Дипломдық жұмыс. Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінің дамуы теориясы, тәжірибесі

Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінің дамуы: теориясы, тәжірибесі

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ…………………………………………………………………………3

1 ХАЛЫҚТЫ ЗЕЙНЕТАҚЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖҮЙЕСІН

БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

Халықты зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің талдаудың және бағалаудың негіздері……………………………………………………….6
Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін реформалаудың ерекшеліктері..11
Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің шетелдік тәжірибесі…………..20

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ХАЛЫҚТЫ ЗЕЙНЕТАҚЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖҮЙЕСІ: ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫЗМЕТІНЕ БАҒА
- Халықты зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің қалыптасуы мен дамуы……………………………………………………………………………….27
- Қазақстан Республикасындағы Жинақтаушы Зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайына талдау…………………………………………………………………….39
- Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету мәселелері және оны мемлекеттік реттеу………………………………………………48

ҚОРЫТЫНДЫ…………………………………………………………………………55

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

ХАЛЫҚТЫ ЗЕЙНЕТАҚЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

Халықты зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін талдаудың және бағалаудың ғылыми негіздері

Халықты әлеуметтік қорғаудың құрамдас бір бөлігі ретінде оның зейнетақымен қамтамасыз етілуі болып табылады. Зейнетақы жүйесі экономикалық құрылымның ең бір күрделі түрі ретінде қарастырылады. Зейнетақы жүйесі мемлекеттің экономикалық дамуына әсер етеді, соның ішінде капитал мен еңбек нарығының қызмет етуіне, сондай-ақ ел азаматтарының ұрпақ ішінде және ұрпақ аралығында табыстың қайта бөлінуіне өз ықпалын тигізеді.

Қоғамның еңбекке қабілетсіз мүшелерін қолдаудың материалдық негізі зейнетақы болып табылады. Зейнетақы (лат сөзі pensio-төлем) – белгілі бір жасқа келген азаматтарға, мүгедектерге, асыраушы адамынан айырылған отбасына және заң жүзінде көрсетілген өзге жағдайларға байланысты берілетін ұдайы ақшалай төлем. Зейнетақы бюджеттен тыс мемлекеттік және сақтандыру қорларынан, жеке меншік кәсіпорынның зейнет қорынан құралған зейнетақылық және сақтандыру қорлары арқылы беріледі /1, 211б/.

Зейнетақы екі жақты сипатқа ие. Оны қоғамның еңбекке қабілеттілігін жоғалтқандардың өмірлік қажеттіліктерін қанағаттандыратын мүмкіндік ретінде қарастыруға болады. Сондай-ақ зейнетақы қоғамдық өндіріске еңбекке қабілетсіздердің еңбек салымын өлшейтін көрсеткіш болып табылады.

Зейнетақы әлеуметтік сипаттағы ақшалай төлемдерге жатады. Сонымен қатар зейнетақы экономикалық категория ретінде бірнеше айырықша белгілерге ие.

Біріншіден, зейнетақы халықтың ерекше категорияларына төленеді, яғни еңбекке қабілетсіз азаматтарға, соның ішінде жасы бойынша еңбекке қабілетсіздерге, мүгедектерге, асыраушы адамынан айырылғандарға. Екіншіден, зейнетақы алу құқығы әдетте ұзақ еңбектік кезеңнен кейін бірақ беріледі. Үшіншіден, зейнетақы еңбекке қабілеттілігі бар кезінде жасалған еңбек салымының айқын көрінісі болып табылады.

« Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы » заңында « зейнетақы » деген түсінік ескерілген. Бұл Орталықтың және жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақылық төлемдерінің жиынтығы. Аталған заң бойынша келесі зейнетақы төлемдері тағайындалған:

Орталықтан – 1998 жылдың 1 қаңтарындағы жағдайы бойынша еңбек стажы алты айдан кем емес жеке тұлғаларға ақша төлемдері, еңбек стажымен пропорционалды жүзеге асырылады;
жинақтаушы зейнетақы қорларынан (ЖЗҚ) – Қазақстан Республикасының заңымен тағайындалатын тәртібі бойынша жүзеге асырылатын алушыларға зейнетақы жинақтарын төлеу /2, 54б/.

Зейнетақы халықты әлеуметтік қамтамасыз етудің бір формасы болып табылады.

Әлеуметтік қамтамасыз ету – бұл халықтың еңбекке қабілетсіздерін және қартайғандарын қоғам есебінде асыраудың формасы немесе түрі.

Экономикалық мағынада әлеуметтік қамтамасыз ету – тұтынуға пайдаланылатын ұлттық табыстың бір бөлігі. Зейнетақымен қамтамасыз ету әлеуметтік қамтамасыз етудің бір бөлігі болғандықтан, ол екі құраушыдан тұрады: зейнетақылық сақтандыру (сақтандыру приципіне негізделген зейнетақымен қамтамасыз ету) және әлеуметтік зейнетақы (әлеуметтік көмек). Сақтандыру приципіне негізделген зейнетақымен қамтамасыз ету мемлекеттік және жеке секторға жатқызылады, сондай-ақ міндетті немесе ерікті болуы мүмкін /3, 217б/.

Зейнетақымен қамсыздандырудың басты мақсаты қоғамның еңбекке қабілетсіз мүшелеріне материалдық көмек көрсету болып табылады.

Барлық еңбекке қабілетсіз мүшелерді үш топқа бөлуге болады:

Қартайғаннан еңбекке қабілетсіз болғандар, яғни бүкіл еңбектік өмірінде белсенді жұмыс атқарған және зейнеткерлік жасқа аман-есен жеткен азаматтар.
Уақытша еңбекке қабілетсіз болғандар, яғни еңбектік және қоғамдық міндеттерді атқару процесі кезінде еңбекке қабілеттілігін жоғалтқан азаматтар.
Балалық шағынан еңбеке қабілетсіз болғандар, яғни жастайынан мүгедек болып қалғандар және адамның еңбек етуге қабілетті жасында жұмыс істемегендер.

Үшінші топтағы азаматтар мелекеттік бюджет есебінен әлеуметтік қамсыздандырылуы керек, яғни бұл жерде қамқоршылық элементі қатысып тұр. Аталған топқа «ең төменгі күнкөріс деңгейі» деген түсінік сай келеді, бұл түсінік біздің халқымыз үшін дәстүрлі болып табылатын өмірлік маңызы бар тауарлар мен қызметтердің негізінде анықталады /4, 45б/.

Күнелтудің ең төменгі деңгейінен аз табысы бар халықтың үлесі – кедейлік масштабын өлшейтін санды көрсеткіш болып табылады. Күнелтудің ең төменгі деңгейі – адамның күнделікті өмірдегі негізгі физиологиялық және әлеуметтік қажеттілігін қанағаттандыратын қоғам қабылдаған ең аз деген заттар мен тұрмыс қажеттігінің ақшалай мөлшері /1, 225б/.

Зейнетақымен қамсыздандырудың үш негізгі функцияларын (мақсаттарын) атап көрсетуге болады:

қартайғаннан зейнеткерлікке шыққандарға қалыпты тұрмыс деңгейін қамтамасыз ету;
еңбекке қабілеттілігін әртүрлі себептер бойынша жоғалтқандар үшін зиянды өтеу;
жастайынан мүгедектер үшін және қоғамның жұмыс істемейтін мүшелері үшін өмір сүрудің минималды деңгейін қамтамасыз ету.

Экономистер халықты зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін әлеуметтік-экономикалық категория ретінде қарастырады, яғни аталған категорияны зерттуге экономикалық және әлеуметтік әдістемені қолданады. Экономикалық зерттеулердің объектісі болып өмірлік іс-әрекеттің параметрлері (табыстар, тұтыну) және тұтыну ресурстарын өндіру және бөлуге жауап беретін экономикалық институттардың қызметі табылады. Халықты зейнетақымен қамтамасыз етудің социологиялық зерттеулері қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымындағы зейнеткерлердің жағдайын анықтайды /5, 12б/.

Жалпы әдебиеттерде зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін екі негізгі топқа бөледі. Оларды қаржыландыру көздері бойынша айырады: бюджеттік (қорланбаған) және сақтандыру (қорланған). Бюджеттік жүйе қаражаттардың шоғырландыруын (мемлекеттің бюджетінен, кәсіподақтардан, өзге де түсімдерден) жүзеге асырады және оны ағымдағы зейнетақыны төлеу үшін бөледі. Зейнетақымен қамсыздандырудың бюджеттік жүйедегі қаржылық нәтижелері толығыменен шоғырландырылған қаражаттарға байланысты болады. Бұл топқа мемлекеттік зейнетақы жүйелері жатады /6, 100б/.

Мемлекеттің бюджеттен тыс қорлары қаржы қаражаттарының жиынтығы ретінде Орталық немесе жергілікті билік органдарының еншісінде болады. Бюджеттен тыс қорлар – бұл еңбек ресурстарының кеңейтілген ұдайы өндірісін қамтамасыз ету мақсатында құрылған қорлар және халықтың нақты бір әлеуметтік топтарының пайдасы үшін мемлекеттің ұлттық табысын қайта бөлудің бір формасы болып табылады. Бюджеттен тыс қорлардың материалдық негізін ұттық табыс құрайды. Осыған байланысты қорлар екі түрлі бағытта қалыптасуы мүмкін:

бюджеттен, өте маңызды тағайындауларға қаражат бөлінген кезде;
өзінің жеке табыс көзінен /6, 103б/.

Қазақстанда бюджеттен тыс зейнетақы қорларының қалыптауы өз кезегінде әлеуметтік-экономикалық дамуды қажет етті: мемлекеттік қаржы ресурстарының бір бөлігін функционалды мақсаттарға оңашалау; мемлекеттік бюджеттің тапшылығын міндетті түрде төмендету және т.б. /7, 200б/.

Зейнетақы жүйесін мемлекеттің қатысуына байланысты: мемлекеттік және мемлекеттік емес; салымшылардың қатысу сипатына қарай: міндетті және ерікті деп классификациялауға болады. Сондай-ақ зейнетақы жүйесі ұлттық, аймақтық, корпоративті (салалық, жеке кәсіпорындардың) болуы мүмкін /3, 305б/.

Әлемдік тәжірибеде әлеуметтік тәуекелділікті сақтандырудың институты ретінде мемлекеттік емес әлеуметтік-сақтандыру қорлары, оның ішінде ең алдымен, мемлекеттік емес зейнетақы қорлары қатысады.

Қор (франц. fond, лат. fondus) – ақша қаражаттарының қоры, ақша капиталы, содай-ақ белгілі бір мақсатқа жұмсау үшін (мысалы, зейнеткерлік қор) бір жерге жинақталған ақшалай және заттай қаражаттар /1, 354б/.

Зейнеткерлерге зейнетақы төлеу және ақша қаражаттарын шоғырландырумен айналысатын ұйым – зейнетақы қоры.

Зейнетақы қорлары (pension funds) – максималды жоғары табыс алу мақсатында инвестицияланатын мемлекеттің және жеке сектордың зейнетақылық жарналары, ал бұл табыс зейнетақы төлейтін қорларды құру үшін қажет. Зейнетақы қоры ретінде ақша қаражаттарын шоғырландырумен және оны қатысушыларына зейнетақы және жәрдемақы төлеу үшін пайдаланумен айналысатын ұйым танылады. Әрбір зейнетақы қоры өзінің ережелеріне сәйкес жұмыс істейді және жеке-дара заңды, қаржылық ұйым болып табылады.

Салым өлшемі белгіленген қорлар мынадай түрлерге бөлінеді:

жинақтаушы қорлар: жұмыс беруші әрбір жұмысшының еңбек ақысынан нақты пайыз түрінде бөлініс жүргізеді;
кірістен төлеуден құрылған қорлар: жұмысшының құқығы бар кіріс бөлігі оған беріледі, ал қалған бөлігі (ақшалай немесе акция түрінде) зейнетақы қорына беріледі;
жинақ қорлары: жұмысшы еңбек ақысының бөлігін өзі зейнетақы қорына бөледі, жұмыс беруші қосымша сома салуы мүмкін.

Жәрдемақысы белгіленген немесе зейнетақы төлемі белгіленген жоспарды құруда кәсіпкер белгіленген өлшемде зейнетақылық жәрдемақы төлеуге міндеттенеді, яғни зейнеткерлік жасы келгенде зейнетақымен қамтамасыз ету үшін қаражатты жинақтау ұсынылады. Берілген түрдің артықшылығы сол, ол болашақта зейнетақымен қамтамасыз етуде қамсыздандырылған кепілдіктер береді. Кемшілігі – жұмысшыда болашақ салымдарын төлеуде, оның еңбек ақысы төмендеген жағдайда мәселелер туындауы мүмкін.

Зейнетақы қорларының теориялық негізі оның ақша қаражаттарын шоғырландырумен және оны қатысушыларына зейнетақы және жәрдемақы төлеу үшін пайдалануымен айналысатын ұйым болып танылуында. Тиімді басқарылатын зейнетақы қорлары мемлекет байлығын көбейтеді, көптеген зейнетақы қорлары экономиканы басқарудың маңызды тұтқаларына айналады.

Халықты зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі дамуының теориялық аспектілеріне жақындай отырып, зейнетақымен қамтамасыз етудің бар институттарын қарастыру қажет, институттар ретінде, ережелер мен нормалар жиынтығы және оларды жүзеге асыру механизмдері түсіндіріледі. Олардың көмегімен салымшылар мен зейнетақы қорлары арасындағы өзара әрекет пен байланыс бекіп, анықтала түседі.

Зейнетақымен қамтамасыз етудің үш негізгі базалық институттарын бөліп көрсетуге болады:

әлеуметтік зейнетақы институты;
еңбек зейнетақысының институты;
зейнетақымен қамсыздандырудың ерікті түрдегі институттары.

Мемлекеттік және мемлекеттік емес зейнетақы институттарының құрудың әлеуметтік, экономикалык-ұйымдастырушылық негіздері әртүрлі /8, 184б /.

Мемлекеттік зейнетақымен қамтамасыз ету әлеуметтік зейнетақыны төлеуді жүзеге асырады. Бұл әлеуметтік қорғау институтының тіршілігін көрсетеді. Аталған институттың қаржыландыру көздері салық есебінен қалыптасқан жергілікті және мемлекеттік бюджеттен тікелей қаржы бөлу болып табылады.

Еңбек зейнетақысын төлеуді еңбек зейнетақысы институты иелігіндегі мемлекеттік зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі қарастырады. Берілген зейнетақыны төлеу жұмысшыларды міндетті мемлекеттік зейнетақымен қамтамасыз етуге негізделеді. Берілген жағдайда қаржыландыру көздері зейнетақы салымдары есебінен құрылған маманданған қорлар болып табылады.

Ерікті түрдегі зейнетақымен қамсыздандыру институты – маманданған мемлекеттік емес зейнетақы институттары, зейнетақы қорлары және басқа да қаржылық ұйымдар, зейнетақымен қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесіне тәуелсіз құрылады. Ол бірқатар елдерде, Қазақстанда зейнетақымен қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесінің орнына құрылады, мемлекеттік емес зейнетақы түрлі маманданған институттармен қамтамасыз етіле алады. Оның құрамына мемлекеттік емес зейнетақы қоры, қамсыздандыру полисі, ерікті зейнетақылық қамтамасыз етуді жүзеге асыратын маманданған инвестициялық қор, зейнетақылық банкілік есеп және түрлі мекемелер енеді. Берілген институт кез келген жағдайға бейімделген. Ол әсіресе адамдардың мүддесіне бағдарланған саяси, экономикалық, салық саясатымен тығыз байланысты. Азаматтардың ерікті жеке және ұжымдық зейнетақымен қамсыздандырудың қаржыландыру көздері – жұмысшылардың зейнетақы салымдары, жұмыс берушілер салымдары, зейнетақы төлемдері мен салымдарының баламалық принципінде ұйымдастырылуы.

Зейнетақымен қамсыздандыру қоғамның экономикалық инфрақұрылымының элементі болып табылады, ал жинақтаушы зейнетақы қорларымен ұсынылған қызметтер тұтыну тауары ретінде қарастырылуы мүмкін, осыған сәйкес зейнетақымен қамсыздандыру әлеуметтік-экономикалық категория ретінде қарастырылады.

Зейнетақылық қатынастар – бұл экономикалық қатынастар, олар экономикалық көрсеткіштермен сипатталады. Екінші жағынан, зейнетақылық қатынастар – бұл әлеуметтік қатынастар, себебі олар адамның тек экономикалық мүмкіндіктеріне ғана байланысты емес, сонымен қатар адамның қажеттілігіне, өмір сүру ұзақтығына, жеке және психологиялық факторларына да тәуелді.

Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін реформалау ерекшеліктері

Қазақстанда зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін реформалауда, берілген салада мемлекет рөлін кеңейтуді ұсынады, жинақтаушы зейнетақы жүйесінде (ЖЗЖ) заңдылық, қаржылық, басқару, бақылау әрекеттеріне мемлекет жауапты.

Қазақстанда жаңа экономикалық қатынастардың қалыптасуы, мемлекеттік әлеуметтік қамтамасыз етуден тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың нарықтық жүйесіне өтуіне алып келді.

БҰҰ-ның классификациясы бойынша Қазақстан «ескі » тұрғындар стадиясында болып табылады. Елдегі соңғы қолжазба мәліметі бойынша 65 жастан және одан үлкен жастағы азаматтар құрамы 1042,5 мың адамды немесе республикадағы жалпы тұрғындар құрамының 6,9 %-ын құрайды /9, 38-40б/.

Қазақстанда жаңа экономикалық қатынастардың қалыптасуы мемлекеттік әлеуметтік қамтамасыз етуден тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың нарықтық жүйесіне өтуге алып келді. Елдегі демографиялық жағдай, яғни қартайған азаматтардың көбеюімен, туудың және миграциялық процестердің төмендеуімен сипатталатын демографиялық жағдай зейнетақы реформасын жүргізуге ықпал етті.

Зейнетақы реформасының мәселесі әлемнің көптеген елдерінде өзекті мәселе болып табылады. Мемлекеттердің көпшілігінде реформаны талқылау және оған дайындық жүргізіледі. Бірқатар мемлекеттерде зейнетақы жүйесіне жаңартулар жүргізілуде. Жұмыс істеуші азаматтар кіріс құруға мүше бола алмайтын өсіп келе жатқан қарт адамдар құрамын асырауға міндетті. Мұнын өзі келесі ұрпақта зейнетақы төлеуге кететін қоғамдық шығынның, деформацияланған жүйеге қысым көрсете отырып өсетіндігі көрсетіледі. Осы факторлардың барлығы зейнетақымен қамтамасыз ету іс-тәжірибесін реформалау қажеттігін анықтады. Берілген жаңартулардың жалпы әлеуметтік сипатқа ие екендігін ерекше атап өткен жөн. XX-шы ғасырдың соңында әлем елдерінде зейнетақы реформалары белсенді жүргізіле бастады.

