Кіріспе
Рухани құндылықтар мен дәстүрлердің өсіп келе жатқан жас жеткіншек ұрпақты, бүгінгі заманның көшіміне ілесе алатын буын, бітім-болмысы мықты, дүниеге өзіндік көзқарасы бар, атадан балаға мирас болып келе жатқан ақжарқын мінезі мен биік адамгершілік қадір-қасиеттерді бойына жинақтаған жаңы жомарт, ділі мен тілі таза азамат, жеке тұлға ретінде қалыптастыруда, қоғам өміріне бейімдеп, әлеуметтендіруде алатын өзіндік орны мен рөлі біршама. Осыған байланысты халықтық тәрбие көздерінің тарихи орны мен рөлін объективті тұрғыдан дұрыс бағалап, зерделеу бүгінгі таңда терең мәнді әлеуметтік маңызға, педагогикалық сұранысқа ие болып отыр. Себебі, өткеннің педагогикық мәдениетін білу, оны ой елегінен өткізу және пайдалану қазіргі жағдайларда жас жеткіншек ұрпақты тәрбиелеудегі әлеуметтік күрделі проблемаларды ойдағыдай шешуге жәрдемдеседі.
Халық педагогикасы- ұлттық қазына, рухани дүние. Халық педагогикасы – қазақ халқының сан ғасырдан бері атадан балаға өлмес мирас болып келе жатқан тәрбие жөніндегі жинақталған тәжірибесі. Мұндағы бас тәрбиеші- халықтың өзі. Ол ұрпақтан ұрпаққа ауыса отырып, бірте-бірте қордаланып, кемелдене келе «халық айтса, қалт айтпайды» дейтіндей кем-кетіксіз, ақаусыз халық игерген тәрбие ұрпағын халықтық педагогика дәстүрлері мен тәжірибесін қазіргі педагогика ғылыммының теориялық-қағидаларын әдістемелік тәсілдермен қиюластыра байланыстырып, бірлікте пайдалануға айрықша мән беріп отыр.
Халықтың ізгілік және адамгершілік тәрбие мұраттары негізіне алынған халықтық педагогиканың прогресшіл дәстүрлерін қайта өркендету аясында ғана білім беру мен тәрбиелеу мазмұнын жаңғырту процесі айрықша мәнге ие бола алады. Бұл мұраттарды орынды жәе мақсатты пайдалану жеткіншек ұрпақты туған жерге, еңбекке сүйіспеншілік, үлкендері сыйлау, әр түрлі ұлттар мен ұлыстар өкілдерін құрметтеу және олармен шын пейілді қарым-қатынас жасау, табиғатқа аялап қарау рухында тәрбиелеуде жәрдемдесе алады. «Халықтық педагогика, мектептік оқыту мен тәрбиелеу процесінде жеткіншек, жас ұрпақтың бойына белгілі бір ұлттың ғасырдан ғасырға, атадан балаға мирас болып қалып келе жатқан өзіндік ұлттық қадір-қасиеттерін, ұлттық сана-сезімі мен психикалық ерекшеліктерін, салт-дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын, жөн-жоралғыларын, ұлт мәдениеті мен өнерін, көркем әдебиеті мен фольклорын, т.с.с. сіңіру үлгі-өнегесі, бір сөзбен айтқанда, адам баласына жұғысты барлық адамшыл қадір-қасиеттер рухында баланы тәрбиелеуде қолданатын тәлімдері».
Әр халықтың өзіндік сыртқы тұлға болмысынан, адамдар арасындағы қатынасынан, тілінен, тұрмыс-тіршілік, шаруашылық түрлерінен,өнерінен халықтық дүниетанымын, эстетикалық талғамын, салт-дәстүр үлгілерін, болашақ ұрпақ тәрбиелеудегі халықтың ғасырлар бойы жинақтаған тәжірибе белгілерін көруге болады».
Қазақ халқы да бойы тарихтың, мәдениеттің, өнердің, ұрпақ тәрбиелеудегі өзіне тән тәрбие көздер мол әрі әдістері ұлттық ерекшеліктерді қамтыған мұраның иесі. Сонау ғ.ғ Әл-Фараби, Қорқыт Ата мұраларынан бастап, Ахмет ясауи, Асан қайғы, Өтейбойдақ, Қадырғали Жалаири, Қазтуған, Үмбетей, Сыпыра, Доспамбет, Бұқар т.б. қазақ даласы философтарының ой-пікірлері жыраулардың толғауларының мазмұны адамгершілік-имандылық, рухани-эстетикалық, отаншылдық мәнімен аса маңызды.
