Саяси клан дегеніміз – элитада отбасылы? немесе жершілдік бойынша ?йымдасу. Саяси клан мемлекеттік билік ?шін немесе ?олында?ы билікті ?ор?ап, ба?ылау ?шін ?алыптасады. ?алым А. Гриневті? саясаттану п?ні бойынша ?ыс?аша терминологиялы? с?здігінде осылай делінген. Б?л ??ымны? саяси ?ылым с?здігіне енгеннен кейін-а? атал?ан ??былысты? жер бетіндегі барлы? мемлекетке т?н екенін а??ару ?иын емес. Б?кіл ?лемге демократиялы? бас?аруды «?йретуші» А?Ш-ты? ?зінде «Кеннедилер кланы», «Буштар кланы» деген ??ым ?алыптас?ан. Тіпті, ресейлік а?парат ??ралдары кейінгі жылдары А?Ш-та?ы екі алып партияны? отбасылы?тан ?ылмысты? кландарды? басшылы?ына к?шкенін жазды.
Сол Ресейді? ?зіндегі кланды? ж?йе туралы www.compromat.ru сайтынан жиі о?итынбыз. Жалпы ал?анда б?л ??ым Шы?ыс?а да, Батыс?а да т?н. Олай дейтініміз жуырда ?ана бізді? басылым?а с?хбат берген тарихшы, Мо??ол ?кіметінде біраз жыл ?ызмет еткен Зардыхан ?инаят?лы «Кланды? ж?йе е? мы?ты дамы?ан ел – ?ндістан. Олар ?з ішінен б?ленбай ж?з клан?а б?лінеді. ?арапайым адамны? жо?ар?ы кланны? су ішетін ??ды?ынан бір тамшы су алу?а ???ы жо?. Ондай жа?дай болып ?алса, ?атты жаза?а ?шырайды. Араб елдерінде де кланды? топтар дамы?ан. Біз де ?аражаяу емеспіз» деген-ді.
Айтпа?ымыз да біз де «?аражаяу» ?алма?ан кланды? ж?йе туралы болма?. Себебі, кейінгі кезде ?о?амды Н. Назарбаевтан кейінгі ?аза?стан туралы м?селе жиі ойландырады. Т???ыш Президент т?сында ?андай кемшіліктер болмасын ?аза?станда белгілі бір д?режеде т?ра?тылы? ?алыптасты. ?рбір азамат ?зін ?ауіпсіз сезінеді. К?н сайын мемлекеттік телеарналардан Иракта?ы, Ливияда?ы, Ау?анстан мен Таяу Шы?ыста?ы атыс-шабысты к?ретін ?арапайым азаматтар ?шін т?ра?тылы? ??ымы е? басты ??ндылы??а айналды. Расында, кез келген индивид ?шін жан тынышты?ынан ас?ан еште?е жо?. ?л-Фараби арманда?ан «?айырымды ?ала т?р?ындарыны?» да е? басты критериі осы тынышты? пен т?ра?тылы? болатын.
?ай кезде болмасын кландар тартысынан е? ?лкен зардапты ?р?ашан ?арапайым халы? тартатынын есте ?стауымыз ?ажет. Жо?арыда аты атал?ан ?алым Зардыхан ?инаят?лы: «Бізде негізінен жерлестік, туысты?, рулы?, ?зге де себептер негізінде ??рыл?ан каланды? ж?йеміз бар. Біра?, б?л ?те ?ауіпті. Б?рын ?аза?та рулы? ж?йе бол?ан. Ол к?шпенді ?аза?ты? т?рмысына сай еді. Ру иесі ?з руыны? м?шесін еш?ашан дала?а ?алдырма?ан. Барлы?ы соны? айналасында, малын ба?ысып, отын жа?ысып ?ауымдасып к?н к?рген. ?азір оны? ??ін айналдырып алды?. Тек белгілі бір м?дде т?р?ысынан ?ана, б?тен пи?ылда (сайлауда же?у, бас?амен к?ресу сия?ты) пайда?а жарату?а тырысамыз» дегені та?ы бар.