60-шы жылдардың ортасында біздің елімізде 3 млрд адам болды, XX-шы ғасырдың соңында планета тұрғындарының саны 6 млрд адамға өсті. Алайда қазіргі кезеңде, БҰҰ-ның бағалауы бойынша, мәселен Еуропада тұрғындардың өсімі іс жүзінде тоқталды /10, 38-40б /.

Әлемдік банктердің болжамы бойынша таяу 40-жылда қарт адамдар құрамы 1,4 млрд адамға жетеді. Осылайша қарт тұрғындар үлесінің жалпы саны 2030 жылы 16 %-ға жетеді. Дамушы елдер есебінен негізінен Азиялық аумақтарда жүзеге асады.

Зейнетақымен қамтамасыз ету мәселесі жыл сайын бүкіл әлемде шиеленісуде. Негізгі себебі жоғарыда көрсетілгеніндей туудың қысқаруы, орташа өмір сүру ұзақтығының өсуімен байланысты /11, 17-18б/.

90-шы жылдардың ортасында Қазақстан үкіметі жаңа зейнетақы жүйесінің негізін қалыптастыру үшін әлемдік донарлық ұйымдардың кеңесі мен техникалық көмегіне сүйеніп, бірқатар қадамдар жасалған. Бұл процеске Әлемдік банк, Азиялық Даму Банкі (АДБ) мен USAID мамандары мен эксперттері белсенді қатысты. Қаржылық көмек ретінде Әлемдік банктің 300 млн доллар көлеміндегі, яғни оның 200 млн доллары игерілді және АДБ-нің 100 млн доллар көлеміндегі қаражаты пайдаланылды.

1996 жылы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау Министрлігінде зейнетақы бойынша жұмысшы тобы құрылды. Оның құрамына Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау Министрлігінің, Ұлттық банктің, экономика Министрлігінің, бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссиясының және т.б. өкілдері, сонымен қоса DAI/USAID жобасының кеңесшілері қатысты. Құрылған топтың басты жұмысы зейнетақы реформасы концепциясын жасау болды. DAI консультанттары бойынша зейнетақымен қамтамасыз етудің мемлекетттік жүйесіне талдау мен сәйкес зерттеулер жүргізілген, сонымен қатар зейнетақы реформасын жүзеге асыру мен ЖЗЖ-н құру бойынша ұсыныс жасалған.

Қазақстан үкіметі жаңа зейнетақы жүйесін енгізуді қарастыратын, зейнетақы реформасының өмірлік маңызды бірінші фазасын қолдау көмегін қажет етті. Қазақстан үкіметі мен АДБ-нің ынтымақтастығының басты мақсаты қаржылық мақсатқа сай, тұрақты және орнықты зейнетақы жүйесін жасау болды. Қазақстан үкіметі мен АДБ-нің арасындағы талқылаудан кейін реформаның заңдық, нормативтік және ұйымдық базасын құру қажеттігі анықталды.

АДБ-нің дайындық кезеңінде Қазақстанға 200 мың доллар көлемінде өтеусіз техникалық көмек берді. Зейнетақы жүйесін реформалаудан кейін банк үкіметке 2 млн 520 мың доллар көлемінде қосымша грант ұсынды. Сақтандыру индустриясының жұмысшылары үшін капитал нарығына терең талдау, тренингтер мен семинарлар жүргізілді.

АДБ серіктестік, Қазақстандағы макроэкономикадық тұрақтандырудың кең көлемді бағдарламасы құрылымдық және секторлық реформаны қолдаудағы ұзақ мерзімді бірлестік қатынастарын ескере отырып еліміздің үкіметі АДБ-нің директорлар кеңесіне зейнетақы реформасын жүзеге асыру үшін қосымша қаржы қаражатын бөлу жөнінде өтініш жасады.

1997 жылдың 16 желтоқсанында АДБ-нің директорлар кеңесінде елдің зейнетақылық жаңартуын қолдау үшін 100 млн доллар көлемінде бағдарламалық займ мақұлданган. Займ 1999 жылдың 30-шы маусымында жабылған.

Жоба 5 негізгі компоненттерді қосады:

Реформалау үшін негіз болатын заңдық, нормативтік және ұйымдық базаларды құру;
Зейнетақы жүйесі агентстволарының әкімшілік және басқарушылық мүмкіншілігін бекіту;
Зейнетақы жүйесі үшін сенімді қаржылық негіз құру мен олардың қызмет етуіне нарықтық институттар мен инвестициялық құралдардың дамуын қосып, қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету;
Әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету;
Халықты максималды түрде тартуды қамтамасыз ету үшін зейнетақы реформасынан хабардар болудың деңгейін көтеру.

Бірінші транш (1998 жыл 31-ші наурыз) 50 млн доллар жобаның компоненттерін біртіндеп жүзеге асыруға жұмсады, атап өтсек:

жаңа зейнетақы жүйесінің мәліметтерінің біртұтас базасын құру;
зейнеткерлердің тіркелу есебін компьютерлендіруді аяқтау (әлеуметтік жеке код беру);
ескі зейнетақы жүйесі бойынша халық алдындағы қаржылық міндеттерді орындау үшін жылдық бюджеттен 1999-шы жылға сәйкес қаражат бөлу;
1998 жылдың 1-ші сәуірінен кейін ынтымақтас зейнетақы жүйесі бойынша зейнетақының уақытындағы төлемін қамтамасыз ету;
ұзақ қызмет ететін инвестициялық құралдарды шығарумен айналысатын мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын одан әрі дамыту;
Қазақстан қор биржасында отандық компаниялардың листингін құру;
Тұтыну бағасына минималды зейнетақыны кезеңді ретроспективтік индекстеу тәсілін жасау мен мақұлдау.

Екінші транш (1998 жыл 28-ші желтоқсан) ел үкіметі 50 млн долларды зейнетақы бойынша кешіктірілген (мерзімі ұзартылған) борыштарды өтеу үшін және зейнетақымен қамтамасыз етуді реформалауды қолдау үшін пайдаланды және осы қаражаттарды 2000 жылдың бюджетіндегі 110 млрд теңге заемдық қаражаттан қамтамасыз етті.

Азия даму банкі жобасының зейнетақы реформасын қолдаудағы басты нәтижелері мыналар болды:

зейнетақы жүйесі үшін негізге алынатын нормативтік және ұйымдық базаларды құру;
ақпараттық жүйені және бақылаушы органдардың реттеуші мүмкіндігін нығайту;
зейнетақы борыштарын өтеу, халық алдындағы борыштарды жою үшін бюджеттен керекті қаржы бөлінуін қамтамасыз ету;
жаңа зейнетақы жүйесінің қоғамдық ақпараттану деңгейін көтеру.

Дамушы елдерде зейнетақы реформасын қолдаудағы алғашқы тәжірибесі АДБ-нің заем бағдарламасын жүзеге асыру болды.

Үкімет АДБ-мен USAID қолдау арқылы мемлекеттік және жеке жинақтаушы зейнетақы қоры, зейнетақы активтерін басқару бойынша компаниясы (ЗАББК), банк-кастадиондар үшін халықтың зейнетақы салымдарын басқаруды реттейтін толық құжат жасады. Бұл құжаттар зейнетақы қоры үшін сәйкес нұсқалар мен стандарттарды дәл жеткізу тәртібін анықтады.

1997 жылдың 1-сәуірінен бастап 2000 жылдың тамызына дейін USAID пен (IMCC/ USAID) бірлесіп зейнетақы реформасының жаңа жобасы жүзеге асырылды. Оны жүргізу нәтижесінде ЖЗҚ-ның, зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды, кастодиандық қызметі реттеудің жаңа заңдық базасын жасау мен талдау бойынша үлкен жұмыс жасалған. Зейнетақы активтерін бағалау мен есептеу әдістемесін жасауда, техникалық инфрақұрылым мен ақпараттық жүйені құруда көмек көрсетілген. Жоба сонымен қатар халыққа сенімділікті жоғарылату мен салымшыларды тарту мақсатында зейнетақы реформасының мәні мен міндеттерін түсіндіру үшін үгіттеу жұмыстарын жүргізуге қатысты (республиканың әртүрлі облыстарында 10 семинар жүргізілді). Жобаның кеңесшілері мемлекеттік органдарымен (Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау Министірлігіндегі зейнетақы қоры қызметін реттеу агенттігі, Ұлттық Банк, бағалы қағаз бойынша Ұлттық комиссия, Қаржы Министірлігі), сонымен қоса жеке жинақтаушы зейнетақы қоры, зейнетақы активтерін басқару бойынша комитетпен және банктермен тығыз бірлестікте жұмыс істеді.

1998 жылдың тамызынан бастап соңғы екі жылда «Прагма» корпорациясы (USAID) «Бағалы қағаздар нарығының институционалды дамуы» және «Бағалы қағаздар нарығын дамыту» (1996-2000 жылдар) жобаларының шегінде зейнетақы реформасын дамыту үшін база құру бойынша, зейнетақы реформасын (Public information and Education in Support of Pension Reform Project) қолдауда қоғамдық білім беру мен ақпараттандыру бойынша бірқатар жұмыстар жасады. «Прагма» корпорациясының консультанттары мен олардың қызметін лицензиялайтын, ЗАББК-ның ішкі регламентіне талаптар қоятын, бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссиясының нормативтік құқықтық актілері жобасының сараптамасы жүргізілді. IMCC/USAID жобасының аяқталуымен 2000 жылдың тамызынан бастап «Прагма» корпорациясының келесі жобасы жұмыс істеуін бастады – Қаржы секторы мен әлеуметтік қорғауды дамыту жөніндегі бағдарлама (қазіргі уақытта Қаржы секторын дамыту жөніндегі Бағдарлама), ол 2005 жылдың тамызында аяқталады деп жоспарланып отыр. Осы жобаның мақсаттарының бірі жинақтаушы зейнетақы жүйесінің алдағы уақыттағы дамуына негізгі бағыттармен қолдау көрсету:

реттеуші органдарға нормативті-құқықтық базаны іске асыруда, зейнетақы қызметі нарығында пайда болатын мәселелерді шешуде, ЖЗҚ-ның институттары: ЖЗҚ, ЗАББК, банк-кастодиандардың қызметін реттеуде консалтингтік көмек көрсету (құқықтық, қаржылық талдау мен есеп бойынша, тәуелді бағалау бойынша);
зейнетақы активтерін инвестициялау үшін жаңа қаржылық құралдарды дамыту;
мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының бағалауы бойынша оның алдағы уақыттағы жекешеленуін қолдауда көмек көрсету.

Консалтингтік көмек көрсету бойынша жобаның заңгерлері «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» заңына өзгертулер жұмысшы тобына қатысты. Қаржылық талдау бойынша кеңесшілер нарықтық бағалау бойынша жұмысшы тобының құрамында зейнетақы активтерін нарықтық бағалау методологиясын жасауға қатысты, ол активтермен басқарушы ассоциация, банктер, Ұлттық банк өкілдері қатысуымен бағалы қағаздар бойынша Ұлтттық комиссияда құрылған. Реттеуші органдардың сұрауына сәйкес зейнетақы қорынан төлемдер көлемін анықтау бойынша актуарлық есеп айырысулар зейнетақы қорлары арқылы, комиссиондық сыйақылар көлемі мен құрылымының өзгеруі бойынша есептесулер, резервтік капиталды қосқанда басқарушы компанияның меншік капиталының жеткіліктілігіне талдау жүргізілді.

«Прагма» корпорациясының кеңесшілері жасауға қатысқан, жаңа қаржылық құрал ретінде зейнетақы қоры мен ипотекалық облигациялар және Principal Protected Notes (PRN) ұсынылды — кепілденген негізгі қарызды төлеу облигациясы.

Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қалыптасуында батыстық мамандар кеңесшілері басты рөлде ойнайды. Олардың қолдауымен әсіресе зейнетақы реформасының бастапқы кезеңінде, оның заңдық, реттеуші және институционалды нормативтік базасы құрылды; басқарушы ақпараттық жүйені жетілдірді; жаңа зейнетақы реформасы бойынша қоғамдық мәліметтілік жоғарылады; зейнетақы борыштары бойынша төлемдер жүргізілді; зейнетақы борыштарын өтеу мақсатында мемлекеттің бюджеттік қаражатын сәйкес жоспарлау жүргізілді.

Сол кезде мынадай маңызды шарттар, яғни орын басудың жеткілікті қойылымын қамтамасыз ету, барлық халықты қамту үшін басқарушы ақпараттың жүйе желісін кеңейту, еңбек етушілер нарығы бойынша ақпараттық база негіздерін дамыту, зейнетақы реформасына дистрибутивтік талдау жүргізу, сақтандыруды дамыту бойынша стратегияны жүзеге асыруды қоса алғанда жылдық сақтандыру рентасының дамуы толығыменен орындалмады.

Қиындықтар зейнетақы реформасының бастапқы кезеңінде салымдардың төменгі деңгейімен дамымаған жинақтаушы инфрақұрылым нәтижесінде туындады. Бірақ бұған қарамастан әлемдік қаржылық институттардың қатысуы Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қалыптасуы мен дамуына үлкен үлес қосты./12, 32-34б /.

«Қазақстан Республикасының азаматтарының зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» заңы 1991 жылдың 17-ші маусымынан КСРО-га тән зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін сақтап қалды.

Экономика жағдайының өзгеруі осы зейнетақы жүйесінің қызмет етуін бұзуга алып келді және оған тән кемшіліктерді анық көрсетті:

жарналар мөлшері мен зейнетақы төлемдері мөлшерінің арасындағы тікелей байланыстың жоқтығы;
зейнетақы жарналарының жоғарғы пайызы (еңбекақы үшін 25,5% мөлшерінде) экономика үшін ауырпалық әкелді;
зейнетақы белгілеудегі жеңілдіктің үлкен мөлшері зейнетақы қорына елеулі ауыртпалық туғызды;
жұмысшылардың зейнетақы жарналарының персоналды есебінің жоқтығы аударымның көбеюін және азаматтың жеке есеп шотындағы қаражатын шоғырландыруын ынталандырмады;
зейнетақымен қамтамасыз етуді басқару жүйесі зейнетақы қаражатының жинақтары мен шығындарын бөлу қызметі тиімді болмады және олардың мақсатсыз пайдалануына мүмкіндік берді;
экономика себептеріне және сақтандыру жарналарының түсуін бақылау механизімінің жоқтығына негізделген зейнетақы жарналары қорлануының төменгі деңгейі, жұмысшыларды мемлекеттік зейнетақымен қамтамасыз етуді қолдауда қызықтырмады.

Сол себепті, қызмет етіп тұрған зейнетақы жүйесі көптеген зейнеткерлердің минималды қажеттілігін қамтамасыз етуге өзінің мүмкіндігі жоқ екендігін көрсетті және ел экономикасы үшін ауырпалық түсіре бастады. Осы жағдайларға байланысты аталған мәселелерді шешудің жаңа жолын құру басталды, нәтижесінде зейнетақы жүйесін реформалауды түбегейлі өзгерту туралы ұсыныс қалыптасты. Ұсыныстың мәні бұрыңғы ұрпақтың ынтымақтас қағидадан бас тартып, әркім өз зейнетақысының болашағын өзі анықтайды деген қағидаға өту еді.

1997 жылдың 19-шы наурызында Қазақстан Республикасының Президентімен зейнетақы жүйесін қамтамасыз етуді реформалаудың үкімет концепциясының жобасы құрылды. Ресми мәліметтерге сәйкес, зейнеткерлер контингенті, яғни құрамы 90-шы жылдары өсті және 1996-шы жылы 2 млн 819 мың адамға жетті. Олардың үлес салмағы халықтың жалпы санына осы кезеңде 14%-дан 17%-ға дейін көбейді. Елде қоғамның қартаю процесі күшейді: егер халықтың 60-жастан жоғары жастағылар саны 1989 жылы 10%-ды құраса, 1995 жылы 12%-ға, ал 2000 жылы оның өсуі 17%-ға дейін күтілді. Егер зейнетақы жүйесін реформалауға дейін 1 зейнеткерге 3 жұмыс істеуші адамнан келсе, ол 1997 жылы 1,8-ге тең болды.

Осы факторлардың барлығы ынтымақтас ұрпақ қағидасынан персоналды зейнетақы жинақтау қағидасына мемлекеттіктен болашақта мемлекеттік емес зейнетақы жүйесіне өтуге негізделді. Зейнетақы жүйесінің реформасы мыналарды қарастырды:

зейнетақы жүйесін мемлекеттік реттеу;
азаматтар үшін өмір сүрудің минималды деңгейін қамтамасыз ету;
зейнетақымен қамтамасыз ету және мемлекеттің әлеуметтік қамтамасыз етудің басқа формаларының ара-жігін ашу;
заңды қорғау органдары мен қорғаныстарда қызмет ететіндерді қоса, әрбір еңбекке қабілетті жастағы азаматтардың зейнетақы жинақтарын қалыптастыруға міндетті түрде қатысу;
қартайған кезде өзінің зейнетақысымен қамтамасыз етілуіне жұмысқа қабілетті азаматтардың жеке жауапкершілігі;
әрбір жұмысшының зейнетақымен сақтандыруының міндетті есебін енгізу;
зейнетақы жинақтарының қауіпсіздігін ескеріп, инвестициялауды тиімділеу;
мемлекеттік емес зейнетақы жүйесін жинақтауға азаматтардың мұрагерлік құқығын қамтамасыз ету;
ерікті зейнетақы сақтандыруын дамыту;
азаматтардың зейнетақы жинақтарын инвестициялау арқылы экономикаға үлес қосу.

Өтпелі кезеңде мемлекеттік емес зейнетақы жүйесінде қажетті зейнетақы жинағын жинау мүмкіндігі жоқ зейнеткерлер мен үлкен жастағы азаматтардың құқығын жүзеге асыру үшін мемлекет тарапынан мемлекеттік зейнетақы қорынан алған зейнетақы мөлшері сақталуына кепіл беріледі.

Жаңа зейнетақы жүйесін құру үшін келесі өлшемдерді қабылдау талап етілді:

зейнетақы жеңілдігін ұсыну, еңбек стажы мен зейнетақы есебін есептеу тәртібін ықшамдау саясатын қайта қарау;
әлеуметтік жәрдемақы, мүгедектік бойынша зейнетақы мен асыраушысынан айырылған жағдайдағы зейнетақы төлемдері мемлекеттік зейнетақы қорынан мемлекеттік бюджет пен жұмыс берушілер мен жұмысшыларды міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне ауыстырылады;
мемлекеттік қамтамасыз ету бойынша барлық қызметтер мемлекеттік зейнетақы қорына орталықтандырылады;
автоматтандырылған жүйе негізінде азаматтардың зейнетақы есеп шотының персонификацияланған есебін енгізу;
әйелдер мен ер адамдардың зейнеткерлікке шығуының шекті жасының үнемі өсуі мен теңелуі;
мемлекет тарапынан мемлекеттік емес зейнетақы қоры қызметін реттеу мен бақылауды қамтамасыз ету, қорлардың зейнетақы активтерін басқару ұйымдарының қызмет етуі мен зейнетақы төлеуді қамтамасыз ету үшін сақтандыру компанияларына жағдай жасау.