Ауыз әдебиеті- халық педагогикасының тұнық мұхиты. Мақал- мәтілдердің, өсиет өлеңдер мен ертегілердің, жаңылтпаштар мен жұмбақтардың, батырлар жырының халықтық педагогика тақырыбын қамтымайтыны болмайды.
Ақын-жыраулар туындыларындағы халқымыздың дүниетанымдық, ақыл-ой, адамгершілік-имандылық туралы философиялық, тәлім-тәрбиелік ой-пікірлерінің тереңдігін, олардан біздерге жеткен үлгілерінен кейде жақыннан, кейде ишаратпен алысқа, болашаққа меңзейтін адам, қоғам, өмір, тарих жөніндегі ғажайып топшылауларынан, толғау түюлерінен танып білеміз.
Тәлім-тәрбие- ақыл-ойдың жемісі. Ол ұзақ мерзімді тәжірибелер арқасында қалыптасады. Ақыл-көрген-білгенді, қоршаған орта болмысын тек қабылдаудан алған әсер ғана емес, оны үнемі ой елегінен өткізіп, сарапқа салып отыру, түйінді нәтижені өмір-тіршілікте қолдана білуге баулу мәселесі қазақ тәлімнің басты қағидасы болғанын халық ауыз әдебиеті үлгерінен танып білеміз. «Ақылдың көзі-аталы сөз».
Қазақ әйелдері бойындағы патриоттық (елжандылық) сезім көріністері.
Сезімдер адамның қасиеттерімен тығыз байланысты. Субъект қажеттігі және сол қажеттікті қанағаттандыруға бағытталған ерекше қызметіне орай сезімдер екі ірі топқа бөлінеді. Біріншісі- қажет заттардың объективті мазмұнына жаңа, айрықша мән қосып оларды қанағаттандыру әрекетінің сеп-түрткісіне (мотив) айналдырушы сезімдер. Мұндай толғаныстардың пайда болуы үшін аса қажетсіну қажет. Көңіл күй серпінісі қажеттілікпен үйлесе келе, іс-әрекеттің бастауын береді, оған ынталандырады және бағыт-бағдарлы жетекшісіне айналады. Осылайша, мұндай сезімдер іс-әрекетпен сәйкестікке түседі.
Екінші эмоциялық құбылыстар тобына- жетекші ниет, яғни басталған ішкі не сыртқы іс-әрекет туындайтын сезімдер кіреді. Бұлар сол әрекеттердің орындалуына тиімді болған жағдайларға (үміт, ыза), жетіскен нәтижелерге немесе қалыптасқан не мүмкін болар ситуацияларға (сенімді болу) субъектінің қатынасын сипаттайды.
Күшті сезімдер тарихи-әлеуметтік негізге ие. Олар әртүрлі халықтарда әр түрлі кезеңдерде мән-мағынасы мен көріну формасын ауыстырып отырған. Түрлі дәуірде өмір сүрген адамдардың ұқсас, тіпті біртекті оқиғаның өзіне жасаған қатынасы бірін-бірі қайталамайды. Сезімі ұдайы қозғалыста болып, тұрақты және ауыспалы элементтердің тұтастай бірлігінен құралады. Бұл сезім желісінде, бір жағынан, бір ізді қысқа мерзімді толғаныстар құрылымын: пайда болу-өрбу шыңына жету, екінші жағынан, әр түрлі толғаныстар түйдегінен түзілген ұзақ мерзімді сезімдер құрылымын айыруға болады. Олардың қатарында адам сезімінің жоғары деңгейдегі саналы әрекетін білдіретін-адамгершілік моральдық сезімдер.
Адамгершілік сезімдерінің адам өміріндегі орны туралы К.Д.Ушинский «Біздің өзімізді, біздің дүниеге қалыптасуымызды біздің сөзіміз де, ойымыз да, тіпті қылығымыз да сезімдей анық және дұрыс білдіре алмайды, біздің сезісмдеріміз де жеке шешімдер ғана емес, адам жанының мазмұны, оның жүйесі түгелдей көрініп тұрады», -деп дәл сипаттама берген.
Адамгершілік сезімнің принципі мен жалпы негізі-белгілі бір қоғамдық-экономикалық формацияларда қалыптасып отыратын мінез-құлық нормалары. Адамның жоғары деңгейдегі сезімдерінің қалыптасып, дамып отыруы ең алдымен өзінің жеке басына, елдік қасиеттеріне, Отан алдындағы жауапкершілікті сезінуінде жатыр.
