ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ӘЛ — ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ

 

Этникалық және педагогикалық психология кафедрасы

 

 

 

БІТІРУ ЖҰМЫСЫ

 

БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ГЕНДЕРЛІК ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

 

Алматы — 2013

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ …………………………………………………………………………………………………. 3

 

1 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ГЕНДЕРЛІК ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ  ……………………………………… 5

1.1  Баланың гендерлік әлеуметтенуі жөнінде теориялық тұжырымдар ……… 5

1.2 Дамудың әртүрлі жас кезеңдеріндегі психикалық дамудың гендерлік сипаттамасы  …………………………………………………………………………………………….13

1.3  Ер балалар мен қыздар тәрбиесін ұйымдастырудың психологиялық  

ерекшеліктері ………………………………………………………………………………………….. 15

1.4 Гендерлік білім беру және қазіргі заманғы ақиқат ……………………………….. 28

1.5  Баланың гендерлік дамуын психологиялық-педагогикалық қолдау ……… 31

2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ГЕНДЕРЛІК ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН  ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ ……………………………………………………………………………………………….. 39

2.1. Зерттеудің мақсаты, болжамы, міндеттері, зерттеу жүргізілген орын мен зерттелушілер сипаттамасы ……………………………………………………………………… 39

2.2 Зерттеуде қолданылған әдістемелердің сипаттамасы ……………………………. 40

2.3 Зерттеу нәтижелерінің сандық және сапалық талдауы …………………………. 45

 

ҚОРЫТЫНДЫ ………………………………………………………………………………………. 55

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ……………………………………….. 57

 

КОСЫМША  А ……………………………………………………………………………………… 59

КОСЫМША  Б  ……………………………………………………………………………………… 62

КОСЫМША  В ………………………………………………………………………………………. 64

КОСЫМША  Г ………………………………………………………………………………………. 67

 

КІРІСПЕ

 

      Қазіргі замандағы қоғамда болып жатқан түрлі өзгерістер тұлғалардың гендерлік сипаттамаларын өзгертуде. Бұрын әдетті болған дәстүрлі еркектік қасиеттер мен әйелдік қасиеттердің өзгеріп, аралас типтегі андрогинді тұлғалардың қалыптасуы орын алуда. Бұл қазіргі заман талаптарына, адамның тіршілік әрекетінің өзгеруіне байланысты еркектерде феминдік қасиеттер мен әйелдерде маскулиндік қасиеттердің байқалуынан көрініс табады.

       Ең  алғаш  гендер  теориясы  осыдан  отыз  жылдан  астам  уақыт  бұрын әлеуметтік  ғылымдарда пайда болған. Оның ең басты зерттеу мәселелерінің бірі — гендер және жыныс түсініктерінің айырмашылығы. Жыныс — адамның биологиялық, физиологиялық құрылысын білдіреді. Гендер дегеніміз — әйелдер мен еркектердің әлеуметтік рольдерінің арасындағы айырмашылықтарды және ортаның адамдардың биологиялық және жыныстарының негізінде қойған ұйғарымдарынан туған қылықтар мен эмоционалдық мінездемелерінің арасындағы айырмашылықтарды білдіреді. Гендер — ерлер мен әйелдердің мінез-құлқын сондай-ақ олардың арасындағы әлеуметтік өзара қарым-қытыеасты айқындайтын, олардың әлеуметтік психологиялық және мәдени нормалары мен рольдерінің жиынтығы. GENDER сөзі ағылшын тілінен аударғанда жыныс (еркек, әйел) дегенді білдіреді.

      Гендерлік айырмашылықтардың негіздемелерінде иерархия жағы, оның түсіндіруі бойынша, маскулиндік, яғни, еркектік басымдық, ал феминдік, яғни, әйелдік бағыныштылық деп берілген. Нәтижесінде, әйелдер де, еркектер де гендерлік таптаурындардың (стереотиптердің) және мөлшер жүйесінің «құрбаны» болып қалады. Гендерлік зерттеулер мемлекет, жанұя, білім беру жүйесі, еңбекті қоғамдық бөлу механизмі, бұқаралық ақпарат құралы сияқты «салттық» рольдер мен мәдениеттік мөлшерді псиологиялық көзқарасты қалыптастыратын қоғамдық институттарды зерттеуге мүмкіндік береді. Білім беру жүйесіндегі саясатты әзірлеу барысында гендерлік тәсілдемені пайдалану гендерлік теңдік принциптерін ескеретін бағдарламалар саясатты және психологиялық білім беру жүйесін әзірлеуге мүмкіндік береді.

        Шетелдік психологтардың тәрбие жөніндегі әдебиет талдауы гендерді зерттеуде жас ерекшелік сипаттамаларды ескеру қажет екенін көрсетеді. Оқушылардың жас ерекшелік сипаттамаларының тұрғысында гендерлік білім беруді оқушылардың, студенттердің, ересектердің білім алуы ретінде қарастыруға болиды. Оқушылардың гендерлік сауаттандырылуы олардың әлеуметтену мәселелерін жүзеге асыруға көмектесуге бағытталған. Баланың ұл бала немесе қыз бала ретінде өзін-өзі сәйкестендіруі, демек, осылайша нақты әлеуметтік рольді қабылдауы оның негізгі бөлігі болып табылады. Студенттерге гендерлік білім беру мәселесі жастардың ересектік өмірге аяқ басуда кездесетін гендерлік таптауырындарды түсіндіруде және сол таптауырындарды жеңудің құралдарын бірігіп іздестіруде. Ересек адамдар білім беру қорған әлемде жүріп жатқан өзгерістерге ыңғайлануға және туындап отырған қиыншылықтармен күресуге көмектесіп, адаптациялық сипатқа ие.

    Көп елдерде гендерлік білім беру жүйесі гендерлік теңдік мәселесіне ерекше көңіл бөледі, соның ықпалымен жыныстық белгілеріне және гендер жайында білім тарату мүмкіндіктеріне қарсы бағыттылған кемісітушулікті жою сияқты істерде үлкен нәтижеге жетті. Бұл тәсіл гендерлік принциптерін барлық білім беру жүйесі бағдарламалармен саясаттарды пайдалануға мүмкіндік береді.  Жоғарыда аталғандарды зерделей келе, біздің ұсынып отырған зерттеу жұмысымыз дер кезінде оырындалып отырған  көкейкесті мәселе екендігі күмән тудырмайды.

       Зерттеудің мақсаты: білім  беру  жүйесіндегі  гендерлік  тәрбие  берудің психологиялық  ерекшеліктерін  ғылыми  тұрғыдан  негіздеу.

       Зерттеудің  міндеттері:

— «гендрология» ұғымының  мән-мағынасын  ашып  көрсету;

— Қазақстан  мектептерінде  гендерлік тәрбиенің  ену мәселесін зерттеу;

— мектептегі ер балалар  мен  қыздар  тәрбиесін  психологиялық  тұрғыдан  зерттеу;

— гендерлік  білім  берудің  қазіргі  жағдайын  анықтау. 

Зерттеу  әдiстерi:

1. Р.Б. Кеттелл және Р.Д. Хаон бойынша бастауыш мектеп жасындағылардың жекедаралық ерекшелігін зерттеуге арналған тест.
2. Филлипстің мектептегі мазасыздық тесті;
3. Әлеуметтік-психологиялық бейімделу шкаласы.
4. Бастауыш сынып оқушыларының гендерлік-психологиялық ерекшеліктерін анықтауға арналған авторлық сауалнама.

Зерттеу жұмысының нысаны: жалпы білім беретін мектептің бастауыш сынып оқушылары.

       Зерттеу жұмысының пәні: бастауыш сынып оқушыларының гендерлік психологиялық ерекшеліктері.

Зерттеу жұмысының базасы: Алматы облысы Сархан ауданы Лепсі  ауылы №54 орта мектебі мектепке дейінгі шағын орталығы.

Зерттеудің жаңалығы:

— «Гендрология» ұғымының  мән-мағынасы  ашып  көрсетілді;

— Қазақстан  мектептеріне  гендерлік тәрбиенің  ену мәселесі  зерттелді;

— Мектептегі ер балалар  мен  қыздар  тәрбиесі  психологиялық  тұрғыдан  зерттеліп, гендерлік  білім  берудің  қазіргі  жағдайы   анықталды. 

         Бітіру жұмысының құрылымы: кiрiспеден, екi тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен және қосымшадан тұрады.

Кiрiспеде зерттеу тақырыбының көкейтестiлiгi, зерттелу дәрежесi, мақсаты мен мiндеттерi, нысаны мен пәнi айқындалып,  әдiстерi негiзделген.  

 

 

 

 

• ОҚУШЫЛАРДЫҢ ГЕНДЕРЛІК ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ

 

• Баланың гендерлік әлеуметтенуі жөнінде теориялық тұжырымдар

 

Гендерлік психология  — жынысқа байланысты болатын адамдар арасындағы психологиялық  айырмашылқытрады зерттейтін психология саласы. 

Гендерлік психологияның зерттеу пәні болып жынысқа байланысы болатын психикалық айырмашылықтар табылады.

Гендер психологиясы келесі теориялық және практикалық мәселелерді шешуге бағытталған:

1. Ғылыми – зарттеушілік. Олардың қойылымдары кезінде ғылым пәні әртүрлі деңгейде қарастырылыды: гендерлік дамудың жалпы заңдылықтар деңгейінде және өмірдің жекелеген кезеңдерінде олардың спецификалық көрініс беруінің деңгейінде. Бұл мәселелер объект пен зерттеу пәні аса толық және терең түсінуге бағытталған.
2. Диагностикалық. Олар адам жыныстық дамуының әртүрлі кезеңдерінде оның сипаттарының индивидуалды және тұлғалы ересектік дәрежесін бағалауға және білуге, әртүрлі жастағы адамдардың психикалық дамуындағы әртүрлі ауытқуларды бағалауға, психикалық дамудың потенциалдық мүмкіндіктерін анықтауға мүмкіндік береді.
3. Коррекциялық. Психикалық дамудағы жыныс саласындағы дефекттерді түзетуге және әртүрлі ауытқуларды тудыратын себептерді алып тастауға бағытталған. Гендер психологиясы пәнінің күрделілігіне байланысты психологиялық ғылым тармақтарында әдістемелік тұрғыдан аса бір байы, нәрлісі.

Жыныс — бұл адамның әрқашан есінде жүретін атрибуты. Біз алдымызға тұрған адамның қандай киімде болғанын, шашының, көзінің түсі қандай екенін, онымен айтылған сөздердің мазмұны қандай болғанын есімізде сақтамауымыз мүмкін. Бірақ біз оның ер адам немесе әйел заты екенін еш ұмытпаймыз. Жеке мінез-құлық жайлы ойлансақ, гендердің ең маңызды екеніне тағы да көзіміз жетеді.  Есіңізде ме өзіңізді қай жастан бастап ұл немесе қыз бала екеніңізді сезіне бастағаныңыз.

Гендерлік әлеуметтену – ер  адам мен әйел адам   түсініктеріне байланысты болатын адамның белгілі жүріс-тұрысқа, әрекетке үйренуі, құндылықтарды, міндеттерді игеруі. Гендерлік әлеуметтену ер адам мен әйел адам орны және рөлі туралы мәдени ұғымдарға сәйкес нормаларды, жүріс-тұрыс ережелері мен бағдарларды игеру процесі болып табылады.

Бұл процесс келесі психологиялық механизмдер арқылы жүзеге асады:

1. біртектілену арқылы;
2. әлеуметтік сүйемелдеу;
3. жыныстық родьді түсіну және қабылдау;
4. ата-ананың гендерлік схемасы арқылы.

Гендерлік біртектілену – адамның өзін-өзі белгілі бір жынысқа жатқызуы, өз жынысына лайықты болуы. 

Гендерлік роль – гендер ұғымына байланысты әлеуметтік күтулер, жынысқа байланысты адам әрекетінің, статустарының, құқықтар мен міндеттерінің бөлінуі. Гендерлік роль жүріс-тұрыста, адамның құндылықтарында, мінез-құлқысында көрінеді.

Психологтар гендерлік теңестіру үрдісі бала туылған сәттен басталғанын айқындады. Енді осы жайлы қарастырайық .

       Жекедаралану теориясының негізгі мәні — тұлғаның өз айналасындағы мәдениет үлгілерін, оның нормасы мен құндылықтарын және де әлеуметтену үрдісінің көрсеткіштері мен таптаурындарын игеруінде болып табылады.   Әлеуметтену үрдісі адам өмірінің басынан аяғына дейін жалғасады. Игерудің бастапқы сатысы — баяу және санадан тыс жүреді, ал кейінірек ол саты саналы және шығармашылық деңгейінде қалыптасады. Гендерлік әлеуметтенудің мазмұны қоғамның әлеуметтік-экономикалық даму деңгейімен, мәдениеттің ерекшелігімен және де жеке тұлғаның өмір сүру салтымен анықталады. Психологтардың айтуынша гендерлік ұқсастылық жас буындарда 5-6 жас аралығында қалыптасады.

       Әлеуметтену үрдісі өмір жолының әр кезеңінде әр түрлі өтеді. Мысалы: балалықшақ кезеңінде (әлеуметтенудің алғашқы  сатысы) әлеуметтену жанұясы, құрбы-құрдастары, араласатын ортасы яғни мектеп қабырғасындағы достары себебін тигізеді. Ал әлеуметтенудің екінші сатысында баланың араласу ортасы кеңейіп яғни жеке тұлға ЖОО-нына түседіде, қанша қауымдастықтармен қарым- қатынас жүргізеді, міне осындай ақпараттандыру құралдары жеке тұлғаның өзін теңестіруінде басты роль атқарады.

       Адамның гендерлік қалыптасуын түсіну үшін ресоциализация ұғымын қарастырайық. Ресоциализация ұғымы Э. Гидденстің анықтамасы бойынша идентификация үрдісі барысындақалыптасып игерілген нормалар мен іс- әрекет үлгілерінің бұзылуы, яғни осы бұзылған нормалардың орнын толтыру ресоциализация процесі болып табылады. Бұл процесс көбінесе баланыңараласу ортасы өзгергенде жүреді.

        Сонымен, әлеуметтену мен реәлеуметтену үрдісі қоғамның гендерлі мәдениетінің дамуымен қайта өндірілу негізінде жүзеге асырылады.

Баланың гендерлік әлеуметтенуінің кейбір фактілерімен механизмдерін қарастырайық.

        Балалар жыныстық, рөлдік мінез-құлыққа қалай үйренеді? Осы сұраққа жауап беру үшін психологтар әлеуметтенудің негізгі механизімін анықтады.

        Ол-саналы немесе санадан тыс игерілу әдістері мен әлеуметтік тәжірибенің қайта өңделу механизмі.

         Бала мінез-құлқының жанұяда бір адамға ұқсауы бұл еліктеушіліктің нәтижесі. Яғни бала ата-анасының біреуіне көп еліктесе мінезі еліктеген жанға ұқсайтын болады. Берілген механизмнің дәлелін мектепке дейінгі балалардың ойындарынан көруге болады. Мысалы: кішігірім жанұя ойынын ойнағанда бала  ойында қызының шешесінің, тәтесінің рөлін ойнауы мүмкін. Осындай әрекеттердің нәтижесінде баланың жанұяда не көгенін білуге болады. Бұл еліктеушілік механизімі.

          Сонымен қатар, психологтар баланың жанұя мүшелері бейнеленген суреттеріне фигуралардың, түстердің қолданысына, өзін және өз ата-анасының қалай салынғанына қарап жас буының мінез-құлқын анықтайды.

          Бала мінез-құлқының бұзылуы ата-ана бұрыс тәрбиесінен болуы мүмкін. Мысалы: ата-анасы нәрестенің ұл болуын күтеді, ал туылған қыз бала болса, олардың бнрген тәрбиесі өздері күткендей ұл балаға тән болады, осылайша  қыз мінез-құлқы өзгеше қалыптасады, немесе мұндай мәселе тағы да мынадай жағдайда кездесуі мүмкін. Мәселен: бала тәрбиесімен бір ғана әкесі не тек анасы айналысқанда, анығырақ айтқанда қыз тәрбиесімен әкесі, ұл тәрбиесімен анасы айналысса жоғарыда айтылған мәселенің тағы бір келеңсіз жағдайы қайталанбақ.

          Сонымен қатар, өсіп келе жатқан балаға айналасының ықпалы іс- әрекеттің бағалануы деп аталатын әлеуметтік механизм болып табылады.

 Бала айналасындағы адамдардың қарым-қатынасына қарай оң немесе теріс тәрбие қабылдайды. Егер де баланың іс-әрекетін үнемі құптап, мақтап, әсіресе оның тәрбиесінің оң болғаны, ал керісінше қорқытулар арқылы айтқанын орындатып, жазалау қолданып жұмсаса ол бала тәрбиесінің теріс қалыптасуына әсерін тигізеді.

         Әлеуметтік-психологиялық әдебиетте, әлеуметтену механизімі ретінде мынадай құбылыстар қарастырылған: конформизм, иландыру, топтық күту, рөлдік үйренулер және т.б.

          Адамның гендерлік қалыптасуы әртүрлі әлеуметтік топтарда жүзеге асады. Осы топтардың ішіндегі ең маңыздысы жанұя, яғни бала тәрбиесіне көп ықпал етуші- жанұяның құрамы, типі, құрылымы, ата-ананың кәсіби рөлі және т.б.

          Енді баланың психологиялық қалыптасуына ата-ана қарым- қатынасының ықпалын қарастырайық. Психологтар ата-ана қарым-қатынасының тура және жалғамассыз байланысын анықтады. Ата-ананың бала жынысына деген көзқарасы бала дүниеге келмей жатып- ақ қалыптасады. Мысалы: ата-ана алдымен баланың ұл-қыз екенін анықтайды, жас туылмаған сәбиге ат таңдайды, болашаққа жоспар құрады, мұндай ата-ана әрекеттерінің барлығы олардың дүниеге келмеген сәбиге деген қарым-қатынасының бастамасын білдірді.

          Бала туылды. Баланың ұл немесе қыз қыз бала екендігі анықталды. Алайда, уақыт өте келе ұл бала өзін нағыз ер адам, ал қыз бала өзін — әйел заты ретінде санай алатынына кім кепілдік бере алады? Бұл сұраққа белгілі бір қалыптасқан жауап жоқ, дегенмен бұл мәселе биологиялық алғышарттар  мен тәрбиеге байланысты. Тәрбие үрдісі жанұя, білім беру жүйесі, мәдениет мұның барлығы бала санасына сіңіп анық айтқанда гендерлік нормалар мен стереотиптерді қалыптастырады. Ата- аналары, туыс- бауырлары баланы «қандай әдемі!, Ол спортсмен» — деген еркелету сөздермен баланы қанша мадақтасада жас буын оны басқаша қабылдауы мүмкін, яғни ол өзін ондай мақтауға тұрмаймын деп есептейді.Мұндай жағдай көбінесе тәрбие барысында бала жынысына қарай еркелету сөздерін ата- ана дұрыс қолданбағанынан болуы мүмкін.

          Ұл немесе қыз баланы тәрбиелеуде ата-ана неге сүйенеді? Бірінші кезекте олар өзінің ер адам мен әйел затының қандай болу керек екені жайлы жеке түсініктеріне сүйенеді. Қоғамда көбінің ойынша ер адамға, салмақтылық, ұстамдылық, биіктік, төзімділік қасиеті тән деп есептесе, ал әйел затын нәзіктік пен жұмсақтықтың символы ретінде біледі. Осы көзқарасқа дәлел ретінде ғалымдар мынадай зерттеу жұмысын жүргізді: Жас аналарға 6-айлық баланы көрсетеді. Бір тобына балаға көгілдір ползунки кигізіп ұл бала ретінде көрсетсе, ал екіншісіне — күлгін көйлек кигізіп қыз бала ретінде таныстырады. Қорытындысында ата-аналар ұлды әлді, баяу, әлсіз деп бейнелейді. Иә, бұл зерттеу жұмысынан көптің көзқарасы ұқсас және анық екені түсінікті болды.

          Жанұя құрылымында ата-ананың балаға деген қарым-қатынасынан басқа, баланың баламен қарым-қатынасы да орын алады. Бұл қарым-қатынас түрі көбіне көп балалы жанұяларда кездеседі. Қазіргі заманғы психологиялық зерттеулердің нәтижесі бойынша нақ осы жас балалардың арасындағы қарым- қатынас бала мінезінің өзінше біріне- бірі ұқсамай өсуіне көп әсерін тигізеді. Белгілі психологтар Д. Дэниелс пен Р. Плолиен баланың жеке мінезіне сыртқы әлеуметтік және экономикалық факторлардың 5 пайызы ғана әсер етеді, ал 35 пайызы жанұядағы бір-бірімен қарым-қатынас барысының еншісіне енбек  [1].

          Бір жанұядағы балалар арасында туылатын психологиялық айырмашылықтар себебін психолог Ф. Саллоуэй былай түсіндіреді:          «Балалар бір-біріне ұқсамайды, өйткені олар бір-бірімен жасты емес. Бала үлкен бе, кіші ме, әлді ме, әлсіз бе, саналы ма, санасыз ба — мұның бәрі өзіндік мінез-құлығымен ерекшеленуіне әсерін тигізеді» [2].

         Ата-ана бірінші балаға дайындықсыз тәрбие береді, ал екіншісі дүниеге келгенде олардың берер тәрбиесі сәл де болса ұлғайған түрде болады. Яғни баланың жанұядағы реті де маңызды екені айдан анық болып тұр. Саллоуэй теориясының негізгі мәні – баланың жанұядағы өз орны үшін күресінде жатыр. Осы мақсатпен ғалым 6560 адамның биографиясынмен танысып зерттеген. Нәтижесінде жанұядағы бірінші балалар өз-өзіне сенімді, өзінің жетістікке жететініне күмән тудырмайтын, басқарғанды ұнататын  жандар болып келеді. Дегенмен зерттеу қорытындысы бойынша алғашқы балалардың көбісі тәуекелге баруға қорқады екен. Ғалымның айтуынша, Нобель сыйлығының лауреаттары, саяси көшбасшылардың көбісі жанұядағы алғашқы балалар . Мысалы: Дж. Клинтон, У. Керчилль, Саддам Хусейн, Б. Ельцин.

          Қанша дегенмен кіші балалар өздерін басқаруға жол бермейді. Үлкендердің диктатурасы яғни бұйрық беруі кішілердің үлкендерге қарсы тұруына, көптеген амал- тәсілдер ойлап табуына көмегін тигізеді. Сондықтан да олар кез-келген сынаққа дайын болады. Себебі олар осы қасиеттердің арқасында жанұядағы бос тұрған орынды иелене алады. Кішілерден көбіне революционерлер, реформаторлар, алғашқы ашушылар шығады (Н. Коперник, М.Ганди, М.Л. Кинг, С. Кастро, Хо Ши Мин).

          Психологтар тағы бір ерекше қызықты атап көрсетеді: егер жанұя үлкені мен кішісінің жынысы бір болатын болса онда үлкеніне қарағанда кішісі пысықтау болып келеді.

          Міне осылайша, баланың өз жынысы жайлы  көп ақпарат алуына, өз жынысына қарай мінез-құлқын қалыптастыруында жанұя көп себебін тигізетін алғашқы және негізгі орта екенін білдік.

         Сонымен қатар, болашақ ер адам мен әйел затының қалыптасуында балалық шақта ойналған ойындар мен ойыншықтардың да рөлі маңызды. Мысалы: бала «дәрігердің, емделушінің, шофёрдің, ананың, қызының» рөлін ойнағанда балалар үлкен өмірге қадам баса бастайды. Олар осы ойын арқылы болашақ өмірдегі әр адамның өз орнын және қарым-қатынасын түсіне бастайды, сондай- ақ қуыршақпен ойнау қыз балаға ананың рөлін игеруге көмегін тигізеді. Қазіргі уақытта қуыршақты «Барби» деп дәстүрлі атап жүр, кейбір психологтардың пікірінше бұл дұрыс атау екен, себебі «барби» деген атау әдеміліктің, ханшайымның символы емес пе, міне қыз бала жастайынан барбимен ойнағанының арқасында әдемілікке еліктей алады.

          Ал бала кезінде мұндай ойындарға қызықтаған баланың болашақта өз қатарларымен, жалпы айналасындағы адамдармен қарым-қатынасқа түсуі қиынға соғады. Баланың гендерлік қалыптасуына өз қатарларының әсерін ғалым- психологтар аз зерттеді.

          Осы мәселеге зейін қойған И.С. Кон мынадай тұжырымдама жасайды: өз қатарлары, сондай-ақ қарама-қарсы жыныстағы құрбы-құрдастары баланың гендерлік әлеуметтенуінің негізгі әмбебап факторы болып табылады. Бала өз құрбы-құрдастарының ортасында өзін белгілі бір жыныстың өкілі ретінде көрсетеді және жанұядан алған үлгі- тәрбиесін сол ортада қолданады. Егерде баланың дене бітімі кішірек яғни әлсіздеу болса онда оның өз қатарларындағы ұл балалармен тіл табысуы қиынға соғады, бірақ олардың қыз балалар арсында орны ерекше болады, сондай-ақ дене бітімі толықтау қыздар қыздардан қарағанда ұл балалармен тіл табысқыш келеді.

          Дәл осы құрбы-құрдастардың балаға әсері кей жағдайда баланың өзі таңдаған өмірлік жолын, өз көзқарасын өзгертуге ықпалын тигізуі әбден мүмкін.

         У. Мастерс пен  В.Джонсонның пікірінше өтпелі кезеңдегі ұл бала мынадай үш ереженің негізінде әрекет жасауы тиіс: қыздарға және секс мәселесіне қызығушылығы болу керек, спортпен айналысу керек, қыздардың қызығушылығымен, қасиеттеріне еліктемеу керек. Ал бұл жастағы яғни өтпелі кезеңдегі қыздар басқа мәселемен ұшырасады. Атап айтсақ, бұл кезеңде олар оқуға көп мән беру керек және үй шаруасымен айналысуды үйренуі қажет. Дәл осыөтпелі кезең баланың алғыр, зерек болып өсуінің бастамасы болып табылады. Ағылшын ғалымдарының зерттеуінің нәтижесі бойынша бастауыш сыныпта зерек баланың жартысын қыз бала құрайды екен, ал үлкен сыныпқа келгенде үштен бір бөлігін құрайтын болған. Бұл көрсеткіш бала өтпелі жасқа келгенде лезде төмендейді, мысалы, бастауыш сыныпта қыздар зеректігі 80 пайызды құраса, өтпелі кезеңге жеткенде, яғни, жоғарғы сыныпта ол деңгейі тіпті 24 пайызға дейін түсетін болған. Бұл болжам көп жағдайда баланың зеректігі жасы жоғарлаған сайын бастапқы деңгейден төмендей береді дегенді білдіреді [2].