Сонымен бірге мемлекеттік зейнетақы қорын қалыптастыру көзі азаматтардың міндетті зейнетақы жарналары және республикалық бюджеттен трансферттер болып табылады.

Зейнетақымен қамтамасыз ету реформасының осы және т.б. идеяларын жүзеге асыру Қазақстан Республикасының 1997 жылдың 20 маусымда қабылданған «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» заңы болды. Осы заңның басты кезеңдеріне тоқталайық.

Оған сәйкес зейнетақы төлеу бойынша мемлекеттік орталық құрылады — ол заңды тұлға, нақты заң жағдайларында зейнетақымен қамтамасыз ету құқығына ие азаматтарға, заңды тұлғаның білімінсіз кәсіпкерлік және т.б. қызметпен айналысатын, заңды және жеке тұлғалардың міндетті жарналары есебінен, көлемі сәйкес жылға арналған республика бюджеті заңымен бекітілетін ресми трансферттер есебінен зейнетақы төлемдерін қамтамасыз етеді. Орталық — оперативтік басқару құқығына ие, Қазақстан Республикасы үкіметімен анықталатын уәкіл орган, ол мемлекеттік кәсіпорын формасында құрылады.

Орталықтан зейнетақы төлеу келесі азаматтарға ұсынылады:

1998 жылдың 1 қаңтарына дейін зейнетақы алатындарға;
нақты заңның 9-шы бабына сәйкес зейнеткерлік жасқа жеткендерге және 1998 жылдың 1 қаңтарына сәйкес 6 ай еңбек стажы бар тұлғаларға /13, 66б /.

2001 жылдың 2 маусымынан бастап, жаңа Заңға сәйкес азаматтардың зейнеткерлікке шығу жас мөлшері өзгерді, ер адамдар 25 жыл еңбек стажымен 63 жаста, әйелдер 20 жыл еңбек стажымен 58 жаста шығады. Ал 1999 жылдың 1-ші шілдесіне дейін ер адамдар 61,5 жаста, әйелдер 56,5 жаста зейнеткерлікке шықты. 1999 жылдың 1-ші шілдесінен 2000 жылдың 1-ші шілдесіне дейін ер адамдар 62 жаста, әйелдер 57 жаста шықты.

«Семей ядролық сынақ полигонындағы ядролық сынақтардың салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы» Қазақстан Республикасының заңына сәйкес ер адамдар 25 жыл еңбек стажымен 50 жаста, әйелдер 20 жыл еңбек стажымен 45 жаста зейнеткерлікке шығады.

Осы заңның 9-ші бабындағы 3-ші пунктінде ауылдық жерде тұратын, 5 және одан да көп бала туып, оларды 8 жасқа дейін тәрбиелеген, ауыл шаруашылығында кемінде 5 жыл жұмыс істеген әйелдер 50 жасқа толғанда зейнеткерлікке шығады.

Заңның 13-14 баптарында зейнетақы төлемдерінің мөлшері орташа айлық табыстың 60% есебінен жүргізіледі делінген, қажетті еңбек стажынан тыс істеген жылдары үшін зейнетақы төлемінің мөлшері жыл сайын 1%-ға өседі, бірақ ол табыстың 75%-нан аспайды.

Зейнетақы төлемін есептеу үшін 1995 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап 3 жылғы жұмысы туралы орташа табысы негізге алынады. Оның төлемдері өмір бойына тағайындалады және төленіп отырады.

1991жылдың «Қазақ ССР-інде азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз ету жөніндегі » заңның 68-ші бабына сәйкес зейнеткерлікке шыққаннан кейін жұмыс істеген 2 жылының тиімді еңбек ақысы бойынша зейнетақысын қайта қаратуға мүмкіндігі болса, 1998 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап бұл бап өз күшін жойды /14, 62-68б /.

Зейнетақы төлемдері ЖЗҚ-на міндетті зейнетақы жарналары есебінен жүзеге асырылады және салық заңына сәйкес салық салынады.

Салымшылар арқылы ерікті зейнетақы жарнасына аудару жүргізеді. Ерікті зейнетақы жарналары үшінші тұлғаның пайдасына аударылуы мүмкін, ол уақытта міндетті зейнетақы жарнасына ЖЗҚ-на үшінші тұлғаның пайдасы үшін төлене алмайды. Жинақтаушы жарнасының пайдасына зейнетақы жарнасы жүзеге асырылатын алушының зейнетақы жүйесі, оның қайтыс болу жағдайында заңда қаралған тәртіп бойынша мұрагерлікке қалады.

ЖЗҚ-ның зейнетақы активтері төмендегілердің есебінде қалыптасады:

инвестициялық қызмет есебінен қалыптасатын зейнетақы жарнасы мен инвестициялық кірістер;
заңмен қаралған басқа да көздер.

ЖЗҚ-ның активтері банк-кастодиандарда сақталады. Ал ЖЗҚ-да бір банк-кастодиан болуы керек. Банк-кастодиан зейнетақы активтерін жинақтау, оларды орналастыру, инвестициялық кіріс алу бойынша және оның есеп шотымен ЗАББК-ның қызметі туралы ЖЗҚ-ын ай сайын ақпараттандырып отыратын барлық операциялар есебін жүргізеді.

Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры жабық акционерлік қоғам формасында құрылады, құрылтайшысы Қазақстан Республикасының үкіметі болып табылады.

Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қоры:

ашық;
корпоративтік болады.

Ашық ЖЗҚ-ы зейнетақы жарнасының қабылдануын салымшылардың жұмыс орны мен алымшының тұратын жеріне тәуелсіз жүзеге асырады. Қазіргі күні ашық түрдегі ЖЗҚ қызмет етеді.

Корпоративтік жинақтаушы зейнетақы қоры мынадай алушыларға құрылады -осы қордың акционерлері мен құрылтайшылары болып табылады, бір немесе бірнеше заңды тұлғалардың жұмысшыларына. Қазақстанда мұндай бір қор қызмет етеді, ол ЖАҚ «ЖЗҚ «Қазақ мыс».

Ашық ЖЗҚ-ның акционерлері мен құрылтайшылары ҚР-ның резиденті, заңды және жеке тұлғалар болып табылады. Ал корпоративтік ЖЗҚ-ның акционерлері мен құрылтайшылары ҚР-ның заңды тұлғалары болып табылады.

Жинақтаушы қорлардың меншік капиталы төмендегілер есебінен қалыптасады:

жарғылық капиталға құрылтайшылар мен акционерлер салымы;
комиссиондық сыйақылар;
заңмен қаралған басқа да көздер.
зейнетақы активтерін басқару компаниясы мыналарға міндетті:
зейнетақы активтерін инвестициялауды жүзеге асыру;
іргемелі зейнетақы активтерін бағалауды жүргізу;
алушылардың зейнетақы төлемдеріне зейнетақы жинақтарын бағыттау;
мемлекеттік емес ЖЗҚ-ы мен бағалы қағаздар нарығын реттеу бойынша уәкілетті органдар алдында өз қызметі туралы уақытында есеп беру;
өз қызметі туралы ақпаратты жариялау;
бағалы қағаздар нарығы мен зейнетақы активтерін басқару туралы келісімді реттеу бойынша уәкілетті органдарымен тағайындалған басқа міндеттерді орындау.

Зейнетақы жинақтары мен салымшылар санының өсуі заңды және зейнетақы міндеттілігімен, номиналды еңбекақының өсуімен, жаңа салымшыларды тарту мен көлемдердің тым аз көлемімен түсіндіріледі./13, 69-70б /.

Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің шетелдік тәжірибесі

Зейнетақы реформасы мәселесі әлемнің көптеген елдерінде өзекті мәселе болып табылады. Мемлекеттердің көпшілігінде реформаны талқылау және оған дайындық жүргізілуде. Бірқатар мемлекеттерде зейнетақы жүйесіне жаңартулар жүргізілуде.

Бұл облыста Чилидегі (1981жылы) зейнетақы реформасы пионер болып табылады, бұл бойынша бөліп тұратын жүйе толығымен жинақтауға алмастырылған зейнетақы саласын жетілдірудің Чилилік әдісін көптеген зерттеушілер, табысты және тиімді реформа ретінде мойындаған.

Чили үлгісімен Латын Америкасының бірқатар елдері (Уругвай, Аргентина, Колумбия, Перу, Боливия, Сальвадор) даму жолының ізімен жүрді, кейін Мексика қатарына қосылды. Бұл реформалар негізінен Чилилік даму жолын қайталады, алайда жаңартулар жүргізудің саяси аспектісімен байланыстылығымен сипатталады /15, 6б/.

Зейнетақы реформаларын жүргізу процесінде басқа елдердің тәжірибесі үлкен қызығушылық танытуда. Чили — Латын Америка елі, мұнда өткен жылы 20-шы жылдарында мүгедектерге және мұқтаж адамдарға бағытталған ағымдағы кірістерден зейнетақы төлеудің мемлекеттік жүйесін қолданған. Өзінің өмір сүрүінің 55-жылында мұндай жүйе сипатталады:

әр саладағы әр түрлі зейнетақымен;
бюрократизмнің дамуымен;
зейнетақы есебінің формасының экономикалық ынталануының әлсіз дәлелділігімен;
зейнетақы деңгейінің саяси анықталуы;
денсаулық сақтауды мемлекеттік қаржыландыру.

1970 жылы әлеуметтік қамтамасыз етудегі шығындар, кірісті өсіре бастады. Бұл зейнеткерлердің жалпы саның өсіру және салымшы коэффициентін өсіру есебінен жүзеге асты. Тағы бір себебі, тұрғындардың әр түрлі қабатына зейнетақының басым бөлігін ұсыну. Бірқатар маман жұмысшылары зейнетақыға 25 жыл жұмыс істеп шықты. Мемлекеттік қамтамасыз ету жүйесі келесідей жағымсыз фактілермен сипатталады:

түрлі зейнетақы жүйесіндегі зейнетақы төлемі мен бөлудің тұрақсыздығы;
зейнетақы бөліністері мен күткен зейнетақы төлемдері арасындағы әлсіз байланыстың болуы;
тиімді емес мемлекеттік басқару;
зейнетақы төлеу жөніндегі міндеткерліктің нашар қаржыландырылуы;
ақша жетіспеушілігінен өтеу қаржысының өсуі.

Әлеуметтік қамтамасыз етудің осындай құрылымы қаржылық және макроэкономикалық мәселелердің туындауына және еңбек нарығында шиеленістерге алып келді.

1970 жылы әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесін жоспарлау басталды. 1981 жылы мемлекет қаржылық жағынан өскенде реформаны жүзеге асыру басталды. Зейнетақымен қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі міндетті жеке болып қайта құрылды. Осы жүйе шегінде зейнетақы өлшемі жекелеген бөлініс және инвестициялық таңдауға байланысты анықталады.

Жүйе жұмыс істеуін бастағанда, Чили үкіметі өткен кезеңмен байланысты шығындарды алып кетті. Зейнеткерлерге ескі зейнетақы қорынан зейнетақы төлеу жалғаса берді.

Екінші кезең, зейнетақының ескі жүйесін зейнеткерлікке әлі шықпаған жұмысшылар үшін ескі жүйенің зейнетақысын шоғырландырумен байланысты. Бұл жұмысшыларға үкімет жинақталған зейнетақы төлемдерінің сомасында мемлекеттік облигациялар ұсынды. Мемлекеттік облигацияның құны адамның ескі зейнетақы жүйесінде тапқанына пропорционалды болды. Адамның ескі жүйеде жинақтағаны мемлекеттік облигация арқылы оның жеке зейнетақы есебіне ауыстырылады. Жұмысшы зейнеткерлікке шыққанда мемлекет осы облигация бойынша төлейді. Төлеуде салық салудың жалпы кірістері пайдаланылады.

Осылайша, нарықтық бағаммен облигацияларды шығара отырып, мемлекет өтпелі кезеңнің шығындары мәселесін шешті, сондай-ақ жаңа жүйеге 20 жылдан кем емес бөлуді жүзеге асырса, ол минималды зейнетақы алуда кепілдік береді. 1982 жылдан кейін жұмысын бастағандар жаңа жүйенің шегіне енеді.

Еңбекақыдан 10 пайызды бөлініс қаржысы құрайды, ол кез-келген 21 жеке зейнетақы қорына ауыстырылады. Бөлінген қаржы жеке есепке енгізіледі. Жұмысшылар келешекте зейнеткерлікке шыққанда үлкен сомалар алу үшін қосымша қаржы бөле алады. Егер осы қосымша ақшалай бөлініс үлкен зейнетақы алуға жетсе ол тез арада зейнеткерлікке шыға алады.

Жеке зейнетақы қорын басқарушылардың өзара екі түрдегі комиссиялық саласы: еңбекақыдан пайыз ретінде жинау және нақты сома өлшемінде жинау. Комиссиялық жинаудың орташа өлшемі еңбек ақыдан үш пайызды құрайды (әрбір бөлініске 0,25 доллар).

Зейнетақы қорына келесідей салаларды инвестициялауға рұқсат берілген:

мемлекеттік бағалы қағаздар;
орталық банктің бағалы қағаздары:
депозиттік сертификаттар;
қысқа мерзімді корпоративті бағалы қағаздар;
акциялар;
бағалы қағаздар және инвестициялар /16, 19б/.

Зейнетақы қорының инвестициясының 65 пайызын қойылған бағасымен құнды қағаздар құрайды, ал қалған 35 пайызы акцияға түседі, шетел инвестициясы 5 пайызын құрайды.

Инвестиция бойынша Польшаның жоғарғы кірісі, соңғы 10 жылда бағалы қағаздардың Чилилік нарығының кеңейтілуімен түсіндіріледі. Зейнетақы қорының инвестициялық объектісі болып табылатын бағалы қағаздар банк қоймасында сақталады.

Зейнетақы қоры қызметін қатаң бақылайтын мемлекеттік комитет оның келесідей қызметтерін реттейді:

басқару компонияларының инвестиция түрлері;
зейнетақы төлемдері;
басқару компонияларының және зейнетақы қорларының бухгалтерлік есебі;
қатысушылар арасында ақпаратты тарту;
медициналық комиссия әрекеті.

Чилиде ер адамдар үшін зейнетақы жасы 65-жас, әйелдер үшін 60 жас. Егер еңбек стажының соңғы 10 жылдында ай сайынғы еңбек ақысының 50%-ін жинағын құраса, зейнеткерлікке ерте шығуға болады. Зейнеткерлікке шығарда қор мүшесі нұсқаларының біреуін таңдай алады:

1) Тікелей өмірлік рента қатысушы зейнетақы қорында өзінің жинағының толық сомасын және қамсыздандыру компаниясында өмірлік рентасын алады;

2) Уақытша зейнетақы өмірлік рентамен болашақта ,бұл жағдайда қатысушы өзінің жеке есебінен қаржы бөлігін өмірді қамсыздандыру жөніндегі компанияға ауыстырады.

Қорытынды жасай келе, 1981 жылдан кейін Чилидің еңбек нарығын күшейтуде табыстарға жеткенін, капитал нарығында, жеке жинақтардың деңгейін көтеруде, экономикалық дамуды тездетуде табыстарға жеткенін атап өту керек, зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі бірқатар макроэкономикалық аспектілерді және нарықтық жағдайды жақсартуда оң ықпалын тигізді.

Зейнетақы нарығының ұйымдастырушылық құрылымын, төлемдер жүйесін, зейнетақы жинақтарын ауыстыру, зейнетақы салымдарын сақтаудағы жауапкершілікті зерттеу үшін 2004 жылы қыркүйекте Польшаға Қазақстандық делегация келді, оның құрамында тұрғындарды Еңбек және Әлеуметтік Қорғау Министрлігінің өкілдері, Қаржы нарығын реттеу өкілдері, зейнетақы төлеу жөніндегі Мемлекеттік Орталық, бірқатар ЖЗҚ-ы, «Ұлар-Үміт» ЖЗҚ-ы өкілдері қатысты.

Халықаралық Федерация Компанияларының сыншыларының пікірінше Польшада ЖЗЖ-н реформалау Шығыс Еуропадағы ең табысты деп мойындалған.

Бұл елде зейнетақы жүйесінің реформасы әлеуметтік сақтандыру, денсаулық сақтау, білім жүйесін терең реформалаудың бір бөлігі болып табылды. Қазіргі күнгі нәтиже бойынша Польша халықты кедейліктен, жұмыссыздықтан, аурудан, мүгедектік пен кәріліктен қорғаудың өте тиімді жүйесіне ие. Бұған сену үшін, бірнеше цифрды атау жеткілікті: орта еңбекақыда 2062 злота немесе 572 доллар, зейнетақының орта мөлшері 934 злото немесе 260 долларды, зейнетақының минималды мөлшері-500 злото немесе 138 долларды құрайды, ал жұмыссыздық үшін жәрдемақы 130 доллар мөлшерінде төленеді.

Польша сарапшылары Чили, Швеция, Канада, АҚШ тәжірибесін меңгеріп, егер социализм уақытынан бергі келе жатқан зейнетақы жүйесі (солидарная) елде өзгеріссіз қалса, онда 2015 жылға тақау ол толығымен банкротқа ұшырайтындығына толығымен сенімді болды. Солидарлы зейнетақы жүйесінің жетілген банкроттығының басты белгісі — жұмыс істеушілер есебіне аударылған ақшаға өмір сүретін зейнеткерлердің жалпы санына, зейнетақы төлемін қамтамасыз ететін жұмыс істеуші халықтың азаюуы. 1999 жылы бұл қатынас 1,78:1 құрады. Қазіргі уақытта Польшада жалпы халықтың саны — 38 млн, оның 7,5 млн — зейнеткерлер, ал жұмыс істеуші халық — 13,5 млн.

1999 жылдың 1 наурызынан бастап жеке жинақтаушы зейнетақы қорлары өздерінің клиенттерімен, яғни болашақ зейнеткерлермен келісім-шарт жасау құқына ие болды. Қызықтысы зейнетақы реформасы мен нақты басқарушы компаниялардың насихатына почтальондар, сонымен қоса дін қызметкерлері де қатысты, қормен келісім жасау жұмысшының тұрғылықты жері бойынша жүзеге асырылды. Яғни, 1 сәуірден бастап поляктар өз зейнетақы есеп шоттарына қаражат аударуды бастай алды.

Зейнетақымен қамтамасыз етудің жаңа жүйесі үш деңгейден тұрады. Ең алдымен бұл мемлекеттік зейнетақымен қамтамасыз ету болып табылады, реформаға дейін болған, мемлекеттің әлеуметтік сақтандыруды (далее-ZUS) басқармасы арқылы төленетін. Оның қаражаты кәсіпорын жарнасы есебінен қалыптасқан, яғни жарнасы есебінен зейнеткерлікке зейнетақы төленген.

Реформа басталғаннан кейін әлеуметтік сақтандыру Басқармасына еңбекақы қорынан 36,59 % жарна келіп түсе бастады, бірақ та бұл жарналар екі бөлікке бөлінген:жұмыс берушіден жарналар жалпы есепшотқа, ал жұмыс істеушіден — оның жеке есепшотына түседі. Жұмыс берушілер аударған қаражат ауырған жағдайда немесе жұмысшылардың мүгедектігі жағдайында компенсация төлеу үшін қор қалыптастыруға жұмсалады. Ал жұмысшылардың өздерінің сақтандыру жарналары оның болашақ зейнетақысын құрайды.