?аза?станда?ы кландар зерттеулерге ар?ау бол?ан
Біздегі кланды? ж?йені? ?ршіп т?р?аны соншалы?, шетелдік зерттеушілер осы та?ырыпта арнайы жазды. Д?лірек айт?анда, кезінде Орталы? Азияда?ы авторитаризм м?селелері бойынша мамандан?ан зерттеуші Эдвард Шатц ?аза?станда?ы кландар туралы е?бегін жары??а шы?ар?ан болатын. Авторды? «Азатты??а» берген с?хбатында «Клан ар?ылы б?рін т?сіндіріп тастай алмайсыз. Біра?, ?аза?станда?ы саясатты жан-жа?ты ??ындыру ?шін кланды ?аперге алмау ж?не м?мкін емес» деп ашы? айт?ан болатын. Сонымен ?атар, ол «Кітапта жаса?ан ?орытындыларымны? бірі – ?аза?стан ?кіметінде ашы? ж?йені? жо?ты?ы осындай рулы? ?атынастарды? дамуына дем береді. М?ндай ??пия жа?дай ж?не адамдарды? бір-бірімен ?арым-?атынасын жасырып ж?руі керісінше рушылды?ты? ?ркендеуіне жол ашады. Ал, егер де ?аза?станда?ы мемлекет т?тас ашы? ж?йе ретінде ?згерсе, рулы? байланыстар да аны? к?рініп жатар еді», деп с?з саптайды.
«К?шік асырап ит еттім…»
?рине, клан болып ?алыптас?аннан кейін билік ?шін к?ресетіні айдан аны?. Я?ни, билігі барлар ?олында?ысын ?ор?ау ?шін топтасады, билігі жо?тар «берсе ?олынан бермесе жолынан» деп бірігеді. ?сіресе, кланды? «ауру» б?кіл саяси ж?йесін дендеп ал?ан ?аза?станда оны? саяси ж?йесін ??р?ан ?лт к?шбасшысынан кейінгі кезе?ді елестету м?мкін емес. ?аза?стан т?уелсіздік ал?ан т?ста т???ыш Президент Н?рс?лтан Назарбаев ?зіні? жанына жас ?рі сенімді кадрларды жинады. ?рине, б?л саяси шешім шат?ая?тап т?р?ан ша?ала? елге ?ажет-тін. Уа?ыт ?те келе сол жас кадрлардан ірі шенеуніктер мен топ-менеджерлер шы?ты. Кейіннен шахматшысы бар, хоккейші мен каратисі бар ?йтеуір ебін тауып екі аса?андар барынша мемлекет ?аржысын ?арпып со?ында шетел асты… С?йте т?ра Патрон?а, е? бастысы отан?а опасызды? жаса?андарды? ?уаттылары бізге сырттан ы?пал еткісі келеді. Біз айтып ?ткен басты ??ндылы? – тынышты?ымыз?а селкеу т?сіруге ?мтылып ж?р. Айналып келгенде саяси сахна?а белгілі бір де?гейде к?теріп, ?здерін т?рбиелеген Президентті ?аралайды. Бір с?збен айт?анда, осы ж?йені? ??рылуына ы?пал еткен, мемлекет ?аржысына ?ол с???андар б?гінде демократ бол?ысы келеді. Елдегі «оппозициямын» деп ж?ргендерді? де ?ткен аптада ?оясы а?тарылды. Сат?ындармен, ?ылмыскерлермен ым-жымы бір бол?анын мойындады да. Енді ол «демократтарды?» с?здерінде б?туа болмайды.