          Мектеп оқушылары ақпараттың көп бөлігін телеарналық бағдарламалардан алады. Ғалымдардың болжауынша жасөспірім балалар орта есеппен аптасына 25 сағат теледидар алдында өткізеді екен. Телеарна бағдарламаларында ер адам көбіне байсалды, қайғы-қасірет әкелуші, пысық жанның бейнесінде көрінеді, ал әйел заты биязы, нәзік, қамқоршыл бейнедегі рөлде ойналады. Көп кинофильмдерде әйел адамдар ашық киімде, дене сымбаты айқын көрініп тұрады, сондықтан да кинофильмдердегі сексуалды характерге әйел заты ие болады.

          Ағылшын психологы  М. Берн сексизм мағынасын ашық беру үшін жаңа – «фейсизм» терминін қолданды. Бұл термин мағынасының астарында- телеэкрандағы әйел заты мен ер адамның дене бітімін әртүрлі көрсетілуінде жатыр. Мысалы: көбіне ер адамның телеэкран бетіндебет әлпеті ғана көрінеді, ал әйел затының дене сымбаты, яғни, жалпақ тілмен айтсақ фигурасы бейнеленеді.

          Түрлі екі жыныстағы балалардың ата-анасына деген қатынасын анығырақ қарастырайық.  Гендерлік қалыптасу ер адам мен әйел затында әр түрлі сатыда қалыптасады, бірақ балаларға әкенің де ананың да рөлі маңызды, себебі бала сана-сезімінің қалыптасуына екеуі екі бөлек әсерін тигізеді.

   Балалар ата-анасына еліктеп, олардың қасиеттерін өз бойына сіңіреді. Ата-анадан  үлгі алып, әке-шешесіндей болуға тырысады. Біздің планетамызда рөлдік әрекеттері біздің қоғамымыздағы қалыптасқан заңға мүдем қарама- қарсы тайпа бар. Бұл Жаңа Гвинеядағы тчамбули тайпасы. Бір қызығы бұл тайпа ерлері өздерін гүлдермен әр түрлі әшекеймен сәндесе, ал әйелдері қара жұмыс істеп, некелік қарым- қатынас құрудың себебі ретінде саналады. Бұл мысал адамның рөлдік қалыптасуына негізгі әсер етуші фактор — ол қалыптасқан қоғам екенін дәлелдейді. Сіз ата-анаңыздың жанұядағы орындаған рөлдерін, яғни кейпі сізге ер адам немесе нағыз әйел заты болып қалыптасуыңызға әсерін тигізгеніне сөзсіз келісесіз.

   Әке образы ұл бала психологиясына көп пайдасын тигізеді. Әке тәрбиесін көрмеген баланың санасында ер адам психологиясы жоқтың қасы болады. Және де ерлер ортасында деңгейі төмен дәредеде қалыптасады. Мұндай балалар психологтардың пікірінше жүйкелік ауруға яғни энуреза, қорқыныш, тұтығуға шалдығады. Сонымен қатар, әкенің жоқтығы баланың сексуалды бағдарының әлсіз қалыптасуына себебін тигізеді.

   Сондай-ақ әке, қызының болашақ күйеуінің елестетуіне үлгі, себепші болады. Әкенің қамқорындағы қыз өзіне сенімді болып өседі, себебі алдында үнемі қарама-қарсы жыныстық көзқарас тұрады. Ал, әке қамқорынсыз өскен қыздың ер адаммен тіл табысуы, олармен ортақ тақырыпта әңгімелесуі қиынға соғады.

     Ұл бала жадынада ана тәрбиесі өмір бойы сақталған. Ана тәрбиесі бала бойында мынадай қасиеттердің қалыптасуына себепші болады: баланың   әйел психологиясын білуіне, пәк, тамаша әйелдің үлгісін қалыптастыруға, және әйел сезімін түсіне білуге. Ал әкесімен өскен ұл балалар өздерін өмірде көп немесе аз жетістікке жеткендерін сараптап, салыстырып отырады. Яғни, әкемнің деңгейіне жеттім бе деген мақсатпен. Өзін әкесімен салыстырып жеткен жетістіктерін саралайды.

        Ал қыз бала үшін ана тәрбиесі ең алдымен әйел психологиясының дамуына себеп болады. Ұл бала өзін нағыз ер азамат екенін сезіну үшін анасыннан кетеді, ал қыз балалар нағыз әйел адамы екенін сезіну үшін әкесінің тәрбиесін үлгі тұту керек. Дәл осы әке тәрбиесі қыздың ер адамға деген сүйіспеншілігін оятуға ықпал етеді. Ғалымдардың зерттеуі бойынша анасымен өскен балалар некелік, яғни отбасылық қадамға сирек аяқ басады, ал егер қыз ата-анасы ажырасқан болса, кейін қыз баланың жеке отбасында да осы  үрдіс қайталануы әбден мүмкін. Міне, осылайша ата-ананың балаларына әсері айтарлықтай рөльде екені айдан анық.

          Сондай-ақ әке мен ана тәрбиесі баланың болашақ мамандығына, карьералық өсуіне, кәсіби қызметтік сферасының қалыптасуына әсерін тигізеді. М.В. Сарановтың зерттеуіне сүйенсек, әке тәрбиесімен өскен қыз бала көбіне қызметінде жоғары карьералық статусқа ие болады, сонымен қатар, олар жетістікке жету жолында еш тайынбайды. Әрине ер адамның қасиеттерін бойына шамалы болса да сіңірген қыз баланың таңдаған мамандығы да ер азаматтарға ұқсас болып келеді. Керісінше, ана ықпалымен өскен қыз балалар басқа адамдарға қамқорлық жасау сферасындағы кәсіпті таңдайды. Яғни олар көп жағдайда мұғалім, тәрбиеші, медбике мамандықтары бойынша қызмет атқарады [3].

          Психологтар әкесінің белсенді ықпалымен өскен баланың бойында мынадай қасиеттер кездесетінін айқындады:

  Жастайынан яғни бір жасында әке тәрбиесінің ықпалымен өскен бала жат адамдарға жатырқамай өседі, бұл баланың 1- жасындағы көрсеткіші.

Егер әке балаға анасымен бірге тең дәрежеде қамқорлығын көрсетсе онда бала әрқашан сүйіспеншілікті сезініп, өзіне сенімді және күшті болып өседі.

          Егер әке тәрбие беруден бас тартса, яғни бала әке тәрбиесінсіз өссе, онда оның техникалық, дәлірек айтсақ, еңбек жағынан қабілеті төмен болады.

          Баланың гендерлік әлеуметтенуі сәтті қалыптасу үшін үнемі әкесі бала қиын жағдайға түскенде кеңес беріп отыру керек. Ер адамның кеңесінен бала мәселені ерлер тұрғысынан қалай шешетінін түсінеді. Сондықтан бала тәрбиесімен айналысқан әкеге, баламен бірге спортпен айналысуға, серуендеуге, мәдениетті іс- шараларға қатысуы еш артықтық етпейді.

Болашақта баланың әйел затына сексуалды қатынасының дамуына да бірінші кезекте әке әсерін тигізеді.

Әке тәрбиесімен өскен қыз балалар да болашақта өзіне қарама- қарсы жыныстағы адаммен яғни ер азаматымен тіл табысқанда еш қысылуы, қымтарылусыз, өзіне сенімді түрде араласады.

Белгілі психолог Н. Самоукинаның көзқарасы бойынша ұл бала мен ананың арасындағы басты қиындық — бұл ананың баласының жеке бетінше өмір сүретініне сенімсіздігі, күмәні. Бұл қиындықты алдын алу үшін бала уақытысында анасынан үлкен өмірге қадам басу мақсатында алшақтауы керек [4].

Егер бұл қиындықтың алдын алмаса онда ер бала үнемі ішкі сенімсіздікте жүреді. Мұндай сенімсіздік кейін ер баланың болашақ өмірдегі кикілжіңнің көп болуына соқтырады.

Ішкі жан дүниесі әлі жас баладай болатын ер адамдар кейін ұлына айтарлықтай, дұрыс тәрбие бере алмайды. Өйткені оның өзіне үнемі сүйеніш қажет болып тұрады. Мұндай әкемен бала әлсіз және жалтақ болады.

        Аналық махаббат тек қана игілік әкелмейді, сондай-ақ қасірет әкелуі мүмкін. Мұның бары ана психологиясының сапасына байланысты.

        Педагогтар мен психологтар зерттеуіне сүйеніп мына сұраққа жауап беруге болады — баланы қалай сүю керек? Ана ұнамды болу керек, бірақ бұдан артық емес. Ана ешқашан әке рөлінде, ана рөлінде бір уақытта сомдамауы қажет. Бала анасын аяуы, көмектесуі керек, бірақ анасынан тіреніш, қолдау күтпеуі керек. Әлсіз ана- қайратты бала, қайратты ана- әлсіз ұл.

        Балаға жастайынан еркіндік беріп, өз бетінше өмір сүруіне жол ашу әр ата-ананың тәрбиесіндегі маңызды сатысы. Ата-ана ұлының қызығушылықтарын қолдауы, оның достарын қошеметтеуі шарт. Егер атамен ұлының арасындағы белгілі бір психологиялық ара- қашықтық сақталмаса онда бала әйелі мен анасының ортасында қалуы мүмкін. Міне осындай мәселе бала ойына әйелім жақынба, әлде анам қымбат па, деген сан алуан сұрақтарды туындатады. Анасына тәрбиесі үшін алғысын білдіру керек, жарына балаларының анасы деп аяушылық тудыруы керек, осылайша өз отбасының сәтсіз болуына себепкер болады. Егер баласы тек анасына тәуелді болса, ана баласының тілегіне қарамай отбасын бұзуға әсерін тигізеді. Ер адам анасының көзқарасымен үнемі келісіп, айтқанынан шықпайтын болса ол бүкіл өмірін жалғыз басты анасымен өткізеді немесе өзінен үлкен жар таңдайтын болады.

        Есімнің әсері. Бала есімі — гендерлік әлеуметтенудің негізгі элементтерінің бірі. Есім туылғанда беріліп, адамның бүкіл өмірлік визит карточкасы болып табылады. Сондықтан есім беруде қателеспеуміз өте маңызды. Адам өз баласына ат қоярда өте үлкен ортадағы есімдерден өте әдемісін және жақсы естілетінін таңдайды. Есімі арқылы бала бірінші кезекте өзін таниды және айналасымен араласады. Мысалы: адамның бейтаныс жанмен танысуы бірінші есімін таныстырудан басталады емес пе? Егер есімнің естілуі қандай да бір сезімнің қалыптасуын тудырса онда бұл сезім есім иегеріне де қатысты болады. Мысалы: орыс тіліндегі  Акакий есімі күлкі тудырады, яғни адамдар бұл есімді естігенде есімнің дыбысталуына емес иегеріне күледі. Яғни есім де баланың гендерлік қалыптасуына айтарлықтай әсерін тигізеді екен.

 

 

 

       1.2 Дамудың әртүрлі жас кезеңдеріндегі психикалық дамудың гендерлік сипаттамасы

                                            

Жыныстық гендерлік ерекшеліктер адамның онтогенезі барысында өзгеріп отыратын жекедара қасиеттер. Жыныс — бұл бала өзін жеке тұлға ретінде сезіне алуына себебін тигізетін ең алғашқы категория. Бала 2 жасында өзін басқа адамдардан бөлмей, атын атамай жатып-ақ өзінің ұл немесе қыз бала екенін біледі. Бала гендерленуінің алғашқы деңгейінде  бала тек жынысын ғана атай алады, одан артық ештеңені ұрып- жарып жеткізе алмайды. Содан ол өзін басқа адамдармен: ұлдар мен қыздармен, ерлермен және әйелдермен, әкелерімен, шешелерімен салыстыра отырып бала ұлбалалар шалбар киетінін, қыз балалар көйлек киетінін және де балалар машина, ал қыздар қуыршақ ойнайтынын біле бастайды.

 Бала сөздерінің ішінде «мен» деген тіркес пайда болуы ол баланың ұл балалар  мен қыз балалардың іс-әрекеттерін, оларға қойылатын әр түрлі талаптарды айыра алады деген сөз. Міне, осыдан кейін бала өз дене бітісінің мүмкіндігін яғни, қандай қабілетіне ие екенін және өзінің кішкентай денесін әкесімен, анасымен салыстыру арқылы қандай әрекеттер жасай алатынын игере алатын сатыға жетеді.

Баланың жасындағы мінезі тұрақты емес. Бала өзінің өзгеретінін біледі. Осының салдарынан олар «жарайды мен үлкен болғанда әке боламын», ал  қыз балалар « мен қашан ана боламын» деген тікестерді жиі қолданады.

Ал, 5-6 жастағы бала 3 жасында қандай-да бір жаман әрекеттерге барсаң қыз боласың деген қорқытуларға сенгені үшін өзіне күле бастайды, яғни ол 5 жасында оның олай емес екеніне, адам жынысы өзгермейтінін біле бастайды,

        Жынысқа байланысты маскулинді және фемининді сипаттармен қоса гендерлі идентификациясының көлемі мен мазмұны өзгереді. Екі жастағы бала өз жынысын біледі, бірақ ол атрибуцияны түсіндіре алмайды. Үш-төрт жаста ол саналы түрде қоршаған адамдардың жынысын айыра бастайды (интуитивті түрде ол ерте пайда болады), бірақ жиі түрде оны кездейсоқ сыртқы белгілерімен ассоциациялайды, мысалы киіммен. 6-7 жасында бала гендерлі ұқсастықты толығымен түсінеді және де ол жыныстық жүріс-тұрыс дифференциациясына, бағдарларға сәйкес болып келеді; ұлдар мен қыздар өздерінің инициативасы бойынша әр түрлі ойындарды, ондағы адамдарды таңдайды, әр түрлі қызығушылықтарды танытады [8].

Жыныстық сана- сезім өз дене бітімін білуден басталады. Біздің денеміз жасушалардан тұрады, сол майда орналасқан жасушаның өзі де әйел адамдары мен ер азаматтардың психологиялық дамуына әсерін тигізеді. Ер адамдардың клеткасы әлсіз, бірақ ол белсенді, міне осы белсенділіктен ерлердің жаңа дамуына жол ашылады.   Әйел затының клеткасы берік  тиянақты бірақ селсоқ. Әйелдер салт-дәстүрді сақтайды, ұстанады және жалғастарады.

Сонымен жыныстық ұқсастықтың – қалыптасуы баланың 3 жасында толық игеріліп аяқталады. Бұл кезеңді психологиялық зертеулерге сүйеніп сипаттасақ, нақ осы кезеңде ала «менің дене бітімім әкеме, анама ұқсас, міне мен өскенде» деген сияқты түсініктерді толық меңгереді.

Жыныстық сана-сезімнің ядросы жыныстық сәйкестілік болып табылады. Бұл ұқсастық мына сөздерден білінеді:  «Мен әйел затымен, ал ол ер азаматы».  Бұл психологиялық білім екі жасты қалыптасады, ал 5 жасында мұндай түсініктерді толықтырады.

Балалық шақтағы жыныстық әрекеттердің қалыптасу механизмін психолог Сандра Бэм гендерлік схема атты тұжырымдамасында түсіндірген.

Бала санасындағы алдын-ала ақпараттарды іздеу мен топтастыруға, әрекет, мінез, мәдениет белгілерін сараптауға арналған «Ерлік-әйелдік» категорияны қалыптастыруға бағытталған таңғалдыратын құрылымды генролог схемада деп атайды. «Мен» тұжырымдамасына енгізілген гендерлік схема тек ақпараттың түсуіне ғана жұмыс істемейді, сонымен қатар өз-өзіне қатысты ақпараттарды игеруде де қызмет атқарады. Балалар көптеген мүмкін болатын адам мінездерінің ішінен өз жынысына сай келетін қасиетті таңдайды.

Міне, сондықтан ол «Мен» тұжырымдамасының әртүрлі мазмұнын ұйымдастыруға үйлесімді. Осылайша балалардың «Мен» тұжырымдамасы жынысқа сай қалыптасады. «Мен» тұжырымдамасымен қатар, яғни бір уақытта балалар өзінің жеке қасиетін гендерлік схемаға сәйкестендіріп бағалауды үйрене бастайды. Бұл үйрену осы тұжырымдаманың арқасында жүзеге асырылады. Сонымен қатар, бұл тұжырымдама үлгісі бала жынысына сай қалыптасуына себебін тигізеді. Кейбір үлкен адамдар баланың өсуін байқап «Қандай әдемі қыз боп өсіп келе жатыр, нәзік екен», «Мына баланың дене бітімі алпамсадай екен» — деп бала бітімінің өзгергенін байқап жатады.

Осылайша, жыныстық сана-сезімнің негізі 5 жаста қалыптасады. Бұл жаста баланың сөйлеу мәнері, ойлау қабілеті, сана-сезімі дамығанымен қатар бала адамдарды сырт келбетіне және жынысына қарап айыра білетін дәрежеге жетеді. 5-6 жастан кейін адамның жыныстық сана- сезім дамуы мүмкін емес. Сондықтан 5-6 жасқа дейінгі берілген кездейсоқ немесе мақсатты тәрбие баланың осы жастан кейінгі қалыптасатын мінез-құлығына үлкен әсеін тигізуі мүмкін. Сол себептен 5-6 жасқа дейінгі берілетін тәрбие дұрыс болғаны жөн.

Мектеп бітіргенге дейін ұл балалар мен қыз бала дене бітімнің қалыптасу жағынан мынадай нәтиже білінеді: еркектік қасиеті басым балалар, әйелдік қасиеті басым балалар, әйелдік және еркектік қасиеті бірге үйлескен балалар, жыныстық айырмашылықтары көрінбейтін балалар. Бұл аталған нәтиже психолог Л.Э. Семенов төмендегідей сипаттама береді.

Еркектік қасиеті басым балалар  әрекеттері көбіне ешкімге тәуелсіз, үнемі жоғары дәрежеде,үлкен сатыда, өз қартарластарының арасында беделі биік болғанды қалайды. Бұлшықты балалар қарсылықты көтермейді, сондықтан қандай амал-тәсіл болсын өз дегендеріне жетуден тайынбайды. Өз қатарларының арасында белсенді де беделді болып келеді.

Әйелдік қасиеті басым балаларға көбіне өз әрекеттеріне сенімсіздік және барлық жағдайды ерекше эмоциямен ерекше қабылдағыштық, өзіндік жеке көзқарасынан бас тартушылық сияқты қасиеттер тән. Зерттеулерге сүйенсек феминді балалардың талабы өте аз. Мұндай балалардың араласатын қоғамы шектеулі болады, себебі: өз қатарлары арасында әсіресе, бұлшықты балалар арасында өздерін сенімсіз ұстайды, үнемі маған қарсы ескертулер айта ма деген күдікте тұрады. Ал феминді қыздардың адамдармен қарым- қатынас орнатуы тез және сәтті болады.

Әйелдік және еркектік қасиеті бірге үйлескен  балалар өз бетімен шешім қабылдағыш, жетістікке талпынғыш, белсенділігі өте жоғары кез- келген жағдайды ақылмен шешетін болып келеді. Осындай қасиеттерінің олар өздерінен үлкен немесе өз қатарластарымен еш қиындықсыз араласа алады. Сондықтанда бұл типтегі балалар сана ауқымды. Мұндай типтегі балалар әрекеттер, мінездері, қасиеттері өз жынысына сай болады. Яғни бұл типтегі қыздар дене бітімі нәзік, әдемі, ал ұлдар бұлшықетті, әлді де белсенді болып келеді.

Жыныстық айырмашылықтары көрінбейтін балаларға тән басым мінездер мыналар: әлсіздік, тіл байлығының төмендігі, адамдармен қарым-қатынас орнатудан бас тартуы, жетістікке жете алмауы, қызмет түрлеріне құлшынысы тартпауы т.с.с.

Л.Э. Семеновтың көзқарасы бойынша, мектеп оқушылары арасында көбіне андрогенді мәдениеттегі оқушы саны басым. Себебі бұл топтағы балалар жыныстық стериотиптерді яғни дәстүрлі өз жынысына тән мінез-құлықтарды сақтаған балалар қатарында. Сондай-ақ кейбір осы типке жататын балалар қиыншылықты басынан өткереді, қандай да бір бөгде мінез-құлықты игеріп алып, осы типтің өзгеруі мүмкін. Осылайша көзқарасы өзгеріп, психолог- педагогтардың көмегіне жүгініп жататын кездер де баршылық. Яғни бұл типтер ауыспалы болып келуі мүмкін. Әрине бұндай жағдайлар сирек кездеседі [9].

 

     1.3 Ер балалар мен қыздар тәрбиесін ұйымдастырудың психологиялық ерекшеліктері

 

  Мемлекеттік тәрбие бағдарламасын жүзеге асыру ұлттық және гендерлік психологияның идеологиялық ұстанымдарын қарастыруды қажет етеді. 

         Жастардың гендерлік тәрбиесі этнопсихологиялық тәлім-тәрбиемен тығыз байланысты.

    “Жаһандану жағдайында байырғы дәстүрлерді сақтаудың, жаңартудың, мәні арта түсетіні түсінікті жай…, отаншылдық сезімді орнықтыру қай заманда да, қоғамда да маңызды”- Еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаев бір топ қазақ тілді журналистерде берген жауабында осылайда деді.

   2006-2011 жылдарга арналган тәрбиенің Мемлекетік кешенді бағдарламасы Қазақстан Республикасының тәуелсіздік жылдарындағы кезектік үшінші Мемлекеттік тәрбие бағдарламасы болып табылады. Бұған дейінгі (2000-2003ж.ж және 2003-2005ж.ж) тәрбие бағдарламаларында қол жеткен табыстармен қатар оны жүзеге асыру барысында анықталған оқылықтарға талдау жасады.

 Ұлдардың да ойындары заңдармен регламентацияланады, онда инициатива, импровизация, қарастырылмаған жағдайда істей алу сыйлыққа таратылады, көп санды құбылыстардан құрылған командалар қатысады және команданың ішіндегі қызметтесу де, әртүрлі комдалардың арасындағы бақталастық та мадақталады.

 Осы жыныстық белгі бойынша дифференцияланған ойын іс әрекетінің тәжірбиесі әлеуметтік дамуға мәнді әсер етуді көрсетеді және де мәселені шешуге арналған қадамдарға да.

Қыздарға ата-аналармен, мектептен үлкен қысым жасалынады, оларды заңға, нормаларға, дәстүрлерге сөзсіз бағынуға міндетті. Бұл жанама берілгендермен мақұлданады, қыздар моральді нормаларды ерте игереді, шеткі өлшем бойынша вербальді мінез-құлық сферасында; ал мархабатты тұлғааралық қатынастардың көрінуі оларда ересектің қатынасуын катализацияламайды, ал құрбы-құрдастардың қатынасуын емес, ұлдарда сияқты.

Қызда мектепке ауысу, ұлдарда сияқты, қатаң қақтығыстармен жолдамайды, бірақ сирек емес дәл мектепте қыздар алғаш рет сексизөімнің көрінуі мен кездеседі. Мектептің мұғалімдері көп зейінді ұяғарға аударады. [11, 12].

Қазақстандық психологтардың ішінде психология ғылымдарының кандидаты Зульфия Махмутовна Балғымбаева өзінің кандидаттық диссертациясында ұйғыр этносы мысалында балаларда гендерлік жаңсақ нанымдардың қалыптасуында отбасының рөлін зерттеген [13].

     Қазіргі таңда жасөспірімнің ақыл-ойы мен санасына рухани жұтаңданған білім тоғытылуда. Тәрбиеге жетекші — педагогика ғылымы соңғы кезде дәрменсіз күй кешуде. Ғасырлар талқысында шыңдалған, халықтық ғылым болып табылатын ұлттық тәлім-тәрбие қағидаларының ұстанымына көлеңке түсіруде. Дәлелсіз және жөнсіз күрделенген оқу жоспарлары білімнің тәрбиелік мазмұнына және жасөспірімнің денсаулығына нұқсан келтіруде. Мемелекеттердің қоғамдық тәрбиеге ылпалы әлсіз. Отбасындағы тәрбиенің (әсіресе қаладағы) этногенезді бүліндіруде. Ата-ана-оқушы -мектеп институттарының ықпалдастығына әлеуметтік психологиялық қарым-қатынастардың, әсіресе миграциялық және урбанизациялық процесстердің салқыны тиюде. қалаға келген ауыл жастары нарықтық экономиканың қатал заңдарына бейімделе алмай, дәрменсіз күй кешуде. Қоғамдық тәртіптің жазылмаған ерекшеліктері мемлекеттің жасөспірімге берген тәрбие нысандарына өз үстемдігін жүргізуде. Міне, осылайша айта берсек көкейтесті мәселелердің тізбегі тіпті азаймақ емес..бүкіл қоғамның әсіресе зиялы педогог психологтардың көңіліне қаяу түсіріп отырған бұл мәселелердің шешімін табу ұстаздар қамымымен психологтарға жүктелген үлкен жауапкершілік екендігін сезінуіміз қажет.

    Білім беру жүйесін дамытудағы басты мәселе әрине кадр мәселесі. Елбасы Н.Назарбаев «болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер- бүгінгі мектеп оқушылары, мұғалім оларды қалай тәрбиелесе, Қазақстан сол деңгейде болады. Сондықтан ұстазға жүктелетін міндет ауыр» — деген еді. Шынында да қазіргі заман мұғалімнен тек өз пәнінің терең білгірі ғана болу емес, педагогикалық- психологиялық білімділік, ақпараттық-технологиялық білімділік, саяси — экономикалық сауатты көзқарас талап етеді. Ол жаңалыққа жаны құмар, шығармашылықпен жұмыс істейтін, қоғамның жетекші тұлғасы ретіндегі мәртебеде болуы тиіс. Абай сөзімен айтқанда «ыстық қайратты жылы жүректі, нұрлы ақылы бар» — тұлға тәрбиелеп шығару міндеті мұғалімдер қауымына жүктелген.

 Әртүрлі қосымша тәжірбиеге тұлғааралық сферада ұлдармен қыздарға ата – анасы берген айырмашылықтармен толықтандырылады. Ұлдар қыздарға қарағанда әртүрлі ойыншықтар алады ата-анасымен ұсынылатын ойыншықтар айрықшаланады.

Ұлдардың ойыншықтары қыздарға арналған ойыншыққа қарағанда құрастыруға, материалды басқаруға көп мүмкіндік береді. Басқа жағынан қыздар ойыншығы ерекше бойынша қоршаған ортаға ұқсас келеді, және әртүрлі әрекет жасау мүмкіншілігі аз. Ойыншық түрінің айырмашылығы көптеген зерттеулерде бекітілген. Бірақ ғалымдар кейін ұлдар мен қыздарға қол жетерлік ойыншық түрінде айырмашылық олардың дамуына әсер ету сұрағын зерттей бастады.