Зейнетақымен қамтамасыз етудің екінші деңгейі — зейнетақы серіктестерінде немесе жеке жинақтаушы зейнетақы қорларында болашақ зейнетақы төлеу үшін міндетті қаржы жинақтау.

Компанияға зейнетақы жинағын қалыптастыру мен тарту және оларды төлеу қызметін жүзеге асыру лицензиясын алу үшін меншік капиталы 1 млн доллардан кем болмауы керек. Жеке зейнетақы қорының құрылтайшылары-ірі әлемдік сақтандыру компаниясы және АҚШ пен Батыс Еуропаның банктері.

Әрбір 30 жастан жас поляк өзіне осы секілді зейнетақы серіктестерін таңдауы керек. Егер ол қор таңдауды анықтай алмаса, онда ZUS жұмысшыны соңғы ескерту арқылы кездейсоқ қор таңдайды. 30-дан 50 жасқа дейінгі адамдарға еркін таңдау құқығы берілген — ЖЗЖ қатысуға немесе жоқ. Егер адам 50-жастан жоғары болса, онда ол қор таңдай алмайды, оның болашақ зейнетақысы үшін жарналары мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру басқармасындағы оның жеке есеп шотына аударылып отырады. Бірақ зейнетақы реформасы еркектерге арналған — 65 жас, әйелдерге — 60 жас деген зейнетақы жасына өзгертулер енгізуді қарастырмаған.

Зейнетақымен қамтамасыз етудің үшінші деңгейі — болашақ зейнетақыға азаматтардың өз еркімен жинақтауы — аталғандарға қосымша. Бұл банктерде жеке зейнетақы қорларында жинақтау болуы мүмкін, бұл жерде болашақ зейнеткердің өз меншік ақшасына, жұмыс берушінің қорынан емес. Сонымен, қазіргі күні Польшада үш деңгейлі зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі қызмет етеді, екеуі міндетті деңгейлі және үшіншісі ерікті:

I міндетті — бөлуші (үйлестіруші)

II міндетті — жинақтаушы

III ерікті деңгей.

Жаңа зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесімен қатар ескі зейнетақы жүйесі сақталған, ол 1999 жылы 1-қаңтарында 50 жасқа толғандар мен есепте тұрған зейнеткерлер үшін қызмет етеді. Ал жаңа зейнетақыға қатысатындарға, 1948 жылдың 31-желтоқсанынан кейін туғандар, яғни реформа уақытында 50-ге толмағандар қатысады.

Реформа кезіндегі жасқа тәуелсіз ЖЗЖ-қа қатысушыларға жасына қарай градация енгізілген:

30 жасқа дейінгі тұлғалар бөлуші және жинақтаушы зейнетақы жүйесіне қатысуы міндетті;
30 жастан 50 жасқа дейінгі тұлғалар модификацияланған ескі бөлу жүйесін таңдауға немесе екі деңгейге де қатысуға құқығы болды.

I деңгейді қамтамасыз етумен ZUS жұмыс істейді, ол арқылы барлық жұмысшылар сақтандыру төлемдерін жүзеге асырады.

Әлеуметтік жоспардағы басты кезең Польша азаматтарына ЖЗҚ өз еркімен таңдау құқығын ұсыну болып табылады. Бұл құқық ЖЗҚ анонимдік таңдау жүйесімен қорғалған, яғни жұмыс істеуші жұмыс берушіні ЖЗҚ-ны таңдау туралы ескертпейді.

Әлеуметтік сақтандыруға аударымның жалпы мөлшері еңбекақының 36,59 % құрайды, ол жарнаны төлегеннен кейін қалған еңбекақы. Сонымен қоса әлеуметтік сақтандыруға жарналар жұмысшылары арқылы (17,88 %) және жұмыс берушілер арқылы (18,71%) да енгізіледі. Әлеуметтік сақтандыруға аударылған зейнетақы жарнасы жалпы сомада 19,52 % құрайды.

Реформаның басында мемлекеттік зейнетақы қоры болған жоқ, бірақ әлеуметтік сақтандыру басқармасы нарықта ірі оператор болды. ZUS шамамен 40 мың жұмысшы және 15 әскер шебінде 49 бөлімшеге ие.

Жеке зейнетақы қорына қаражатты инвестициялау үшін өте қатаң шектеулер қойылған. Мысалы, елдің шебінен осындай қордың барлық активінің 5 %-дан көп емесін салуға рұқсат етілген (Польшаның ЕС-ке енуінен бастап лимит 30 %-ға дейін өседі деп күтілуде), ал қалған ақшаларды тек өз елінде ғана инвестициялауға болады. Жеке зейнетақы қоры 40 %-ға дейінгі активін мемлекеттік облигация сатып алуға бағыттай алады, яғни аз кірісті болса да сенімі жоғары бағалы қағаздар. 20 %-дан көп емесін банктегі есеп шотында сақтауға, ал 15 %-ға дейінгі активтері ұлттық инвестициялық қордың акциясына салынуы мүмкін.

Зейнетақы қорлары ипотека үшін және ішкі қарызды қаржыландырудың басты көзі болды, ол 70 %-дай мемлекеттік облигацияның жаңа шығарылымын жауып отырды.

Салымшылар өэ жинақтарын бір ЖЗҚ-нан екіншіге ауыстыруға құқықтары бар. Егер ауыстыру осы қорға келуінен екі жыл өткеннен соң бір рет жүзеге асырылса, онда ауыстыру процедурасы ешқандай төлеусіз жүргізіледі, егер 1 жыл ішінде болса — ауыз су ақылы болса (160 злота, екі жыл ішінде — 80 злота). Ауыстырулар саны бір қордан екіншіге шамалы және салымшылар үшін ауыстыру процедурасы шығынды болғандықтан, ол жылына 3 %-да құрайды. ЖЗҚ комиссиясы келіп түсетін жарналардан 7 % және ай сайын инвестициялық кірістен 5 %-ды құрайды, ал Қазақстанда айына 0,02 % зейнетақы активтерінен және 15 % инвестициялық кірістен құралады /17, 183-219б/.

Қорытындылай келе, Польша мен Қазақстанның зейнетақы жүйесі Чилилік модель бойынша құрылғанына қарамастан, өзіндік ұқсастық пен ерекшеліктерге ие (кесте 1).

Кесте 1 — Польшаның актив салымдарының мөлшерін Қазақстанмен салыстыру

Қаржылық құралдар	Үлесі
Қаржылық құралдар	Қазақстан	Польша
Мемлекеттік бағалы қағаздар (сонымен қоса евронот)	25 % аз емес	Шектеусіз
ҚР кәсіпорындарының бағалы қағаздары «А» категориясы бойынша КФБ ресми тізімі	50 % көп емес	—
Ұлттық банк пен екінші дейгейлі банктегі депозиттер	10 % көп емес	20 % дейін
ҚР жергілікті атқарушы органдарының бағалы қағаздары	5 % көп емес	20 % дейін
МФО мен шетел эмитенттерінің бағалы қағаздары	40 % көп емес	—
АА шетел мемлекеті мен АА шетел эмитентінің бағалы қағаздары	30 % көп емес	—
А шетел эмитенттерінің бағалы қағаздары	20 % көп емес	—
ВВВ шетел эмитенттерінің бағалы қағаздары	10 % көп емес	—
Ипотекалық облигациялар	15 % көп емес	40 % дейін
ЖАҚ Қазақстан Даму банкінің облигациялары	15 % көп емес	—
Аффиниждалған алтын	5 % көп емес	—
Акция немесе келісім мен облигация сатып алу мақсатындағы шетел валютасы	—	5 % дейін
Биржадағы кәсіпорын акциясы (опциондары)	—	40 % дейін
Комиссиямен рұқсат етілген, биржадан кәсіпорын акциясы	—	10 % дейін
Инвестициялық сертификаттар	—	10 % дейін
Ашық инвестициялық қорлар	—	15 % дейін
Қарыздық қағаздар	—	10 % дейін
Рейтингтік қарыздар	5 % дейін
Қайнар көзі: Особенности трасформации некоторых западных пенсионных систем // РЦБК, 2004, №11, с.16-19

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ХАЛЫҚТЫ ЗЕЙНЕТАҚЫМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖҮЙЕСІ: ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫЗМЕТІНЕ БАҒА

2.1 Халықты зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің қалыптасуы және дамуы

Қазіргі кезеңде ынтымақты зейнетақы жүйесін өзгертуде алғашқы әрекеттер осыдан 10 жыл бұрын жасалғанын ешкім де біле бермейді. Мемлекеттік емес зейнетақы қорлары құқықтық тұлға ретінде 1994 жылы пайда болған еді, бұлар Бірінші Қазақстандық зейнетақы қоры «Бутя», бірінші Қазақстандық ерікті зейнетақы қоры, мемлекеттік емес зейнетақы қоры «Надежда» және басқалар. Олар сол кезеңде заңдылық-құқықтық негіздің жоқтығынан және техникалық инфрақұрылымның жоқтығынан қызмет ете алмады. «Мемлекеттік емес зейнетақы қоры жөніндегі» заң тек 1996 жылы ғана жарық көрді. Бір жылдан кейін ол күшін жоғалтты, 1997 жылдың 20 маусымында «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету жөніндегі» заңы қабылданды, ол кең ауқымды зейнетақы реформасының бастамасын және азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз етудің сапалы жаңа құрылысының бастамасын негіздеді /18, 42б/.

Жаңа зейнетақы инфрақұрылымы жұмысының негізін салушы принципі, жинақтаушы зейнетақы жүйесінің негізгі звеноларының үштігі: жинақтаушы зейнетақы жүйесі, зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компания (ЗАББК), банк-кастодиандар болып табылады (2-кесте).

Сонымен қатар жинақтаушы зейнетақы жүйесі ширегінде зейнетақы жинақтарын қорғаудың үш басқышты механизімі құрылды:

жинақтаушы зейнетақы жүйесін қатаң бақылау және зейнетақы нарығына қатысушылардың әрекетін маманданған мемлекеттік институттар көмегімен лицензиялау;
жаңа жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қызметін заңдылық шектеу және жинақтаушы зейнетақы жүйесінің үш тобының: жинақтаушы зейнетақы жүйесі, ЗАББК, банк-кастодиандар арасында өзара бақылау жүйесін орнату;
нормативтерді заңдылық бекіту және зейнетақы активтерін инвестициялау үшін қаржы инструменттерінің деңгейін қатаң түрде анықтау /19, 42-49б/.

Кесте 2 — 1999-2003 жылдар кезеңіндегі квартал бойынша ЗАББК, банк-кастодиандар және ЖЗҚ санының динамикасы

Жылдар		ЖЗҚ-на қатысушылар
Жылдар		ЗАББК (ЗАИБЖАҰ)	Банк-кастодиандар	ЖЗҚ
1998	I	3	6	7
	II	5	7	12
	III	8	8	12
	IV	8	9	12
1999	I	7	10	15
	II	8	10	14
	III	8	9	15
	IV	8	11	16
2000	I	8	11	16
	II	8	12	16
	III	8	12	15
	IV	8	12	15
2001	I	8	12	14
	II	8	11	15
	III	8	11	14
	IV	8	11	15
2002	I	8	10	16
	II	8	10	16
	III	8	10	16
	IV	9	10	16
2003	I	9	10	16
	II	9	10	16
	III	10	11	16
	IV	10	10	16
Қайнар көзі:Становление и развитие накопительной пенсионной системы // РЦБК, 2004, №11, с.42-49

Зейнетақы жүйесін іс жүзінде реформалау бастамасында, яғни 1998 жылы 1-қаңтарға қарай, 6 жинақтаушы зейнетақы жүйесі зейнетақы салымдарын жинауда қызметін жүзеге асыруға лицензияға ие болды. Олардың арасында бірінші болып, жинақтаушы зейнетақы жүйесінің арнайы мемлекеттік лицензиясын алған: жинақтаушы зейнетақы жүйесі «Қазақтелеком-Үміт» (корпоративті), «Валют-Транзит қоры» (ашық) болды, олар 1997 жылы 27-қарашаның өзінде жинақтаушы зейнетақы жүйесінің толық мүшелері болды (3-кесте). 1998 жылдың басында ашық түрдегі Қонаев атындағы мемлекеттік емес ЖЗҚ, АЖЗҚ «Халықтың зейнетақы қоры», АЖЗҚ «Жәрдем» және мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры лицензия алды. Екінші деңгейдегі төрт банк (жинақтаушы зейнетақы жүйесі «Еншілес акционерлік банк ABN AMRO банк», ААҚ «Казкоммерцбанк», ЖАҚ «Алматы сауда-қаржы банкі», АОЗТ «Қазақстанның акционерлік жинақ банкі») қаржы нарығында өзінің кастодиалды қызметін жүзеге асыруға лицензия алды.

1998 жылы ағымында 5 банк: Ұлттық банк (06.01.98), ААҚ «Темірбанк» (13.02.98), ЖАҚ «Еуразиялық банк» (22.04.98), АТАҚ (ашық түрдегі акционерлік қоғам) «Қазақ акционерлік агроөнеркәсіптік банк» (23.07.98), АҚҚ «Банк Туран Алем» (14.10.98) лицензия алды. Осындай үлгіде, 9 банк жинақтаушы зейнетақы қорының кастодиалды қызмет көрсету арқылы жинақтаушы зейнетақы жүйесіне қызмет көрсете алды.

1998 жылдың басында ЗАББК құқықтық тұлға ретінде өмір сүре бастады, алайда ол жинақтаушы зейнетақы жүйесінің зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруға лицензия алуға үлгермеді. 1998 ж басында жинақтаушы зейнетақы жүйесі толық қызмет ете алмады, құрылған жинақтаушы зейнетақы қоры ЗАББК-мен инвестициялық басқаруда келісімге қол жеткізе алмады, ал ол кезеңде оларда лицензия болмады.

1998 жылдан бастап, қазіргі күнге дейін 20 жинақтаушы зейнетақы қоры құрылды, олардың 6-ы, қайта ұйымдасудың түрлі формаларына ұшырады: 2 мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қоры («Жәрдем» және «Қазақстан Республикасындағы кәсіподақтар федерациясы») өзге жинақтаушы зейнетақы қорына бірікті, 2 жұп (Ұлар Үміт және ABN AMRO-КаспийМұнайГаз) атауларына сәйкес жаңа жинақтаушы зейнетақы қорын құрды. Осылайша нарықта 2004 жылдың басында 16 жинақтаушы зейнетақы қоры қызмет етті.

Барлық жинақтаушы зейнетақы қорлары бастамасынан-ақ үш топқа бөлінеді:

1) мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры (МЖЗҚ);

2) мемлекеттік емес ашық жинақтаушы зейнетақы қоры (МеЖЗҚ);

3) мемлекеттік емес корпоративті жинақтаушы зейнетақы қоры (МеКЖЗҚ). Зейнетақылық қызмет көрсету нарығының негізін, сөзсіз мемлекеттік емес ашық жинақтаушы зейнетақы қоры құрайды, үлесі 72 %.

2003 жылдың басынан зейнетақы активтерін өзіндік басқарудың енгізілуімен байланысты нарықта жаңа жинақтаушы зейнетақы қоры құрылды. Бұл топқа «Қазақстан халық банкі» және мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры жатады.

Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры өзінің зейнетақы активтерін басқару құқығын 1999 жылдың ортасында алды, алайда нақты 2003 жылы заңдастырылды. Екі жинақтаушы зейнетақы қоры қазіргі кезеңде нарықтың жартысынан орын алады. Бірқатар ірі жинақтаушы зейнетақы қорының осы топқа өтуімен, нарықта бұлар басымдық танытуда.

Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры жарық көргенге дейін нарықта бірнеше мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қоры қызмет етті. Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры зейнетақы салымдарын жинау қызметіне құқыққа лицензияны 6-шы болып алды. Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры бірінші болып, басқару компанияларымен инвестициялық басқаруға келісім жасасты. Мұнда осы мақсатқа арнайы құрылған Ұлттық банкін басқару компаниясымен келісім жасады. Сонымен қатар ұлттық банктің, банк статусына ие бола отырып, яғни орталық банк бола отырып, зейнетақы активтерін басқару жөніндегі алғашқы банк екенін атап өту керек.