?азір ел арасында «сол халы?аралы? іздеу жарияланып жат?андар елде ж?ргенде, билікте отыр?ан жерінде неге жегендерін желкесінен шы?ара алмады??» деген жауапсыз с?ра? бар. Рас, тиісті органдар, ??рылымды? к?штер ?айда ?арап отырды? ?рине, ?андай да бір ы?палды кланны? ??рамында бол?анды?тан да оларды? жегені к?зге к?рінбеді, к?рінсе де білінбеді…
Кландар «к?ксерекке» айналып барады…
Б?лай деп отыр?анымыз кейінгі кезде элита арасында?ы ба?таласты?ты? к?шеюі себеп болып отыр. Рас, со??ы жылдары Батыс?а ы?палы мол Аслан Мусинні? «тасы ?рге домалады». Астана?а министр болып келген ол М?жілісті де бас?арды. А?т?беде ?кім бол?ан Аслан Мусинні? та?дыр-т?лейіне Президент ?кімшілігіне жетекшілік ету де жазылыпты. Бізде т?тас бір мемлекетті? ішкі, сырт?ы саясатын аны?тайтын лауазымды т?л?аны? ?кімшілігін бас?ару ?аншалы?ты ??діретке ие болатынын сіз бен біз жа?сы білеміз. М?ндай ?лкен ?ызметке келгеннен кейін тиісінше оны? ?зіне ?ана ба?ынышты тобы да ?алыптасты. «Президентке е? жа?ын т?л?аларды? біріне айнал?анды?тан, А. Мусинні? кадрлы? ауыс-т?йіс кезінде с?зі ж?ре бастады» дейді сарапшылар. ?аза?стан м?найыны? е? ш?райлы жері Атырау облысына Бергей Рыс?алиды? та?айындалуына д?л осы А. Мусинні? тікелей ы?палы бол?ан. Тіпті кейбір басылымдар Б. Рыс?али?а ?азіргі П? жетекшісіні? «т?л ш?кірті» деп айдар та?ты. Демек, осы уа?ыт?а дейін А. Мусин ?зіні? кадрларына ?атысты «баламны? табанына кірген ш??ге мені? ма?дайыма кірсін» деген ?станыммен келген. Сонды?тан Бергейді? басына ту?ан к?н о?ан да туды деуге негіз бар. Та?ырыпшамызда «к?ксеректік» деп емеурін білдіргеніміз – осы шу-ш?р?ан бастал?ан т?ста атыраулы? бір топ депутатты? «ішкі бірлік» танытуы. Б?л – ?лбетте, ?те ?ор?ынышты ??былыс. Жаса?ан ?ылмысына ?арамай жерлесі бол?ан со? ?олдады ма, ?лде П? жа?тан «?сыныс» болды ма ол жа?ы бізге на?ты белгілі емес. ?алай бол?ан к?нде де егер кландарды? к?шеюіні? со?ы елдігімізді? сетінеуіне ?келсе, б?л е? бірінші т?тасты?ымыз?а ?ауіп т?ндіреді. Кез келген клан уа?ытша, ал ел оны? т?тасты?ы м??гілік емес пе?!
Осы кландарды? ?зара ?ыр?и-?аба?тылы?ынан «бол?ан-мыс» деген «Жа?а?зен», «Ар?анкерген», «Іле-Алатау» ?лтты? паркіндегі, Алматы, Тараз, А?т?бе мен Атырауда?ы жарылыстар ?о?амды ?рейлендіріп тастады.