   Қазіргі таңда жасөспірімнің ақыл-ойы мен санасына рухани жұтаңданған білім тоғытылуда. Тәрбиеге жетекші- педагогика ғылымы соңғы кезде дәрменсіз күй кешуде. Ғасырлар талқысында шыңдалған халықтық ғылым болып табылатын ұлттық тәлім- тәрбие қағидаларының ұстынына көлеңке түсуде. Дәлелсіз және жөнсіз күрделенген оқу жомпарлары білімнің тәрбиелік мазмұнына және жасөспірімнің денсаулығына нұқсан келтіруде. Мектептердің қоғамдық тәрбиеге ықпалы әлсіз. Отбасы тәрбиесін ( әсіресе, қалалардағы) этногенезі бүлінуде. Ата-ана — оқушы-мектеп, институттарының ықпалдастығына әлеуметтік қарым-қатынастардың, әсіресе миграциялық және урбанизациялық процесстердің салқыны тиюде. қалаға келген ауыл Астары нарықтық экономикалық қатал заңдарына үйрене алмай, дәрменсіз күй кешуде.Қоғамдық тәртіптің жазылмаған ережелері мектептегі жасөспірімге берген тәрбие нысандарына өз үстемдігін жүргізуде. Міне осылайша айта берсек көкейкесті мәселелердің тізбегі тіпті де азаймақ емес.  Бүкіл қоғамның, әсіресе зиялы педагог қауымның көңіліне қаяу түсіріп отырған бұл мәселелердің шешімін табу ұстаздар қауымына жүктелген үлкен жауапкершілігі екендігін сезінуіміз қажет.

  Тәрбие —  жалпыға ортақ мәңгілік қажетті категория. Халықтық  педагогика  дәстүрлері  тек  шындықтан  тұрады  және шындықты  шынайы  тәжірибеге  айналдырады, ол тәрбиеленушінің  сезімталдығына,  қабілетіне, икемділігіне  сүйенеді. Бұл  қағидалар  біз  ұсынып  отырған  мектепте  жаңа  пәндерді  (Әдеп, Сымбат, Ұлттық философия, Фольклорлық музыка т.б) ендіру  жолымен  және  ұлттық  тәрбие  нұсқалары  арқылы  жүзеге  асырылмақ. Жалпы  халық  педагогика  дәстүрлерінің  тәрбие  тәсілдеріне- жадыда  сақтау, ойдағыны  жедел  іске  асыру (суырып салма  ақындық), түгендеп отыру, тәрбие мен идеаларды есепке  алу, тәртіпке келтіріп  отыру  (ұлдың, қыздың, келіннің, немеренің, т.б тәрбиесін  реттеу), даралау. (ұлды, қызды  даралап тәрбиелеу), саралау, сараптау, бүтінді бөлшекке бөлу, көптеген жерде шешім табу, шешімнің  тиімділігін  күту,  жалғасын  тауып  ілгері  жылжу,  болған және  болатын  оқиғалардың (жай  оқиға, күтпеген  оқиға, ойда  қалар  оқиға, жат оқиға, қолайсыз  оқиға, т.б) адамдардың  көңіл-күйіне, мінез-құлқына, әдет- ғұрыпына т.б әсер  етуін  байқау  жатады.

    «Жыныс» деген ұғым әйел мен еркектің физикалық айырмашылықтарын берсе, ал «гендер» деген олардың психологиялық, әлеуметтік. Мәдени ерекшеліктерін қозғайды. Жыныс (гендер) — еркек пен әйелдің арасындағы әлеуметтік қатынастар моделі.

    Гендер тәуелділігін (идентификация) гендерден бастау алады. Гендер айырымдары адам қарым- қатынасы процесінде әрдайым пайда болып, әлеуметтің өмірдің негізін құрап, бастау алады. Гендер санасы және мінез- құлық көрінісі тіршілікке еніп кеткені соншалық, біз оларды байқамаймыз, мән бермейміз. Алайда, біз адамды кездестірсек, оның мінез- құлқынан жынысын ажырата алсақ, өзімізді бүртүрлі сезінеміз. Алғаш жынысы анықталып, тек сосын жас, ұлт, нәсіл, дінін білеміз. «Жынысты» алып жүріп, еркек басқарушы, әйел- бағынушы деп есептеген Уэст Циммерман болып табылады.ХХ ғасырдың тең құқықтық үрдісіне тап болған психологтар, дәрігерлер мен педагогтардың  назары көбінесе әйелдер мен қыздардың әлеуметтік психологиялық ерекшеліктерін зерттеуге бағытталған. Ал, егер балалардың қыздарға қарағанда генетикалық, физиологиялық, жыныстық психологиясы мәселелерімен шұғылданушылардың толымды еңбектерін атаудың өзі қиындық тудырады. Мысалы: тек қана 10-11 сыныптағы денешынықтыру сабақтарында ұлдар мен қыздарды бөліп, оқытып тәрбиелеу жүргізіліп жүргені болмаса, бастауыш және ортаңғы сыныптағы ұл-қыз тәрбиесінде айырмашылық жоқ. Тіпті көпшілік мектептерде сыны контингентінің 25 оқушыға толмауы салдарынан ұл мен қызды жеке топтарға бөле алмағандықтан денешынықтыру және еңбек сабақтары бір текті бағдарламалармен оқытылып жүр. Демек ұл мен қыздың физиологиялық даму ерекшеліктері, жыныстық жетілуі ескерілмек тұрмақ жас жеткінщек денесіне қосымша күш түсіру, жыныстық ерекшелігіне жат тәрбие берушілік етек алған, бұл біріншіден- ұл мен қыздың жыныстық намысына тиіп, психологиялық кереғарлық тудырса, екіншіден баланың жаңа толысып келе жатқан физиологиялық жетілуіне белгілі дәрежеде кері әсерін тигізіп жүргені ескерілмеуде.

    Осыған байланысты, мектепте  бір партада отырған ұл мен қыздың бір жүйедегі бағдарламамен оқытылып-тәрбиеленуі даму эволюциясын тежеп, қыздардың даму эволюциясын жылдамдатады. Салдарынан психо- педогогикалық кереғарлық пайда болады. Әсіресе ұлдарда ми клеткаларының дамуына тиісті дәрежеде залал келтіреді. Ұлдардың ойлау, зерделеу, есте сақтау қабілеттері біршама тоқыраушылыққа ұшырайды немее қыздарға қарағанда қозу процесі толық мәнде қалыптаса алмайды. Соның салдарынан алаңғасырлыққа жиі ұшырайды. Оған қосымша жасөспірімдер арасындағы шылым шегушілік пен нашақорлық, спирт ішімдіктерін пайдалану мен ерте жыныстық қартынастың зардабы жыныстық жетілу кезегінің ауытқушылығының пубертанттық — жасөспірімдік диспитуитаризм кеселіне шалдықтырады, салдарынан өз организме түскен гормоналдық кұштің салмағына шыдай алмай әлсіздікке, немқұрайдылыққа, бойкүйездікке, салғырттыққа ұшырайды. Осы кезеңдегі ұл мен қыздың (әсіресе қыздардың) психологиялық ахуалы педагогикалық назардан тыс қалып, оқу тәрбие процесіндегі берекесіздікке әкеліп соғады. Осы жерде ұлдар мен қыздарға жеке дара жыныстық тәрбие беру мәселесінің басын ашыпалудың маңыздылығы туындайды. Ер балаларға білім беру мазмұны мен тәрбиелеу жүйесінің қызбалаларға қарағанда екі жылдық айырмашылықпен тұзілуі тиіс екендігін физиологиялық және жыныстық жетілу факторларының өзі-ақ дәлелдеп отыр. Қазіргі таңда ұлдар мен қыздарды қатар отырғызып, жыныстық тәрбиеге байланысты әңгімелер қозғаудың қаншалықты зардабы бар екендігін пайымдаудың маңызы зор. Ал көпшілігінде бұл тәрбиенің қолға алынбауы тікелей ұл мен қыздың қатар оқытылуынан десек қателеспейміз. Дараланған тәрбие шараланын жүргізу үшін педагогке қажетті мүмкіндік тудырылмай отыр [14].

    Ал, олардың психологиялық ерекшеліктеріне келетін болсақ, бірінші сыныпқа келген ұл бала қатар отырған қыздан 1-1,5 жас кішілік жасайды. Бұл календарлық кішілік емес. Физиологиялық және ақыл-ой кішілігі. Қыздарға қарағанда ұлдардың көңіл күйі құбылмалы, ұқыпсыз, ұшқалақ, селқостық, жауапкерсіздік, берекесіздік, еңбек тәртіп дағдылары детілмеген, алаңдаушылығы басым, құбылмалы болып келеді. Ұл баланың әлі де болса оный баласы екендігі көрініп тұрады. Сондықиан да мектепке алғаш келген күннен баста-ақ қыздар ақыл-ес үлкендігін пайдаланып, ұлдарға әкімгерлік позициясын ұстанады. Мұғалім балаларды алғашқы күннен басап-ақ әрбір қызбен қатар отырғызып, қыздардың әкімгерлігін өз тәрбие жұмысына кеңіне пайдаланады. Бұл ол үшін таптырмайтын әдіс. Соның кесірінен ұлдардың белсенділігі дамымай қалады.

   Қазіргі мектептердегі педагогикалық кадрлардың 80-90% әйелдер болып отырған тұста бұл проблеманың күрделенуі барған сайын күшейе түсуде. Оның себебі әйел педагогтар өзіне оңтайлы жағдай іздеп жауапты тапсырмаларды қыздарға бередіде ұлдарға көңіл аудармайды. Ұлдардың үнемі қалтарыста қалуы, олардың тапсырма орындай алу мүмкіндіктерін жете бағаланбауы жауапкерсіздіктің қасиетсіздікке итермелейді. Кейде ұлдардың белсендік көрсетіп, іс тындыру қыздар мен әйел педагог үшін күтпеген, таңқаларлық жағдай болып шығады. Ұлдардың мәселені өз бетімен шешу қабілеті көбінесе мектептен тыс істерде, мысалы, сыны ұжымымен жорыққа шығу кезінде анық байқалады. Қыздармен бірге оқыған жылдардағы қыз эмансипациясының ықпалы салдарынан бозбалалар өз қатарындағы қыздарды таңдауға мәжбүр болады. Егер ер бала қыздардан бөлек тәрбиеленген болса олардың қыз таңдауы өзгерер еді немее өзінен анағұрлым кіші қыздармен достасқан болар еді. Бұл жағдай эксперимент жасаған мектептердің іс-тәжірибесінде анық байқалып отыр.

    Ю.К. Бабанскийдің атап көрсеткеніндей, жасөспірім шақта қыздармен салыстырғанда, ұлдарда тәрбие кемшілігі күрт артады, ұлдардың ойлау қабілетіндегі елеулі олқылықтарды ұлдардың жеке тәрбиесін ұйымдастыру барысында тәртіпке келтіруге болиды. Жыныстық жетілу процесс ұлдар мен қыздарда бірдей болмағандықтан олардың сабақ үлгерімі де әртүрлі сыныптарда әртүрлі болатынын ескерген жөн; қыздар 4-5 сыныптарда, ал ұлдар 6 сыныптарда нашар оқи бастайды,бұл ұлдарды оқытудың қиындықтарының қыздарға сәйкес келметіндігінің тағы бір дәлелі болып табылады [15].

   Ұлдар мен қызбалалардың мүдделері мен әуестіктері арасында айтарлықтай айырмашылықтар бар. Ұлдардың қызығушылық аясы неғұрлым кеңірек болиды да ерекше сирек кездеседі нәрселер мен оқиғаларды білуге тануға құштарлығы басым болады. Керісінше қарапайым нәрселер мен құбылыстарға назар салмайды. Бұл тұста қыздар белсенділігі көзге түседі. Ұлдар кең көлемдік ұғымдарға бейім болғандықтан логикалық сөз қорына бай келеді. Ұлдардың тілінде әрекетті бейімдеушілік басым, ал қыздарда заттыбағалаушылық басым роль атқарады. Сондықтан да ұлдардың математикаға, қыздардың әдебиетке бейімділігі айқын байқалады. Ұлдардың дәлдік, схемалық, және абстракциялық ойлау қабілеті олардың бейімділік ерекшеліктерін айқындайды.

   Қыздар мен ұлдардың бірге оқытылып, тәрбиеленуінің салдарынан оқыту мен тәрбиелеудің сапасы ақсайды. Бір біріне күдікпен қараушылық, сақтық жасаушылық, сенімсіздік, жатырқаушылқ сезімдері басым болады. Бұл жағдай да ұлдар белсенділігі жол таба алмай тоқыраушылыққа ұшырайды, өйткені ұлдардың тәуелділік, жігерлілік қасиеттері мұқалып қыздарға шынайы көңіл күйін білдіруге қымсынады. өзара тіл табысуға бұрынғы дайындығы жеткіліксіз болып шығады. Мұндай тәрбиедегі кереғарлық келешектегі отбасын құру тұсында өз «жемісін» бермей қоймайды.осының нәтижесінде бозбалалар мен қыздардың көпшілігі ересек өмірге, әйел мен еркек арасындағы пайдалы міндет бөлінісі кезінде өте күңгірт түсініктергеқадам басады.

  Жалпы алғанда қазіргі мектептегі ұлдарды тәрбиелеу мұғалімдер үшін едәуір қиындықтар тудырып отырғаны белгілі. Мұның қиындығы мұғалімдердің басым көпшілігінің әйелдер екендігімен өлшенбейді, басты мәселе ұлдардың жыныстық психологиялық ерекшеліктерінің ескерілмеуінде, оның үстіне қазіргі мектеп ұлдарды тәрбиелеу жұмысын қыздарды тәрбиелеуден нашар атқарып жүр десек ащы шындықтың бетон ашқандығымыз болар. Бетімен жіберілген ұлдар тәрбиесі қыздар эмансипациясын жойып, «ұлдандыру» тенденциясына айналып барады. Ал, қыздардың одағайлылығы, ұлдарды басып озып, қоғамның етек алып отырған кеселіне айналуда. Қоғамдық тәртіп бұзушылық қыздар арасында барған сайын көбейіп бара жатқандығы жасырын емес.

   Бірақ құбылыстар мен объектілерге, бөгде істерге назар салу туралы информация жинамау, өзінің ерекшеліктерін бағаламау ер балаларға тән қасиет. Ал, қыздар болса өздері туралы да, өзгелер туалы да мағлұматтарды көбірек жинап адамдардың жандүниесіне үңіле қарап сезімталдықпен қарым-қатынас жасауы кездейсоқтық  емес,бірақ қыздар уақытпен кеңістікті ұлдарға қарағанда тар аяда түйсінеді. Үй жиһаздарымен қоршаған орта, адамдармен қарым-қатынас қыздар үшін неғұрлым етенелік тудырып, қиял шарықтауы айқын көрінбегенімен талдау, таңдау жағына көбірек көңіл бөлгіш келеді. Сондықтан да, қыздардың жауапкершілігі айқын көрінеді. Ұлдарға мінез- құлықтың кең өрістілігі, тәуекелділік пен мазасыздық тән. Бірақ, кейде ол селқостыққа ұласып, белсенділігі оп-оңай енжарлыққа ауысады. Мұның барлығы қазіргі таңдағы мектептер мен отбасы тәрбиесінің нәтижесі екендігі ескерілмей жүр. Бұл туралы психолог С. Шейнкман дәлеодеп жазды. Бұл факторлар оқу тәрбие процессінде қыздардысаналы оқуға жетелейді, ал, ұлдарды мәжбүр етуге тура келеді. Себебі, қыздар неғұрлым ынталы, ұқыпты, тыңғылықты. Ұлдардың ұғымталдығы қыздардан кем болмағанымен оларды терең ойлауға мәжбүр ету қиын, шыдамдылығы жетпегендіктен жиі- жиі тәртіп бұзып шу көтереді. Сабақ дайындау мен киім киінісінен- ақ ұлдардың ұқыпсыздығы көрініп тұрады. Олар киім таңдамайды, ал үстіндегі киімнің лас немесе  жыртық екендігі оларды қыздар секілді мазаламайды, алаңдатпайды.

    Ю.К. Бабанскийдің айтуынша, «қыздардың сабақ қалдырып оқуы нашарлауы объективті себептерге байланысты болуы мүмкін, ал ұлдардың тәрбиесінің кемшілігі мен оқуға көзқарасының төмендігі үлгерімнің нашарлауына көбірек себеп болады»- деп тұжырымдайды. Сонымен қатар Ю.К. Бабанский берекесіздік, тәртіпсіздік, жүйесіздік, оқуға теріс көзқарас, сабаққа үлгермеушіліктің басты себебі екендігі айта келіп, бұл жағдайдың қыздарға қарағанда ұлдарда екі есе жиі кездесетінін бақалаған. Залпы үлгермеушілердің бестен төрті ер балалар екендігі кездейсоқ емес. Ал, бастауыш сыныптардағы ұлдардың жауапкершілігі ояна қоймайды. Өйткені олар нашар баға алғанына, үлкендер мен мұғалімнің наразылығына қиналмайды да, қынжылмайды, үй тапсырмасын орындауды ұмытып кетеді. Сөйтіп өздерін әлі де болса, кішкентай балалар секілді сезінеді. Қанша зерек, қабілетті болғанымен қыздарға қойылған талаптай дәрежедегі сұранысты ұлдардан талап ету өте қиын іс. Сөйтіп, психологиялық ерекшеліктеріне байланысты ұл мен қызға екі түрлі позицияда талап қойып, жұмыс жүргізуге тура келеді. Бұл педагогке қосымша ауыртпалық түсіреді. Ал ұл мен қызды бөліп оқытып- тәрбиелеген жағдайда бұл процесс мүлдем өзгеріп педагог тек бір текті проблемемен шұғылданған болар еді. Ұлдарда салмақтылық, табандылық, шыдамдылық, ынталылық, ықыластылық, ұқыптылық сияқты қасиеттердің нашарлылығына байланысты оларда еңбек және оқу дағдысын жетілдіру қиынға түседі. Ұлдардың психомоторлық бұл қасиеттерін қыздар мен қатар отырған жерде тәрбиелеу өте қиын. Ұлдар қыздар тәрізді өзіне сын көзбен қарай алмайды. әлде бір тапсырманы жақсы орындаса мақтанып өзін жоғары бағалайды, ал орындай алмаса қиынсынып тастай салады, бірақ өздерін қыздардан жоғары санайды. Бұл әлі қалыптаса қоймаған еркек жыныстыларға тән мінез- құлықтардың алғашқы көрінісі [15].

  Бозбалалық шақта мектепте өзін-өзі көрсете алмаған ұлдардың мектептен тыс қары жердегі «қызықты» өмірі басталады. «Өзіндік» әуестіктерімен бейімділіктері пайда болып, оларды мектеп мүделерінен алшақ тіпті жат қылықтар еліктіреді. Бұл жерде ол аса көп күш-жігер мен қажырлы еңбек жұмсап жатпайды, албыртта жүйесіз күн кешеді. Бұл стериотивтің берік орнығатына соншама, тіпті кейде баланың мектептегі, сыныптағы нашар статусы оның мектептен тыс, стихиялық топтағы статусының жоғары болуымен ұштасады.

  Ұлдар менқыздардың мүдделері мен әуестіктері арасында айтарлықтай айырмашылықтар бар. Ұлдардың қызығушылық аясы неғұрлым кеңірек болады да ерекше сирек кездесетін нәрселермен оқиғаларды белуге, тануға құштарлығы басым болады. Керісінше қарапайым нәрселермен құбылыстарға назар салмайды.бұл тұста қыздар белсенділігі көзге түседі. Ұлдар кең көлемдік ұғымдарға бейім болғандықтан логикалық сөз қорына бай келеді. Ұлдардың тілінде әрекетті бейнелеушілік басым, алқыздарды затты бағалаушылық басым роль атқарады. Сондықтан да математикаға, қыздардың әдебиетке бейімділігі айқын байқалады. Ұлдардың дәлдік, схемалық және абстракциялық ойлау қабілеті олардың бейімділік ерекшкліктерін айқындайды. Қыздардың мектептегі оқиғаларға, мұғалімдерімен жолдастарына деген белгілі дәрежеде көзқарасы тез қалыптасады. Олар туралы сын айтуға, оларды бағалауға дайын, тіпті шағым айтуға бейім келеді. Ұлдар жоғары сыныптарға өткен сайын қыздардан эмоциясын жасырып бағалаушылық принципе бой ұра қоймайды, ер мінезділіктің кейбір ерекшеліктері пайда болған жас өспірімдерге қыздар эмансипациясы кері әсер етіп, мектепке деген теріс көзқарас қалыптаса бастайды. Мұндай айырмашылықтар жоғары сыныптарда айқын байқалады.

   Қыздар мен ұлдардың бірге оқытылып тәрбиеленуінің салдарынан оқыту мен тәрбиелеудің сапасы ақсайды. Бір-біріне күдікпен қараушылық, сақтық жасаушылық, сенімсіздік, жатырқаушылық сезімдері басым болады. Бұл жағдайда ұлдар белсенділігі жол таба алмай тоқыраушылыққа ұшырайды,өйткені ұлдардың тәуелділік, жігерілік қасиеттері мұқалып қыздарға шынайы көңіл-күйін білдіруге қымсынады.өзара тіл табысуға бұрынғы дайындығы жеткіліксіз болып шығады. Мұндай тәрбиедеді кереғарлық келешектегі отбасын құру тұсында өз «жемісін» бермей қоймайды. Осының нәтижесінде бозбалалар мен қыздардың көпшілігі ересек өмірге әйел мен еркек арасындағы қоғамға пайдалы міндет бөлінгісі кезінде өте күңгірт түсініктерге қадам басады.

   Жалпы алғанда, қазіргі мектептегі ұлдарды тәрбиелеу мұғалімдер үшін едәуір қиындықтар тудырып отырғаны белгілі. Мұның қиындығ мұғалімдердің басым көпшілігінің әйелдер екендігімен өлшенбейді. Басты мәселе ұлдардың жыныстық психологиялық ерекшеліктерінің ескерілмеуіне, оның үстіне қазіргі мектеп ұлдарды тәрбиелеу жұмысын қыздарды тәрбиелеуден нашар атқарып жүр десек ащы шындықтың бетін ашқандығымыз болар.

   Отбасының әлеуметтік-педогогикалық мәселелері туралы мемелекеттік көзқарасқа түбегейлі өзгерістер ендіру қажет, бірақ ол мемлекеттің әлекметтік саясатының қосалқы бөлшегі ретінде қаралмауы тиіс. Өйткені отбасы тәрбиесі қоғамдық тәрбиенің ірге тасы және ажырамас бөлігі болып табылады және отбасы тәрбиесінің мектеп тәрбиесіне тигізер ықпалы өте зор екендігінің мойындамаудың зардаптарын күнделікті өмірден көріп жүрміз. Мектеп арқылы отбасы саясатын жүогізу үшін алдымен оның құқықтық моральдық, ар- намыс кодексін, отбасы тәрбиесінің ғылыми- әдіснамасын жасаудың, басым ұстанымдарын анықтаудың және практикалық тетіктерін белгілеудің маңызы зор, ол үшін: отбасы тәрбиесінің ұлттық тәрбие моделімен тәрбие тұжырымдамасын жасау; қоғамдық және ұлттық тәрбие ұстанымдарын анықтау; отбасы тәрбиесіне арналған әдеби әдістемеліктермен қосымша құралдардың кітап қорын жасау; жергілікті әкімшіліктердің көбеюімен мектептер арқылы отбасы тәрбиесіндегі үлгілі тәжірибелерді жетілдіру, дәріптеу, тарату, отбасындағы Ар мен Намыс, Жан мен Тән, Тіл мен Дін тазалығы үшін күресу қажет.

   Отбасында да, мектепте де қоғамдық мекемелерде де жасөспірім ұлдар мен қыздар тәрбиесіне жеке дара көзқарас қалыптастырудың маңызы зор. Мұның мәнісі балабақшадан бастап қазіргі білім беру жүйесіндегі барлық мектептер мен білім беру мекемелерінде ұлдар мен қыздар тәрбиесін ажырағысыз, біртекті үлгісінің қалыптасуында болып отыр. Медицина және психология ғылымдары ұлдар мен қыздарды физиологиялық, психологиялық, ақыл-ой және жыныстық жетілуінің жас ерекшелігіне байланысты әртүрлі болатыны әлде қашан дәлелдегеніне қарамастан оларға білім мен тәрбиенің мазмұны мен мөлшерін бірөлшемді беріп жүрміз, бір парада отырған ұлдардың даму эволюциясы тежеліп, қыздардың даму эволюциясы жылдамдап соның салдарынан тәрбиенің психопедагогикалық кереғарлығы пайда болды. Қасындағы қыздардың биоэнергетикалық әлеуметінің құрсауына түсіп, психологиялық еркіндігінен айрылған ұлдардың ойлау, зерделеу, есте сақтау қабілетіне біршама тоқыраушылыққа тап болып, қыздарға қарағанда қозу процессі тежелуге жиі ұшырайтындығын психология ғылымдары дәлелдеген.

   Қазақ халқының ұлттық тәрбие дәстүрінде ұлдарға берілетін тәрбие мен қыздарға берілетін тәрбиенің жер мен көктей айырмасы бар екендігін көнекөз қариялар өз ұрпағына аманат етіп келгені бәрімізге белгілі. Бірақ, қазіргі таңда ұлдарға немесе  қыздарға берілетін тәрбиенің ұстанымдарына жеке назар аударудың ұлттық талаптары орындалып жүр деп айта алмаймыз. Нәтижесінде қыздардың ықпалына ұшыраған қыздар мен бірге тәрбиеленген ұлдардың ер мінезділік қасиетінің орнына жасықтық, жасқаншақтық, ұяңдық тәрізді қасиеттер қалыптасып, болашақ ер азамат тұлғасының қоғамдық болмасына нұқсан келуде. Ер азамат ретінде өз мүддесімен қоғамдық мүддені отбасы мен дос шараның қорғау тұсында ол тұрақсыздық пен жігерсіздік көрсетуі әбден мүмкін. Мінездің тұрақсыздығы мен құлқының жігерсіздігі жасөспірімді мінез ауытқушылығы ауруына ұшыратып, жаман жолға түсуіне себепші болиды. Жасөспірімдер арасындағы нашақорлық темекі тарту, маскүнемдік осы мінез ауытқушылығы ауруының салдары болып табылады, ал оның қылмыс жасауға апаратыны айдан анық.нәтижесінде ер балалар жыныстық ауытқушылық- пубертаттық кеселіне шалдығып, физиологиялық әлсіздікке, психологиялық немқұрайлылыққа, бойкүйездікке, салғырттыққа ұшырайды .