Кесте 3 — Жинақтаушы зейнетақы қорларының дамуы

№	ЖЗҚ	Қызмет етуінің басталу уақыты	ЖЗҚ-ның мемлекеттік лицензиясы		Қайта құрылу тарихы	ЖЗҚ-ның қазіргі атауы (01.09.04 бойынша)
№	ЖЗҚ	Қызмет етуінің басталу уақыты	уақытша	бас	Қайта құрылу тарихы	ЖЗҚ-ның қазіргі атауы (01.09.04 бойынша)
1	ЖАҚ «Корпоративтік ЖЗҚ» «Казахтелеком-Үміт»	27.11.97	№0000001 27.11.97	№0000001 18.12.98 №0000001 03.09.01	08.05.98-ЖАҚ ЖЗҚ «Үміт» болып қайта тіркелуі 25.07.01-ЖЗҚ Ұлармен бірігуі	ЖАҚ «ЖЗҚ Ұлар Үміт»
2	АОЗТ «МеЖЗ Валют-Транзит Қоры»	27.11.97	№0000002 27.11.97	№0000002 18.12.98 (қазіргі №0000002 09.07.04)		АҚ «ЖЗ Валют Транзит Қоры»
3	АОЗТ « Д.А. Қонаев атындағы»	10.12.97	№0000003 10.12.97	№0000003 08.01.99	07.05.99-АОЗТ «АЖЗҚ Жәрдемге» бірікті	АҚ «АЖЗҚ Қонаев атындағы»
4	АОЗТ «АЖЗҚ Халықтық зейнетақы қоры»	24.12.97	№0000004 24.12.97	№0000004 29.12.98		АҚ «АЖЗҚ Халықтық зейнетақы қоры»
5	АОЗТ «АЖЗҚ Жардем»	29.12.97	№0000005 26.12.97	бірігуіне байланысты алмаған	07.05.99-АОЗТ-дан «МЖЗҚ Қонаевқа» бірікті	АҚ «Қонаев атындағы ашық түрдегі м емес ЖЗҚ»
6	ЖАҚ «МЖЗҚ»	29.12.97	№0000006 29.12.97	№0000006 30.12.98		АҚ «МЖЗҚ»
7	ЖАҚ «МеЖЗҚ Қазақстан»	02.02.98	№0000007 02.02.98	№0000007 03.02.99		АҚ «М емес ЖЗҚ Қазақстан»
8	ЖАҚ «Халық банкінің ЖЗҚ»	02.02.98	№0000008 02.02.98	№0000008 03.02.99		АҚ «ЖЗҚ Қазақстан ҰБ»
9	АОЗТ «КЖЗҚ Қазахмыс»	11.03.98	№0000009 11.03.98	№0000009 22.02.99		АҚ «ЖЗҚ Қазақмыс»
10	ЖАҚ «АЖЗҚ Ұлар»	20.03.98	№0000010 20.03.98	№0000010 23.03.99	25.07.01-ЖЗҚ «Үмітпен» бірігуі	ЖАҚ «ЖЗҚ Ұлар Үміт»
11	ЖАҚ «КаспийМұнайГаз ЖЗҚ»	17.04.98	№0000011 17.04.98	№0000011 16.04.99	20.11.00-ЖАҚ «ABN AMRO ЖЗҚ-ға» бірігуі	АҚ «ЖЗҚ ABN AMRO КаспийМұнайГаз »
12	АОЗТ «АЖЗҚ МұнайГаз-Дем»	08.05.98	№0000012 08.05.98	№0000012 26.04.99		АҚ «АЖЗҚ Сенім»
13	ЖАҚ «МеАЖЗҚ Құрмет»	03.02.99		№0000013 03.02.99		АҚ «ЖЗҚ Қорғау»
14	ЖАҚ «АЖЗҚ ҚР кәсіподақтар федерациясы»	03.02.99		№00000014 03.02.99	01.09.00-ЖАҚ «ЖЗҚ Үмітке» бірігуі	АҚ «КЖЗҚ Филип Моррис Қазақстан»
15	ЖАҚ «ABN AMRO ЖЗҚ»	22.02.99		№0000015 22.02.99 №0000019 16.02.01	16.02.01-ЖАҚ «ABN AMRO-КаспийМұнайГаз ЖЗҚ-ға» қайта тіркелуі	АҚ «АЖЗҚ Отан»
16	ЖАҚ «АЖЗҚ Сенім»	08.07.99		№0000016 08.07.99		АҚ «ЖЗҚ капитал»
17	ЖАҚ «Қорғау ЖЗҚ»	17.11.99		№0000017 17.11.99
18	ЖАҚ «КЖЗҚ Филип Моррис Қазақстан»	01.02.01		№0000018 01.02.01
19	ЖАҚ «АЖЗҚ Отан»	01.11.01		№0000020 01.11.01
20	ЖАҚ «Капитал ЖЗҚ»	23.01.02		№0000021 23.01.02
Қайнар көзі: ҚР бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссиясының есебі

Барлық жинақтаушы зейнетақы қорының қызметін жүзеге асыруда алған лицензиялары бойынша 4 топқа шартты бөлуге болады:

бірінші ұрпақтағы жинақтаушы зейнетақы қоры — бұл жинақтаушы зейнетақы жүйесі қызметін бастағанға дейін құрылған 6 жинақтаушы зейнетақы қоры, яғни 1998 жылға дейін құрылған (КЖЗҚ «Қазақтелеком-Үміт», МЖЗҚ «Валют-Транзит қоры», МЖЗҚ ашық түрдегі «Қонаев атындағы», АЖЗҚ «Халықтық зейнетақы қоры», АЖЗҚ «Жәрдем және мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры»);
екінші ұрпақтағы жинақтаушы зейнетақы қоры — зейнетақы реформасының алғашқы айларында, яғни 1998 жылдың бірінші жартысында құрылған, 6 жинақтаушы зейнетақы қоры — ішіндегі топтар (МЖЗҚ «Қазақстан», «Қазақстанның халық банкінің жинақтаушы зейнетақы қоры», «Қазақмыс» ЖЗҚ, «Ұлар», «КаспийМұнайГаз», АЖЗҚ «МұнайГаз Дем»);
үшінші ұрпақтағы жинақтаушы зейнетақы қоры — 1999 жылы құрылған 5 жинақтаушы зейнетақы қоры (МАЖЗҚ «Құрмет», АЖЗҚ «Қазақстан Республикасындағы кәсіподақтардың кеңесі», «ABN AMRO жинақтаушы зейнетақы қоры», АЖЗҚ «Сенім», «Қорғау»);
төртінші ұрпақтағы жинақтаушы зейнетақы қоры — бұлар 2001-2002 жылдары құрылған жас жинақтаушы зейнетақы қоры (КЖЗҚ «Филип Моррис Қазақстан», АЖЗҚ «Отан», «Капитал» жинақтаушы зейнетақы қоры ) /20, 72-73б/.

1999 жылдың бірінші жартысында нарықта ABN AMRO жинақтаушы зейнетақы қоры мен АЖЗҚ “Қазақстан Республикасындағы кәсіподақтарының федерациясы” жұмыс істей бастады. Олардың біреуінің пайда болуы заңды жағдай болды: екінші деңгейдегі шетелдік еншілес банк, танымал голландық брендпен, «ABN AMRO» зейнетақы реформасының бастамасына, яғни зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруға араласты. Оның басқару компаниясы ЗАББК «ABN AMRO ASSET Мanagement», «АТК» ЗАББК-мен бірлесіп, зейнетақы активтерін инвестициялық басқару нарығын игеруге алғаш қадам жасады. Қазірге дейін ол ірі ЗАББК болып сақталуда. Банкке еншілес жинақтаушы зейнетақы қорының енуі, олардың зейнетақы нарығына үстемдік жүргізуінің жалғасы болып табылады.

1999 жылдың екінші жартысында нарықта, қазірде ірі жинақтаушы зейнетақы қоры болып табылатын «Сенім» пайда болды.

Бұл жинақтаушы зейнетақы қоры 1999 жылдың соңында 2,5 млрд теңге зейнетақы активіне ие бола отырып, ірі жинақтаушы зейнетақы қорының 6-ын артқа қалдырды.

1999 жылы жинақтаушы зейнетақы қоры қызметін реттеу жөніндегі комитет еңбек және тұрғындарды әлеуметтік қорғау министрлігі Қонаев атындағы жинақтаушы зейнетақы қорының лицензиясының әрекетін тоқтатты. Шенеуліктердің айтуынша, заңды бұзуы және жинақтаушы зейнетақы қоры ҚР жөніндегі комитет (КРДНПФ)-тің нормативті құқықтық актілерін бұзуы себеп болған.

Зейнетақы нарығының шымылдығы астында 1999 жылы жаңа жинақтаушы зейнетақы қоры «Қорғау» пайда болды. Басында ол құқық қорғау органдары, қарулы күштер; басқа да құрылымдар үшін корпоративтік қор ретінде жоспарланды. Мұның өзі оның атауын білдіреді. Қазақшаға аударғанда «Қорғау», «Қорғаныс» дегенді білдіреді. Мұнда қорғаныс ретінде, зейнетақы жинағын қандай да бір қауіптен қорғау ұғымы емес, құқық қорғау қорғанысы ұғымын түсінуге болады. Бұл жинақтаушы зейнетақы қоры «Сенім» қорымен қатар пайда болды, қазіргі кезеңде соңғысынан артта қалуда.

Зейнетақы реформасы басталғаннан кейін үш жыл ағымында зейнетақы аренасында үш жаңа жинақтаушы зейнетақы қоры пайда болды: «Филип Моррис Қазақстан», АЖЗҚ «Отан», «Капитал».

Егер жинақтаушы зейнетақы қоры берілген лицензия уақытын санасақ, алғашқы жинақтаушы зейнетақы қоры корпоративті жинақтаушы зейнетақы қоры «Қазақтелеком-Үміт» болуы керек.

Бұл жинақтаушы зейнетақы қоры бірнеше қайта құруларды басынан өткерді. 1998 жылы мамырда ол қайта тіркеуден өтіп, жинақтаушы зейнетақы қоры «Үміт» деп аталды, корпоративтіден ашық жинақтаушы зейнетақы қорына ауысты. 2000 жылы қыркүйекте ашық жинақтаушы зейнетақы қоры «ҚР кәсіподақтарының федерациясы», жинақтаушы зейнетақы қоры «Үмітке» бірікті. 2001 жылдың қыркүйегінде зейнетақы нарығында зейнетақы активтерінің бірігуі жүзеге асты: «Үміт» және «Ұлар» зейнетақы қорлары, «Ұлар Үміт» жинақтаушы зейнетақы қорына бірігуге стратегиялық шешім қабылдады. Бірлескен жинақтаушы зейнетақы қоры қайта құрулардан кейін мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры және «Қазақстан халық банкінің» жинақтаушы зейнетақы қорымен қатар ірі жинақтаушы зейнетақы қорының үштігіне кірді. «Ұлар Үміт» жинақтаушы зейнетақы қоры зейнетақы активтерінің өсу динамикасы және кіріс өлшемі бойынша көшбасшы топтарға жатады /21, 3-4б/.

2000 жылдың соңында «ABN AMRO» жинақтаушы зейнетақы қоры мен «КаспийМұнайГаз» жинақтаушы зейнетақы қоры жаңа жинақтаушы зейнетақы қорын құрды. Ол «ABN AMRO КаспийМұнайГаз» деген атауға ие болды.

1999 жылдың аяғында нарықтағы ең ұсақ жинақтаушы зейнетақы қоры «Жәрдем», «Қонаев атындағы мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорына» қосылды.

Жинақтаушы зейнетақы қорының бүкіл тарихында үш корпоративті жинақтаушы зейнетақы қоры құрылды, олардың біреуі қазірге дейін қызмет етеді, ол «Қазақмыс». Жоғарыда айтылғандай, ең алғашқы корпоративті жинақтаушы зейнетақы қоры «Қазақтелеком-Үміт» ашық жинақтаушы зейнетақы қоры болып қайта құрылды.

1998 жылдың бірінші жартысында мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорының бәсекелесу нарығының фундаменті қалыптасты.

Алты жылдық тарихында (1998 жылдан 2003 жылға дейін), яғни зейнетақымен қамтамасыз ету нарығының орнығуы және қалыптасуы кезеңінде жаңа зейнетақы жүйесінің салымшылары 6 млн адамнан жоғары болды. 2003 жылдың соңында зейнетақы активтерінің сомасы 2,5 млрд долларға жоғарылады.

1998 жылы қаңтардың басында алғашқы зейнетақы салымдарының ірі ағымы пайда болды, оларды бір жерге жинау қажеттігі туындады. Салымдар зейнетақы төлеудің мемлекеттік орталығы арқылы өтті, уақытша болса да сонда жинақтап, нарықтың техникалық инфрақұрылымы қалыптасқаннан кейін, барлық жинақтаушы зейнетақы қорына бөлуге болатын еді. Алайда зейнетақы төлеудің мемлекеттік орталығы ескі зейнетақы жүйесі ширегінде зейнетақы төлейтін мемлекеттік орган болғандықтан, бұл қызметпен айналыса алмады. Осы байланыстың шымылдығының астында 1997 жылы нарықта мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры құрылды. 1998 жылы 6-қаңтарда бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссия , халық банкіне аталған жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтерін басқаруға лицензия берді. Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтерін басқару жөніндегі басқарма құрылды. (ГПАГНПФ)

1998 жыл ағымында жаңа зейнетақы қоры болып көрмеген жылдамдықпен өсті: жыл соңында зейнетақы активтерінің жиынтығы бірінші кварталмен салыстырғанда 10 есе өсті, 23 млрд теңгеден асып түсті.

1-суреттен көрініп тұрғандай, зейнетақы активтері теңгелік көріністе жылдан жылға ешқандай ауытқусыз тұрақты дамып келеді.

Сурет 1 — 1998-2004 жылдардағы зейнетақы активінің динамикасы

1999 жылдың бірінші жартысында бірінші рет зейнетақы активтерінің тез өсуі жүрді 1998 жылмен салыстырғанда үш есе өсті. Бұл 1999 жылы сәуірдегі теңгенің девальвациясымен түсіндіріледі, долларлық көріністе сомма қарастырылып отырған кезеңде тек 65,9 %-ға өсті.

1999 жылдың қорытындысы бойынша зейнетақы активтерінің өсімі 40,92 млрд құраса, 2003 жылдың қорытындысы бойынша 98,6 млрд теңгеге өсті.

Жоғарыда айтылғандай, зейнетақы реформасының бастамасында оның қызметінің алғашқы айында барлық зейнетақы салымдары мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорына аударылды, яғни зейнетақы қызмет көрсету нарығында мемлекеттік үлес 100 %-ды құрады.

1998 жылдың соңына дейін мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қоры нарықтың тек ширегін ғана ала алды. Зейнетақы реформасының екінші жылының аяғында (1999 жылы) мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры және мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтері сомасы теңестірілді — 52,5 % және 47,5 % (2-сурет).

Осыдан кейін зейнетақы нарығының мемлекеттік емес бөлігі жылдам қарқынмен дамыды. 2004 жылдың ортасында 75 %-ды құрады. Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорын жекешелендіруден кейін зейнетақы активтері толығымен мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорына қалады.

Сурет 2 — 1998-2003 жылдардағы мемлекеттік ЖЗҚ және мемлекетік емес ЖЗҚ зейнетақы активтерінің ара қатынасы

Зейнетақы активтерінің жалпы ішкі өнімдегі үлесі жыл сайын 1,5 % өсуде, яғни бұл жоғарғы көрсеткіш. 2004 жылдың 1 қантарында зейнетақы қорларының активтерінің жалпы ішкі өнімдегі үлесі 8,5 % құрады. Банк активтеріне лауазымды беру қажет, зейнетақы активтеріне қарағанда, тез өседі. Мысалы, өткен жылы банк активтерінің жиынтығы 11,45-тен 1,678 млн теңгеге дейін өсті, яғни өсім 533 млрд теңге немесе +47 % құрады, ал зейнетақы активтері тек 98,6 млрд теңгеге немесе +36,6 өсті.

Жекелеген жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтері динамикасын талдау олардың тең емес өлшемде өсуін көрсетеді. Активтердің абсолютті өсуінде өзінің нарыққа қатысуын, нарықтық үлесін көбейту жылымен кеңейтетін жинақтаушы зейнетақы қоры бар. Мұндай жинақтаушы зейнетақы қорының қатарына: «Қазақстан халық банкінің» жинақтаушы зейнетақы қоры, «Ұлар Үміт», «ABN AMRO-КаспийМұнайГаз», «Құрмет», «Валют транзит қоры» жинақтаушы зейнетақы қорларын жатқызуға болады.

Нарықта пайда болған жас жинақтаушы зейнетақы қоры да бар, олар өз қызметінің бастама кезеңінде өсудің рекордтық қарқынын көрсетуде. Алайда 2-3 жылдан кейін олардың өсу көрсеткіші жалпы нарықтықпен теңестіріледі. Мысалы, «Қорғау» жинақтаушы зейнетақы қоры өз қызметінің алғашқы жылында активін 100 есе өсірді, ал «Отан» 22 рет өсірді.

Басқарушы компаниялардың нарықтық ұстанымына бір ЗАББК-дан екіншісіне зейнетақы активтерінің өсуі қатты ықпал етуде.

1998 жылы 5-ақпанда «ABN AMRO Asset Мanagement» және «АТК» ЗАББК-сы зейнетақы активтерін басқаруға лицензия алып, бірінші болып басшылыққа 6 мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорын қабылдады: АЖЗҚ «Халықтық зейнетақы қоры», КЖЗҚ «Қазақтелеком-Үміт», «Қазақстанның халық банкінің» жинақтаушы зейнетақы қоры, МЖЗҚ «Қонаев атындағы», АЖЗҚ «Жәрдем», МЖЗҚ «Валют-транзит қоры».

1998 жылы наурыздың аяғында соммалық зейнетақы активтері 2,2 млрд теңгеге өсті.

Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссия директоратының шешімімен 1998 жыл ағымында зейнетақы активтерін басқару лицензиясы 5 басқару компаниясына берілді: ЗАББК «Жетісу» (08.04.98), «Қазақстан халық банкінің» ЗАББК-сы (05.05.1998), ЗАББК «Ақниет» (03.08.98), ЗАББК «Актив инвест» (13.08.98) және «Union» (13.08.98) (22.10.98 «BTA Asset Мanagement» деп аталды.)

1998 жылы зейнетақы активтерін инвестициялық басқару нарығында жинақтаушы зейнетақы қорын бір ЗАББК-дан екіншісінің қызмет көрсетуіне белсенді ауыстыру жүргізілді.

1998 жылы қазанда жинақтаушы зейнетақы қоры «Үміт», «ABN AMRO Мanagement» ЗАББК-сынан «Ақниет» ЗАББК-сына ауыстырылды. Қазіргі кезеңдегі ірі «Қазақстан халық банкінің» жинақтаушы зейнетақы қоры, 1998 жылдың басында «ABN AMRO Asset Мanagement» ЗАББК басшылығында болды, кейін ЗАББК «Қазақстан халық банкінің» атына ауысты.

1998 жылдың 3-кварталында 7 зейнетақы активтерін басқару компаниясы 12 жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтерін басқарды.

2003 жылдың басында зейнетақы заңдылықтарына өзгерістер енгізілуімен, барлық жинақтаушы зейнетақы қорларын инвестициялық басқару компаниялары, зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын мекемелер атымен аталады.

2003 жылдан бастап зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын мекеме формасындағы жаңа компаниялар пайда болды, ал ескі ЗАББК-лар қайта тіркеуден өтіп, қайта аталды. Зейнетақы активтерін өздігінен басқаратын ЖЗҚ-ы құрылды, олар зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын мекеме қызметін атқарды. Қазіргі кезеңде зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын мекемені үш топқа бөлуге болады:

ЖЗҚ-ӨЗАБ (СУПА) – МЖЗҚ және «Қазақстанның Халық банкінің» ЖЗҚ.
ЗАББК «Актив-Инвест», Нур-Траст.
ЗАИБЖАҰ – Альфа-Траст, ABN AMRO Asset Management, Жетісу, Premier Asset Management, Bailyk asset management («ВESTINVEST-ң » бұрынғы ЗАББК-сы).

Инвестициялық басқарушылар үшін ең ауыры екі кезең: біріншісі – 1999 жылдың сәуірінде теңгенің долларға қатынасында еркін айырбас курсының енгізілуі, екіншісі – 2003 жылдың ағымында теңгенің долларға қатынасында ревальвациясы. Бірінші жағдайда мәселе теңгенің әлсіреуімен байланысты, екінші жағдайда оның күшеюімен байланысты /22, 8-11б/.

Қарастырылған кезеңде, ЖҚ-ның зейнетақы активтерін инвестициялаудың қаржы инструменттері портфелінің құрылымы өзгерді, бұл қор нарығының дамуымен және нормативті актілерге өзгерістердің енгізілуімен байланысты. Оны 4-шІ кестеден анық байқауымызға болады.

Кесте 4 – Қаржылық құралдар бойынша ЖЗҚ-ның инвестициялық портфелінің құрылымы, млн теңге

Қаржылық құралдар	01.01.99	01.01.00	01.01.01	01.01.02	01.01.03	01.01.04
ҚР-ның мемлекеттік бағалы қағаздары	23094	60669	84214	108321	130590	196624
Екінші деңгейлі банктердегі салымдар	75	1057	2880	15426	23727	25254
Халықаралық қаржылық ұйымдардың бағалы қағаздары	—	380	4605	6495	17417	10755
Шетел эмитенттерінің мемлекетік бағалы қағаздары	—	—	—	—	9958	8805
ҚР эмитенттерінің мемлекеттік емес бағалы қағаздары	88	1265	17932	42424	75467	109611
Шетел эмитенттерінің мемлекеттік емес бағалы қағаздары	—	255	2760	5457	10668	15545
Қайнар көзі: Становление и развитие накопительной иенсионной системы //РЦБК, 2004, №11, с.42-49

1999 жылдың сәуіріне дейін іс жүзінде барлық мемлекеттік емес ЖЗҚ бірнеше айда өзінің инвестициялық портфелінің басым бөлігін валюта инструменттерін конверттеді. Алайда қандай да бір бөлігі теңгелік болды, МЖЗҚ-ның инвестициялық портфелі теңгелік инструменттерден тұрады.

