы?тары арасында пайда болды. Ал?аш?ы тарауларда б?л туралы т?рік газеттері мен зиялыларыны? жаз?андарына то?тал?ан. ?залды? саяси жетекші ретінде б?л туралы реакциялары бар болса, к?рсетуге тырыс?ан.
Б?дан кейінгі тараулар “1991 жылы М?скеудегі т??керістік ?рекет”, “Ке?ес Ода?ыны? ыдырауы ж?не т?уелсіз мемлекеттер достасты?ыны? ??рылуы”, “Ядролы? к?ш ?аза?стан”, “Т?ркия мен т?ркі республикалар арасында?ы ал?аш?ы ресми сапарлар”, “Жа?а т?ркі республикалармен пайда бол?ан м?мкіншіліктер”, “Т?рік моделі”, “Демирелді? т?ркі республикаларына сапары”, “Т?ркі д?ниесінде ынтыма?тасты? туралы басыл?ан ал?аш?ы ?адамдар”, “Т?ркі республикалары мемлекет басшыларыны? ал?аш?ы жо?ары д?режелі кездесуі”, “?залды? т?ркі республикалар?а со??ы сапары ж?не д?ниеден ?айтуы”, “?орытынды” деп аталыпты.
Негізінен ал?анда ?зал 1983-1993 жылдарды? барлы?ында Т?ркияда толы? билікте болма?ан. Ол 1983-1989 жылдары арасында бас министрлік, 1989-1993 жылдары арасында президенттік ?ызметті ат?ар?ан. ?зал тек бас министр бол?ан кезде ?ана толы? билікке ие болды. ?йткені Т?ркияны? саяси ж?йесінде толы? билік бас министрді? ?олында. Президент болса к?бінесе парламентте ?абылдан?ан за?дарды ма??лдаушы ?ызмет ат?аруда. Дегенмен ?зал 1989-1991 жылдар арасында президенттік орында бір шама ?серлі болды. ?йткені ?зі президент бол?анымен, оны? партиясы “Анаватан” (Атамекен) партиясы парламентте к?пшілікте болып, басминистрлікте оны? т?ра?асы алдымен Йылдырым А?б?лыт, кейін Мес?т Йылмаз болды. Ал 1991 жылда?ы депутатты? сайлауларда «Анаватан» партиясы біріншілік орынды жо?алтты. Оны? орнына ?кіметті С?леймен Демирел басшылы?ында?ы “Тура Жол Партиясы” мен Ердал Ин?н? басшылы?ында?ы Социал демократиялы? халы?шыл партия иеленді. Демирел ?кіметте басминистрлік ?ызметті ат?арды.
С?йтіп Т?ркия ?кіметіні? ішкі ж?не сырт?ы саясаты 1991 ?арашадан ?зал ?айтыс бол?ан 1993 с?уірге дейін Демирел басшылы?ында?ы коалициялы? ?кіметте болды. Солай болса да, саясатта т?жірибесі мол, с?н?ыла президент ?зал кей кездері ?зіні? билік шегінен асып, ішкі ж?не сырт?ы саясат?а араласып, ы?пал етіп отырды.
Б?л жа?дай к?бінесе президент ?зал мен басминистр Демирелді? ?зара б?секелестігін одан ?рі к?шейе т?суіне себеп болды. Екі лидерді? бірін-бірі мойындамауыны? ?зіндік себептері бар еді. ?йткені ?залды саясат?а баулы?ан, 1965 жылы ?зіні? басминистрлік ?ызметіне ке?есші ?ылып ал?ан Демирел еді. Содан бастап ?зал, 1980 жыл?ы ?скери т??керіске дейін Демирелді? ?асында т?рлі мемлекеттік орындарда ?ызмет ат?арып келді. ?скери ?кімет Демирел ж?не ?зге б?рын?ы саяси жетекшілерге саяси сала?а араласуларына тыйым сал?аннан кейін, ?зал ?зіні? «Анаватан» партиясын ??рып билікке келген еді. Саяси тыйым-шектеулері жойыл?аннан кейін ?айта саясат?а аралас?ан Демирел 1991 ?кімет басына келгеннен кейін ?зіні? б?рын?ы “саяси ш?кірті” ?залмен к?п салада б?секелестік танытты. Тіпті Демирел ?залды? 1989 жылы парламент сайла?ан президенттік ?ызметін де бастап?ыда мойындамай, жо??а шы?арысы да келді.
1993 жылы 17 с?уірде ?залды? кенет д?ние салуына б?кіл д?ниеж?зі ?ай?ырды. Оны? 21 с?уір к?нгі жаназасына ?аза?стан Президенті Н?рс?лтан Назарбаев та бар, к?птеген ел президенттері, бас министрлер, парламент т?ра?алары ж?не бас?а да лауазымды адамдар ?атысты.
Ол туралы ?лемні? к?птеген елдерінде газеттерде ма?алалар мен т?жырымдар жарияланды. М?селен ?лыбританияны? алда келген газеттерінен Файнэншл Таймс 1993 жылы, 19 с?уір к?ні шы??ан н?с?асында ?залды Т?ркияны? Атат?ріктен кейінгі екінші реформаторы ретінде жо?ары ба?алады. Газетті? пікірінше, Атат?рік Батыс жа?тасы ж?не зайырлы Т?ркияны? ?леуметтік ж?не саяси негізін ?аласа, ?зал елді? экономикалы? жандануыны? с?улетшісі, сондай-а? Еуропалы? ода??а ?осылу саясатыны? негізін салушысы еді. А?Ш-ты? «Уолл Стрит Джорнал» атты газеті 22 с?уір к?нгі санында ?залды? к?регендігі, харизмасы ж?не талантымен елді? ішкі ж?не сырт?ы м?селелерінде ?згерістер жасай білген аз ?ана жетекшілер ?атарында екенін к?рсетті. Газетті? т?рт к?ннен кейінгі санында орын ал?ан бас?а бір ма?алада, ?залды? а?ыр?ы ма?сат-нысанасыны? ХХІ ?асырды “т?рік ?асыры” ету екендігі айтылды. Газетті? келтіруінше, ?зал м?ны? б?рын?ы Ке?естік т?ркі халы?тарды экономикалы? ынтыма?тасты? пен телекомуникациялы? желілермен бір-біріне жа?ындастыру ар?ылы іске асатынына сенген.
Стамб?л