  Сонымен қатар жолға қойылмаған ұлдар тәрбиесінің салдары қыздар эмансипациясын жойып, «ұлдандыру» тенденциясын тудыруда. Қыздардың одағайлығы, әдепсіздігі, боқтампаздығы, шылымқорлығы нашақорлығы ұлдарды басып озып қоғамның кеселіне айналуды. Қоғамдық тәртіпті бұзушылық қыздар арасында барған сайын көбейіп бара жатқандығы жасырын емес..  Сондықтан мектептегі тәрбие жұмысындағы ең көкейкесті бұл мәселенің шешімін табудың амалын іздеу қажет. Ұлдар менқыздар тәрбиесін халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан тәрбие нысанында ұйымдастырған жөн. Мектептегі тәрбие проблемалары алдымен «Әкелер алқасы» «Аналар алқасының» тікелей араласуымен шешілуі қажет. Тәрбие жұмысының ашықтығы мен жариялылығының маңызы Хорасан зор. Мектепте жүргізілетін әрбір шараға ата- ананың атсалысуы міндетті болуы тиіс. Ата-ананың араласуынсыз өткізілген тәрбие шарасы пайдалы мүддеден шыға алмақ емес.. Осылайша ұйымдастырылған тәрбие жұмысы ата- ананыңда педагогикалық білімін жетілдіре түспек. Ата-ана мен мектептің тәрбиедегі ықпалдастығы нығай ған жерде берілген тәрбиенің мазмұны тұлғаның ұлттық руханияттық дінін қалыптастырудың кепілдігін орнықтырмақ [14].

          Гендер рольдері ерлер мен әйел арасындағы әлеуметтік айырылымдардан пайда болды; олар қалай ойлап, қалай қимылдау керектігін анықтайды. Адам өмірге келгеннен біз саналы немее санасыз түрде оның жынысына қарай әртүрлі онымен қатынасқа түсеміз. Жыныстардың әртүрлілігінен хабар беретін вербальды және вербальды емес механизмдер бар. 6 айлық баланың киімін ауыстыру тәжірибесі көрсеткендей, Адамар оны әртүрлі киімде әртүрліше қабылдаған. Баланы қызша киіндіріп, оған  Жанна деп ат қойған, сонда оны қыз деп қабылдап, тіпті оған қуыршақ берген. Ал, енді баланы ұлша киіндіріп, Руслан дегенде, оған Батыр деп атқойып, машина, поезбен ойнауды ұсынған.

          Мектеп және жолдастарының ықпал етуі. Мектептегі көптеген факторлар қыздар мен ұлдарға әртүрлі әсер етеді. Біріншіден, үй шаруасын меңгеруді, екіншіден, ағаш пен металл жұмыстарын үйренеді. Көбінесе, қыздар мен ұлдардың специализациясы спорттың әртүріне мадақталады. Ұлдарға деген қатынас «жұмысшыларға» сияқты немесе  олардан бұзықтық істерді көп күтуге болиды, қыздардан қарағанда достары болиды, ал қыздармен қыздар достасады.

  Сырттай қараушылар ата- аналарына қарағанда, көп мөлшерде оларды өздеріне тән мінез- құлықтары мен қабылдайды. Ата- аналар өз баласының ерекшеліетерін бар назармен қабылдайды. Танымайтын адаамдар баланы білмесе де ол, «ұл», я «қыз» сияқты жүру керектігін біледі.

          Ал, өз жынысына сай емес  балаларды, әдетте жуас, жылауық және бұзық деп атайды.   Балалар бұны бірден түсініп, олардың істерінің дұрыс емес екендігін сезіп, өздерін соған жыныстарына ой ұстай бастарды.

  Мектепке дейінгі балалар мен кіші сынып оқушылары, өз жыныстарына «тән» ойыншықтармен ойнайды, жыныстары бір достармен достасатындар әдетте  Биляк пен күшке ие үлкендерді қайталауға тырысады. Мысалы, егер еліктеуге тамақ пісіріп жатқан анасын немее еркек- аспазды таңдау керек болса, онда олар еркек аспазды таңдар еді.

  Қыздар өздерінің анасына еліктеп өседі. Нәтижесінде бала кезден ананың тәрбиесі қыздардың бала бағуға деген қызығушылықтарын арттырып, ұзақ уақытқа дайындайды.

       Нығайту мақтау немее жазалаумен байланысты. Ата-аналар балаладың істеріне сәйкес жауап қайтарады. Ұлдарды көбінесе қыздарға қарағанда ұрсып және мақтайды. Ата- аналар қыздарынығ бұзық болғанын емес,  ұлдарының жуас, жылауық болғанынан қорқады. Нәтижесінде, өз жетістіктеріне өздерін сыйлауға жету принциптерін ұстанады, ал қыздарды сыйлау да басқалардың оларға қатысына байланысты болып келеді.  Нәтижесінде, балалар өздерін қоғамдағы өміре дайындайды. Балалар адамдардың қу, дөрекі, жомарт т.б мінез- құлықтарын қалыптастырады. Олар өмірдің әртүрлі жағдайына түсіп, белгілі бір істер басқаларды сыйлауға немее сөз қылуға түсіне бастайды.

       Сондай-ақ ер бала мен қыз бала арасындағы білім де ажыратылады. Мысалы: қыздардың қабілеті көбінесе тілдерге, ал ұлдардың ойлау, көру қабілеті күшті, сондықтан математика, физика, техникаға икемді келеді. Мектепке дейінгі кезеңде қыздар тәрбиесінің қасында болиды. Ал, ұлдарды қыздарға қарағанда тыңдағаны және белсенді еместігі үшін аз мақтайды.

        Ұлдардың жеке қасиеттерін дамытып, тырысқаны үшін мақтайды, ал қыздарды рухани тәрбиелейді. Ұлдар мұғалімдер жұмысына жиі кедергі жасайды, алайда мұғалімдер ұлдардан қарағанда қыздарды көп тәртіпке салып отрады.

          Бастауыш сыныптарда қыздардың үлгеріші жоғары болиды, бірақ жоғары сыныптарда және институт емтихандарында қыздардың сәтсіздігі, әсіресе, математика т.б нақты ғылымдардан көп болиды. Тіпті өзіне сенімді мұғалімнің өзі гендер стереотиптерінен еркіндікке  емес. Мысалы: қыздар мұғалімді мұқият тыңдап, сыныпта тыны отыра алады деп саналады. Ал, ұлдар жеке басона абыройы (қыздарға қарағанды) мақтау сезімдеріне сене алады.

          Кэролл Гиллиген және оның әріптестерінің зерттеуінше, қыздар бала кезде нақты өзін-өзі қабылдау, қоршаған ортаға шынайы сену сияқты сезімдерімен бөлектенген. Шамамен 11 жасқа кенген қыздар өздеріне сенімді, өз сезімдері туралу еркін сөйлеп, қарама-қайшылыққа табиғи элемент деп есептейді. Алайда, жасөспірім кезде өзін қоршағандардың көңіліне тиеме деп, өз сезімдерін сенімсіз түрде жеткізеді. Зерттеушілер мынадай қорытындыға келеді: қыздар жасөспірім кезінде репрессияға ұшырайды екен. Кейбір кезде басқа адамдар көзінше өздерінің не сөйлегенін өте жоғары сақтықпен қорғану үшін «мен билеймін» деп жауап білдіреді. Американдық ассоциалардың зерттеуіне АҚШ- тың әр жерінде орналасқан аудандарында 12 мектеппен 4-10 класстан 3000 оқушы қатысқан. 9 жасар балалардың, қыздармен ұлдардың 70%-ы өзінің керек жағдайын дайын және өзін-өзі қабылдау өте жақсы дегенді көрсетеді. 16 жасар оқушы — қыздардың өздеріне сенімді ұлдар да 46%-ды жақсы жағынан көрсетті. Африкадан шыққан қаздар жасөспірім кезде өзін- өзі қабылдауды жақсы сақтап отырған. Зерртеу қорытындыларына сай, белгілі бір оқулықтар қиын жетіп отырған және сондықтан өз қабілеттеріне деген сенімдерін жоғалтқан. Сонымен бірге, олар бір кінәні оқу пәніне артып отырған. Жасөспірім шақта қыздар өздерінің сыртқы және физикалық ерекшеліктеріне қатысты проблемаларыда әсер еткен.

   Зигмунд Фрейд осы теорияның бастаушысы. Оның теориясына сәйкес баланың гендер дамуының 3 кезеңі бар.

   Балалар алғашқыда жыныстық айырымдарды онша байқамайды. Шамамен екі жасқа келгенде ол ұлдар мен қыздар бір-бірінен бөлек екенін түсінді.

   Фрейд бала кезінде бала әкесімен қатынас жасауға ұмытылады. Белгілі бір кезеңдерде ұлдардың гендер дамуында ұлдар шешесімен қарым- қатынасы жиілейді. Ұлдар мен қыздар біртіндеп, әке- шешесінің көмегі арқасында өзжолын тамады.

   Ұлдардың — балбөбектік, балиғаттық, бозбалалық, жігіттілік, кәмілеттік кезеңдеріне сай оған қойылатын талп тілектер мен әдептілік нормаларының да маңызы зор. Жалпы ұл баланың тәрбиесін қазақ халқы жеке дара, әйелдер мен қыздардан бөлек ұйымдастыруға баса назар аударған. Негізінен ер балалардың ер мінезді болып өсуіне айрықша көңіл бөлген. Ер балалардың қыздарға қарағанда ойынға, әрекетке, сыртқы дүниеге алаңдаушылығын, аңдар мен үй жануарларына жанұядағы тәрбиеде ерекше есепке алып отырған. Өжеттікке, қайсарлыққа, жігерлікке, төзімділікке т.б.психологиялық ерекшелікке бейім болатындығына баса назар аударып, барлық тәлім-тәрбиені осы бағыттарда құра білген. Ұлдардың құрбы қыздардан кеш жетілетіндігін, қыздардың биоэнергетикалық өрісінің ұлдарға қарағанда өте күшті болатындығын, астрологиялық жұлдыздарының әсер ету кеңістігінің әртүрлілігін, жыныстық сезімталдығының кереғарлығын, сондай-ақ олардың эволюциялық, физиологиялық, биологиялық, генетикалық, психологиялық процесстерінің айырмашылықтарын дәл басып біліп отырған. әсіресе ер балалардың адамдарша айқындалуына баса назар аударған. Ұл балалардың өз мүддесін қорғауы, бейімділік ерешелігі, кеңістікті түйсіну, қиялдауының шарықтау аумағы, ойлау шеңбері, сөзі мен сөйлеу әдептері, зейінін жинақтауы, ерік дағдылары, қызығушылық кеңістігі, қабілеттілік аумағы т.б.психологиялық ерекшеліктерін байқап, бақылап, бағдарлап отырған. Сонымен қатар ұлдардың даму кезеңдерін балбөбек, балиғаттық, боөбалалық, жігітшілік, кәмілеттік кезеңдерге бөлген. Бұл кезеңдердің арнайы қамқоршылары мен тәлімгерлері белгіленіп, оларға тиісті міндеттер мен талаптар жүктелген. Әр кезеңнің өзіндік педагогикалық, психологиялық, әлеуметтік, эстетикалық, моральдық, қоғамдық ерекшеліктері айқындалып, жас ерекшклігіне қарай тәлім-тәрбие шаралары жүргізілген. Халықтық педагогикалық жазылмаған ережелері мен нормативтері бұлжытпай орындап отырған. Жасөспірімнің бойына іскерлік, ісмерлік, сайыпқырандық, саяткерлік, бапкерлік, құсбегілік, атбегілік, өнерпаздық, зергерлік, ақындық, сазгерлік «сегіз қырлы» — жігіт сұлтанын қалыптастыруға лайық қасиеттерге тәрбиелеген.

   Қыз бала — адал жар, сыйлы келін,сүйікті келін, ардақты ана, ұрпақ тәрбиешісі.

       Әр үйдің ырысын молайтатында, ер азаматтың даңқын зорайтатын да- әйел. Сөз мәйегі- мақал-мәтелдерде осы қыз баланың, әйелдің гендерлік рөліне айрықша мән берілген.«әйел-үйдің көркі, еркек-түздің көркі», «жақсы әйел үй дәулеті, жақсы шапан- той сәулеті», жақсы әйел — ырыс, жаман әйел- ұрыс», «үйді қырық еркек толтыра алмайды, бір әйел толтырады», деген мысалдардан халқымыздың әйелді үйдің құты, дәулеттің, байлықтың басы деп ерекше қадірлейтінін аңғаруға болады.

          Қазақ отбасында келінің ата-енесімен, қайын-жұртымен тіл табысып, олардың көңілін тауып сыпайы, қарым- қытынас жасауына үлкен мән берілген. Қалыптасқан дәстүр бойынша келін алдымен, түскен жерінің үлкен- кішісі, ер- әйелдеріне туыстық қатынасы мен мәртебесіне қарай өзінше ат қоя білу тиіс. Ілгеріде атап өткеніміздей, ат тергеудің нақты мысалдарын әйел тілі арқылы көруге болады. Қазақ тілін тұңғыш зерттеушілердің бірі Н.И.Ильминский қазақ келіндерінің халықтың берік қалыптасқан ат тергеу салтын бұлжытпай сақтайтынына назар аударған. «Келінге күйеуінің туыстарының есімдерін ашық айтуға болмайды. Күйеуінің іні-қарындасына ол өз тарапынан:  төрем, шырақ, жарқын, бикеш, сияқты ат қояды» — деген пікір қалдырған. Мәселен, «Ата-ата!  Сылдыраманың ар жағында, сарқыраманың бер жағында маңыраманы ұлыма жеп жатыр. Жанаманы білемеге білеп алып келе қойыңыз» деп келетін Қамысбай, Өзенбай, Қойшыбай, Пышықбай, Қайрақбай есімді қайнағаларының аттарын атамай, тұспалдап жеткізген келінің әңгімесі әйел тілінің гендерлік үлгісі деуге болады.

          Гендерлік тілдік ерекшелік — жалпы лингвистикалық категория қай халықта болса да, қызбала немесе әйелдер тіліне тән гендерлік ерекшелік көбінесе әйелдердің әдет- ғұрыпқа байланысты болып келеді. Белгілі этнограф А.Н. Самойлович ат тергеу салты тек қазақ пен қырғыз әйелдеріне ғана мес., сонымен қатар сарт, теке, қырым тартарары, осман түріктері, карагас және алтай түріктерінің, атап айтқанда, телеут, сағай, қайбол, шор, теленгіт әйелдеріне де ортақ екенін ғылыми тұрғыдан дәлелдеген. Ғылым ат тергеу салтымен байланысты әйел Адамар қалыптастыратын ерекше лексиканы  алтайлықтардың naj немесе  najla деген терминдермен атайтындығын, сондықтан да терген отырған әйелді: najlanjat (байлап жатыр) деген сөз тіркесі арқылы білдіретінін көрсеткен.

         Гендер ерекшеліктерді зерттейтін ғылымдардың көбі «жыныс» сөзін пайдаланса, ағылшын тілдес еңбектерде екі  термин де қатар жүреді.Кейде гендер терминінің қасына «жыныс» сөзі жақшаға алынып, түсінік ретінде беріледі. Мұның бәрі гендерлік зерттеулерде терминдік түсініктердің шатасуына әкеп соғады.

  Психология ғылымының докторы, профессор Е.П.Ильин ерлер мен әйелдердің психофизиологиялық ерекшеліктерін, жынысаралық айырмашылықтарын кең көлемде зерттей отырып, ғалым ерлер мен әйелдер үшін маңыздылығы, қарым- қатынас процесіндегі адамның әлеуметтік ролі, қарама-қарсы жыныстардың бір- біріне қатынасы, жыныстардың ұлтарлық қарым-қатынасқа қатысы, жыныстардың қарым- қатынас жасау ортасы, жыныс пен қарым- қатынас тығыздылығы, еркектік және әйелдік сөйлеу стилі т.б мәселелер қарастырылады [16].

       Қазақ тіл біліміндегі гендерологияның алға жылжуына бірден-бір үлес қосқан еңбек деп Г. Мамаеваның «Ерлер мен әйелдердің сөз қолданыс ерекшеліктеріне» атты кандидаттық диссертациясын атауға болады. Зерттеуші бұл жұмысын гендерлік ерекшелік тұрғысынан жазып шыққан [17].

   Гендерлік ерекшеліктер мәселесі соңғы жылдары Қазақстандағы тілші, әдебиетші мамандарды ғана емес әсіресе психолог, социологтарды да қызықтырып жүр.

   Қазақ әйелдерінің қоғамдағы рөлі мәселесіне байланысты өткен конференция негізінде 2005 жылы «Гендерные исследования в Казахстане» атты жинақ жарыққа шықты.

 

      1.4 Гендерлік білім беру және қазіргі замандағы ақиқат

 

  Гендер мәселесіне баса назардың аударылуы жеке тұлғаның қоғамдағы әрқилы іс-әрекет түрлері көріністерінің күрделі динамикалық жиынтығымен байланысты әртүрлі аспектілермен міндеттелген.

  Тарихи-педагогтық талдама гендер сөзінің ХХ ғасырдың 70-жылдарының соңынан бері кеңінен таралған феминисток термин екенін көрсетті. Бұл термин ер адамның және әйел адамның мінез-құлықтарының белгілері мен сипаттамаларының өмір сүру салтының ой бейнелерінің, нормаларының, тілектерінің, өмірлік ұмтылыстарының және т.б. кешенін білдіретін жыныстың әлеуметтік мәдени конструктісі. Адамның генетикалық тұрғыдан берілген анатомиялық-физиологиялық белгілерінің жиынын анықтайтын биологиялық жынысқа қарағанда, гендер белгілі бір тарихи кезеңде нақты әлеуметтік- мәдени контекстіде құрылады, демек, ол уақытпен кеңістікте ерекшелінеді. Жыныс — эволюцияның нәтижесі болса, гендер — әлеуметтенудің өнімі болып табылады.

       Теориялық әдебиеттердің зерттелінуі гендердің әлеуметтік тәуелділіктердің бірі ретінде страттық талдауды жүргізуде кеңінен қолданылатынын дәлелдейді. Жыныстық жас ерекшеліктік сипаттама, қоғамдық көзқарас, адамдардың денсаулығының және т.б мониторинктерін жүргізуде аса маңызды. Осы тектес зерттеулердің ішінде екі функті ерекшеленеді:

        1) гендер әлеуметтік- демографиялық категория ретінде;

        2) гендер әлеуметтік конструкция ретінде.

       Қазіргі таңда гендердің әлеуметтік-демографиялық категория ретінде қолданылуы едәуір танымал. Гендердің осылайша қабылданылуы әлеуметтік- экономикалық және әлеуметтік-дәрігерлік зерттеулерге тән. Бұл тұрғы жынысты дәстүрлі әлеуметтенуінің әйел заттын зерттеуде талқыланатын идеяларын комбинациясы болып табылады. Осы тұрғының шеңберінде бір жағынан жынысты биологиялық дерек ретінде және гендер әлеуметтік конструкция ретінде ерекшеленіп екінші бір жағынан әлеуметтік конструкциялар ретінде екі биологиялық жыныстардың қолданылуы оғаш болып көрінбейді.

        Осы тұрғыдағы долбарлардың бірі әйелдер мен еркектер оларды бастапқыда әртүрлі әлеуметтік категориялар бойынша айыратындай ерекшеленілетінінде. Зерттеулер әдетте жыныстық биологиялық және әлеуметтік категориялар ретінде зерттеудің пәніне тигізетін ықпалын зерттейді. Егерде қайсы бір ерекшеліктерді анықтаудың орайы келсе, оларды гендерлі топтардың арасындағы айырмашылықтардың нәтижесі деп есептейді. Егерде айырмашылықтар анықталмаса, мұндай постанция әйелдер мен еркектердің бір-бірінен түбегейлі ерекшелінетіні жайлы залпы сенімді бұзбаса да, жыныс гендердің нақтысы айнымалыға ықпал етпейді деген қорытынды жасалынады.

        Шетелдік психологтардың тәрбие жөніндегі әдебиет талдауы гендерді зерттеуде жас ерекшелік сипаттамаларды ескеру қажет екенін көрсетеді. Оқушылардың жас ерекшелік сипаттамаларының тұрғысында гендерлік білім беруді оқушылардың, студенттердің, ересектердің білім алуы ретінде қарастыруға болиды. Оқушылардың гендерлік сауаттандырылуы олардың әлеуметтену мәселелерін жүзеге асыруға көмектесуге бағытталған. Баланың ұл бала немесе қыз бала ретінде өзін-өзі сәйкестендіруі, демек, осылайша нақты әлеуметтік рольді қабылдауы оның негізгі бөлігі болып табылады. Студенттерге гендерлік білім беру мәселесі жастардың ересектік өмірге аяқ басуда кездесетін гендерлік таптауырындарды түсіндіруде және сол таптауырындарды жеңудің құралдарын бірігіп іздестіруде. Ересек адамдар білім беру қорған әлемде жүріп жатқан өзгерістерге ыңғайлануға және туындап отырған қиыншылықтармен күресуге көмектесіп, адаптациялық сипатқа ие.

        Ересектерге (студенттерді оқыту және кадрлардың қайта даярлануы айтылып отырған жоқ) гендерлік білім беру жайында сөз қозғалғанда, әйелдер мен еркектердің алдында кездесетін нақты қиындықтарды шешуге қажет негізгі білімдерге дағдыландыру оның мақсаты болуы тиіс деп болжанады. Батыс тұрғындардың әрқилы қатпарларына қысқа мерзімді семинарлардың немесе жазғы мектептердің жүргізілгені аса танымал. Мәселен, ГФР-де ересектерді гендер сауаттандырумен айналысатын халықтық мектептердің тармақталған жүйесі болған.

       Осы тектес мектептердің бірінде әйелдердің есейіп келе жатқан және есейген қыздармен өзара түсіністікті іздестіруге арналған; «Ана мен қызы және», «Әйелдер мәңгілік бақталастар» — атты тақырыптарда семинарлар жүргізеді. Көптеген әйелдер үшін ондай семинарлар өзара түсінікті мәңгілік жоғалтқандықтан олармен диалогты бастаудың жалғыз амалы болуы мүмкін. Батыс университеттеріндегі көптеген гендерлік курстар арнайы түрлері мұғалімдерге арналған. Педагог- практиктер қыздар мен ұлдардың есеюлері ерекшеліктері жайында әртүрлі жас шамасындағы балалардың көкейіндегі мәселелерге қатысты тұрғылар жайында түсінік алады. Мәселен, Гарварл университете (АҚШ) педагог-теоретиктерді даярлайтын, әрі мектептегі мұғаліимдердің біліктілігін артыруға арналған Білім беру мектебі қызмет етеді.

   Феминистік топтардың негізінде жүргізілген «әйелдердің зерттелінуі» тікелей  гендерлік зерттеулердің алдын алатындықтан, осы уақытқа дейін гендерлік курстардың көбісі әйелдердің мәселесін едәуір кеңінен ашуға, сондай-ақ оларды тарихқа, саясатқа және ғылымға қатысуына арналған. Мәселен, Иель университетінде (АҚШ) қоғамдық тәртіпке қатысты бұрынғы тұрғылардың бір жақтылығын түзейтін «Әйел заттының денсаулығы», «Әйел және ғылым», «Жапон елінің тарихындағы әйелдер», «Әйел заттының психологиялық дамуы», «Маскулиндіктің және феминділіктің әлеуметі» атты курстар оқылады.  Дегенмен, «әйелдерге» арналған курстар гендерлі білім берудің тек бір аспектісін білдіреді.

   Гендерлі курстардың гендерді және әйелдерді зерттейтін факультеттерде оқылады. Осы тектес факультеттер АҚШ-тың барлық университеттері мен колледждерде, сондай-ақ Европаның, Азияның, Латын Америкасының, Австралияның көптеген жоғары оқу орындарында бар. Финландияда осы бағытта үш институт бар, олардың ішіндеді ең ірісі «Кристинаның» бес факультеті жиырма үш кафедрасы бар ауқымды, ақпаратты орталығы бар. «Гендерлік зерттеулер» мамандығы бойынша бакалавр, магистр, сондай-ақ кейбір, университеттерде философия докторы (ғылым кандидаттарына сәйкес

келетін жоғары ғылыми дәреже) дәрежелерін алуға болады.

   «Ресейдегі фелинология және гендерлік зерттеулер: перспективті жоспарлар мен технологиялар» атты мемлекеттік бағдарлама бекітілген, реями түрде «феминология» пәні енгізілген, әйелдердің қозғалысы, әйелдердің жұмыс бастылығы әйелдердің білім алуы жане т.б., жөніндегі мамандарды біріктірген кафедралар ашылды, философия, саясаттану,экономика бойынша оқушыларға сәйкес бөлімдер енгізілді,алғашқы оқу құралдары басылып шығарылды.

   Ресейдегі Иванов мемлекеттік университетінің феменология кафедрасы  профессор О.А. Хасбулатованың басшылығымен) осы процессе негізгі роль ойнайды, әрі әлі күнге дейін ойнап желуде. Ресейдің көптеген оқу орнында гендерлік курстар, не болмаса гендерлік аспектілердегі мәселелерді қамтитын дәстүрлі курстар оқылады.

   Қазақстандағы гендерлік зерттеулер енді ғана қуаттана бастады. Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы отбасы мен әйелдердің ісі жөніндегі Ұлттық комиссияның күшімен Қазақ Мемлекеттік қыздар педагогика институтында елдегі алғашты ғылыми орталық — әлеуметтік және гендерлік институты ашылды.

   Институтта жоғары оқу орнынының аудиториясында жүзеге аса бастаған гендерлік білім беру бойынша жоспар құрастырылды. Студент қыздар гендердің принциптерімен және негізгі ұғымдармен гендерлі дүниетаным мен әдіснаманы қалыптастыру тарихымен мәдениеттің гендерлік өзгерістерімен танысу мүмкіндігіне ие болды. Лекциялардың курсы гендер және экономика; гендер және құқық; Саясаттағы әйелдер және еркектер; гендер және халықтың тарақтануы ( жанұя және оның типологиясы; ата- аналық қатынастар; әйелдер мен еркектердің репродуктивті денсаулығының мәселелері); қамқорлықтық әйелдерге тән әдеби және құндылықтардың әйелдерге тән жүйесі; дәстүрлі қазақ мәдениетіндегі әйел; әлеуметтік өзгерістер жағдайындағы Қазақстан әйелі.