1998-2004 жылдардың арасындағы ЖЗҚ-ның инвестициялық портфелінің құрылымын талдау, мемлекеттік бағалы қағаздар үлесінің 99,3 %-дан 53,64 %-ға дейін төмендегенін көрсетеді. 2003 жылы үлестің +4,88 %-ға өсуі болды.

Халықаралық қаржы мекемелерінің бағалы қағаздарына инвестиция 2003 жылы екі есе төмендеді (01.01.03 6,5 %-дан 01.01.04 2,93 %-ға дейін). 2002 жылы екінші деңгейлі банктерге салымдар үлесі өсті (8,86 %).

Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің бастапқы пікірлерінің бірі, зейнетақы салымдарын жинақтау және инвестициялық кіріс есебінен тұрақты болашағын қамтамасыз ету.

Бұл көрсеткіш болашақ зейнеткер үшін ЖЗҚ-ы үшін де маңызды. 2003 жылы зейнетақы активтерін инвестициялау кірісі 6,6 %-дан (01.01.03) 0,34 %-ға (01.01.04) дейін төмендеді.

Кесте 5 – Зейнетақы активтерінің нақты табысының орташа салмақтанған мөлшері

	01.01.01	01.01.02	01.01.03	01.01.04
Инфляция деңгейі	9,8	6,4	5,83	6,8
Зейнетақы активтерінің нақты табысының орташасалмақтанған мөлшері	6,72	8,15	6,6	-0,34
Қайнар көзі: Становление и развитие накопительной пенсионной системы //РЦБК, 2004, №11, с.42-49

2001 жылдан 2003 жылдың аяғына дейін инфляция деңгейі 9,8 %-дан 6,8 %-ға дейін тербелуде. Қаржы инструменттерінің кірісі, яғни зейнетақы активтері салынған ішінара мемлекеттік бағалы қағаздар 6-7 % құрайды.

Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің алтыжылдық қалыптасу тарихы жоғарыда аталған қиындақтармен қатар, бірқатар шешілмеген мәселелерге техникалық, әлеуметтік, қаржылық, ақпараттық мәселелерге толы болды.

2.2 Қазақстан Республикасындағы Жинақтаушы Зейнетақы Жүйесінің қазіргі жағдайына талдау

2007 жылдың I-ші жарты жылдығында Қазақстанның қаржылық нарығында ұлттық валюта АҚШ-тың долларына және өзге әлемдік валютаға қатынасында триумфальді беріктігін сақтады.

Қысқа тарихи уақыт аралығында курс 143,33 теңге доллардан жылдың басында 136,06 теңге/долларға дейін күшейді, маусымның аяғында, теңгенің айқын күшеюі 7,27 теңгені құрады. 2004 жылдың басында теңгенің күшеюі жарты жыл бойына біршама тұрақтанды, алайда кейінгі уақытта ревальвация процессі қайтадан айналымға ие болды. Қарастырып отырған кезеңде зейнетақы нарығы жылдың маңызды оқиғасын — МЖЗҚ-ны жекешелендіруді күткен еді. Алғашында, бұл I-ші кварталда жүзеге асады деді, кейін 2004-ші жылдың I-ші жарты жылдығында жүзеге асады деді, алайда күткен оқиғаның мерзімі болмады.

Алайда IBRD (Еуропалық банк реконструкциясы және дамуы) өкілдерімен келіссөздер ұйымдастырушылары МЖЗҚ-ны жекешелендіру процесіне қатысуға тиісті болған өзге де халықаралық қаржы мекемелері мен келіссөздер созылып кетті, олармен келісімге келмеді. Қазір Қазақстан Республикасының үкіметі ЖЗҚ жекешелендіру мәселесіне басқа жоспарлар қарастыруда, оны сатудың өзге тәсілдерін өңдеуде. Егер МЖЗҚ-ны сату шешімі қабылданса, онда шешімнің өзі күзде жарық көруі мүмкін, жылдың соңына қарай МЖЗҚ-ның акциясын сату конкурсы жүзеге асады. Берілген мәселе келесі жылға қалдырылуы да мүмкін. Қазіргі кезеңде Қазақстанның ҰБ-де ЖЗҚ-нан активі бойынша артта қалуда, кіріс бойынша соңғы орында мұндай жағдай МЖЗҚ-ның нарықтық құңының кеңеюіне жағдай жасамайды.

2004-ші жылдың 24-25-ші маусымында «Қазақстанның ЖЗЖ-сі: нәтижесі, мәселелері, болашағы» деген тақырыпта үшінші конференция өткізілді. Бұл конференцияны Қазақстандағы зейнетақы қоры ассоциациясы ұйымдастырды, халықаралық конференция статусына ие болды, сондай-ақ шетелдік мамандар қатысты. Конференцияда зейнетақы нарығындағы барлық өзекті мәселелер қатыстырылып, талқыланды.

ЖЗҚ-ның инвестициялық портфелінің кірісін күшейту үшін жылжымайтын мүлікке, бағалы металдар, өзге де инвестициялық жобаға айқын механизмдер арқылы зейнетақы жинағының бөлігін инвестициялау ұсынылды.

Шетелдік тәжірибе көрсеткендей, осындай механизмдер мен әдістер зейнетақы жүйесі дамыған бірнеше елдерге бұрыннан қлоданылып, тәжірибеде үлкен қолданыста.

2004-ші жылдың бірінші жарты жылдығында ЖЗЖ-нің дамуына қорытынды жасай келе, ең алдымен институционалды құрылымды зейнетақы нарығына мүше негізгі топтарды қарастырсақ. Қарастырылып отырған кезеңде нарыққа мүшелердің сандық құрамына ықпал еткен ешқандай маңызды құрылымдық өзгерістер болмады. МЖЗҚ-ны жекешелендіру жүзеге аспады, халық банкінің ЖЗҚ-нан басқа мемлекеттік емес ЖЗҚ-ы зейнетақы активтерімен өзіндік басқаруға өтпеді /23, 38-47б/.

2004 жылдың 1-шілдедегі жағдайға байланысты Қазақстандағы әрекет етудегі арнайы мемлекеттік лицензиялар мынандай: 16 ЖЗҚ, 1 мемлекеттік, 2 мемлекеттік емес корпоративті және 13 мемлекетттік емес ашық зейнетақы қоры жинақтауды, зейнетақы активтерін төлеуде. әрекет ету үшін лицензияға ие. Зейнетақы активтерімен инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын 10 мекеме, 2 ЖЗҚ, 2 ЗАИБЖАҰ және 6 ЗАББК зейнетақы активтеріне инвестициялық басқару әрекетінде лицензиясы бар. Олардың ішінде 13 ЗАББК нарықта белсенді әрекет жүргізбейді. 11 банк-кастодиандар кастодиалды әрекет жүргізуде лизенцияға ие, олардың біреуі орталық мемлекеттік банк ал 8-і зейнетақы нарығында белсенді әрекет жүргізеді.

Ең алдымен ЖЗҚ нарығындағы жағдайды қарастырсақ толық құрылымы 6-шы кестеде көрсетілгендей 2004 жылдың басында жинақталған зейнетақы активтерін көлемі бойынша бірінші орынға «Қазақстан халық банкінің» ЖЗҚ-ы шықты.

Динамикалық өсіп келе жатқан ЖЗҚ «Ұлар Үміт», «Валют-Транзит Қоры», «Қазақстан» және т.б. таяу уақытта зейнетақы активтеріне өзіндік басқаруға ұмтылуда. 2004 жылдың басынан ЖЗҚ-ның филиалдары өзгеріске ұшырамады. Кестеден көрініп тұрғандай барлық қызмет ететін ЖЗҚ-ның 12-сі филиалдық желіге ие, оның жиынтығында 72 филиал және 73 Қазақстанның әртүрлі аумағында өкілдігі бар. ЖЗҚ-ның ең өкілеттісі «Валют-Транзит Қорының» ЖЗҚ-сы, оның филиалдық желісінің ең азы 33 бірлікке, орташа бір облыста 2 аумақтық бөлініске ие, нарықтағы ең ірі қорлар: мемлекеттік ЖЗҚ, Халық Банкі, Ұлар Үміт, Құрмет, Халықтың Зейнетақы Қорлары және Сенім орташа есеппен 1 облыста біреуден.

Қазіргі кезеңде ЖЗҚ клиент базасын кеңейтуге және өзінің зейнетақы активтерін көбейтуге мұқтаж, сондықтан клиенттермен жұмыс істеуге көбірек көңіл бөлу керек, қағида бойынша салымшылар — консервативті халық және жылдар бойында бір қорда болуы мүмкін, заң бойынша жылына екі рет басқа ЖЗҚ өтуге рұқсат етіледі.

Мынадай қорытындыға келуге болады, зейнетақы нарығының институционалды құрылымының қалыптасуының аяқталуымен байланысты, соңғы екі жылда ЖЗҚ арасында ірі қаржылық және мемлекеттік мекемелерге бөліну процесі аяқталды, нарықта бәсекелестік орын алды. 6-шы кестеде қарастырылып отырған кезеңде барлық ЖЗЖ клиенттік базасы 344636 адамға өсті. 2004 жылдың бірінші жартыжылдығының қорытындысы бойынша, салымшылар саны бойынша МЖЗҚ нарықтағы көшбасшы болды, оның клиенттік базасын 2356944 адам құрайды. 2004 жылы ЖЗҚ арасында қарқынды өсіп келе жатқан халық банкінің ЖЗҚ-ы (+82 мың салымшы), Валют-Транзит қоры (+54,3 мың адам), Ұлар Үміт (+45,6 мың адам) зейнетақы қорының көлемін оның зейнетақы активтерінің сомасымен өлшейміз. Өзіндік капиталымен клиент базасымен ЖЗҚ-ң нарықтық үлесін анықтауға болады, алайда бұл объективті емес, ЖЗҚ-ң негізгі мақсаты — салымшының зейнетақы салымын жинақтау және инвестициялау.

Кесте 6 — 2004 жылдың 1-шілдедегі жағдайы бойынша Қазақстанның зейнетақы қызметі нарығының толық құрылымы

№	ЖЗҚ	Банк-кастодиан	ООИУПА (КУПА)	Аймақтық бөлініс саны	Салымшылар саны, адам			Бір салымшыға шаққандағы зейнетақы жинағының сомасы, мың теңге
№	ЖЗҚ	Банк-кастодиан	ООИУПА (КУПА)	Аймақтық бөлініс саны	01.01.04	01.07.04	динамика	01.01.04	01.07.04	динамика
1	МЖЗҚ	ҚР ҰБ	Еркін басқару	17	2323900	2356944	+24044	38,7	40,3	+1,5
2	Қазақстан ҰБ ЖЗҚ	АТФ Банк	Еркін басқару	17	1068609	1150654	+82045	83,2	89,4	+6,2
3	Ұлар Үміт	Қазақстан Халық Банкі	АҚ «ЗАИБЖАҰ» «Жетісу»	15	911543	957167	+45624	69,2	75,7	+6,5
4	Валют-Транзит Қоры	Темірбанк	ЖАҚ «МеЗАББК» «Актив-Инвест»	33	410963	465266	+54303	33,6	36,8	+3,2
5	Құрмет	Темірбанк	ЖАҚ «ЗАББК» «BTA Asset Management»	16	313025	336536	+25511	49,8	52,0	+2,2
6	Халықтық зейнетақы қоры	Қазақстан Халық Банкі	ЖАҚ «ЗАББК» «Нур-Траст»	14	198212	226629	+28417	39,4	40,7	+1,3
7	Мұнай Газ-Дем	Қазақстан Халық Банкі	ЖАҚ «ЗАББК» «BESTINVEST»	3	165048	178665	+13617	56,3	59,5	+3,2
8	Сенім	Еуразиялық Банк	ЖАҚ «ЗАББК» «BESTINVEST»	16	148363	156107	+7744	110,2	117,5	+7,4
9	ABN AMRO Каспий Мұнай Газ	ДБ «HSBC Банк Казахстан»	ЖАҚ «ЗАББК ABN AMRO Asset Management»	6	141724	149570	+7846	185,4	197,5	+12,0
10	Қазақстан	Казкоммерцбанк	ЖАҚ ЗАББК « ВТА Asset Management»	4	127914	141091	+13177	82,7	85,6	+2,9
11	Қазахмыс	Қазақстан Халық Банкі	АҚ «ЗАИБЖАҰ» «Альфа-Траст»	—	99559	100824	+1265	107,0	114,8	+7,8
12	Қорғау	Банк Центр Кредит	ЖАҚ «ЗАББК BESTINVEST»	2	83907	86203	+2296	66,5	69,8	+3,3
13	Отан	АТФ Банк	ЖАҚ «ЗАББК» «BTA Asset Management»	2	69588	83911	+14323	83,5	85,9	+2,5
14	Капитал	АТФ Банк	ЖАҚ «ЗАББК» «ABN AMRO Asset Management»	—	57419	83265	+25846	41,7	44,6	+2,9
15	Қонаев атындағы ЖЗҚ	АТФ Банк	ЖАҚ «ЗАББК» «Нур-Траст»	—	34284	34909	+625	30,3	32,4	+2,1
16	Филип Моррис Қазақстан	ДБ «HSBC Банк Казахстан»	ЖАҚ «ЗАББК» «ABN AMRO Asset Management»	—	1222	1175	-47	691,8	756,6	+64,8
Барлығы:				145	6164280	6508916	+344636
Ортанарықтық мәні				9,1	385268	406807	+21540	59,8	63,8	+4,0
Қайнар көзі: Ежеквартальный отчет накопительных пенсионных фондов и организаций, осуществляющих управление пенсионными активами, за II квартал 2004 года. // «Панарома». №30, 06.08.04, стр.5.

2004 жылдың I-жартыжылдығында зейнетақы активтерінің жинағы 46,882 млрд теңгеге өсті немесе 483,5 млн доллар өсімі теңгемен 12,7 %-ға өсті, доллар көрсеткішімен 18,8 %-ға өсті /24, 141-142б/.

Қарқынды дамушы ЖЗҚ-ы абсолютті көрсеткішті халық банкінің ЖЗҚ, оның зейнетақы активі 2004 жылдың I-жартыжылдығында 13,491 млрд теңгеге жетті, 100 млн долларды құрайды.

Дамудың жоғарғы қарқынын көрсеткен келесідей динамикалық дамушы ЖЗҚ: капитал (+55,2%), отан (+24,1% ) Валют-Транзит қоры (+24,1%). ЖЗҚ-ның ең жасы нарықта өмір сүруін бастағанына 2-3 жыл болған Қорғау өзінің қалыптасуының алғашқы жылында-ақ дамудың жоғарғы қарқынын көрсетті (актив өсімі -437 илн теңге немесе 7,8 %). Көрсетілген ЖЗҚ-дан басқа төмен даму көрсеткен Қонаев атындағы ЖЗҚ ( -91 млн теңге немесе 8,7 %) және КЖЗҚ Филип Моррис Қазақстан (+44 млн теңге немесе 5,2 %).

2004 жылдың басында зейнетақы активтерінің орташа нарықтық белгісі 23 млрд көбірек болса, жартыжылдықта 26 млрд теңгеге көтерілді.

2004 жылдың басында нарықта алғашқы үштік — Халық Банкінің ЖЗҚ, Ұлар Үміт, МЖЗҚ ірі ЖЗҚ-%-ның алғашқы тобын құрайды. Нарықтың 1/3-н екінші топ, 10 орташа ЖЗҚ-ы алады (ABN AMRO КаспийМұнайГаз, Сенім, Құрмет, Отан) зейнетақы активтерінің өлшемі 5-тен 30 млрд теңгені құрайды. Қалған үш ЖЗҚ-Капитал, Қонаев атындағы ЖЗҚ, Филип Моррис Қазақстан — зейнетақы активтері 5 млрд теңге, ұсақ ЖЗҚ қатарына жатады.

2004 жылдың I-жартыжылдығында зейнетақы активтерін басқаратын нарық құрылымды өзгеріске ұшырамады. Зейнетақы активтерін басқаруда инвестициялық әрекетті жүзеге асыруда 10 ЗАИБЖАҰ лицензияға ие; өзінің зейнетақы активтерімен өзіндік басқаратын 2-МЖЗҚ (1999 жылдан) және Қазақстан Халық Банкінің ЖЗҚ /25, 28-39б/.

Зейнетақы активтерін басқаратын 6 компания — ВТА Asset Management, Bestinvest, ABN AMRO Asset Manegement, Актив-Инвест, Нур-Траст, АҚ Ниет. 2 ЗАИБЖАҰ — Жетісу, Альфа-Траст.

Нарықтағы көшбасшы Халық банкінің ЖЗҚ-ы, өзінің жақын бәсекелесі мемлекеттік ЖЗҚ-н 8 млрд теңгеге басып озды, ал ағымдағы жылдың ақпанында олар басқаратын активтерінің көлемі бойынша бірдей болды. Бұл екі ЖЗҚ-на, Ұлар-Үміттің зейнетақы активтерін өзіндік басқаратын Жетісу (17,4 %) бәсекелестік көрсете алады.Осы 3 ЗАИБЖАҰ нарықтың 2/3 бөлігін алады, және тәртіп бойынша нарықтың инвестиция зейнетақылық басқарудың жүйе құраушы қатысушысы аталуы мүмкін.

2004 жылдың алғашқы жартысы номинальды кіріс К₂(-2,92 %) пен нақты кірістер К₃(-2,27%) жиынтық коэффициентінің өсімін көрсетті (Кесте-7). Бұлар ЖЗҚ-ның кіріс рейтингінде алғашқы үш орынды иеленді. Барлық зейнетақы нарығының мүшелеріне үлкен жаңалық болған, 2004 жылдың I-ші жартыжылдығындағы кірісі бойынша нарыққа көшбасшылыққа шыққан, активі бойынша Қонаев атындағы ЖЗҚ болды, кірісі бойынша «қарқынды» Қазақмыс үшінші орынға шықты. Жылдың басында МЖЗҚ-ы 12-орынға түсті, жарты жылда кірісінің жартысынан айрылды.

Жоғарыда көрсетілген 3 ЖЗҚ-нан (Қазақмыс, Валют-Транзит қоры, Қонаев атындағы ЖЗҚ-ы) басқасы, қалған 13 ЖЗҚ кері нәтиже берді. Бәрінен көбірек кірісін жоғалтқан МЖЗҚ-ы болды. Соңғы 4-айда ол 1-ші орыннан 12-ші орынға түсті, -4,7 % номинальды кірісін, -4,5 % нақты кірісін жоғалтты.