Президентті? е? сенімді серіктеріні? ?атары сиреп келеді. Владимир Ни ?аза тап?аннан кейін, Сарыбай ?алмырзаевты? денсаулы?ы сыр беріп ж?ретіні жиі жазылды, айтылды. Осы кезде Аслан Мусин баста?ан Батыс кланыны? Президентке ы?палы арта т?сті деседі. Ал ма?ызды лауазымны? бірін ат?арып отыр?ан Н?ртай ?бі?аевпен оны? арасы «суы?» деген сыбыс б?рыннан бар еді. ?лтты? ?ауіпсіздік комитетіні? т?ра?асы Елбасыны? е? сенімді серіктерінен ?ал?ан санаулы т?л?аны? бірі екенін ескерсек, Батыс кланыны? жоспары тере?де жат?аны айтпаса да т?сінікті. ??К-ні? беделіне н??сан келтіретін астыртын ?рекеттерді? ?йымдастырылуы осындай пи?ылдан ту?ан деп жазады біра?атар т?уелсіз басылымдар. ?леуметтік желілердегі пікірлер осыны ай?а?тай т?седі.
«Батыс кланында» кімдер бар?
Б?гінде жиі айтылып ж?рген «Мусин-Рыс?али» тобы сенімнен шы??ан со? елде ?лкен ?згерістер болуы да к?дік. Себебі, А. Мусинні? ?кіметте, облыстарда сенімді адамдары аз емес. Тіпті еліміздегі белді басылымдарды? бірі «?кіметтік ба?дарламалар Елбасы тарапынан жиі ?шыра?аннан кейін биыл?ы а?пан айынан бастап Премьер-министр К?рім М?сімов Аслан Мусин тобына жа?ында?ан» деп жаз?ан болатын. Жамбыл облысында д?ниеге келсе де 2002-2006 жылдары А?т?бе, ал 2009-2011 жылдары Атырау облыстарында сот бол?ан ?азіргі Жо?ар?ы Сот т?ра?асы Бектас Бекназаров та Аслан Мусинні? сенімді серіктеріні? бірі дегенді жиі естиміз. ??рылыс ж?не т?р?ын-?й коммуналды шаруашылы?ы ж?ніндегі агенттік т?ра?асы Серік Н?кин де бір кездері Аслан Мусинні? Атырау облысында?ы орынбасары бол?ан ж?не соны? ы?палымен Астана?а келген. Б?л топ?а А?т?бе облысыны? ?азіргі ж?не б?рын?ы ?кімі Арихмед М?хамбетов пен Елеусін Са?ынды?ов та жатады дейді.
«О?т?стік кланы»
О?т?стік ж?ртыны? да «ішкі бірлігі» мы?ым. Жо?арыда аты атал?ан автор Эдвард Шатц ?зіні? е?бегінде ?аза?станда?ы кланды? ж?йеде о?т?стіктен шы??ан топты? ы?палына ерекше назар аударады. Б?л туралы «к?зге к?рініп т?р?ан м?селені айтпай кетуге болмайды» дейді. О?т?стік кланын к?зі тірісінде Сарыбай ?алмырзаев бас?ар?ан деседі. Бір кездері ?анат Саудабаевты? да асы?ы алшысынан т?сіп т?р?ан. Алайда ?ызметтік ??лдилауды бастан кешірген ?анат Бекмырза?лыны? есімі ?азір к?п атала бермейді. Керісінше, осы клан ішінде Сарыбай ?алмырзаевты а?ты? сапар?а шы?арып сал?анда б?кіл іс-шараны мойнына алып, бастан-ая? ?ткерген А?мола облысыны? ?кімі ?айрат ?ожамжаровты? айы о?ынан туады дейтіндер табылды. Десек те, елді? есінде бас ?аржы полицейі ретінде ?ал?ан ?ожамжаров «о?т?стік кланына» басшылы? жасай ала ма? Ол жа?ы к?м?нді. Себебі «Сам?ры?-?азына» ?? бас?арма т?ра?асы ?мірза? Ш?кеевті? де Президент алдында айтарлы?тай беделі бар екені аны?. Ал, конституция бойынша еліміздегі н?мір екінші лауазым иесі ?айрат М?миді б?л топ?а жат?ызатындар да бар, керісінше оны б?л кланнан биік санайтындар да к?п. Шыны керек, Сенат т?ра?асы Елбасыны? жанына ертеректе келгенін ескерсек, оны? белгілі бір топты? к?шіне с?йенеді деп кесіп айту ?иын. К?птеген шенеунікті? осы ??ірден шы??анын жалпа? ж?рт жа?сы біледі. Ал, б?л «о?т?стік кланыны?» ?те ?уатты топ екенін бай?атса керек. Десе де, ашы?ын айту керек ?зірге «Батыс кланы» сия?ты б?лтала?тап к?рген жо?.
К?рінбейтін топтар туралы не білеміз?
Б?дан ?зге де топтар бар. «?аза?стан Темір Жолы» ?лтты? компаниясыны? президенті Ас?ар М?мин мемлекеттік ірі лауазымды? ?ызметтерде бой к?рсетпегенімен, та?ыр жерде отыр?ан жо?. Ол да ?зіні? жанына «М?мин ?ыр?илары» деген ат?а ие бол?ан топ ?алыптастыр?ан деседі. Кезінде біраз а?ша ?ым?ырып Австралия асып кеткен Мирхат ?лімбетов осы А.М?минні? т??ірегінде ж?рген. М. ?лімбетовті? ?айын атасы экс-сенатор, б?рна?ы жылдары А?мола ж?не ?ызылорда облыстары ?кімдеріні? орынбасары бол?ан Бейбіт Ж?сіпов – Ас?ар М?минні? о? ?олы. «?ыр?иларды?» ??рамында Астананы? б?рын?ы прокуроры Олег Ногай да бар. Ал, Ас?ар М?мин мен ?ор?аныс министрі ?ділбек Жа?сыбековті? ?зара татулы?ы туралы к?пшілік айтпаса да біледі.
Т?йін:
Елімізге белгілі интернет басылымдарды? бірінде Н?ртай ?бі?аев кейінгі кезде болып жат?ан бейберекетсіздікті реттеуші бірден бір т?л?а деп к?рсетілді. Д?лірек айт?анда, с?хбат берген КСРО кезінде Мемлекеттік ?ауіпсіздік комитетінде бірнеше жылдар ?ызмет еткен, адвокат Владимир Комаров «?кінішке ?арай, Жа?а?зенде барлы? арнайы ?ызмет органдары ес-а?ылдан адасты. Б?л есала?ды? кешірілмейді. Десе де, Ма??ыстау облысында?ы астан-кестен болып тын?ан шиеленіске ел ішіндегі ?ома?ты ?аржы тас?ынына ба?ылау жаса?ан, «?олы ?зын» адамны? б?гінде Мемлекет басшысы шынайы сенім білдіретін ??К т?ра?асы Н?ртай ?бі?аевты ма?ызды позициядан ы?ыстыру ма?сатында аралас?анына сенімдімін» деп с?з саба?тапты.
?андай жа?дай болмасын егер кландар ба?ылаудан шы?ып кетсе ?аншалы?ты ?ауіпті екенін т?сінгендейміз. Кланды? ж?йе бізге ?бден сі?іп кетті. Б?дан ??тылу трайбализм дерті ас?ын?ан бізді? ?о?амда ?сте м?мкін емес.
Президент Н?рс?лтан Назарбаевты? т?уелсіз ?аза?станды ?алыптастыруда?ы р?лі ерекше. С?з жо?, 21 жыл ішінде ел ?шін жаса?ан е?бегі ерен. Б?ны ешкім де жо??а шы?ара алмайды. Ал, кемшіліксіз ел болмайды. Біздегі басты м?селе – осы кландар ж?йесіні? ?алыптасуы. ?о?ам мен белсенділер, саясаткерлер мен шенеуніктер осы с?ра? т??ірегінде топтаса ала ма? Егер ?лтты? консолидация ?алыптасса, біз к?терген проблема е?серілетіндей. Бізді? пайым осындай.
Жар?ын Т?сіпбек?лы
http://www.ulttimes.kz