   Студенттердің арасында жүргізілген сұрақнамалар гендерлік білім алуға деген қызығушылықтың, ең алдымен жанұядағы өзара қатынастар, есеюдің қиыншылықтары, әйелдердің екі жақтыжұмыс бастылығы, әйелдер мен еркектер үшін мінез-құлықтың әртүрлілі стандарттары іспеттес бұрыннан белгілі қиындықтарды жаңашыл қарастыру мүмкіндігінен туындағанын көрсетті.

  Қазіргі заманғы жастарға, сірә орта және тіптен жоғары білімдеріне қарамастан өзін зайыбымен қалай ұстау жайлы жұмысқа қабылдамаса, ал қабылдағанымен қызметтен тыс қатынастарды ұсынғанда не істеу керек екені жайлы қарапайым білімдер жетіспейді. Сұрастырылған студенттердің көпшілігі курстың академиялық құндылығымен қатар, оның тәрбиелік құндылығына да нұсқайды.

 

  1.5  Баланың гендерлік дамуын психологиялық-педагогикалық қолдау

   

  Әйел адам мен ер адамның барлық айырмашылығын, қалыптасу заңдылықтарын зерттей келе біз баланың гендерлік мінезіне мектептегі әлеуметтік шарттардың әсер етуін анықтадық. Қазіргі мектептегі спецификалық, әлеуметтік функциялар баланың гендерлік дамуын жетерліктей қалыптастыра алуға қабілетті ме?… Баланың әрекеттерінің қалыптасуында мұғалімнің рөлі қандай?…

   Әлеуметтанудағы ерлер мен әйелдерде немесе ұл балалар мен қыз балаларға қалыптасқан немесе жобаланған бағдарламалармен, заң шығарушы органдармен, мемлекеттік саяси курстармен, берілетін әртүрлі әсердегібаға гендерлік талдау деп аталады. Бұл сапалы ақпараттар мен қоғамдағы гендерлік беталыстардың жиынтығы Бұл жыныстық ізденіс шешімдерін және потенциалды мәселелерді айқындауға көмегін тигізеді. Талдауға тек адам өмірінің қызметтеріндегі мына салалары ғана түседі — экономика, саясат, заң шығарушы орган. Соңғы жылдардағы пайда болған реформалар, яғни, мына мамандықтар экономист, педагог, юрист адам баласына қалай әсер етеді? Гендерлік талдау адам баласы қандай салада болмасын, олқандай мамандықта жұмыс істесін, бәрі- бәрі бірдей әсерде болады, яғни, еш өзгеше әсер тигізетін сала жоқ. Мұндай тұжырымдаманың барлығы гендерлік- нейтральды тұжырымдама болып табылады. Педагогика саласы да гендерлік- нейтральды мінездемеге жатады.

    Ғылымдар мекенінің жасырын оқулық жоспары деп — мыналарды айтады: мекеменің өзін, жұмыстағы гендерлік қарым-қатынастарды, мұғалімдік мамандықтың гендерлік стратификациясын, пән мазмұндамасы мен сабақ беру стильін және т.б.

   Білім беру мекемелерінің дәрежелері биіктеген сайын, яғни, балабақшадан университетке дейін педагог әйел адамдар саны азаяды. Оқушылар мұғалімдерді күнде көріп, тек қана мұғалімдерді емес сонымен қатар олардың лауазымын да,  ер адамдар- басшы, ал әйел заты- басшыға қарасты қарапайым жұмыскерлер екенін көреді.

   Сондай-ақ балалар мамандық таңдарда сол мұғалімдерінің әрекеттерін қарап кейдетаңдау жасауы мүмкін. Жасырын оқу жоспары пәннің мазмұндамасында да бар. Кейбір ғалымдардың айтуынша жартылыстану, еңбекке баулу пәндері ерлерге арналған мамандықтар, ал ынтаны, тәртіпті, қызығушылықты талап ететін мамандықтар әйел затына жақын келетін мамандықтар деп санайды.

   Гендерлік талдаудың маңызды бір бағыты ол- мектептің кадрлық феминизациясының ерекшклігі. Психологтар мектептегі жеңіл шарт қоюшылар олар- әйел мұғалімдер яғни мұғалималар.

   Г.М. Бреслав және Б.И. Хасан феминизацияның факторлары ретінде материалдық жағдайдың құлдырауын, білім беру дәрежесінің төмендеуін, эмирацияның әсерінен демографиялық жағдайдың төмендеуін көрметеді. Бұл жағымсыз факторлар екінші дүниежүзілік соғыстың қорытындысынан екен. Халықтың ерлер жағы соғысқа кетті де, ал әйелдер педагогикалық қызметін ары қарай жалғастырып дамыта берді. Ер адамның осылайша мектептік жолдан шетте қалуы, алдағы уақытты мектептердің өзгеруіне әкеп соқтырды. Оқу материалдары мазмұнының гендерлік талдауын Т.Б. Катлова мен А.В. Смирнов жүргізді. Олардың талдауынан өткен математика мен 1-4 сынып аралығында оқылатын орыс тілі әлі күнге дейін Ресей мектептерінде оқытылуда.

   Ерлерге және әйел затына қаратылған кітаптардағы суреттерге талдау жасайық. Математика оқулығында ерлер үлгілері, әйел затының үлгілеріне қарағанда 1,8 рет жиі кездеседі, ал орыс тілінде 4,2 рет жеке типтегі жаттығуларда бұл сандардың легі одан да көтерілмек. Орыс тілі оқулығында ерлерге, яғни ерлер образына қаратылып 36% суреттер салынған, ал әйел затына 5%  ғана. Егер бастауыш сыныпта балалар жазудан гөрі суретті тез санасына сіңіретінін ескерсек онда, сол суреттер мен жаттығулардың құрылымынан балалар санадан тыс гендерлік ассиметрияны қабылдайды. Негізгі оқулықтарда әйел затының үлгісіне арналған суреттер, ерлерге қарағанда екі есе жиірек. Ана, тәте, апа, қыз суреттері математикалық жаттығуларда 18% кездеседі. Орыс тіліндегі тапсырмаларды бұл суреттер легі 26%-ға көтеріледі. Ұл, әке, ата, аға, ұлдың суреттері тек 9% және 11% ғана. Осылайша, баланың әлеуметтенуіндегі санасына әйел заты жанұялық ортаға, үй, эмоционалды жақын туыстық образы ретінде сіңсе, ал ер адам керісінше үйден тыс, көбіне кәсіби саладағы үлгі ретінде сіңеді.

  Ерлер мамандығы, әйелдер мамандығына қарағанда жиірек, қанша дегенмен ерлерге арналған мамандықтың түрі өте көп. Мысалы: солдаттан бастап колхозшыға дейін, жай қарапайым жұмысшыдан бастап суретшіге дейін деген сияқты. Егер мамандықтардың гендерлік реңін қарастыратын болсақ, онда зерттеу нәтижесі бойынша  дене еңбегіне арналған мамандық 93%, ал ой- өріс, ақыл- ой, парасатылыққа арналған мамандықтар легі 79% сәйкес келеді. Ерлер мамандығы ішіндегі 71%-ы дене еңбегіне арналған мамандықтар екені кездейсоқ емес. Бұл дәстүрлі қалыстасқан «күш ер адамның атрибуты» деген теорияның бірден- бір дәлелі.

  Әйел затына арналған мамандықтардың ең көп бөлшегімен мектеп оқушылары оқулық материалдары арқылы таныса алады. Қызмет көрсету аясындағы оңай өндіріске байланысты ерлер мен әйелдер мамандықтары тең дәрежеде. Таңдаулар төмендегі нәтижені көрсетеді: білімге қатысты мамандықтар иесі көбіне әйел заты (57 %) ал ерлерге бұл мамандықтың тек 43%-ы ғана тиесілі. Міне, осылайша әйел заты мамандықтардан ған (яғни білім беру мамандықтары жағынан ғана көсбасшылыққа ие болып отыр.

    Салыстыру үшін мына екі талданған алтернативтік кітаптар алынды: Математика (автор: Э.И. Александров) және орыс тілі (авторы: В.В. Репкин). Гендерлік стереотиптердің құрылымы екі кітапта да бірдей сәйкес.

       Бұл оқулықтарда жаңа кіріспе де бар. Математика оқулығында жаттығудың мынадай жаңа типі берілген: ұл балалр мен қыз балаларға әртүрлі тапсырмалар беріледі. Мысалы: қыз балаларға санауға немесе қиюға, қуыршақтың, гүл салатын вазалар, ыдыстар тапсырылса, ұл  балаларға дәл осындай тапсырма бірақ машина, олардың бөлшектері, дөңгелектер беріледі. Бұл тапсырмаға төмендегі жаттығу түрі дәлел: бірдей сақина салынған. Осыдан қыздар қуыршаққа юбка жасауы керек, ал ұлдар машинаға дөңгелек жасауы тиіс. Осындай үлгідегі кейбір тапсырмаларда автор балаларға ерік береді. Кім нені жасағысы келеді, соны таңдап қандай сала жақын екені де осы кезде білінеді.

      Осылайша қоғамдағы әйел затымен ер адамдарға тиесі мамандықтардың үлгісі анық байқалды. Қара жұмыс — саясат, кәсіп және т.б. ерлер мамандығы болса, үй, жанұя, бала тәрбиелеу жақтағы мамандықтар әйел затының үлесінде.

       Біздің мемлекетте гендерлік педагогикалық зерттеулерге тиісті назар аударылмайды,  ал шет елдерде бұл педагогиканың қалыптасқан бағыты. Білім беру саясатының заманауи дәрежесі бізге адекватты білім алу мүмкіндігін береді. Бірақ, бұл білім беру теңдік шартында ерлер мен әйелдер психологиясының ерекшеліктерін қарастыратын арнайы педагогикалық және  ақпараттық технологиялар қолданылмайды. Қыз балалар мен ұл балалардың гендерлік даму айырмашылықтарына көп көңіл бөлу қажет. Мектеп теңбе- теңдік мәселелерін елемей қалмайды, ол тең шарттарды қалыптастыруға міндетті.

       Өкінішке орай әзірше біздің заманауи білім беру жүйеміз тәрбиеленушілерімізге гендерлік даму үрдісін бере алмайды.

       Негізінде бұл үрдіс яғни баланың гендерлік даму үрдісі бала мектеп табалдырығын аттағаннан басталады.  Жынысына қатыссыз балалар мектепке 6-7 жасынан барады деген жалпы халықтық ұғым бар. Міне, осы жаста балалар өз жынысын білетін, қандай әрекеттер сай екенін білетін күйде мектепке келеді. Балалар мен қыздар сабақта тең дәрежеде жұмыс істеуі керек және мектептің жалпы талаптарына да бірдей бірдей жауап беруі қажет. Осылайша мектеп ұл балалар мен қыз балаларға әртүрлі шарттар құрастырады. Себебі әртүрлі жыныстағы балалар әр нәрсені басқаша қабылдайды, яғни тең дәрежеде қабылдамайды.

    Н.Н. Куинджи мен Е.Д. Лапоновтың зерттеулерінде мынаны анықтады: егер ұл балаларға, қыз балаларға бірдей талап қойылатын болса, онда уақыт өте келе бұл талап қыз бала денсаулығының қалыптасуына кері әсерін тигізеді. Балабақшада қыздардың денсаулығы ұл балалардың денсаулығынан еш айырмасы болмайды, ал мектеп те олар ұл балалардан жиірек ауыра бастайды. Тек қана жеңіл суықтаулармен ған емес, сонымен қатар жүйкелік, көз ауруына, асқазан ауруына, терілік ауруларға шалдығуы мүмкін .

    Қанша дегенмен  бұл ресми педагогикалық жүйенің өзі де жалғассыз. Бір жағынан бұл жүйе ұл мен қыздың арасындағы өзіндік әрекеттерді сақтаса, екінші жағынан ол басқа жынысты мойындауға әкеледі. Мысалы: мұғалім ұл балаға қыз баланың ынтасын, үлгерімін, білім дәрежесін үлгі тұтып үлгі алыңдар деп талап қояды. Ал ер балалардың мінез-құлқы, қалыптасуы мүлдем ерекше ғой. 

   Сонда белсенді жыныс иесі, әлсіз жыныс иесіне еліктеуі тиіспе? Түсініксіз…  Бастауыш балалар биологиялық жынысынан қыз балалардан кіші болады. Бірақ қыз балаларға қарағанда ми ассиметриясы ерте дамиды. 6 жасында балалардың жартышарлық функционалды спезциапизациясы біліне бастайды. Қыздар 13 жасына дейін белгілі бір милық қалыптасуды сақтайды. Қыз балалар мен ұл балалардың түйсіктері, физиологиялық мінездері жағынан әр түрлі болады.

   Білім берудің заманауи дәстүрлі жүйесінде, сол жартышарлық қыздар жүйесі-өте сәтті, ал оң жартышарлық ұлдар жүйесі – сәтсіз болып табылады. Сабаққа академиялық тұрғыда дайындық, тапсырма, вербалды қабілеттілік, орындалатын қызмет, ынта, біріге жұмыс жасау, дәстүрлі оқытудың  репродуктивтік әдісі және т.б. Қыз балаларға қолайлы әдіс, ал ұл балаларды оқыту барысында проблемалық , февристикалық, ізденушілік әдістерді қолдану керек. Бірақ оқытудың бұл формалары мен әдістері біздің мектептерде жеткілікті емес.

   М.Ю. Бужигеевтің, В.Е. Каганның зерттеулеріне сүйеніп мына жайттарды айтуға болады. Ауыл аймақтың және қалалық мектептердегі жүргізілген зерттеу жұмыстары бойынша айтатын болсақ қыз балалар ұл балаларға қарағанда мұғалімнің түсіндіруін 1,5 есе көбірек тыңдайды екен. Сабаққа дайындалып келгені жағынан қыздар саны ұл балалардан екі есе артық. Баға алу көлемінде де үлкен айырмашылықтар бар.

      Осы айырмашылықтардың барлығы оқу басындағы оқушылардың гендерлік ерекшеліктерін ескеретін білім беру технологиясының жетіспеушілігінен. Оқытудың бір ғана әдісінен, бір ғана мұғалімнен оқушылар әртүрлі жолмен білім алады, ойлау қабілетінің түрлігімен тапсырма шешімін дайындайды және мұғалімнен де әртүрлі баға күтеді.

       Мұғалімнің бағасын тыңдағанда қыз бала не күтеді? Егер жалпы  статистикалық қыздарды айтсақ онда олар айналағысындағылардан өзіне деген назар аударушылықты күтеді. Барлық  басқа әйел заты сияқты қыз балаларда ол бағаны яғни мұғалім қойған бағадан кейін құрбы- жолдастары оған қалай қарайтынын, жан- жағына қандай кейіпте көрінетінін ойлайды. Қыз бала үшін сәттіліктің эмоционалды жағы өте маңызды. Бағаның сөздер, тест, мимикалар арқылы берілуі  қыз балалар үшін өте қолайлы. Әрине, егер ол сөздер оң кейіпте болса.

       Ал, балалар санасында айналасындағы махабатты  күресіп  алу  арқылы  жеңіп алу керек деген ұғым қалыптасқан. Сондықтан мұғаліммен айтылған баға ұл балаларға көп эмоционалды деңгейде әсер етпейді. Міне, осының өзі оның беделінің, күшінің, басшылық қасиетінің дәлелі. Түсінгеніміздей «мен сенің үлгеріміңе қанағаттанбауым» деген фраза ұл балаларға мағыналық ауырпашылық түсірмейді, керісінше нақ қандай қасиетіме риза болады деген сауалға жауап іздейді.

Бұл ортақ ескертулер бізге балалар мен қыз балаларды қалай бағалау керек екені жайлы ортақ түсінік қалыптастырады. Бірақ есіңізде болсын жігіттердің де жігіті бар. Жетістікке талпынатын, батыл және өзіне сенімді, ашық және шешімге тез келетін, салмақты қасиеттерге ие әрине сол жігіттер!    

       Біз жоғарыда бала денесінің қалыптасу түріне қарай төрт типін қарастырған болатынбыз. Яғни, олар: бұлшықетті, феминді, андрогинді және дифференцирсіз.  Бұл,  төрт  типке жататын балалардың мінез-құлқы да әртүрлі. Осы әр алуан мінез-құлық иелері мұғалім берер бағаны қалай қабылдайды екен. Алдымен бұл типтегі балалардың мінез- құлқына қысқаша шолу жасап еске түсірейік. Біз бұлшық етті типке жататын қыздар мен ұл балалардың жүріс- тұрысы ештімге тәуелді емес, күш жағынан беделді адамдарды биік деп санайды, өз дегендеріне қандай амал- тәсіл арқылы болмасын жететін, әрқашан көшбасшы болуды қалайтын мінез- құлықты балалар осы типтің иегері екенін білеміз.

      Ал әйел қасиеті басым типке жататын балалар көбіне эмоционалды қабілетке ие, іс-әрекетіне сенімсіз, өз айтқан пікірінен тез бас тартатын, басқа жандарға көп сенім артқыш болып келетінін де ұмытқан жоқпыз.

 Әйел және еркек қасиеттері үйлескен типке жататын балалар мінезі өкпе кең таралған, себебі мұндай типтегі балалар қиындыққа төзімді,қандай жағдай болмасын ақылмен мәселені шешетін, дәстүрлі нормаларды сақтаушы,ешкімге сүйенбей өз бетінше көптеген қиыншылықтарды жеңе алатын қасиеттерге ие.Ал балалардың мінез-құлқына тоқталсақ, олар белгілі бір өз жынысына тән қасиеттің жоқтығымен ерекшеленеді.Ал кейбір бұл типтегі ұл балаларда қыз балалардың мінезі басым болса,қыз балаларда ұл балалардың мінезі басым дегендей.Міне мұндай типтегі мектеп оқушыларының негізгі қасиеттері осындай үлгіде екенін қайта еске түсіріп бастапқы сұраққа келсек,яғни мұндай әр түрлі мінез құлықтағы балалар мұғалімнің берер бағасына қандай көз қараста болады?

  Бұл сұраққа жауап ретінде нақты айтатын зерттеулер әлі жоқ. Дегенмен егер баланың жынысына сай мінездерін ескерсек, онда айтылған сынның оң шешімі болатынын болжауға болады. Осылайша баланың бағаны қалай қабылдайтынын түсінуге болады.  Әйел қасиеті басым балалар яғни осы типтегі ұлы да, қызы да қалай айтатынына назар аударады, ал еркек қасиеті басым балалар оның қалай естілетініне, яғни дыбысталуына назар аударады. Мысалы: «нашар орындапсың» деген тіркеске сын айтылса, әйел  қасиеті басым балалар бұл тіркестегі «нашар» деген сөзге көңіл бөлсе, еркек қасиеті басым балалар «орындапсың» деген сөзге мән береді.

  Мұғалімнің балалармен әңгімелесуі, қандай қарым-қатынаста оқушылармен сабақ жүргізетін бақылау бізге мынадай тұжырымдама жасауға итермеледі: көптеген психологтар болашақ ер адам немесе әйел адам болып өсетін оқушылардың қалыптасуына мән бермейді. Мұғалімнің тәрбиелік әсері тек оқушылармен қарым-қатынаста дәстүрлі этикет нормасын сақтаумен ғана шектеледі.

   Егер мұғалімдер балалардың жыныстық ерекшеліктерін ескермесе онда гендерлік қалыптасу жүйесінде қолайсыз шарттар туындайтынын, зерттеулер нәтижесі көрсетеді. Сонымен, Н.К. Радинаның зертеулерінде балалардың екі кезеңдік топтарында (үлкен сыныптағы оқушылар, төмен сынып оқушылары) өзін- өзі бағалауыштың ерекшеліктері көрсетілген. Мектепке дейінгі кезеңдегі қыз балалардың өзін- өзі бағалауының қасиеті ұл балаларға қарағанда жоғары болады. Ал жыныстық кезеңнің екінші этапында бұл көрсеткіш лезде өзгереді. Ұл балаларла- өзін- өзі бағалауыштығы жоғары болады, ал оқу үлгерімі жақсы қыз балаларда бұл көрсеткіш жоқ болады, яғни бастапқы дәрежеден азаяды.

   Мектептегі оқыту технологиясының жаңаруы орта және жоғары педагогикалық оқу орындарындағы оқытушыларды оқушылардың жекедаралану білім беру, талаптарын ескеруге мәжбүрлейді. Қанша дегенмен, жекедаралану жыныстық категория болып табылады. Бірақ, Н.Н. Куинджидің көзқарасы бойынша, « ешқандай жаңа педагогикалық технологиялар баланың жекелігін қалыптастыруға қабілетті емес» деген пікірді де ұмытпаған.

   Ұл балалар мен қыз балаларға, ер адамдары мен әйел затына табиғаттың берген ерекшеліктеріне қарай әртүрлі оқыту ұсынылады.

   Ресейдің әр қалаларында — Мәскеуде, Санк-Петербургте, Красньярскде, Томскіде және т.б қалаларында қазіргі уақытта балалардың жеке қасиеттерінің қалыптасуына  мән беріп арнайы оқытатын білім беру орталықтары жұмыс істеуде.  Бұлар қыз балаларға арналған мектеп гимназиялары немесе ұл балалар мен қыз балаларға жеке-жеке сыныптары бар оқу мекемелері мұндай мектептерде қосымша сабақтар жүргізіледі. Мектептен қалыптасқан бағдарламаларға өзгерту енгізіледі, ер адам адамдық және әйел затқа арналған қасиеттерді қалыптастыру бағытында тәрбиелік үлгідегі сабақтар жүргізіледі. Н.В.Осетрова мұғалімдердің көзқарастарын бақылай келе мұндай ұстанымды көбінесе үлкен жастағы педагогтер қолданып, оң нәтиже шығара алады деген қорытындыға келеді.

   Балалардың жыныстық дифференциация мәселесі тек қана ұл балалар мен қыз балаларды бөлек оқыту мен ғана шектелмейді, сонымен қатар тәрбиелік бағытта мынадай актуалды бағдарламалар мен принциптер қолданылады.

    Тәрбиеленудің гуманизациясы тәрбиеленушінің жекелігіне адамгершілікпен қарау, оның құқықтары мен еркіндігін сипаттау өз бетімен болуына мүмкіндік беру.

• үлкен кісілер мен балалардың арасындағы түзу қатынас бірлесудің негізінде құралатын үлгідегі бағдарламаны ұстану;
• нұсқаулық бағдарламалардың комплексінің ішінен бір бағдарламаны таңдаудағы мектептің ешкімге тәуелсіздігі, бұл бағдарламаларға мемлекеттік стандарт талабы бойынша өзгертулер мен түзетулер енгізудегі мектептің еркіндігі;
• әлеуметтенудің дамуымен қалыптасуының жаңа тенденциялары жанұя мен қоғам арасындағы қатынастың дұрыс реті;

Бірақ ер адамдық және әйел затының қасиеттерін дұрыс қалыптастыруда жоғарыда көрсетілген мүмкіндіктер жеткіліксіз. Кез-келген педагогикалық үрдіс әрқашан екі жақты екенін ұмытпау керек.  Оның сәттілігі мұғалімге де оқушыға да байланысты. Мұғалім бала алдына таңғалдыратын және күрделі әлем ұсынады және осы әлемді ұсынғаны үшін жауап береді. Жақсы және жаман, қуанышты және қайғылы, мейрімді және мейрімсіз деген сөздермен оқытушы баланың тек ғана айналасындағы қоршаған ортаның адамдары мен заттары жайлы жаңа білім қалыптастырып қоймайды, сонымен қатар оның эмоциалды сперасын жаңашырлық алаңдаушылық, көмектесушілік қасиеттерін қалыптастыруда көмегін тигізеді.  Балада сезімнің күрделі әлемі қалыптасады. Эстетикалық, этикалық, интеллектуалдық. Бұл күрделі әлемдегі өз орнымен рөлін бермей балада жекедаралану қасиеттер дамымайды. Бастауыш сыныптағы балалар өз жолындағы шөптерді басу үшін, қысқа қабілетпен әлемді танып білу үшін, үлкен адамдар тәрәзді ойлай алу үшін олар өздерін әлі жақсы бір білмейді. Сондықтан өмір үрдісінде балаларға жынысына қарай тәрбие беру үлкендердің еншісінде.

      Өкінішке орай біздің ешқайсымыз басқа әлемде яғни басқа жеке тұлғаның орнында болып көрген жоқ. Кейбіреулер балалық шағында қандай кішкентай қыз немесе ұл бала болғанын есінен шығармаған. Бізге басқа адамның орнына өмір сүру, оның проблемаларын уайым-қайғыларын сезіну ойлау әлеміне кіру мүмкіндігі бермеген. Міне, сондықтан кейде мұғалімге екінші әлем жоқ болып көрінеді. Өкініштісі бізге өзімізден басқа өзге үлгі жоқ. Осы үлгімен біз өзіміздің балаларымызды және өз сынбымыздағы балаларды салыстырамыз, егер бізге басқа әлемде өмі сүріп көру мүмкіндігі берілмесе онда неге осы үлгімізді балаларымызға немесе кіші тәрбиеленушілерге өздерінің жынысына табиғатпен берілген ерекшеліктерді ашып айтпасқа.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ГЕНДЕРЛІК ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН

 ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ

 

       2.1. Зерттеудің мақсаты, болжамы, міндеттері, зерттеу жүргізілген орын мен зерттелушілер сипаттамасы

 

Зерттеудің мақсаты: мектеп оқушыларының (7-12 жас) гендерлік психологиялық ерекшеліктерін зерттеу.

Зерттеудің  міндеттері:

1. ұлдар мен қыз балалардың тұлғалық дамуындағы гендерлік ерекшеліктерін эксперименттік зерттеу;
2. оқушылардың эмоционалды-еріктік аймағын зерттеу
3. ұлдар мен қыз балалардың мектепке байланысты мазасыздық деңгейін айқындау.
4. оқушылардың әлеуметтік-психологиялық бейімделу ерекшеліктерін зерттеу.

Зерттеу жұмысының нысаны: жалпы білім беретін мектептің 7-12 жастағы ұл балалар мен қыз балалардың психологиялық ерекшеліктері.

       Зерттеу жұмысының пәні: бастауыш сынып оқуышыларының гендерлік-психологиялық ерекшеліктері. 

Зерттеу болжамы: оқушы ер балалар мен қыз балалардың тұлғалық дамуында гендерлік-психологиялық айырмашылықтар болады.

Зерттеу  әдiстерi:

1. Р.Б. Кеттелл және Р.Д. Хаон бойынша бастауыш мектеп жасындағылардың жекедаралық ерекшелігін зерттеуге арналған тест.
2. Филлипстің мектептегі мазасыздық тесті;
3. Әлеуметтік-психологиялық бейімделу шкаласы.
4. Бастауыш сынып оқушыларының гендерлік-психологиялық ерекшеліктерін анықтауға арналған авторлық сауалнама.