Сарапшылар пікірінше зейнетақы активтеріне кірістің төмендеуін екі фактормен түсіндіруге болады – қаржылық нарықта бағалы қағаздардың барлық категориясына жалпы кірістің төмендеуі мен теңгенің долларға қатысы. Басты себебі – қаржылық ресурстардың құнсыздануының жалғасуы.

Кесте 7 — 2004 жылдың I-жартыжылдығындағы ЖЗҚ номиналды (К₂) және нақты (К₃) кірістер коэффициентінің динамикасы

№	ЖЗҚ	Номиналды кіріс коэффициенті (К₂)			Нақты кіріс коэффициенті (К₃)
№	ЖЗҚ	2002 желтоқсан-2004 желтоқсан	2003 маусым-2004 маусым	Динамика 2004 жылдың басынан	2002 желтоқсан-2003 желтоқсан	2003маусым-2004 маусым	Динамика 2004 жылдың басынан
1	Қонаев атындағы ЖЗҚ	4,61	7,26	+2,65	-2,05	0,34	+2,39
2	Валют-Транзит Қор	6,23	6,41	+0,18	-0,53	-0,46	+0,07
3	Қазақмыс	3,40	6,37	+2,97	-3,19	-0,49	+2,70
4	Отан	6,91	6,04	-0,87	0,10	-0,80	-0,90
5	Сенім	6,79	6,01	-0,78	-0,01	-0,83	-0,82
6	Капитал	6,52	5,82	-0,70	-0,26	-1,01	-0,75
7	Халық зейнетақы қоры	7,54	5,77	-1,77	0,69	-1,05	-1,74
8	МұнайГаз-Дем	5,56	4,54	-1,02	-1,16	-2,21	-1,05
9	Қорғау	5,67	4,40	-1,27	-1,05	-2,34	-1,29
10	Қазақстан	5,35	4,23	-1,12	-1,36	-2,50	-1,14
11	Ұлар-Үміт	5,86	4,15	-1,71	-0,88	-2,57	-1,69
12	МЖЗҚ	8,80	4,11	-4,69	1,87	-2,61	-4,48
13	Филип Моррис Қазақстан	7,16	3,74	-3,42	0,34	-2,96	-3,30
14	КаспийМұнай Газ	7,40	3,36	-4,04	0,56	-3,31	-3,87
15	Қазақстан Халық Банкінің ЖЗҚ	7,38	3,11	-4,27	0,54	-3,55	-4,09
16	Құрмет	5,19	3,01	-2,18	-1,50	-3,64	-2,14
Орташа салмақтанған мәні		7,04	4,12	-2,92	-0,34	-2,61	-2,27
Қайнар көзі: Обзор накопительной пенсионной системы Казакстана за I полугодие 2004 года.РЦБК 2004ж.тамыз.45-бет

Бүгінгі таңда ЖЗЖ-нің салымшылар саны 6289 мың адам 8-ші кестеде көрсетілгендей салымшылардың 37,34 %-ы МЖЗҚ-ның салымшылары. Олар өздерінің жинақтарын құруды және инвестициялық табыс алу мақсатымен басқаруды МЖЗҚ-на сенімділіктерін білдіреді. «Қазақстан Халық Банкі» ЖЗҚ-ның салымшылар үлесі (17,33 %) және «Ұлар-Үміт» ЖЗҚ-ның салымшылар үлесі (14,74 %) салмағы жоғары. Салымшылардың жас шамасы бойынша құрылымы 8-ші кестеде көрсетілген.

Кесте 8 — Салымшылардың жас шамасы бойынша құрылымы, % берілген

Салымшылардың жасы	Жылдары
Салымшылардың жасы	2002	2003	2004
20-дан 30 — дейін	23,50	33,30	25,20
30-дан 40 — дейін	30	33,30	29
40-тан 50 – дейін	29,50	24,20	28

Салымшылардың ең жоғары үлес салмағы 20 мен 30 жастың арасында. Бұл 20 мен 30 жастың 1 % және 40 пен 50 жастың арасында 1,5 %-ке салымшылардың санының төмендегенін байқаймыз.

Қордың инвестициялық қызметі зейнетақы активтерін басқаруға, ішкі және сыртқы жағдайдағы қаржы нарығын қамтамасыз етуге бағытталған.

МЖЗҚ-ның шартты зейнетақы бірлік құнының төмендеуі ішкі қаржы нарығындағы ұлттық валютаның АҚШ долларына қарсы нығаюымен байланысты. Бұл жағдай көбінесе зейнетақы қорларына тән. Ол ішкі және сыртқы қаржы нарығының ауытқуына байланысты. Жалпы МЖЗҚ-ның жылдық шартты зейнетақы бірлігінің орташа өсу қарқыны 6,88 %-ға тең /26, 53-55б/.

Зейнетақымен қамсыздандыру зейнетақы жинағының өзгеру қарқынына байланысты.

Зейнетақымен қамсыздандырудың негізгі көрсеткіштері 9-шы кестеде көрсетілген.

Кесте 9 — Зейнетақымен қамсыздандырудың негізгі көрсеткіштері

Категориялар	Жылдар
Категориялар	1999	2000	2001	2002	2003	2004
Жалпы зейнетақы алушылар, мың адам	2026,5	1921,0	1830,1	1745,1	1690,5	1660,0
Оның ішінде:толық мөлшерде зейнетақы алушылар	1935,0	1935,7	1749,3	1674,1	1617,8	1586,5
Толық еңбек стажы бойынша	50,8	41,9	37,5	31,8	30,1	29,7
Тұрғындардың әлеуметтік қорғау және еңбек органында есепте тұрған зейнеткерлердің айлық зейнетақысына тағайындалған орташа мөлшері	—	42,70	4462	4947	5818	8198
Қайнар көзі: ҚР-ғы ЖЗЖ-ін талдау.Аль-Пари,№2-3, 2004ж,141-144 бет

Зейнетақымен қамтамасыз етудің жылдық өсуін 9-ші кестеден байқауға болады, ол ЖЗЖ-нің қызметінің тиімділігіне байланысты. Бірақ, зейнетақы қорларының тиімсіздігі көптеген зейнетақы қорларындағы шартты зейнетақы бірліктерінің азаюы мен табыстылық коэффициентінің төмендеуін көрсетеді.

Қорыта келе, ЖЗҚ-ның инвестициялық қызметінің тиімділігін жоғарылату мақсатымен пайдалы қызметке бағыттау арқасында инвестицияны қолдануды кеңейту қажет.

2.3 Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету мәселелері және оны мемлекеттік реттеу

Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету реформасы зейнетақымен қамтамасыз етудің сферасында негізгі субъектісі ретінде мемлекеттік емес жинақтау зейнетақы қорларын, зейнетақы активтерін басқару компаниялары және кастодиан-банктерінің пайда болуына, дамуына жағдай жасады.

Зейнетақы реформасын жүргізілген 1-2 жыл ішінде, жинақтау зейнетақы қорларының қажетті талаптары мен мемлекеттік реттеудің деңгейіне байланысты экономикаға қажетті инвестициямен қамтамасыз етуіне мүмкіншілігі бар екенін көрсетті.

Зейнетақы реформасының мақсатты бағыты біреу-ақ қарттарды әлеуметтік қорғау және экономикалық дамуға әсер ету.

Осы уақытқа дейін зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің қарттарды, жұмыс істемейтін халықты қамтамасыз етуге мүмкіншілігі болмады.

Қазақстан Республикасында зейнетақы реформасының үш деңгейлі зейнетақы жүйесінің даму қажеттігін айқындайды. Оның ішінде мемлекеттік емес зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі де бар: ол банкі және сақтандыру жүйесінің қызметтері арқылы, мемлекеттік емес зейнетақы қорлары арқылы жүзеге асырылады.

Мемлекеттік емес зейнетақы қорлары халықты қартайған шағында, жұмысқа қабілеті жойылған кезде материалдық негізін қалауға қажетті қаражатты жинауға мұқтаждығын қамтамасыз етеді. Зейнетақы қорларының активтері кәсіпорындар мен ұйымдардың міндетті зейнетақылық жарналарынан және осы төлемдерді инвестициялаудан түсетін табыстардан құралады. Зейнетақы жарналарының ерекшелігі — ұзақ мерзімнен кейін көпжылдар есебі бойынша төленеді, сондықтан жарнаның төлену мерзімі мен жиналған соманың төлену мерзімі айтарлықтай үлкен. Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің жинақтау мерзімін ұзаққа болжамдау осы факторға байланысты. Сондықтан, қаражатты инфляциядан қорғау мақсатында олар қысқа мерзімді қаржы инструметтерін қолданып, ұзақ мерзімді активтерге немесе инвестициялық бағдарламаларға да салуға болады.

Жинақтау зейнетақы қорларының ерекшелігіне байланысты ұзақ мерзімді инвестициялық концепцияларды қолдану қажет, жинақтау зейнетақы қорлары қаржы нарығының ұзақ мерзімді секторының қатысушысы болып табылады.

Нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттерде зейнетақы қорлары ең қуатты, сенімді және тұрақты жұмыс жасайтын әлеуметтік-қаржы институттары болып табылады. Ұзақ мерзімде қызмет атқаратын зейнетақы қорларының активтерінің мөлшері де салмақты. Мысалы, Еуропа мемлекеттері одағының зейнетақы қорларының активтері 1993 жылы 1,2 трлн доллардан асқан, ал БҰҰ қызметкерлерінің жинақтау қорлары 1995 жылы 12,6 трлн доллар сомасында бағаланған /26, 70б/.

Мемлекетік емес зейнетақы қорларының инвестор ретіндегі қаржы нарығындағы үлес салмағына байланысты, активтердің қарқынды өсуіне кейбір мемлекеттерде мемлекеттік емес зейнетақы қорларына салық салудан жеңілдік беріледі: ол енгізілген активтерге қалай әсер етсе, инвестициялаудан түскен табысқа солай әсер етеді. Бұны түсіну үшін: қосымша зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі дамыған болуы керек, ол мемлекеттік ауыртпашылықты төмендетуге жол береді; ел экономикасына мемлекеттік емес зейнетақы қорларына қаражаттарын қатыстыру қордың өсуіне және күнделікті тұтынудың азайуын қамтамасыз етеді.

Дамыған елдерде мемлекеттік емес зейнетақы қорларының инвестициялық шегі 40-60 жыл. Ал басқа инвесторлардың, мысалы, банктер мен қаржы корпорацияларының ұзақ мерзімді инвестициялары 12-15 жылға дейін жоспарланады.

Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының активтері ұзақ мерзімді болып табылады да қаржы инструменттеріне инвестицияланады және күнделікті айналымнан алынып тасталынады. Зейнетақы қорларының активтері елдің қаржы жүйесінің стабилизаторы болып табылады.

Осыдан мынадай қорытынды жасауға болады: зейнетақы қорлары қаржыны жинақтауға және біздің елімізде оны реттеуге жағдай жасай алады. Ұзақ мерзімді айналымды дамытуға арналған мемлекеттік емес зейнетақы қорларының активтері Қазақстан экономикасына ең қажетті ұзақ мерзімді инвестицияны тартуға және де Қазақстанның қор нарығының өзгеше стабилизаторы бола алады.

Осы күйдегі зейнетақы жүйесі ары қарай осындай жағдайда қала берсе, онда ол дағдарыстың шиеленісуіне және күйреуіне әсер етеді. Бұл жайсыз жағдайдан айналып өту үшін 1997 жылы 20 маусымда «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданған, сонымен бірге, 1998 жылдың 1 қаңтарында нарық экономикасының барлық талаптарына сай жаңа зейнетақы жүйесі енгізілген.

Зейнетақы қорларының ары қарай дамуы үшін осы жүйеге қатысушылардың жұмысын қадағалап, зейнетақы көлемі мен оған түсетін ақшаның сақталуын қамтамасыз ету мақсатында мемлекет жеке тұлғалар үшін зейнетақы жарналарын бекітті.

Зейнетақы жүйесінің тағы бір ерекшелігі зейнетақының жиналуы тек қана жарна берушінің есебінен ғана емес және де әртүрлі инвестициялардан алынатын табысынан да құралады.

Зейнетақылық төлемдерді бағалы қағаздарға инвестициялау зейнетақы активтерін басқару компаниялары жүзеге асырады. Бұл компаниялардың қызметін Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссиясы реттейді. Қазіргі кезде зейнетақы жарналарын жинақтау және зейнетақыларды төлеуді іске асырауға заңмен бекітілген тәртіп бойынша 1 мемлекеттік, 15 мемлекеттік емес зейнетақы қорларына лицензия берілді.

Мемлекеттік емес зейнетақы қоры жабық акционерлік қоғам нысанында құрылады және де ашық немесе корпоративті болуы мүмкін. Ашық зейнетақы қорының құрылтайшылары — заңды және жеке тұлғалар бола алады.

Мемлекеттік емес жинақтау зейнетақы қорларының қызметін реттеуші комиссия қорлардың әрбір түріне жарғылық қордың төменгі мөлшерін, лицензия беру, реттеу және бақылау қызметі арқылы зейнетақы жинақтарының мүлтіксіз сақталуын және қайтарылуын қорғайды. Ұлттық зейнетақы агеттігінің талаптарына сәйкес әр қор зейнетақы тәртібін бекітуі қажет. Тікелей қызметі бойынша зейнетақы жарналарынан 1% және инвестициялық табыстан 10% мөлшерінде шығындарын қамтамасыз етуге комиссиондық алым алуға болады.

Зейнетақы активтерін басқару компаниясы жабық акционерлік қоғам нысанында құрылады, құрылтайшылары резидент және резидент емес заңды және жеке тұлғалар бола алады.

Мемлекеттік емес зейнетақы қоры — коммерциялық ұйым, оның қызметі кәсіпорындардың, ұйымдардың және азаматтардың ерікті мақсатты жарналарын жинауға, оларды зейнетақы активтерін басқару компаниялары арқылы инвестициялау және зейнетақы жүйесінің қатысушыларына зейнетақылық төлемді беруді қамтамасыз етуді жүзеге асыруға бағытталған.

Мемлекеттік жинақтау зейнетақы қорынан мемлекеттік емес жинақтау зейнетақы қорының айырмашылығы — мемлекет зейнетақы төлемдерінің сақталуын қорғайды: зейнетақы активтерін тәуекелділігі аз және біршама аз тетіктерге инвестициялайды.

Мемлекеттік емес жинақтау зейнетақы қорларының активтерінің негізгі бөлігі активтерді басқару компаниялары мемлекеттік бағалы қағаздарға және банкі депозиттеріне инвестициялай арқылы жұмсайды. Қалған бөлігі Қазақстан қор биржасының «А» листингі бар қазақстандық кәсіпорындардың акцияларын алу арқылы отандық кәсіпорындардың даму инвестициясы жұмсалады. «А» листингі бар кәсіпорындарға халықаралық аудит стандартына өткеніне 2 жылдан асқан кәсіпорындар жатады.

Мемлекеттік емес жинақтау зейнетақы қорлары мемлекеттік жинақтау қорларына қарағанда инвестициялық табыстан жоғары пайыз мөлшерінде табыс беріп отыр.

Мемлекеттік емес зейнетақы қорларында зейнетақы жинағының сақталуы Үкіметпен қабылданған бірқатар шаралар арқылы қамтамасыз етіледі. Ең маңызда сақтау деңгейі зейнетақы активтерін бөлек заңды тұлға-зейнетақы активтерін басқару компанияларының инвестициялауды жүзеге асыруын айтуға болады. Одан басқа, барлық инвестициялау операциялары арнайы лицензиясы бар кастодиан-банктер арқылы өтеді.

Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігінің жинақтау зейнетақы қорларының қызметін реттеу комитеті, Бағалы қағаздар бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі зейнетақы төлемдерінің ең жоғарғы деңгейде сақталуын қамтамасыз етеді.

Бірақ, сонымен қатар жинақтау зейнетақы жүйесінде меселелер де жоқ емес, бар.

Бірінші мәселе — халықтың қорларға сенімінің бірден қалыптасуы. 2000 жылдан бастап қана жинақтау зейнетақы жүйесінің қатысушылары көбейе бастады. 2000 жылдың 1 шілдесінде салушылардың саны 3359 мыңға дейін жетті. Бұл көрсеткіш 1999 жылмен салыстырғанда 12,2-ке көп. Ерікті зейнетақы жарналарын салушылардың да санының өсуі байқалады: 10 мың жеке тұлға және 43 заңды тұлға.

Жалпы зейнетақы жарналарының сомасы 77,7 млрд теңге болды, соның ішінде 2000 жылдың 1-жартыжылдығында 21,1 млрд теңге салынды /26, 72б/.

Қазақстанның 2030 жылға даму стратегиясына сәйкес жинақтау зейнетақы жүйесі зейнетақы активтерінің айналымын арттыру, халықаралық бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес зейнетақы қорларымен қолданылатын мадақтау және зейнетақы қорларына жоғары сапалы шетел қаржы активтеріне инвестициялауды еркіне беру арқылы нығайтылады.

Зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін басқару компанияларының қызметін дамыту үшін ішкі нарықта оларға зейнетақы активтерін инвестициялайтын қаржы инструменттерінің тізімін ұлғайту қажет.

Жинақтау зейнетақы қорларының инвестициялық қызметін зерттеу оның ерекшеліктері мен маңызды белгілерін айқындауға мүмкіндік берді.

Қазақстанда жинақтау зейнетақы қорларының қаржы нарығының жеткіліксіз дамуы, инвестициялаудың жоғарғы деңгейдегі тәуекелділігі және заңдылық базасының жетілмегендігінен инвестициялық қызметінің мүмкіншілігі шектелген.

Жалпы жинақтау зейнетақы қорларының инвестициялық қызметі инфляция жағдайында салушылардың қаражатын сақтауға бағытталған. Осыған байланысты инвестициялау инструменттерін таңдау олардың сенімділігіне байланысты жүргізіледі. Қаражатты сақтау мақсатында төмен тәуекелді, өз табысты инструменттерге салуға ұмтылады.

Зейнетақы қорларының инвестициялық мүмкіншілігіне дамуына әсер ететін тағы бір жағдай — қаржы нарығындағы мемлекеттің тұрақсыз саясатына бағынуы. Мұндай жағдайда инвестицияның қандай инструметтеріне немесе мерзіміне қарамастан тәуекелділігі жоғарылайды.

Қазіргі кезде мұндай жағдайдан шығу үшін портфель құрылымын тез өзгерту қажет. Бірақ, бұл қазір қиынға түседі — зейнетақы қорларының активтері өз бетімен таратылмайды, ол активтерді басқару компанияларына қаражат жіберу арқылы жүзеге асырылады және компания инвесторларды инвестициялау процесіне қатыстырмауына да болады. Портфельдік инвестициялауды дамыту қазір орынды және инвестициялық саясатты басқару компаниясымен бірлесіп істеу нысанын және оның қызметін бақылау мерзімінен қайта-қайта қарастырылуы қажет.

Әлеуметтік және экономикалық процестерді мемлекеттік реттеудің қазіргі таңдағы жүйесі өте күрделі механизм болып отыр.