Елдік қасиеттер аспаннан түспейді, жоқтан жаралмайды. Өзі туған топырақпен, ана сүтімен ұйыған елжандылық арнасында өткен ортасы мен азаматы ретінде қалыптастырған қоғамы дарытар терең де, текті дүниетаным негізінде ғана бітеді. Республика Президенті Н.Ә. Назарбаев «Қазақстанның болашағы-қоғамның идеялық бірлігінде» деген еңбегінде: «біздің тағы бір аса маңызды идеологиялық міндетіміз-қазақстандық отан сүйгіштікке тәрбиелеу»-деп маңызды міндеттердің бірі ретінде алға тартуының сырын содан іздеген жөн.
Қазақ халқы «Отан» деген ұғымды бала бойында ерте бастан сіңіруге тырысқан. Мұны ең алдымен, туған жер, атамекен, ел, жұрт деген ұғымдармен барынша кеңінен байланыстырған. Сондықтан да болар, соншама кең далада өмір сүрсе де, ата-бабаларымыз үшін атамекен ұғымы -әрдайым қастерлі де қасиетті ұғым.
Патриоттық сезімнің объектісі мен қайнар көзі-Отан десек, оның мазмұны: табиғат, оның байлықтары, тіл, дәстүр, тарихи ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар. Олардың адам көкірегіне жылылық, жақындық, туысқандық сезімдерді ұялатып, ізгі де дерлік істердің қайнар көзіне айналуы патриотизмге тәрбиелеудің арқауы.
Патриоттық сезім тұлғаның тектілігінен туындайды. Ол тәрбие арқылы өсіп, жетіліп патриоттық сана түрінде қалыптасады.Ұлттық патриотизмді ұлт және патриотизм туралы екі ұғымның жадағай қосындысы деп қарауға болмайды.Ғалымдар «ұлттық патриотизм- қанмен, тектілікпен туа біткен қасиеттердің тәрбие арқылы бекіп,нығаюы, елін, жерін, шексіз сүйіп, соған қызмет ету, ұлттың барлық қасиеттерін ардақтау» деп көрсетеді.
Жалпы «патриотизм» ұғымына тоқталар болсақ, қазақ энциклопедиясының 9-шы томында « Патриотизм» (грек.Patriotes–отандас, patris -отан, туған жер)-Отанға деген сүйеспеншілік, бойындағы күш-қуаты мен білімін Отан игілігі мен мүддесіне жұмсау. Туған жерін, ана тілін, елдің әдет-ғұрпы мен салт дәстүрлерін құрмет тұту сияқты патриотизм элементтері ерте заманнан бастайды»деп көрсетілген.
Осыған орай, жеке адамның санасында Отан түсінігінің қаншалықты терең және саналы орнығуына қарай патриотизмді екіге бөліп қарастыруға болады. Біріншісі, Отан туралы жалпы түсінік. Ол халықтың тарихы дамуы, қорғаныс тәсілдері, патриоттық пікірлер, көңіл-күйі, дәстүрлері мен саналы сезімі кіреді. Екіншіден, патриотизмдің теориялық деңгейі де бар. Атап айтқанда, Отанның құрылуы,дамуы, сақталуы, оның егемендігі мен тәуелсіздігі туралы ғылыми білімдерді жете меңгеру. Отанға қызмет ету жөніндегі патриоттық идеялар, патриоттық мінез-құлық нормалары –осы теориялық деңгейді сипаттайды.
Сол сияқты, Отан, туған жер-халық бұқарасы өмір сүріп, еңбек ететін белгілі бір саяси, мәдени, әлеуметтік және тұрғын орта. Бұл орайда Отан түсінігінің тұрақты құрамдас үш бөлігі жөнінде ғалым М.С. Жүнісовтың мына пікірлері көңілге қонады.
Патриоттық сана ұлттық және жалпы адамзаттық мүдделер тұрғысынан қарастырғанда отанға деген көзқарас құндылықтарының жиынтығы болып табылады.
Жоғарыда айтып өткеніміздей ұрпағын өз халқының патриоты етіп тәрбиелеу-қай хылықтың болса да тәрбиелеу жүйесінің негізгі талаптарының бірі. Ал біздің халқымызда бұл талап әрдайым жоғары болған.