Зерттеу жұмысының базасы: Алматы облысы Сархан ауданы Лепсі  ауылы №54 орта мектебі мектепке дейінгі шағын орталығы.

Зерттелушілер сипаттамасы.

Мектеп оқушылары — ұлдар мен қыздардың тұлғалық дамуының гендерлік-психологиялық ерекшеліктерін зерттеу Алматы облысы Сархан ауданы Лепсі  ауылы №54 орта мектебі мектепке дейінгі шағын орталығында жүргізілді. Алынған екі сыныпта жалпы білім беретін мектептің 2-ші және 6-шы сынып оқушылары.

Зерттелушілердің жас мөлшері 7-12 жас. Барлық зерттелушілер саны – 45 оқушы балалар. Олардың 26-сы қыз бала, 19-ы ұл бала.

 

 

 

 

2.2 Зерттеуде қолданылған әдістемелердің сипаттамасы

 

Ұлдар мен қыз балалардың тұлғалық дамуындағы гендерлік-психологиялық ерекшеліктерді зерттеуді ұйымдастыруда ең алдымен оқушылардың эмоционалды-еріктік аймағына тексеру жүргізілді.

Зерттеу мақсаты – ұлдар мен қыз балалардың ерік белсенділігін және мектепке байланысты мазасыздық деңгейін, әлеуметтік-психологиялық бейімделуін анықтау.

Зерттеуді жүргізуге мынадай әдістемелер қолданылды:

1. Р.Б. Кеттелл және Р.Д. Хаон бойынша бастауыш мектеп жасындағылардың жекедаралық ерекшелігін зерттеуге арналған тест.
2. Филлипстің мектептегі мазасыздық тесті;
3. Әлеуметтік-психологиялық бейімделу шкаласы.
4. Бастауыш сынып оқушыларының гендерлік-психологиялық ерекшеліктерін анықтауға арналған авторлық сауалнама.

 

1. Р.Б. Кеттелл және Р.Д. Хаон бойынша бастауыш мектеп жасындағылардың жекедаралық ерекшелігін зерттеуге арналған тест.

                                  

Тесттің кілті

 

1   +-    А 2        -+    А 3          +-   С 4        -+    С 5          +-  А 6          -+   С 7          +-   А 8          +-    С 9        -+     А 10       +-  С 11      +— В 12   -+Д 13   +-Е 14   -+ F 15    —+B

16   -+D 17     +-E 18   +-F 19   -+B 20   +-D 21   -+E 22   -+F 23   +—B 24   -+D 25   -+E 26   -+F 27   —+B 28   +-D 29   +-E 30   +-F

31   +-G 32   -+H 33   -+I 34   +-O 35   +-G 36   +-H 37   -+I 38   +-O 39   +-G 40   -+H 41   +-I 42   -+O 43   -+G 44   +-H 45   +-I

46   +-O 47   -+G 48   +-H 49   +-I 50   -+O 51   -+Q3 52   +-Q3 53   -+Q4 54   +-Q4 55   -+Q4 56   +-Q4 57   +-Q3 58   +-Q4 59   -+Q3 60   -+Q4

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Бастауыш мектеп жасындағылардың жекедаралық ерекшелігін зерттеуге арналған тест факторларының сипаттамасы

Берілген нұсқада негізгі 12 шкаладан тұратын жекедаралық қасиеттің көріну деңгейін анықтауға арналған. Төменде сұрақнаманың 12 шкаласына қысқаша интерпретация келтірілген.

1. Фактор А  (қарым-қатынас салқындығы, тілектестік қарым-қатынас)

Жоғары баға — сабырлықты, бірқалыптылық, мінез- құлықтың орындылығын көрсетсе,төмен баға – қыңырлық, тұрақсыз, қиындықтан қашу қарым – қатынас пен қызығушылықтың құбылмалылығы.

2. Фактор С (эмоционалды, тұрақты-тұрақсыз)
3. Фактор Д  (бірқалыптылық- әсерленгіштік) 

Бұл шкала мазасыздық, қозғыштық, сыртқы тітіркенуге шектен тыс жауап қайтаруды анықтайды.

Д шкаласы бойынша жоғары баға алған оқушыларды жұмыс күйінен жеңіл шығуға, болмашыға өкпелейді, ұйықтағанда мазасыз, азғана сәтсіздікке қызу қарайды.

Төмен баға – эмоционалды алаңсыз тыныш және сабырлы көрсеткішті көрсетеді.

4. Фактор Е (көнгіштік – тәуелсіздік). Бұл шкаладан жоғары баға алған бала белсенді, әрекетшіл, табанды, бірбеткей көнгіш. Төмен баға алған бала – көнгіш болып келеді. Кіші мектеп жасында бірбеткейлік балалар ойыны кезінде көсем болуға талпыныстың үстем болуы. Сондықтан бұл шкала бойынша жоғары баға алғандар жиі мінез-құлықтың және тәртіп бұзушылықты көрсетеді, бірақ көсем болуға талпынысты педагог конструктивті пайдаланса, онда бала дамуы сәтті болуы мүмкін.
5. Фактор F (уайымшыл – бейқамдық)

Шкала бойынша жоғары баға – жарқындықты, шапшаңдықты, өзіне сенімділікті, ал төмен баға – ақылдылық, сақтықты, елгезектікті көрсетеді.

Зерттеу нәтижесі шкала бойынша жоғары баға алған балалар берік, тұрақты жанұяда тәрбиеленсе, төмен баға – толық емес, тұрақсыз жанұяда тәрбиеленген балаларды көрсетеді.

6. Фактор G  (төмен-жоғары адалниеттілік)

Бала үлкендер әлеміне тән, құндылық жүйесіне қосылған.

7. Фактор Н ( икемсіз-батылдық)

А факторы секілді Н факторы да экстроверия-интроверсия компоненті және баланың көпшілдік деңгейін өлшейді. Бірақ егер оқушы А факторы бойынша жоғары баға алса, адамдар арасында болғанды ұнатса, Н шкаласы бойынша жоғары баға алған оқушы – көпшіл, өйткені, адамдармен өзара әрекетте жеңіл және батыл. Н шкаласы бойынша төмен баға – сенімсіздік, епсіз қатынастан , топтан қашады.

8. Фактор І ( қаттылык – жұмсақтық). Шкала бойынша жоғары баға – сәнді, қимыл, қиялы бай да, төмен баға – қаттылық, қатаңдық, қайраттылықты көрсетеді.
9. Фактор У (қуатты – ұстамды). Бұл шкала бойынша жоғары баға алған оқушылар ерекшеленіп, жекешеленуге бейім, өзгелердің талабына сынмен қарайды, төмен баға алған балалар өз сезімін білдіруде еркін, ортақ іс-әрекетті ұнатады, зейінді, топтық қызығушылықтарға келісіммен әрекет жасайды.
10. Фактор N  (момындық – қулық) бұл фактор бойынша үлкен топтағы мектеп оқушылары үлкен баға алса – есепшіл, епті болса төмен баға алғандар – аңқау, сентиментальды, сенгіш болады.
11. Фактор О (өзіне сенімділік – бұйығы) 

Бұл фактор психикалық бұзылыстың пайда болуын көрсетеді. О факторы бойынша жоғары баға – неврозды, депрессияны немесе психологиялық травманың салдарын көрсетеді.

12. Фактор Q4 (әлсіздік – қызулық)

Бұл шкала бойынша жоғары баға қозуды, мазасыздықты, абыржушылықты көрсетсе, төмен баға – сабырлылық, өзіне толық қанағаттанушылық, енжарлықты көрсетеді.

 

2. Филлипстің мектептегі мазасыздық тесті

Мақсаты – мектепке байланысты мазасыздық деңгейін анықтау.

Мазмұны — тест 58 сұрақтан құралған. Бұл оқушыларға ауызша оқылады немесе жазбаша түрде жүргізіледі.

Әрбір сұраққа «ия» немесе «жоқ» деген жауап бересіз.

Филипс тестінің нәтижелерін өңдеу және қорытындылау

Нәтижесін өңдеу кезінде жауаптары тестің кілтімен сәйкес келмейтін сұрақтар анықталды. Жауаптары сұрақпен сәйкес келмеу — мазасыздықтың белгісі. Өңдеу кезінде есептелінетіндер.

1. Тест бойынша сәйкес келмейтіндердің жалпы саны. Егер 50% жоғары болса, баланың мазасыздығы жоғары, егер тестің жалпы сұрақтарынан 70% көп болса, бұл — өте жоғары мазасыздықтың білдіреді.
2. Мәтінде берілген әрбір 8 фактордың сәйкес келмеуі. Мазасыздық деңгейі бірінші жағдайдағыдай анықталады.

Оқушының жалпы ішкі эмоционалдық күйіне сараптама жасай келе, қандай да мазасыздық синдромы (факторлары) анықталғаны көруімізге болады. Олардың саны төмендегідей.

Тест факторларының сәйкес сұрақтары

Факторлары	Сұрақтардың №
1.Мектептегі жалпы мазасыздық	2,4,7,12,16,21,23,26,28,46,48,49,50, 51,52,53,54,55,56,57,58 =22
2. Әлеуметтік стресс сезіну	5,10,15,20,24,30,33,36,39,42,44 =11
3. Жетістікке жету қажеттілігі фрустрациясы	1,3,6,11,17,19,25,32,38,41,43 =13
4. Өзіндік қорқыныш	27,31,34,37,40,45 = 6
5. Білім тексерісі кезіндегі қорқыныш	2,7,12,16,21,26 =6
6.Айналасындағылардың үмітін ақтай алмай қалу қорқынышы	3,8,13,17,22=5
7. Стрестен қорғануының төмендігі	9,14,18,23,28=5
8.Мұғалімдермен қарым-қатынас қорқынышы және проблемасы	2,6,11,32,35,41,44,47=8

 

 Тест сұрақтарының кілті:

 1.- 11. + 21.- 31. — 41. + 51. –

2. — 12. — 22. + 32. — 42. — 52. –
3. — 13. — 23. — 33. — 43. + 53. –
4. — 14. — 24. + 34. — 44. + 54. –
5. — 15. — 25. + 35. + 45. — 55. –
6. — 16. — 26. — 36. + 46. — 56. –
7. — 17. — 27. — 37. — 47. — 57. –
8. — 18. — 28. — 38. + 48. — 58. –
9. — 19. — 29. — 39. + 49. –
10. — 20. + 30. + 40. — 50. –

 

Нәтижелердің талдануы (интерпретациясы):

1. Әрбір фактор бойынша сәйкес келмейтін белгілердің саны (сәйкес келмегендердің абсолюттік саны пайызбен: < 50 % ; >50%; 50%; >75% ) әр респондент үшін.
2. Сынып бойынша әрбір өлшем бойынша сәйкес келмегендер саны: — абсолюттік мәні — <50%; >50%; >75%.
3. Нақты фактор бойынша сәйкес келмейтіндері бар оқушылардың саны >50% және 75% (барлық факторлар үшін).
4. Әрбір оқушы туралы толық ақпарат (тест нәтижесі бойынша).

Әрбір синдромның (фактордың) мазмұндық сипаттамасы:

1. Мектептегі жалпы мазасыздық – мектеп өмірінде баланың жалпы эмоционалдық күйі, оның түрлі формалары байқалады.
2. Әлеуметтік стресті сезіну – баланың эмоционалдық күйі, оның әлеуметтік қатынасы негізінде дамиды (біріншіден — құрбыларымен).
3. Жетістікке жету қажетілігінің фрустрациясы — баланың жетістікке, жоғары нәтижеге жету қажеттілігін дамытуға кедергі келтіретін жағымсыз психикалық фон.
4. Өзіндік қорқыныш – жағдайға жағымсыз эмоциямен күйзелу, өзін басқа жағынан көрсету, өз мүмкіндіктерін көрсету.
5. Білім тексерісі кезіндегі қорқыныш – тексеру жағдайындағы мазасыздану және жағымсыз қатынас.
6. Айналасындағылардың үмітін ақтай алмай қалу қорқынышы — өз нәтижесін, іс-әрекетін мен ойларын бағалаудағы өзгелердің бағдарының мәні, айналасындағылардың берген бағасы бойынша мазасыздық, жағымсыз бағаны күту.
7. Стрестен қорғану физиологиясының төмендігі — стрессогенді жағдайға баланың қорғануын төмендететін психофизиологиялық құрылымының ерекшеліктері, ортаның мазасыздық факторына деструктивті мән беру.
8. Мұғалімдермен қарым-қатынастағы қорқыныш және проблемалары – мектептегі үлкен адамдармен қарым-қатынас жасаудағы баланың оқу үлгерімін төмендететін жалпы негативтік эмоционалды фон.

 

3. Әлеуметтік-психологиялық бейімделу шкаласы

Мақсаты: адамның әлеуметтік ортасына және өзіне деген қатынасын зерттеу.

Мазмұны: шкала 92 пікірден, оның 36-сы адамның әлеуметтік-психологиялық бейімделу критерийіне сәйкес келеді. (кейбір жағдайда олар адамның есею криетрийлерімен сәйкес, сондай-ақ жеке ар-намысы мен басқаларды құрметтеу шеберлігі, өз проблемасын түсіну және соны шешуге талпыну т.б. Қалған — 37-сі дезадаптация критерийіне сәйкес (өзін және өзгелерді жақсы көрмеуі, қорғаныс «барьерлерінің» болуы, проблемаларды психологиялық субьективтік деңгейде шешу, психикалық процестер икемділігігінсіз, өз түсінігі бойынша). 19 пікір нейтралды (бейтарап).

Зерттелушіге шкала пікірлер тізімі түрінде беріледі. Әрбір пікірдің астына сан қою керек 1,2,3,4,5,6, немесе 7 зерттелушіге байланысты болғанда.

Шкала деңгейінің мәні

Маған мүлде қатысы жоқ -1

Маған ұқсамайды – 2

Бәлкім маған ұқсамауы мүмкін – 3

Білмеймін – 4

Бәлкім маған ұқсауы мүмкін – 5

Маған ұқсайды – 6

Дәл мен туралы — 7.

Әлеуметтік-психологиялық бейімделу шкаласы тесті нәтижелерін өңдеу және қорытындылау:

Бейімделгендіктің көрсеткішіне мынадай пікірлер: 4, 5, 10, 11, 14, 18, 21, 22, 25, 26, 28, 32, 33, 35, 39, 42, 44, 49, 51, 57, 59, 63, 64, 68, 70, 71, 74, 75, 76, 82, 84, 86, 88, 89, 90;

Бейімделмегендіктің көрсеткішіне мынадай пікірлер: 2, 6, 7, 12, 15, 17, 24, 27, 31, 34, 36, 38, 40, 41, 45, 46, 48, 50, 52, 55, 56, 58, 60, 61,65, 66, 67, 72, 73, 77, 78, 80, 83, 87, 91, 92.

Әлеуметтік-психологиялық бейімделу коэффициенті оқушылардың 5, 6, 7-ші шкала позициясында сұрыпталған, позитивтік және 1, 2, 3-ші позицияға түскен негативтік пікірлер бойынша есептелінеді.

 KU =NI+ (5,6,7) + NI – (1,2,3)

Шкалада позитивтік пікір 37 және соншасы негативтік болса да, бірақ коэффициент мөлшері — 74, минималдысы — 0.

Жоғары жеткіншектік кезең мен ерте жасөспірімдік кезеңде (8-10 сыныптар) осылар көбірек .

Алынған мәліметтердің сапасына анализ жасалғанда зерттелушінің әрбір пікірінің салмағы артықтығы (1-7 номер) арасында байқалады.

Осы мақсатта бейімделу критерийлеріне сай келетін барлық пікірлер 6 фактор бойынша топтастырылды. Факторларын жақшаның ішінде тізе келе, олардың пікірлер мынадай:

• Өзін қабылдауы (пікірлері -33, 32, 51, 63, 68, 79, 71, 76, 82, 86, 88);
• Өзгелерді қабылдауы (8, 13, 21, 25, 49, 89);
• Эмоционалдық қолайлық (оптимизм, бірқалыптылық) (22, 28, 39, 42, 44, 74);
• Ішкі бақылауды күту (өмірде барлықмақсатқа жету өзіңе байланысты, жеке жауапкершілік пен құзыреттілікке акцент жасалады) (4, 5, 10, 11, 18, 26, 35, 47, 59, 64, 75, 84, 90);
• Доминантталу (54, 57, 62);
• «Проблемадан арылу» (16, 17, 50, 60, 80).

 Қорытындысы:

1) Әрбір фактор бойынша балл саны (пайызбен 50>

Бүкіл сынып үшін:

2) Әрбір оқушы туралы толық ақпарат (тест нәтижесі бойынша)

 

 

2.3 Зерттеу нәтижелерінің сандық және сапалық талдауы

 

 Бірінші кезеңде ұлдар мен қыз балалардың жекедара тұлғалық ерекшеліктерін зерттеу мақсатында қолданылған Р.Б. Кеттелл және Р.Д. Хаон бойынша бастауыш мектеп жасындағылардың жекедаралық ерекшелігін зерттеуге арналған тест нәтижелері келесідей анықталды.

 

Кесте 1 – Бастауыш мектеп жасындағылардың жекедаралық ерекшелігін зерттеуге арналған тест нәтижелері

 

Фак-тор №	Факторлардың белгісі және аталуы	Жыныстары
		Ер балалар	Қыз балалар
1.	Фактор  А  (қарым-қатынас салқындығы, тілектестік қарым-қатынас)	қарым-қатынас салқындығы	тілектестік қарым-қатынас
2.	Фактор С  (эмоционалды тұрақты — тұрақсыз)	эмоционалды тұрақты	эмоционалды тұрақсыз
3.	Фактор Д  (бірқалыптылық — әсерленгіштік)	бірқалыптылық	әсерленгіштік
4.	Фактор Е (көнгіштік – тәуелсіздік)	тәуелсіздік	көнгіштік
5.	Фактор  F (уайымшыл – бейқамдық)	бейқамдық	уайымшыл
6.	Фактор  G  (төмен-жоғары адал ниеттілік)	төменадал ниеттілік	жоғары адал ниеттілік
7.	Фактор Н  (икемсіз-батылдық)	икемсіздік	батылдық
8.	Фактор І ( қаттылык – жұмсақтық)	қаттылык	жұмсақтық
9.	Фактор  У (қуатты – ұстамды).	қуатты	ұстамды
10.	Фактор  N  (момындық – қулық)	қулық	момындық
11.	Фактор  О (өзіне сенімділік – бұйығы)	бұйығы	өзіне сенімділік
12.	Фактор Q4  (әлсіздік – қызулық)	қызулық	әлсіздік

 

 

1-кестеден байқағанымыздай, ер балаларда қарым-қатынас салқындығы, эмоционалды тұрақтылық, бірқалыптылық, тәуелсіздік, бейқамдық, төмен адал ниеттілік, икемсіздік, қаттылык, қуаттылық, қулық, бұйығы және қызулық тән екені байқалды.

Ал қыз балалардың жекедаралық ерекшеліктері келесі қасиеттерден көрінді: тілектестік қарым-қатынас, эмоционалды тұрақсыздық, әсерленгіштік, көнгіштік, уайымшыл, жоғары адал ниеттілік, батылдық, жұмсақтық, ұстамдылық, момындық, өзіне сенімділік, әлсіздік.

 

 

Кесте 2 — Филлипс мектептегі мазасыздық тесті бойынша алынған пайыздық көрсеткіштер

 

	Ұлдар			Қыздар
	Төмен	Жоғары	Өте жоғары	Төмен	Жоғары		Өте жоғары
Мектеп-әлеуметтік мазасыздық	100%	0%	0%	80,76%	19,24%		0%
Мектептегі мазасыздық	94,73%	5,27%	0%	76,92%	19,23%		3,85%
Білім тексеру жағдайынан қорқу	78,94%	10,53%	10,53%	61,53%	23,07%		15,4%
Мұғалімдермен қарым-қатынас қорқынышы мен проблемасы	78,94%	21,06%	0%	80%	20%		0%
Әлеуметтік стресс сезіну	94,73%	5,27%	0 %	88,46%	11,54%		0%
Жетістікке жету қажетілігі фрутрациясы	73,68%	26,32%	0%	73,07%	22,93%		0%
Өзін анықтау қорқынышы	89,47%	10,53%	0%	65,38%	15,38%	19,24%
Айналадағылар көңілінен шықпай қалу қорқынышы	52,63%	31,57%	15,8%	73,07%	11,54%	15,39%
Стресске қарсылық физиологиясы төмендігі	89,47%	13,16%	13,16%	69,23%	19,23%	11,54%

 

Осы зерттеуді жүргізу барысында ұлдардың мектеп-әлеуметтік мазасыздығы 100% төмен, қыздарда керісінше мазасыздықтың пайыздық көрсеткіші жоғары — 19,24 % құрайды.

Жеке факторларды қарастыра келе, кейбіреулерінде айырмашылық байқалады. Ал мұғалімдермен қарым-қатынас қорқынышы керісінше ұл балаларда басым екені анықталды. Ұлдарда сондай-ақ әлеуметтік стресс сезіну, жетістікке жету қажетілігі фрутрациясы, өзін анықтау қорқынышы

Қыздарда мектепте мазасыздық және білім тексеру алдындағы қорқынышы, айналадағылардың көңілінен шықпай қалу қорқынышы бар.

       Осы жас кезеңінде ұлдарға қарағанда қыздарда оқу әрекетіне деген талпынысы басым. Сондай-ақ қыздарда өзін көрсетудегі қорқыныш анық білінеді, яғни олар ұлдарға қарағанда физикалық жағынан ерте есейген.

Егер айналасындағылардың көңілінен шықпай қалу қорқынышын қарастыратын болсақ, алынған мәліметтерге қарағанда, ұлдардың жартысында мазасыздығы өте жоғары деңгейде шамаман (26,93%).

Жүргізілген тест бойынша қорытынды жасай келе, қыздарда мазасыздық жоғары екендігі туралы айтуға болады. Бұл – осы жас кезеңінде оларда эмоционалды-еріктік аймағының даму деңгейі өте жоғары екендігін білдіреді. Сондай-ақ оларда, ұлдарға қарағанда, стреске қарсылық көрсетуі физиологиялық жағынан төмендігін көрсетеді.

 

Кесте 3 —  Әлеуметтік-психологиялық бейімделу шкаласының жалпы көрсеткіштері

 

Коэффициент	Төмен  <39	Норма  39-44	Жоғары  >45
Ұлдар	21,05%	5,26%	73,69%
Қыздар	15,38%	11,53%	73,09%

 

 

Ұлдар мен қыздардың әлеуметтік-психологиялық бейімделуі шамамен бірдей деңгейде. Ұлдардан тек бірнешеуі ғана артық (ұлдар – 21,05%; қыздар – 15,38 %).

Ұлдарда қыздарға қарағанда тұлғалық жағынан даму деңгейі төмен екендігін айтуға болады.

 

Кесте 4 —   Әлеуметтік-психологиялық бейімделу шкаласы бойынша алынған нәтижелер

 

	Ұлдар			Қыздар
	Төмен көрсеткіш  < 50	Норма 50-65	Жоғары көрсеткіш  > 65	Төмен көрсеткіш  < 50	Норма 50-65	Жоғары көрсет-кіш  > 65
Өзгені қабылдау	15,78%	42,1%	42,1%	11,53%	34,61%	53,84%
Өзін қабылдау 10,62%	10,62%	42,1%	47,26%	3,84%	15,38%	80,76%
Эмоционалдық комфорт	21,05%	47,26%	31,57%	15,38%	34,61%	50%
Ішкі бақылауды күту	63,15%	31,57%	26,31%	15,38%	30,76%	53,84%
Доминанттылық	42,1%	15,78%	21,05%	34,61%	23,07%	42,30%
«Проблемадан арылу»	5,26%	36,84 %	57,89%	0%	34,61%	65,39%

 

 

Осы жас кезеңде балаларға құрбыларымен топтасуға, бірігуге деген инстинктік құмарлық тән қасиет. Мұны «Өзгені қабылдау» факторында зерттеу арқылы анықтауға болады. Ұлдарда жоғарғы және қалыпты көрсетікш – 84,22 %. Қыздарда да сондай көрсеткіш – 88,47%. Өйткені құрбылары тобында жеткіншектердің өзіндік бағалауы өзгелердің пікірі арқылы қалыптасады, яғни өзін қабылдауы, өзгелерді қабылдауға байланысты. «Өзгелерді қабылдау» бағанында көрсеткіш неғұрлым жоғары болса, «өзін қабылдау» бағанындағы көрсеткіш соғұрлым жоғары болады. Өзін қабылдайтын ұлдар – 89,38%, ал қыздар – 96,16 %. Зерттелушілер өзін және өзгені қабылдаудың жоғары деңгейін көрсетті. Бұл балалардың өзін және айналасындағыларды адекватты бағалау қабілетінің қалыптасқандығын білдіреді. Балалар неғұрлым өзін және өзгелерді жақсы қабылдаса, соғұрлым ол өзін ыңғайлы сезінеді. Эмоционалдық жағынан қолайлы сезінетін ұлдар – 78,95%, қыздар – 84,62%. Доминантылықты зерттеу қыздар анағұрлым өзбеттілікке бейімдігін көрсетеді. Ұлдардың көпшілігі басқалардың бақылау көмегін қажет етеді – 78,95%, сондай –ақ қыздар – 15,38 %.

Соңғы көрсеткіш бойынша ұлдардың да, қыздардың да көрсеткіші онша жақсы емес. Көптеген жеткіншектер (ұлдар 57,89 %, қыздар – 65,39%) проблемадан арылуға тырысады. Бұл дегеніміз өмірде маңызды шешімдер қабылдауға қорқатынын және өзбетімен қалыптаспағандығын білдіреді.

Ерік сапаларын зерттеу әдістері.

Бақылау. Біз оқушы ұлдар мен қыздардың ерік-жігер аумағын зерттеу мақсатында психологиялық-педагогикалық бақылауды жүргіздік.

Бақылаудың мақсаты — оқушы ұлдар мен қыздардың ерік-жігер аумағын зерттеу.

Бақылау келесі көрсеткіштерді айқындауға бағытталды:

1.     Өзін-өзі бағалау дәрежесі 2.     Тәртіптілік 3.     Өзбеттілік 4.     Табандылық 5.     Шыдамдылық 6.     Жинақылық 7.     Шешімділік 8.     Бастамашылдық

 

 

Кесте 5 — Ұлдар мен қыздардың ерік-жігерін психологиялық-педагогикалық бақылау нәтижелері

 

	Ұлдар			Қыздар
	Өте төмен	Төмен	Өте жоғары	Өте төмен	Төмен	Өте жоғары
Өзін-өзі  бағалау дәрежесі	31,57%	68,42%	0 %	19,23%	76,92%	3,84%
Тәртіптілік	26,31%	73,68%	0 %	11,53%	80,76%	7,69%
Өзбеттілік	42,1%	57,89%	0 %	23,07%	57,69%	19,23%
Табандылық	31,57%	68,42%	0 %	23,07%	57,69%	19,23%
Шыдамдылық	31,57%	63,15%	5,26%	26,92%	38,46%	34,61%
Жинақылық	63,15%	26,31%	10,51%	34,61	46,14%	19,23%
Шешімділік	10,51%	47,36%	42,1%	3,84%	69,23%	26,92%
Бастамашылдық	42,1%	57,89%	0 %	30,76%	61,53%	7,69%

 

 

Бақылау ұлдар мен қыздарда ерік сапаларының арасында көптеген айырмашылық бар екендігін көрсетті. Жалпы бағалау бойынша ұлдарда күшті дамыған, ерік байқалмайды, ал қыздарда небары (3,84%). Зерттелушілер арасында аса тәртіптілігі, табандылығы, өзбеттілігі, бастамашылдығы күшті дамыған ұлдар анықталмаған. Қыздарда қалыптасқан мұндай қасиеттер – 7,69%, 19,23%, 19,23%, 7, 63% құрайды.

Төзімділікті зерттеуде ұлдарда нашар дамығандығы анықталды (94,72%). Ал қыздарда сәл өзгеше. Төзімділігі күшті дамыған қыздар 34,61 % құрайды. Жоғары көрсеткіш көрсеткен ұлдардағы жалғыз фактор, бұл шешімталдық. Шешімталдығы кшті дамыған ұлдар қыздарға қарағанда екі есе көп. (ұлдар – 42,1%, қыздар – 26,92%.

 

Кесте 6 — Ұлдар мен қыздардың ерік-жігерін бағалаудың пайыздық нәтижелері

 

	Ерік-жігері  төмен	Ерік-жігері  орташа	Ерік-жігері  жоғары
Ұлдар	5,26 %	89,48 %	5,26 %
Қыздар	7,69 %	73,07 %	19,24%

 

 

Тест нәтижесінің бақылаудан сан жағынан болмаса, сапа жағынан айырмашылығы жоқ. Зерттеу нәтижесі бойынша ұлдарға қарағанда қаздарда ерік-жігер көбірек дамыған. Ерік-жігері күшті дамыған қыздар ұлдардан 4 есе көп (қыздар – 19,24%, ұлдар – 5,26%).

Ұлдардың барлығында ерік-жігері орташа деңгейде дамыған (89,48%). Қыздардың көбінің ерік-жігері орташа деңгейде дамыған. Бірақ жүргізілген эксперимент ерік-жігері даму деңгейі төмен қыздар ұлдардан бірнеше есе көп екенін көрсетеді.

Сонымен зерттеу ұлдарда мектептегі мазасыздық деңгейі төмен, әлеуметтік-психологиялық бейімделуі қалыпты және ерік-жігер дамуы жеткіліксіз екенін көрсетеді.  Қыздарда мектептегі мазасыздық деңгейі ұлдарға қарағанда жоғары, әлеуметтік-психологиялық бейімделуі қалыпты, ерік-жігері ұлдарға қарағанда жақсы дамыған, бірақ әрі қарайда дамытуды қажет етеді.

        Екінші кезекте бастауыш сынып оқушыларының гендерлік-психологиялық ерекшеліктерін анықтау мақсатында төмендегі үлгідегі сауалнаманы қолданып жүргізілген зерттеу нәтижелерін қарастырдық.

Сауалнама мақсаты – ауыл мен қала балаларының гендерлік еркшеліктері жөніндегі түсініктерін анықтау.

Біз ата-ананың балаға берген тәрбиесін ескере отырып, төменгі және жоғарғы мектеп оқушыларымен сұқбат жүргізіп оларға мынадай мазмұнда сұрақ қойып жауап алуға тырыстық. Ол сұрақтар мынадай болды: Бала өз жынысын біле ме, өскенде ана, әке, тәте, көке бола ма, оған кіммен достасқан қызық, кіммен ойнаған көңіліне жағымды, қандай жұмыспен шұғылданғанды ұнатады, ол үшін ең әдемі адам кім, жанұяда кімді көбірек таңдайды, сыныптағы жақсы адам кім деген сұрақтар қойылды.

Бұл сұрақтарға жауап алу арқылы баланың өз жынысына тән қандай әрекеттердің таныс екенін, қыз және ұл баланың жыныстық ерекшеліктерін қаншалықты білетітін аңғаруға тырыстық. Зерттеу жұмысы екі ортада жүргізілді — бірінші орта ауыл баласы, ал екінші орта — қала баласы. Бұл екі қала мен айыл мәдениетіндегі гендерлік-психологиялық ерекшеліктері бізге баланың гендерлік әлеуметтенуінің ерекшеліктері жайлы біраз ақпараттар берді.

 Байқағанымыздай, 7-8 жастағы балалардың көбісі өз жынысының бағытынан толық хабардар екенін білдік. Кейбір сұраққа балалар жауап беруге қиналды, ал кейде кейбір балалар бұл сұрақтарды, өз жынысына тән сұрақ деп санайды. Себебі, екі аймақтың мәдениеті де бөлек еді. Ұл балалар өздеріне қарама-қарсы жыныстағы жандардың ойыншықтары, ойындары, киімдері, мүмкіндіктері, әрекет-ерекшеліктері жайлы біраз ойларын білдірді. Ал, қыздар ұл балаларға қарағанда білімдерінің ауқымды екенін де көрсете білді. Олардың өздеріне қарама-қарсы жыныстағы адамдармен қарым-қатынас орнатуға дайындығы жас кезең ерекшеліктерін көрсетті.

 Салыстыру қорытындысының нәтижесі қызық болып шықты. Ауыл баласының  жанұя мүшелерінің рөлдері айқын анық, әр жанұя мүшесінің орны әртүрлі болу керек екендігін ұстанған мәдениетті өскен балалар өздерінің болашақ жанұядағы өз орнын білетінімен ерекшеленеді. Ал, қала балаларының көпшілігі — еркін қалыптаспаған заңдылықсыз өскен ортадағы қыздар мен балалар өз жынысына толық сай әрекеттерді біле алатындығымен, өз мамандықтарының игенетін түрлерімен және ондағы кәсібі рөлімен таныс екенін молынан жеткізді.

 Алынған ақпараттар қызықты болып шыққандықтан, біз бұл зерттеуді арығарай жалғастыруды ұйғардық. Ендігі зерттеу бөлімі бір топ балаларды бөліп алып, олардың психологиялық типін анықтау болды.

 Бірінші топ «адекватты» деген атауды иеленді. Жоғары және төменгі сыныптағы мектеп оқушылары өз жауаптарында өз жынысының еш өзгермейтінін, өз жынысына тән намысы бар екенін және сол жынысқа қандай қасиет сай екеніне нақ атап көрсетіп берді. Олар, мен ұлмын себебі: Отанды қорғайтын баламын, ұл балалар қара күштің иесі, әскерде борышымды өтеймін, өз жынысының ерекшелігін түсіндірді. Неге сен анаңа көмектескенді ұнатасың? Неге ер мұғалімнің оқытқанын қалайсың? Деген сұрақтарға олар себебі мен қыз баламын, себебі мен ұлмын деп өз жыныстарына сүйеніп жауап берді. Бұл баланың өз жынысының міндеттерін аңғарғанын дәлелдейді. Бұл топтағы балалардың жауаптары сенімді, өз жыныс ерекшеліктерін жақсы игерген, қандай ойын, ойыншық тиесілі екенін білетінін байқадық. Адекватты балалар ерлер мен әйел адамдарына тән сипаттарды айыра білетін, өздерін болашақ жанұяда неше бала болғанын қалайтынын өз жынысына сәйкес мамардықты таңдағанын анық біліп жеткізе алады.

 Адекватты баланың қысқаша психологиялық портрет мысалында тағы бір көрсетейік.

Мұрат  (7- жас, ауыл баласы)- 3 балалы отбасының, 2- ші ұлы бала анасына барлық жұмыстарды атқаруға көмектеседі, әсіресе кіші қарындасымен ойнап қамқорлықпен қарағанды ұнатады. Әр уақытта көмектесуді еркін деп санайды. Мұрат өскенде геолог болатынын, өзінің отбасы сияқты жанұясында екі қыз, бір ұл болғанын қалайтынын айтты. 

 «Отбасы мүшелер» атты суретінде барлық жанұя мүшелері анық көрініс тауып тұр. Суреттегі отбасы мүшелерінің орналасу тәртібі балаға қаншалықты маңызды екені, олардың жанұядағы рөлі қандай екені суретте тайға таңба басқандай байқалып тұр.

Адекватты қыз балалар мен ұл балалар өздерін басқа жыныс иесінің орнына қойып оның қандай қасиеттерге ие екенін айтып бере алады. Бұл топтағы балалардың тез тіл табысқыштық қасиет арқасында ортасы кең болады.

  Жұлдыз. (8- жас- қала баласы)- жанұядағы жалғыз бала. Ол өзін әзілдеп ұл бала орнына қойып, қиялмен ұл бала ойындарын, ойыншықтарын, балалар атрибуттарын айтып береді. Жұлдыз тағы мен ұл бала болсам күшті, ақылды, мейірімді бала болатын едім деді қиялдап. Қыз- құрбыларымен « анасы мен қызы» ойын ойнағысы келетінін айтты. Олар өз ойындарының арасына ұл балалардыда еш қарсылықсыз ойнауға қосатынын айтады. Жұлдыздың ойынша сыныпта кезекшілікті ұл баламен атқарған дұрыс, себебі олар қыздарға орындықтарды еш қиындықсыз жылжытып, бізге көмектесе алады деп санайды.Жанұясы салынған суретінде әкесінің жанұяда беделді екенін және өзінің анасына деген эмоционалды жақындығы басым екені анық көрініп тұр.

 Балалардың екінші тобы «амбивалентті» деген атқа ие болады. Бұл топтың балалары өздерінің жынысына қанағаттанатын және оны өзгертіп басқа жыныс иесінің мінез-құлқын айтудан бас тартты. Дегенмен, бірінші топтардың қыздарымен ұлдарына қарағанда кейбір сұраққа түсініксіз, әкесін, анасына , әйел адамға, ер азаматтарға сүйене отырып жауап беріп өздерінің жыныстық тұрғыдағы көзқарасын емес жеке сапаларын көрсетті. Бұл біз күткендей жауап болмады.

   Айжан  (7-жас- ауыл баласы) отбасындағы тұңғыш қызы, одан кейін кіші сіңілісі бар. Ұл баланың туылғанын күткен әкесі Айжанмен ұл балалардың ойынын ойнайды, әсіресе, олардың жақсы көретін ойыны күрес. Ұл балалар мен қыз балалардың ойынын  аташы? Деген сұраққа Айжан бейтарап ойындарды атады. Қыз әкесіне ұқсағысы келеді, әкесі сияқты белсенді, күшті болғысы келетінін айтты. Сондай- ақ Айжан  анасына көмектесуді, өзінен кіші сіңілісіне қарауды жөн көреді. Айжан өскенде шаш қысқартушы шаштаразшы болғысы келеді, ол құрбыларын сәндеп, киіндіргенді ұнатады. Оның суретінен әкесіне де, анасына да қарым- қатынасы бір деңгейде екені көрсетеді.

 Алмас ( 7 жас- қала баласы)- анасына ұқсағысы келеді. Сыныптағы ең әдемі адам дегенде қыз баладан, ұл бала әдемі деп атап көрсетті. Антон қыз бала қыз бала болғысы келмейтінін айтты, себебі қыз балалар соғыс ойынын ойнай алмайды, сондықтан олармен дос болудың қажеті жоқ деп санайды. Антон қыз балалар ойнайтын ойын түрлерін атап көрсете алмады. Сондай- ақ Антон мұғалім ер адам болғанын қалайтынын айтты, оның ойынша мұғалималар өте қаталқатал болып келеді екен.

  Таңдаулар нәтижесінде балалардың жауаптарына қарап тағы бір психологиялық жыныстық тип анықталды. Ол- индифференттік тип. Олардың өз жыныстарына көзқарасы әлі толық анықталмаған, біз олардың жауаптарынан гендерлік ерекшеліктерді қалай түсінетінін, өз өз жынысына сай әрекеттері келеме, келмей ме соны еш біле алмадық. Мұндай типтегі балалар көбіне басқа адамдардың көзқарасына тез келісе беретін, келіскеннен кейін неліктен олай санайтынын өзіде білмейтін болып келеді, себебі белгілі қалыптасқан ойы жоқ, ал қалыптасқан ойы бола тұрса даол құбылмалы болып келеді. Сондықтан олардың жауаптарында мынадай сөздер басым болып келеді. «Қыз бала болғым келмейді, анамның қызы бар, қыз бала болғыс келмейді, қыздарды барлығы ренжітеді деп санайды.

Бұл топтағы балалар жанұя ойынын ойнағанда бас тартады, болашақтағы отбасының қандай болатынын, мамандығын атап жеткізе алмайды. Қарма- қарсы  жыныстағы балалардың ойындарында еш қызығушылығы жоқ екендігі байқалады.

 Асқар  (7- жас- ауыл баласы) – жанұядағы тұңғыз ұл, одан кейін кіші інісі бар. Анасына те жақын, анасы ол үшін жанұядағы ең әдемі адам, тек анасымен ғана ойнағанды ұнатады, анасына көмектесіп, анасына ұқсағысы келеді, яғни бұл бала анасына өте жақын тартады. Асқар  қыз балалардың ойынын атап көрсете алмады, өзін қыз бала орнына қойып, қыз баланың орнында болғанда қандай рөл ойнайтынын да түсіндіріп жеткізе алмады. Оның суретінде әкесінің беделі жоғары болып тұрсада анасына жақын екені көрініп тұрды.

    Келесі топ «адекватты емес» деген шартты атауға ие болды. Бұл топтағы балалар өз жыныстарын өзгерткіш келетінін айтады. Қиялдап сиқыршы болса мені ұлдан қызға ауыстырса екен деп армандайды. Бір қызығы есімдері қарама- қармы қойылған. Яғни ұл бала болса есімі қыз балаға ұқсас, қыз бала болсаесімі ұл балаға ұқсас балалардың көбісі осы топта.

  Думан (7 жас-қала баласы) — үйдің үлкен баласы, одан кейін кіші қарындасы бар. Анасы Думанға аяғы ауыр болғанда қыз бала босанғанын күтіпті. Бала қыз бала киімдеріне, ойындарына, үлкен қызығушылық танытатынын және қыз бала болғысы келетінін жасырмады. Неліктен екенін түсіндіре алмады. Ал жанұяның суретін салып берші деген тапсырманың көрінісінде қыз баланың суретін көрдік.

    Арайлым (8 жас — ауыл баласы)- үлкен ағасы бар. Ағасынан кейінгі екінші қыз. Өзіңізді сиқырлап қандай тұлғаға ауысасыз деген сауалға қуана келісіп, өзінің ұл бала болғысы келетінін және ұл бала болса қандай болатынын айтты. Жанұя ойынын ойнағысы келмейді, көбіне әкесімен, үлкен ағасымен, ұл балаларға тән ойындарды ойнағанды ұнатады. Ең сүйікті киімі- шалбар. Өз суретінде әкесімен өте жақын екенін айқын бейнелепті.

  Ал қандай да бір жыныстағы адамның суретін сал деген тапсырмаға жауап ретінде- ер адамның бейнесін көрдік.

 Бір қызығы бұл топқа жататын балалар жанұя ойынын ойнағанда өзіне қарама-қарсы жыныстағы ата-ананың балаларының рөлін ойнайды, ал қыз балалар, ұл балалардың ата-анасы рөлінде ойнайды екен. Қыздардың мұндай әрекеттерін қарап, көшбасшылыққа ұмтылатыны көрініп тұр, ал балалар керісінше әлсіздеу.

Осылайша, төмен сыныптағы оқушылардың өз жынысы жайлы біраз білімі анықталып, зерттеу жұмысында сарапталады. Бізбен бөлінген төрт тип балалардың өз жынысындағы психологиялық ерекшеліктерінің алуан түрлілігін бөліп көрсетеді. Ұл мен қыз балалардың өздеріне қарама- қарсы жыныстың белгілі бір көзқарасы айқындалады.

Өзіміздің жеке кәсіби тәжірибемізге сүйене біз мынадай қорытындыға келдік. Адекватты қалыптасу тәртібі ең тиімді деген шешімге келдік. Ал адекватсыз типке психологиялық тұрғыдан бір кемістікті иеленген балалар жатады. Яғни, адекватсыз тип және де басқа да аталған типтер қатарындағы балалар денсаулығында ақаулар бар болғаны дәлеледенді.

Бала 12- 13 жасында жыныстық әрекеттерді игеріп жүретін болса, 12- 26 жасында сексуалды әрекетке түседі. Бұл жаста сексуалды әрекетке қарай өздерін бұрып дене бітіміне мән береді. Яғни, қыз балалар сымбаттылығына, нәзіктігіне көп мән беріп, өздерінің дене бітімін өзгертуге тырысу жолында жүйкелік анерекция ауруына шалдығуы мүмкін. Ал, балалар өздерінің бұлшықеттерін күшейтіп сексуалды көрінемін деген оймен әр түрлі қауіпті тәуекелге баруы мүмкін.

Зерттеулерге қарасақ қыз балалар жыныстық қарым- қатынасқа ұл балаларға қарағанда 3-4 жас ерте түседі екен. Бір елде, Мысалы: Ресейде қыз балалар жыныстық қарым- қатынасқа 16,5 жасында, ал жігіттер 18,5 жасында түседі. Зерттеулер бойынша жыныстық қарым- қатынасқа түскен ұл балалардың 80%-ы өз еркімен, ал қыз балалардың 70%-ы жанұяға байланысты жыныстық қарым- қатынасқа түскені анықталды. Неге жағдайға байланысты мұндай әрекетке түстіңіз, неліктен өз еркіңізбен емес деген сұраққа былай жауап берген! «бәрі осылай істейді ғой, мен олардан қай жерім кем», «Жігіт өте қатты үгіттеді»,  «құрбыларым уақыты келді деді», « көп ішіп қойыппын, білмей қалдым», «өзім де түсінбеймін қалай болғанын» — деген мазмұнда жауап қайтарады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Сонымен отандық және шетелдік тұжырымдамалар мен зерттеулерді сараптай келе, ХХ  ғасырда  психологтар мен  социологтар,  дәрігерлер  мен  педагогтардың, саяси  қайраткерлердің назары көбінесе  қыз  балалардың гендерлік  психология  ерекшеліктерін зерттеуге  бағыттылғаны анықталды.

        Қазіргі мектептің құрылымдағы оқу-тәрбие процесі ұлдар мен  қыздардың психологиялық ерекшеліктерін жетілу аспектілерін ескеріп  отырған  жоқ. Қазіргі кездегі оқу-тәрбие үрдісін саралағанда, тек  10-11 сыныптардағы  денешынықтыру  сабақтарында  ұлдар  мен  қыздарды  бөліп, оқытып  тәрбиелеу  жүргізіліп  жүргені  болмаса,  бастауыш  және  ортаңғы  сыныптардағы  ұл-қыз тәрбиесінде  айырмашылық жоқ екені анықталды.  Тіпті  көпшілік  мектептерде  сынып контингентінің  25 оқушыға  толмауы  салдарынан ұл мен қызды жеке топтарға бөле алмағандықтан  денешынықтыру  және  еңбек  сабақтары  біртекті  бағдарламамен  оқытылып  жүр.  Демек, ұл  мен  қыздың  физиологиялық даму ерекшеліктері,  жыныстық  жетілуі  ескерілмек  тұрмақ,  жас  жеткіншектің  денесіне  қосымша  күш  түсіру,  жыныстық  ерекшелігіне  жат  тәрбие  берушілік  етек  алған. Бұл  біріншіден  ұл  мен  қыздың  жыныстық  намысына  тиіп,  психологиялық  кереғарлық  тудырса,  екіншіден  баланың  жаңа  толысып  келе жатқан  физиологиялық  жетілуіне  белгілі  дәрежеде  кері  әсерін  тигізіп жүргені  ескерілмеуде. Мұны әсіресе әйгілі қазақсатндық педагог ғалым, «Атамекен» тәрбие бағдарламасының авторы, Алматы облысында «Дәстүр» атты эксперименттік мектепті құрған Сәдуақасов ерекше атап көрсетеді. Оның пікірінше, қыздар  мен  ұлдардың  бірге  оқытылып,  тәрбиеленуінің  салдарынан  оқыту  мен  тәрбиелеудің  сапасы  ақсайды. Бір-біріне  күдікпен  қараушылық,  сақтық  жасаушылық, сенімсіздік,  жатырқаушылық  сезімдері  басым  болады. Бұл  жағдайда  ұлдар  белсенділігі  жол  таба  алмай  тоқыраушылыққа  ұшырайды,  өйткені  ұлдардың  тәуелділік, жігерлілік  қасиеттері  мұқалып  қыздарға  шынайы  көңіл  күйін  білдіруге  қымсынады. Өзара  тіл  табысуға  бұрынғы  дайындығы  жеткіліксіз  болып  шығады. Мұндай  тәрбиедегі  кереғарлық  келешектегі  отбасын  құру  тұсында   өз  «жемісін» бермей  қоймайды. Осының  нәтижесінде  бозбалалар мен қыздардың  көпшілігі  ересек  өмірге, әйел мен  еркек арасындағы  қоғамға  пайдалы  міндет  бөлінісі  кезінде  өте  күңгірт  түсініктерге  қадам  басады.

       Әдебиетті және  шет  елдер  тәжірибесінің  талдамасы  гендерді  зерттеуде  және  ерекшелік  сипаттамаларды  ескеру  қажет  екенін  көрсетеді. Оқушылардың  және  ерекшелік  сипаттамаларының  тұрғысында  гендерлік  білім  беруді  оқушылардың, студенттердің  және  ересектердің  білім  алу  ретінде  қарастыруға  болады. Оқушылардың  гендерлік  сауаттандырылуы  олардың  әлеуметтену  мәселелерін  жүзеге асыруға көмектесуге  бағытталған. Баланың ұл бала немесе қыз бала ретіне өзін  идентификациялауы, демек,  солайша  нақты  әлеуметтік  рольдіі қабылдауы  оның  негізгі  бөлігі  болып  табылады. Студенттерге  гендерлік  білім  беру  мәселесі  жастарды  ересектік  өмірге  аяқ  басуда  кездесетін  гендерлік  таптаурындарды түсіндіруде және сол таптаурындарды жеңудің құралдарын  бірігіп  іздестіруде. Ересек  адамдар  білім  беру  қоршаған әлемде жүріп жатқан өзгерістерге  ыңғайлануы  және туындап отыратын қиыншылықтар мен күреске көмектесіп, адаптациялық сипатқа  ие.

Сонымен, теориялық зерттеу бөлімінде жалпы «гендрология» ұғымының  мән-мағынасы теориялық тұрғыдан ашып  көрсетіліп, білім беру жүйесіндегі гендерлік тәрбие берудің психологиялық  ерекшеліктерін  ғылыми  тұрғыдан  негіздеу жүзеге асырылды. Қазақстан  мектептерінде  гендерлік тәрбиенің  ену мәселесі зерделеніп, мектептегі ер балалар мен қыздар тәрбиесін  психологиялық  тұрғыдан  қарастырылуы және гендерлік  білім  берудің  қазіргі  жағдайының  анықталуы зерттеу мәселесі бойынша ғылыми теорияға өзіндік үлес қосады. 

Эксперименттік зерттеу нәтижесінде ұл балалар мен қыз балалардың тұлғалық қасиеттерінде айырмашылықтар бары анықталды. Мысалы, ер балаларда қарым-қатынас салқындығы, эмоционалды тұрақтылық, бірқалыптылық, тәуелсіздік, бейқамдық, төмен адал ниеттілік, икемсіздік, қаттылык, қуаттылық, қулық, бұйығы және қызулық тән екені байқалды.

Ал қыз балалардың жекедаралық ерекшеліктері келесі қасиеттерден көрінді: тілектестік қарым-қатынас, эмоционалды тұрақсыздық, әсерленгіштік, көнгіштік, уайымшыл, жоғары адал ниеттілік, батылдық, жұмсақтық, ұстамдылық, момындық, өзіне сенімділік, әлсіздік.

Ұлдар мен қыздардың әлеуметтік-психологиялық бейімделуі шамамен бірдей деңгейде. Арнайы ұйымдастырылған бақылау ұлдар мен қыздарда ерік сапаларының арасында көптеген айырмашылық бар екендігін көрсетті. Зерттелушілер арасында аса тәртіптілігі, табандылығы, өзбеттілігі, бастамашылдығы күшті дамыған ұлдар анықталмаған. Қыздарда қалыптасқан мұндай қасиеттер – 7,69%, 19,23%, 19,23%, 7, 63% құрайды.

Төзімділікті зерттеуде ұлдарда нашар дамығандығы анықталды (94,72%). Ал қыздарда сәл өзгеше. Төзімділігі күшті дамыған қыздар 34,61 % құрайды. Жоғары көрсеткіш көрсеткен ұлдардағы жалғыз фактор, бұл шешімталдық. Шешімталдығы кшті дамыған ұлдар қыздарға қарағанда екі есе көп. (ұлдар – 42,1%, қыздар – 26,92%.

        Зерттеудің эксперименттік бөлімінде зерттеуде қолданылған оқушылардың гендерлік ерекшеліктерін анықтау әдістемелерін оқу-тәрбие үрдісінде және мектептегі психологиялық қызметтің психодиагностикалық жұмыс бағыттарында қолдануға болады. Сонымен қатар, тұтас жұргізілген теориялық-эксперименттік зерттеу бойынша алынған нәтижелерді оқу-тәрбие үрдісінде пайдалануға болады.

         Сонымен тұтас жүргізілген теориялық-эксперименттік зерттеу барысында зерттеу мақсатымыз бен міндеттеріміз орындалып, зерттеу болжамы дәлелденді, яғни оқушы ер балалар мен қыз балалардың тұлғалық дамуында гендерлік-психологиялық айырмашылықтар байқалды.

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН  ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. Гендерные исследования в Казахстане. – Алматы, 2005
2. Введение в теорию гендера. /Ред. Б.Ж. Есекеев, Г.М. Матаев. Алматы. 1999. 43 с.
3. Введение в гендерные исследования. /Под ред С. Жеребкина. ХЦГИ. 2001. 412 с
4. Самоукина Н. Практический психолог в школе: лекции, консультирование, тренинги. – М., 1997.
5. Гендерные исследования. Харьков. 1998 №1 «Популярное гендерное образование» А. – 2002.
6. Шакирова С.,  Токтыбаева К. Женское  измерения прав человева  в  Казахстане.  А – 2001.
7. Косыгина Л.В. Гендерные стереотипы и профессиональная молодежи. — Р., 1999
8. Клецина И.С. Гендерная социализация. — СПб, 1999.
9. Жалимбетова Р.Б. Гендерные иследования: история и современность. — Алматы,  2003
10. Митрохина Е.В. Бессарабенко А.В. Проблема гендера в истории                        языка.  – М., 2002
11. Хасанұлы Б. Қазақ тіл білімінде гендерлік бағытты қалыптастырудың   өзекті мәселелері //”Психолингвистика және әлеуметтік тіл білімі: қазіргі күйі және болашағы” халықаралық конференция материалдары. Алматы, 2003.
12. Жұмағалиева Н.Е. Қазақ ауыз әдебиетіндегі ерлер тілінің бейнесі, ерекшеліктері: гендерлік ізденістер //”Психолингвистика және әлеуметтік тіл білімі: қазіргі күйі және болашағы” халықаралық конференция материалдары. Алматы, 2003.
13. Балгимбаева З. М. Роль семьи в возникновении половых этнических предубеждений у
    детей: Автореф. дисс. … канд. психол. наук. Алматы, 2002
14. Садуақасұлы Ә. Тәрбие тағлымдары А. – 2009
15. Бабанский Ю.К. Оптимизация процесса обучения. – М., 1987
16. Ильин Е.П.Психология индивидуальных различий. СПб.: Питер, 2004 — 701 с.
17. Мамаева Г.Б. Ерлер мен әйелдердің сөз қолданыстарындағы ерекшеліктер: Филология ғылымдарының кандидаты. дисс. — Алматы, 2003.
18. Словарь гендерных терминов, Интернет.
19. Гордон А. Мужское и женское в языке. – М., 2004.
20. Кириллина А.В. Дискуссионные вопросы лингвистической гендерологии: био и социодетерименизм. – М., 2007
21. Введение в гендерные исследования. Хрестоматия. /Под ред. С.Жеребкина. ХЦГИ. 2001. 991 с.
22. Жарықбаев Қ.Б. Жантану негіздері. — Алматы,  2002
23. Тәжібаев Т.Т. Жалпы психология. — Алматы  1993
24. Бовуар С. де. Второй пол. Пер. с фр. М., 1998.
25. Голоса уходящих поколений. Анализ женских биографий. Под ред С. Шакировой. Алматы. 2002 г. 224 с.
26. Женщины в мифах и легендах. М., 1998.
27. Клецин А.И. Сексуальные домогательства на рабочем месте. СПб, 1998.
28. Кон И.С. Сексуальная культура в России. — М., 1997.
29. Материалы Второй Всероссийской летней школы по женским и гендерным исследованиям. — М., 1997.
30. Плосс Г. Женщина в естествоведении и народоведении. Пер. с нем. Сыктывкар-Киров, 1995. В 3-х томах.
31. Табышалиева А. Отражение во времени. — Бишкек, 1998.
32. Теория и история феминизма. — Харьков, 1996.
33. Томпсон Дж. Л., Пристли Дж. Социология. Пер. с англ. М., Львов., 1998.
34. Тохтаходжаева М. Между лозунгами коммунизма и законами ислама. Ташкент. 2000. 224 с.
35. Тохтаходжаева М. Утомленные прошлым. Реисламизация общества и положение женщин в Узбекистане. Ташкент. 2001 г. 350 с.
36. Феминизм: Восток. Запад. Россия. М., 1994.
37. Феминизм: проза, мемуары, письма. Пер. с англ. М., 1992.
38. Фрейд З. Либидо. М., 1996.
39. Фридан Б. Загадка женственности. Пер. с англ. М., 1994.
40. Усачева Н. А. Женщина, ее статус, роль и судьба в мировой культуре. Алматы, 1995.
41. Сухарева Н.Ф. Гендерные ососбенности проявления агрессии учащимися младшего школьного возроаста: Автореф. канд. дисс. психол. наук. – М., 2001
42. Шешукова О.В. Гендерные особенности формирования социального интеллекта младших школьников: Автореф. канд. дисс. психол. наук. – М., 2006

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОСЫМША А

 

Р.Б. Кеттелл және Р.Д. Хаон бойынша бастауыш мектеп жасындағылардың жекедаралық ерекшелігін зерттеуге арналған тест (қазақ тіліне аударылып, модификацияланған түрі)

 

1 нұсқа  (ер балалар үшін)

 

1. Сен үй тапсырмасын тез орындайсың ба, әлде оны ұзақ орындайсың ба?
2. Егер саған әзілдесе сен аздап өкпелейсің бе ,әлде күлесің бе?
3. Бәрін ойдағыдай орындадым деп ойлайсың ба, әлде кейбір тапсырмаларды ғана орындайсың ба?
4. Қатені жиі жасайсың ба ,әлде оны мүлдем жасамайсың ба?
5. Сенің достарың көп пе, әлде онша көп емес пе?
6. Өзге балалар сенен артық жасайды ма әлде сенде олардан кем жасамайсың ба?
7. Адамдардың атын әрқашан жақсы еске сақтайсың ба әлде кейде сен ұмытып қаласың ба?
8. Сен көп оқисың ба әлде көпшілігі сенен көп оқиды ма?
9. Мұғалім сенің істегің келген жұмысқа басқа баланы таңдаса сен өкпелейсің бе әлде сен бұл туралы тез ұмытып кетесің бе?
10. Сенің ойлаған ойларың дұрыс әрі жақсы деп санайсың ба әлде бұған сенімсізсің бе?
11. “Жинау” сөзінің мағынасына қай сөз қарама-қайшы болады: “тарату” немесе “жинау” әлде “сақтау”
12. Сен әдетте үндемейсің бе әлде көп сөйлейсің бе?
13. Егер анаң саған қапаланса бұл кейде оның қателігі ме әлде сен бірнәрсені дұрыс орындамадың ба?
14. Саған кітапханада кітаптармен айналысқан ұнайды ма әлде алысқа жүзуге қатысқан ұнайды ма?
15. Келесі әріптердің “С”, “Т”, “У” қайсысының қалған екеуінен айырмасы бар?
16. Сен кешке ұзақ уақыт тыныш отыра аласың ба әлде қозғалыста боласың ба?
17. Егер балалар сен жақсы білетін жер туралы әңгіме айта бастаса сен де қосыласың ба әлде олардың әңгіме айтып болғанын күтесің бе?
18. Ғарышкер бола аласың ба әлде бұл өте күрделі деп ойлайсың ба?
19. 2,4,8 сандар қатары берілген. Бұл қатарда келесі сан қайсы 10 әлде 16 әлде 12?
20. Сенің анаң сені пысық әрі мазасыз деп айтады ма әлде сен тыныш әрі байсалдысың ба?
21. Балалардың біреуі әңгіме айтса беріліп тыңдайсың ба әлде өзіңнің әңгіме айтқаның көбірек ұнайды ма?
22. Бос уақытыңда сен кітап оқығанды ұнатасың ба әлде доп ойнағанды ма?
23. Сөздер тобы берілген “Суық”, “Ыстық”, “Дымқыл”, “Жылы”. Бір сөз мағынасы жағынан басқаларға сәйкес келмейді. Қайсысы? “Дымқыл” әлде “Суық” әлде “Жылы”?
24. Сен өзіңнің қозғалысыңа әрқашан абайсың ба әлде жүгіргенде заттарды қағып кетесің бе?
25. Сені жазалайды деп қобалжисың ба әлде бұл сені ойландырмайды ма?
26. Сен үлкейгенде үй соққан ұнайды ма әлде ұшқыш болу ұнайды ма?
27. Қазір Айгүл қаншада болса Абай да сол жаста, ал Айбек олардан үлкен еді. Бұлардың қайсысы жас? Айгүл ме Абай ма әлде Айбек пе?
28. Мұғалім саған сабақта жиі ескерту жасайды ма әлде өзіңе қалай ұнаса солай жүр деп айтады ма?
29. Сенің достарың бірнәрсеге таласып жатса сен олардың таласына араласасың ба әлде үндемей қаласың ба?
30. Сыныпта басқа балалар әңгіме айтып күліп жатса сен сабақ оқи аласың ба әлде сабақ оқығанда тыныштық болу керек пе?
31. Сен теледидардан “Хабар” тыңдайсың ба әлде ол басталғанда сен ойнауға кетесің бе?
32. Сені үлкендер өкпелетеді ме әлде сені олар жақсы түсінеді ме?
33. Үлкен қозғалыс болып жатқан көшеден сабырмен өтесің бе әлде аздап қобалжисың ба?
34. Сенде үлкен жағымсыз жайттар бола ма әлде ұсақ, майда, мағынасыз жайттар ма?
35. Егер сен сұраққа жауапты білсең бірден қол көтересің бе әлде сені атағанға дейін үндемей отыра бересің бе?
36. Сыныпқа жаңадан бала келсе басқа балалар сияқты тез танысып кете аласың ба әлде саған көп уақыт қажет пе?
37. Қандайда бір көліктің жүргізушісі болғың келе ме әлде дәрігер болғың келе ме?
38. Бір нәрсе болмай жатса жиі қапаланасың ба әлде сирек болады ма?
39. Балалардың біреуі сен оларға бақылау жұмысына көмектесуіңді сұраса өзің шығар деп айтасың ба әлде мұғалім көріп қоймаса көмектесесің бе?
40. Сен отырғандо үлкендер бір-бірімен әңгімелеседі ме әлде сені тыңдайды ма?
41. Сенің жоспарыңның көпшілігі орындалады ма әлде кейде сен ойлағандай болмай қалады ма?
42. Егер сен көңілсіз әңгіме естігенде көзіңе жас келеді ме әлде мұндай болмайды ма?
43. Анаң үйге шақырып жатса сен ойынды жалғастыра бересің бе әлде бірден барасың ба?
44. Сыныпта еркін тұрып бір нәрсені айта аласың ба әлде қысылып, ұяласың ба?
45. Кішкентай балалармен қалу саған ұнайды ма әлде саған олармен қалу ұнамайды ма?
46. Сенде жалғыз және көңілсіз кез болды ма әлде мұндай нәрсе сенімен болған емес пе?
47. Сабақты үйде әртүлі уақытта орындайсың ба әлде тәуліктің бір уақытында орындайсың ба?
48. Жақсы тұрасың ба әлде керісінше нашар тұрасың ба?
49. Қала сыртына табиғатты тамашалауға аса ынтызарлықпен аттанар ма едің әлде қазіргі машиналар көрмесіне барар ма едің?
50. Егер саған ескерту жасап ұрысса байсалдылықпен жақсы көңіл күйіңді сақтай аласың ба әлде сен қатты қапаланасың ба?
51. Саған кондитерлік фабрикада жұмыс жасау ұнайды ма әлде мұғалім болу ұнайды ма?
52. Сыныпта балалар шулап жатса сен тыныштық сақтап отырасың ба әлде солармен бірге шулайсың ба?
53. Егер сені автобуста итерсе ,сен еш нәрсе болған жақ деп ойлайсың ба әлде сен қапаланасың ба?
54. Мұны саған жасау қажет болмаса да сен жасаған кездерң болды ма әлде сенде мұндай болған емес пе?
55. Еркелеп, жүгіріп ойнайтын достарыңды ұнатасың ба әлде саған байсалды достар ұнайды ма?
56. Бірнәрсенің басталуын тыныш отырып күтуде мазасызданып ашуланасың ба әлде саған көп күту саған ешқандай қиындық тудырмайды ма?
57. Мектепке қазір барғың келе ме әлде автомобильмен саяхатқа шығар ма едің?
58. Барлығына ашуланатын кездерің бола ма әлде бәріне ризасың ба?
59. Саған қандай мұғалім ұнайды: мінезі жұмсақ па  әлде қатал мұғалім бе?
60. Үйде саған ұсынғанның бәрін жейсің бе әлде саған ұнамайтын асты бергенде қарсыласасың ба?

         

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОСЫМША Б

 

Филлипстің мектептегі мазасыздық тестінің сұрақтары:

 

1. Саған өзіңді сыныптастарыңмен бірдей ұстау қиын ба?
2. Саған материалды қаншалықты білетініңді мұғалім тексеремін десе, қожалжисыңба?
3. Саған сыныпта жұмыс істеген қиын ба? Мұғалім соны қалайды?
4. Саған кей уақытта мұғалім сабақ білмейсің деп ұрысқандарын түсіңде көресіңбе?
5. Сенің сыныптастарыңның бірі соғып немесе ұрған кездері болды ма?
6. Мұғалім жаңа материалды түсіндіргенде, асықпаса екен жиі ойлайсың ба?
7. Тапсырманы орындауда немесе жауап бергенде жиі қобалжисың ба?
8. Сабақта өз ойыңды айтуға қорқатын жағдайлар болама?, өйткені қателесуден қорқасың?
9. Жауап беруге шақырғанда сенің тізең дірілдей ме?
10. Ойын ойнағанда , сыныптастардың күлетін кездері жиі бола ма?
11. Өзің ойлағандай емес, төмен баға қоятын кездер жиі бола ма?
12. Сені екінші жылға қадырып тастай ма деген сұрақ қожалжытама?
13. Ереже бойынша сені таңдамайтын ойындарға қатысудан бас тартасыңба?
14. Сені жауап беруге шақырғанда дірілдеп кететін кездер жиі бола ма?
15. Сыныптастарыңның біреуі сенің істегеніңді істегісі келмейтінін сезетін кездер жиі бола ма?
16. Тапсырмаларды орындар алдында қатты қобалжисыңба?
17. Ата-анаң ойлаған бағаны алу саған қиын ба?
18. Сынып уақыт өте келе саған ұнамай кетеді деп қорқасың ба?
19. жауап бергенде қате жіберсең, сыныптастарың күлеме?
20. Сен өз сыныптастарыңа ұқсайсың ба?
21. Тапсырманы дұрыс орындадым ба деп мазасызданасың ба?
22. Сыныпта жұмыс істегенде, барлығын жақсы есте сақтап алатыныңа сенімдісің бе?
23. Мектепте мұғалім сұрағына жауап бере алмаған жағдай кейде түсіңе кіре ме?
24. Көп балалар сенімен достық қарым-қатынас жасайды деген рас па?
25. Өзіңнің орындаған жұмысыңның нәтижесін сыныпта басқалардың нәтижесімен салыстыратынын білгенде, сен қатты жұмыс істейсің бе?
26. Сенен сабақ сұрағанда аз қобалжу туралы жиі армандайсың ба?
27. Кей кездері сен адамдармен дауласуға қорқасыңба?
28. Сенің сабаққа дайындығыңды мұғалім тексеремін дегенде жүрегің қатты дүрсілдейме?
29. Сен жақсы баға алғанда, достарыңның біреуі сен жарамсақтанғың келеді деп ойламай ма?
30. Балалар ерекше назар аударатын сыныптастарыңның ортасында өзіңді жақсы сезінесің бе?
31. Кейде сыныптағы балалар саған ұнамайтынды айтатын кездер болма?
32. Сен қалай ойлайсың оқуды нашар оқитындар өз орнын таба алама ?
33. Сенің сныптастарыңның көбі саған назар аудармайтын сияқты болып көрінбей ме ?
34. Өзіңді ыңғайсыз сезінуден жиі қорқасың ба?
35. Мұғалімдердің саған жасаған қарым-қатынасына көңілің тола ма?
36. Сенің анаң басқа балалардың анасы сияқты кештер ұйымдастыруға көмектесе ме?

37.Сен туралы айналадағылар не ойлайтыны толғандыра ма?

38. Алдағы уақытта бұрынғыдан жақсы оқитыныңа сенесің бе?
39. Сен мектепке сыныптастарың сияқты киінемін деп ойлайсың ба?
40. Сабаққа жауап беру кезінде , өзгелер не ойлайды екен туралы көп ойланып қаласың ба?
41. Сыныпта кейбір қабілетті балалардың басқалардан өзгеше құқықтары бар ма?
42. Сен олардан артық болған кезде сыныптастарың ашулана ма?
43. Сыныптастарыңның саған қарым-қатынас жасауы ұнай ма?
44. Мұғаліммен жалғыз қалған кезде өзіңді жақсы сезінесің бе?
45. Сенің сырт келбетіңе мен іс-әрекетіңе кейде сыныптастарың күле ме?
46. Сені мектептің жұмыстары басқаларға қарағанда көбірек толғандырады деп ойлайсың ба?
47. Сенен сабақ сұрағанда жауап берген кезде жылап жіберетіндей сезімде боласың ба?
48. Кейде жатқан кезде ертең мектепте не болатынғы мазалай ма?
49. Қиын тапсырмаларды орындаған кезде, бұрын жақсы білетіндеріңді ұмытып қалғандай сезінесің бе?
50. Тапсырмаларды орындаған кезде сенің қолың дірілдейме?
51. Мұғалім сыныпқа тапсырма беретіндігін айтқан кезде ашуланасың ба?
52. Мектепте сенің біліміңді тексеруі алаңдата ма?
53. Мұғалім сыныпқа тапсырма беретіндігін айтқанда, орындай алмай қаламын ба деп қорқасың ба?
54. Сенің сыныптастарың сен істей алмайтынды істей алатындығы туралы түсіңе кіре ме?
55. Мұғалім материалды түсіндіргенде, сыныптастарың сенен жақсы түсінетіе сияқты бола ма?
56. Мектепке бара жатқан жолда, мұғалім сыныпқа тексеру тапсырма бере ме мазасызданасың ба?
57. Сен тапсырманы орындаған да, дұрыс орындай алмаған сияқты сезінесің бе?
58. Мұғалім сені сыныпиың алдында тақтаға шығып тапсырманы орындауды сұраса, қолың сәл дірілдей ме?

 

ҚОСЫМША В

 

         Әлеуметтік-психологиялық бейімділік шкаласы тестінің сұрақтары

 

1. Мен біреумен сөйлескенде іштей ыңғайсыздықты сезінемін.
2. Айналамдағылардың менің қандай адам екенімді, менің жаным неге ауыратынын, олардың алдында мен бетімді, масканың астында жасыратынымды білегенін қаламаймын.
3. Мен барлық жағына жарысу, күресуді жақсы көремін.
4. Мен өзіме көп талап қоямын.
5. Мен өзіме істеген істерім үшін жиі ұрсамын.
6. Мен өзімді жиі кем сезінемін.
7. Мен өзімнің қыздардың (ұлдар) біреуіне ұнайтыныма күмәнданамын.
8. Мен айналамдағылармен жақсы қарым-қатынастамын.
9. Мен ұстамды, тұйықпын, бәрінен шет жүремін.
10. Сәтсіздігіме өзім кінәлімін.
11. Мен жауапкершіл адаммын, маған сенуге болады.
12. Мен сенімсіздік сезімі бар. Бәрі бекер.
13. Мен көбінде өз құрбыларымның ойы, пікірі, көзқарастарымен жүремін
14. Мен адамдарға қойылатын талап мен ереженің көбін қабылдаймын.
15. Менің жеке ережелерім мен пікірлерім аз.
16. Мен армандағанды ұнатамын, арманнан шындыққа оралу қиын.
17. Мен өзімді бүкіл әлемге ашулы сезінемін: барлығына айқайлаймын, ешкімді сөйлеипеймін. Сондай жағдайда өзімді ұстау қиын.
18. Мен өзімді және әрекеттерімді басқара аламын-өзімді мәжбүрлей, рұқсат ете, шектеу қоя аламын. Мен үшін өзіндік бақалау проблема емес.
19. Менің көңіл-күйім жиі бұзылады: кенеттен көңілсізденіп, жабығамын.
20. Мені басқалардың жағдайы алаңдатпайды. Мен өзімді ғана ойлаймын.
21. Адамдар. Ереже бойынша маған ұнайды.
22. Мен өзім сезінген күйді жеңіл, еркін айта аламын.
23. Мен көп адамдардың ортасында болсам да, мен жалғыздық сезінемін.
24. Мен қазір өзімді ыңғайсыз сезініп тұрмын, бір жерге тығылып қалғым келеді.
25. Мен әлбетте айналамдағылармен тез тіл табысамын.
26. Менің ең күрделі шайқасым, ол өз-өзіммен.
27. Мен оптимистпын, жақсылыққа сенемін.
28. Мен ешкімге ермеймін, бірбеткеймін. Мен сияқтыларды қиын адамдар дейді.
29. Егер адамдар менің көзқарасыммен сәйкес келмесе, әркез сын көзбен қараймын.
30. Мен өзімді басқарушы емес, бағынушы сезінемін: мен әлі өз бетіммен ойлап, әрекет жасап көрген жоқпын.
31. Мен білетіндердің көбі менімен жақсы қатынаста, мен оларға ұнаймын.
32. Мен дене бітімім сымбатты. Мен сүйкімдімін. (тартымдымын)
33. Мен дәрменсіздікті сезінемін. Менің жанымда біреу болғанды қалаймын.
34. Әлбетте мен дұрыс шешім қабылдай аламын және соны сақтаймын.
35. Менің шешімім – менің жеке шешімім емес. Тіпті өз бетіммен шешкен жағдайда да басқа адамдардың ықпалымен қабылданады.
36. Мен ешнәрсеге кінәлі болмасам да, өзімді кінәлі сезінемін.
37. Мен айналамдағы адамдарды ұнатпаймын. Жек көрушілікті сезінемін.
38. Мен ризамын.
39. Мен өз-өзіме келе алмаймын. өзімді жинақтай алмаймын.
40. Мен өзімді селқос сезінемін: бұрын мені мазалайтындардың бәрі, кенеттен мен үшін бейжай болып қалды.
41. Мен бірқалыптымын, менің көңіл-күйім біркелкі.
42. Мен өзімді жиі реніш сезімде боламын.
43. Мен импульсивтімін. шыдамсыз. күйгелекпін, бірден ашуланамын.
44. Мен өз сезіміме көп сенбеймін. Олар мені ұятқа қалдырады.
45. Өз-өзіңмен болу әрине қиын.
46. менде бірінші кезекте сезім емес, ақыл. Мен бірнәрсені істемес бұрын, өз іс-әрекетімді ойланамын.
47. Мен өзім басымда болып жатқан жағдайды дұрыс көрмеймін. Сөзбен нақтылықты айыра алмаймын.
48. Мен адамдарға шыдамдылықпен қараймын. Оларды сол қалпында қабылдаймын.
49. Мен өз проблемам туралы ойламауға тырысамын.
50. Мен өзімді тұлға ретінде қызықты, тартымдымын деп есептеймін.
51. Мен ұялшақпын. тез қиналамын.
52. Істі ақырына дейін орындау үшін маған міндетті түрде ескерту керек.
53. Мен өзімді таныс ретінде санайтын адамдармен қатынас жасауға қатал қарауға бейіммін.
54. Мен ешкім емеспін. Менің жеке «менімнен» артық ештеңе жоқ.
55. Мен өзім туралы айналамдағылар не ойлайды деп қорқамын.
56. Мен өзімшілмін. Жетістікті, мақтауды жек көрмеймін.
57. Мен қазір өзімді жазғырамын.
58. Мен белсендімін, менің инициативам бар.
59. Менің күйзеліске ұшырататын қиындықпен бетпе бет келуге шыдамым жетпейді.
60. Мен өзімді сыйламаймын.
61. Мен шындығында жетекшімін және өзгелерге ықпал ете аламын.
62. Жалпы мен өзіме жақсы қараймын.
63. Мен табандымын, ашуланшақпын, өзіме сенімдімін.
64. Мен өзімнің біреумен қарым-қатынасымның бұзылуынан қорқамын, әсіресе түсініспеушілік соңғы шешім болған жағдайда.
65. Мен көпке дейін шешім қабылдай алмаймын, сосын оның дұрыстығына күмәнданамын.
66. Мен абыржулымын, менде бәрі шатасып кетті.
67. Мен өзіме көңілім толады.
68. Мен жолы болмаған адаммын.
69. Мен сүйкімді, әдемі адаммын.
70. Мен қыздарға (ұлдарға) адам, тұлға ретінде ұнаймын.
71. Мен әйелдерді жек көремін. Мен қыздармен қарым-қатынасты ұнатпаймын. (Мен ұлдарды ұнатпаймын. Ұлдармен қарым-қатынасты ұнатпаймын)
72. Мен қандайда бір істі орындауға міндетті болғанда, қорқынышым қатты болады: кенеттен мен орындай алмай қалсам қайтем?
73. Мен басқалардан басымдылығымды іштей сезінемін.
74. Менің көңіл күйім қалыпты, мені ештеңе қатты мазаламайды.
75. Мен табанды жұмыс істей аламын.
76. Мен өзімнің есейгенімді, өзгергенімді сезінемін. Менің айналамдағыларға деген қатынасым мен сезімім салмақты бола бастады.
77. Мен мазасызбын,алаңдаулымын, қысыламын.
78. Маған бір нәрсені істету үшін, дұрыстап өтініш жасайтын болса, мен келісемін.
79. Мен өзіме сенімсіздікті сезінемін.
80. Мен әркез өзімді қорғауға мәжбүр боламын, өйткені менің істерімді негізге алады.
81. Мен өзгелермен қарым-қатынаста жұмсақ, жол бергішпін.
82. Мен ақылдымын.
83. Мен сенімсізбін. Шешім қабылдаймын, бірақ сол сәтте өзгертемін. Өзімнің әлсіздігімен өкінемін, өзіме ештеңе істей алмаймын. Менде ерік жоқ және оны қалыптастыруға еркім жоқ.
84. Мен ешкімнің көмегіне жүгінбей, өз күшіме сенуге тырысамын.
85. Менде қысылу мен іштей еркінсіздік сезімі бар.
86. Мен басқалардан өзгешемін.
87. Мен онша сенімді емеспін, маған сенуге болмайды.
88. Менде бәрі анық. Мен өзімді түсінемін.
89. Мен ашық адаммын, өзгелермен тез қарым-қатынасқа түсемін.
90. Менің күшім мен қабілетім, өмірде менің алдыма қоятын міндеттерді орындауға толық жеткілікті. Мен барлығында атқара аламын.
91. Мен түкке тұрмаймын. Мені ешкім дұрыс қабылдамайды. Мені барлығы ұнатпайды, бірақ шыдайды.
92. Мені қыздар (ұлдар) туралы көп ойлайтыным мазалайды.

 

 

 

 

 

ҚОСЫМША Г

 

Бастауыш сынып оқушыларымен жүргізілген сауалнама сұрақтары

 

1. Сен өз жынысынды білесін бе
2. Сен өскенде ана, әке, тәте, көке боласын ба
3. Кіммен достасқан қызықты деп санайсын
4. Кіммен ойнаған көңіліне жағымды
5. Қандай жұмыспен шұғылданғанды ұнатасын
6. Сен үшін ең әдемі адам кім
7. Жанұяда кімді көбірек таңдайсын
8. Сыныптағы жақсы адам кім