Дамыған нарықтық жүйеде мемлекет көптеген функцияларды атқарады, соның ішінде экономиканың институционалдық-құқықтық құрылымын қамтамасыз ету функциясы да бар. Бұл құрылымға әлеуметтік және қаржылық қызметтер нарығы (сақтандыру, зейнетақылық, банктік және қорлық), қоғамдық тауарлар нарығы және қаупі жоғары тауарлардың нарығы да жатады.

Әрбір жеке меншік зейнетақы қоры өзінің ережелеріне сәйкес жұмыс істейді және өзінің құрылтайшыларының міндеттемелері бойынша жауап бермейтін жеке-дара заңды ұйым болып табылады. Алайда, бүгінгі таңда зейнетақы қорларының қоғамда және ұлттық экономикады алатын орнына байланысты оның қызметтерінің көптеген жақтарын міндетті түрде мемлекет бақылап отыруы тиіс.

Мемлекет зейнетақы реформасының инициаторы және ұйымдастырушысы болғандықтан, ең алдымен, оның жеке меншік зейнетақымен қамсыздандыруды ұйымдастыру қызметіндегі реттеу сферасын нақты анықтап алуымыз қажет. Нарықтық экономикадағы зейнетақы саясатының мемлекеттік рөлі ең бастысы жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметін реттеуге бағытталған.

Жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметі қатаң түрде Заңмен реттеледі. Заңдылық негізін Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» заңы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы және Комитеттің нормативтік актілері құрайды. Барлығы 30 құжатқа жуық /27, 18-26б/.

Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі қаржы нарығының бір бөлігі ретінде, арнайы құрылған өкілетті органдармен реттеледі. Банк-кастодиандардың, жинақтаушы зейнетақы қорларының және зейнетақы активтерін басқару бойынша Компанияның қызметтері мемлекеттік реттеудің үш органдарымен қатаң реттеліп тұрады: Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкімен, Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар бойынша Ұлттық Комиссиясымен және жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметін реттеу бойынша Комитетімен.

1998 жылдың басында еңбек және әлеуметтік қорғау Министрлігімен Ұлттық зейнетақы Агентствосы құрылды, ол жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметін реттейді. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар бойынша Ұлттық Комиссиясына жинақтаушы зейнетақы жүйесін тікелей және жанама реттеу бойынша міндеттер жүктелген, жинақтаушы зейнетақы активтерін басқару бойынша Компанияның, Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорларының және банк-кастодиандардың қызметін реттейді. Тікелей реттеу кезінде Ұлттық Комиссия жинақтаушы зейнетақы активтерін басқару бойынша Компанияларға және банк-кастодиандарға лицензия береді, олардың қызметтеріне бақылау жасайды, нормативтік базасын құрады. Жанама реттеу функциясына Компанияның тиімді және тәуекелсіз инвестициялық қызметіне бірдей алғышарттар құру жатқызылған.

Соңғы бес жыл ішінде мемлекеттік органдарды қайта ұйымдастыру жүргізілді.

2004 жылдың 1 қаңтарынан бастап жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қатысушыларын мемлекеттік реттеуді Қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарын реттеу және бақылау бойынша агентствосы өз мойнына алды (Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 31 желтоқсандағы №1270 «Мемлекеттік реттеу жүйесін одан әрі жетілдіру туралы» Жарлығы). Сонымен қатар ол инвестициялық қорлардың банктік сақтандыру қызметтерін реттеу және бақылау бойынша негізгі функцияларын атқарады.

Жинақтаушы зейнетақы қорларының заңдылық базасы уақыт өткен сайын ескіреді және реттеуші орган оны ылғи да қолдап отыруы тиіс. Нормативті құқықтық құжаттардың талдамасында реттеуші органдардан басқа қорлардың өздері де қатысады. Нормативті құқықтық актілер ең алдымен еңбек және халықты әлеуметтік қорғау Министрлігінің, Қазақстан Республикасынын Әділет Министрлігі экспертизасының, Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің, Қазақстан Республикасының экономика Министрлігінің алдынан өткеннен кейін ғана мемлекеттік тіркеуін алады. Реттеуші орган зейнетақы заңдылықтарының орындалуын қадағалап отыруы тиіс. Осы мақсатпен реттеуші орган лицензиялауды жүзеге асырады және қорлармен лицензиялық ережелердің сақталуын үздіксіз бақылап отырады.

Жинақтаушы зейнетақы қорларын лицензиялау зейнетақы салымшыларын тарту және зейнетақы төлемдерін жүзеге асыру бойынша қызметін мемлекеттік реттеу және бақылау мақсатында іске асырылады. Жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметін лицензиялау Қазақстан Республикасының 1995 жылдың 17 сәуірінде шыққан №2200 «Лицензиялау туралы» Заңымен және тиісті нормативті-құқықтық актілермен реттеледі /28, 70-71б/.

Дистанциондық бақылау жинақтаушы зейнетақы қорларының ай сайын, квартал сайын, жыл сайын есеп беру талдауына негізделген. Жинақтаушы зейнетақы қорларының есеп беру жүйесінің негізін бухгалтерлік ақпарат құрайды, ал бұл ақпарат қаржылық есеп беру формасында көрсетілген:

меншікті қаражат бойынша бухгалтерлік баланс;
қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп беру;
меншікті қаражат бойынша ақша қозғалысы туралы есеп беру;
айналымнан тыс активтердің қозғалысы туралы есеп беру;
меншік капиталының қозғалысы туралы есеп беру;
зейнетақы жинақтарының қозғалысы туралы есеп беру;
таза зейнетақы активтері туралы есеп беру;
таза зейнетақы активтерінің өзерісі туралы есеп беру.

Дистанциондық бақылау зейнетақы жинақтарының қозғалысын талдау, зейнетақы салымдарынан және инвестициялық табыстан түскен комиссиондық сыйақылардың есептелінгендігін тексеру жолымен жүзеге асырылады. Жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржылық инвестициялары тексеріледі.

Мемлекет жағынан сауатты реттеу нәтижесінен қазақстандық зейнетақы реформасы жақсы жетістіктерге ие.

Қазіргі таңда президенттің тапсырмасына сәйкес жинақтаушы зейнетақы жүйесінің даму приоритеттерін анықтауда белсенді жұмыс атқарылып жатыр. Қаржылық бақылау бойынша Агентствосы қызығушылық танытқан министрліктерімен және ведомстволарымен бірге 2005-2007 жылдарға арналған жинақтаушы зейнетақы жүйесінің даму Бағдарламасының жобасын талдап жатыр.

Бұл бағдарламаның басты бағыттары ретінде төмендегілер көзделіп отыр:

мемлекеттік реттеуді жетілдіру;
салымшылардың құқықтарын қорғау;
зейнетақы активтерін басқарудағы тиімділікті арттыру, зейнетақы төлемдерінің сызбасын жетілдіру;
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің субъектілерін бақылау.

ҚОРЫТЫНДЫ

Зейнетақымен қамтамасыз ету нарықтың трансформация механизімінің әлеуметтік секторындағы маңызды элементі ғана болып табылмайды, жалпы елдің экономикасындағы маңызды элемент, ол мемлекеттің әлеуметтік дамуы мен экономикалық өсуін ынталандыруға қолданылатын қаржы саласын кең масштабта шоғырлануына мүмкіндік беретін орасан потенциалды жинақтаған. Сондай-ақ, зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі таратулың кең ауқымды сипатына ие, экономикалық қайта бөлу механизімі тұрғындардың барлық бөлігінің қызығушылығын туғызады, зейнетақы жасындағы адамдар категориясы сияқты, жұмыс істеуші жас ұрпақ кірісіне де ықпал етеді.

Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз етудің жинақтаушы механизімін дамытудың алғышартын қалыптастыру мен заңи тұрғыдан бекіту жалғасын табуда. Биыл біздің елімізде жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қызмет етуіне жеті жыл болды. Осындай қысқа мерзім ішінде жинақтаушы зейнетақы жүйесі санды және сапалы жағынан жақсы дамыды. Бүгінгі таңда зейнетақы қорлары ең қуатты, сенімді және тұрақты жұмыс жасайтын әлеуметтік-қаржы институты болып табылады.

Бастапқы бес жылды (1998-2000 жылдар) жинақтаушы зейнетақы жүйесі құрылымының қалыптасу кезеңі деп айтсақ та болады. Сондай-ақ, ірі отандық қаржылық және өнеркәсіптік топтар ретінде зейнетақы нарығының негізгі қатысушылары анықталды. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің нормативтік-құқықтық базасы, мемлекеттік бақылау құрылымы, техникалық инфрақұрылымы қалыптасты.

2003 жылдан бастап Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесі тұрақты даму жолына түсті. Оған дәлел ретінде 16 қатысушылардан тұратын жинақтаушы зейнетақы қорының құрамының өзгермегендігін айтып кетуге болады. Жалпы нарықтық мәселелер, теңге ревальвациясы, инвестиция кірісінің төмендеуі сияқты мәселелер жинақтаушы зейнетақы жүйесін банкротқа ұшыратты. Жинақтаушы зейнетақы қорының екі маңызды мәселесі – зейнетақы жинақтарын сақтау және көбейту орындалмай жатыр.

Зейнетақы заңдарына өзгерістер енгізу керек, зейнетақы нарығының ақпараттық айқындылығын көтеру керек, нарық мүшелеріне сөз еркіндігін беру керек, бұрыңғы шектеулерді алу керек. Бағалы қағаздар және қаржылық иеструменттер спектрін кеңейту керек. Зейнетақы активтерін инвестициялық сферасын кеңейту үшін жаңа тәсілдерін шығару керек.

Бүгінгі таңда елімізде жинақтаушы зейнетақы жүйесінің тікелей қатысушылары болып 16 жинақтаушы зейнетақы қорлары, 1 мемлекеттік, 2 мемлекеттік емес корпоративті және 13 зейнетақы активтеріне инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымдар, 9 банк-кастодиандар табылады. Олардың ішінде 13 КУПА нарықта белсенді әрекет жүргізеді. 2004 жылдың I-жартыжылдығында зейнетақы активтерінің жинағы 46,882 млрд теңгеге өсті немесе 483,5 млн доллар өсімі теңгемен 12,7 %-ға өсті, доллар көрсеткішімен 18,8 %-ға өсті.

Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы зейнетақы жүйесінің ойдағыдай жұмыс істеуінің бірден бір жағдайы халықтың зейнетақы жүйесіне деген сенімі болып табылады. Салымшылар өздерінің салымдарының сақталуына, көбеюіне және қайтарымдылығына сенімді болуы керек.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Қошанов А.К., Арын Е.М., Сағымбай Е.Ф. Нарықтық экономиканың орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. – Алматы: Қазмем ҒАҒЗИ, 2001.- 400б.
Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» Заңы. – Алматы: Юрист, 2003.-100б.
Адрилиян А.Н. Большой экономический словарь.– М., Фонд «Правовая культура», 1994.-528с.
Елемесов Р.Е., Жатканбаев Е.Б. Государство и рынок. – Алматы: Қаржы-қаражаты, 1997.-100с.
Рогачева Г.М. Экономические компоненты качества жизни населения. – Алматы: Евразия, 1996. -161с.
Четыркин Е. Пенсионные фонды: зарубежный опыт для отечественных предприятий; актуарные расчеты. – М., АРГО, 1993. -256с.
Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. – Алматы: Экономика, 1998. -258с.
Тулепбаев К. Пенсионная реформа в Республике Казахстан. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2001. -257с.
Бакирова А. Реформирование пенсионной системы в Казахстане. // Саясат. 2002, №3-4, С.38-40.
Карагусова Г.Ж. Пенсионная система Республики Казахстан: опыт реформирования. // Экономист. 2003, №11, С.9-11.
Тулепбаев К. Модель пенсионного обеспечения населения в Казахстане. // Саясат. 2002, №3-4, С.15-18.
Участие западных консультантов в реформировании пенсионной системы Казахстана (подготовление по материалам Азиатского Банка Развития и Корпорации «Прагма» (USAID)). // РЦБК. 2004, №4, С.32-34.
Джумамбаев С.К. Социальная политика. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. -136с.
Жетпісбаева С. Қажетті қамқорлық көрсетілуде. // Вестник КазНУ. 2003, №5, 43-44б.
Шайынғазы С. Зейнетақы жүйесі: ол қай елде қандай жағдайда. // Егемен Қазақстан. 2001,7 қыркүйек, ( №199-200 ), 6б.
Особенности трансформации некоторых западных пенсионных систем. // РЦБК. 2004, №11, 16-19б.
Мировой опыт реформирования пенсионной системы. // Общество и экономика. 2001, №7-8. 183-219б.
Баладина А. Каждый гражданин – хозяин своего пенсионного счета. // РЦБК. 2000, №2, С.13-17.
Становление и развитие накопительной пенсионной системы. // РЦБК. 2004, №11, С.42-49.
Бутин Е.И. НПС Казахстана: итоги, проблемы, перспективы. // Банки Казахстана. 2001, №10, С.72-73.
Алимухамбетова Н. Доходность и надежность НПФ: Пенсионная реформа. // Казахстанская правда. 2002, 13 апреля.
Отчет накопительных пенсионных фондов и КУПА за 4 квартала 2003 года. // Панорама, №4. 30 января, 2004 года.
Нурмуханбетов Е. Обзор накопительной пенсионной системы Казахстана за 1 полугодие 2004 года. // РЦБК. 2004, август. С.38-47.
Мергенбаева А.Т. Қазақстан Республикасындағы жинақтаушы зейнетақы жүйесін талдау. // АльПари. 2004, №2-3, 141-144б.
Нурмуханбетов Е. Итоги развития НПС Казахстана за 2004 год. // РЦБК. 2005, №3, С.28-39.
Впервые частный пенсионный фонд лидирует на пенсионном рынке Казахстана. // Труд в Казахстане. 2004, №4, С.53-55.
Бекбердиев Б.Д. Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету проблемалары. // Қаржы Қаражаты. 2001,№3,69-73б.
Умбетова А. Накопительная пенсионная система Казахстана. // РЦБК. 2000,№8, 18-26б.
Государственное регулирование НПС. // РЦБК. 2004,№11,66б.

Жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі қаржылық институттардың үлесі туралы мәлімет (2005 жыл 1 наурыз)

ЗАИБЖАҰ (ООИУПА) / ЖЗҚ	Зейнетақы активтері
ЗАИБЖАҰ (ООИУПА) / ЖЗҚ	млн теңге	%
АҚ «ЗАИБЖАҰ «ABN Asset Management»	42 784	8,46
АҚ «АБН АМРО — КаспийМұнайГаз» ЖЗҚ»	36 934	7,30
АҚ «ЖЗҚ «Капитал»	5 850	1,16
АҚ «ЗАИБЖАҰ «Bailyk asset management»	43 838	8,67
АҚ « ЖЗҚ Қонаев атындағы»	1 442	0,29
ЖАҚ « ЖЗҚ «Мұнайгаз — Дем»	13 089	2,59
АҚ «АЖЗҚ «СЕНІМ»	21 812	4,31
АҚ «ЖЗҚ «Қорғау»	7 495	1,48
АҚ «ЗАИБЖАҰ «Premier Asset Management»	9 253	1,83
АҚ «АЖЗҚ «Отан»	9 253	1,83
АҚ «ЗАИБЖАҰ «АЛЬФА ТРАСТ»	13 518	2,67
АҚ «ЖЗҚ «Қазақмыс»	13 518	2,67
АҚ «ЗАИБЖАҰ «Жетісу»	90 496	17,90
ЖАҚ «ЖЗҚ «Ұлар Үміт»	90 496	17,90
АҚ «ЗАИБЖАҰ «Актив — Инвест»	21 964	4,35
АҚ «ЖЗ «Валют – Транзит Қоры»	21 964	4,35
ЖАҚ «ЗАББК «Нұр — Траст»	11 835	2,34
АҚ «АЖЗҚ «Халықтық зейнетақы қоры»	11 835	2,34
АҚ «МЖЗҚ»	108 396	21,44
АҚ «ЖЗҚ «БТА Құрмет — Қазақстан»	36 703	7,26
АҚ «ЖЗҚ «Қазақстанның Халық Банкі»	126 710	25,07
БАРЛЫҒЫ зейнетақы активтері	505 497	100

Жинақтаушы зейнетақы қорларының нақты және номиналды табыстарының коэффициенттері туралы мәлімдеме (2004 жыл ақпан – 2005 жыл ақпан)

	Нақты табыс коэффициенті К3	Номиналды табыс коэффициенті К2
АҚ «ЗАИБЖАҰ «ABN Asset Management»
АҚ «АБН АМРО — КаспийМұнайГаз» ЖЗҚ»	-0,24	6,64
АҚ «ЖЗҚ «Капитал»	0,29	7,21
АҚ «МЖЗҚ»	-4,40	2,19
АҚ «ЗАИБЖАҰ «Жетісу»
ЖАҚ «ЖЗҚ «Ұлар Үміт»	0,24	7,15
АҚ «ЖЗҚ «Қазақстанның Халық Банкі»	-1,77	5,01
АҚ «ЗАИБЖАҰ «Premier Asset Management»
АҚ «АЖЗҚ «Отан»	1,12	8,10
АҚ «ЖЗҚ «БТА Құрмет – Қазақстан»	1,93	8,97
АҚ «ЗАИБЖАҰ «Актив – Инвест»
АҚ «ЖЗ «Валют – Транзит Қоры»	-0,69	6,16
АҚ «ЗАИБЖАҰ «Bailyk asset management»
АҚ «АЖЗҚ «СЕНІМ»	-0,01	6,89
ЖАҚ « ЖЗҚ «Мұнайгаз – Дем»	0,74	7,70
АҚ « ЖЗҚ Қонаев атындағы»	-0,37	6,51
АҚ «ЖЗҚ «Қорғау»	-1,81	4,96
ЖАҚ «ЗАББК «Нұр – Траст»
АҚ «АЖЗҚ «Халықтық зейнетақы қоры»	2,31	9,37
АҚ «ЗАИБЖАҰ «АЛЬФА ТРАСТ»
АҚ «ЖЗҚ «Қазақмыс»	0,43	7,36

Тюркские страны приступили к созданию общего гимна

Кремль сообщил о готовности к диалогу в…

Зеленский: Если штаты сократят помощь, то мы…

Президент Абхазии подал в отставку

В Иране будут перевоспитывать женщин, снимающих хиджабы

Мировые цены на нефть продолжают падать

Нурила Асанкызы стала первой в истории казахстанской…

Казахстанские спортсмены продолжают радовать победами на международной…

Москву массово атаковали беспилотники

Число беженцев в мире перевалило за 123…

Дипломдық жұмыс. Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесінің дамуы теориясы, тәжірибесі

Их бросил отец семейства! Блогер Дархан Жолшыбеков подарил многодетной маме дом

Предатели! Сауле Әбілдаханқызы высказалась жестко о поддержке русского языка

В Бильбао стартовали съемки казахстано-испанского фильма для Netflix про КарЛАГ

Период с 1 по 4 января 2025 года станет официальными выходными в Казахстане

США ответили на вопрос о готовности Россией применять ядерное оружие

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты