Елімізде іске асырыл?ан ?леуметтік-экономикалы?, саяси-???ы?ты? реформалар ?о?амны? м?дени-рухани ?міріне жа?а сипат, ты? мазм?н берді.
Сондай т?бірлі ?згерістер отанды? тарихта орын ал?ан жасампазды? істермен саба?тасып жат?анды?ына к?з жеткіземіз ж?не ол ?згерістер б?гінгі тарих ?ылымыны? ?леуметтік ?ызметіне де ы?пал жасай бастады. ?аза?стан Республикасыны? Президенті Н.Назарбаевты? «Тарих дегеніміз ?ткенні? ?ана саба?ы емес, ол ед?уір д?режеде болаша?ты? да к?рінісі», «?аза? тарихы фактілерді? ?лі ?оймасы емес, б?л ?зі орасан зор д?йектеуші ж?не д?лелдеуші к?ш» [1, 237 б.] деген т?жырымы тарихи сананы? жа?ару ?дерісінде ?лтты? рухани ??ндылы?тарымызды игерудегі т?бірлі міндеттерді ай?ындайды.
Отан тарихында к?рделі де т?йінді зерттеу нысаныны? бірі – Т?ркістан тарихы. Б?л та?ырып отанды? тарихшылар тарапынан біршама зерттелгенімен геосаяси ерекшеліктерге сай, концептуалды т?р?ыда байыпты ?арастыруды ?ажет етеді. ?азіргі заман?ы ?ылыми зерттеу ба?ыттарыны? міндеттері осы к?рделі тарихи ??былысты? себеп, салдарлы байланыстарын, орта? за?дылы?тары мен ерекшеліктерін ай?ындау?а з?ру.
Т?ркістан тарихы ?азіргі т?уелсіз мемлекеттер тарихыны? ??рамды б?лігі бол?анды?тан да м?селені жеке ?лтты? м?дделер т?р?ысында ?арастырумен бірге оны т?тас ??былыс ретінде жалпы за?дылы?тар ше?берінде зерттеуді? ?з арты?шылы?тары бар. ?лкеде патшалы?, ке?естік биліктер д?ст?рлі ?о?амды жа?алауымен бірге ?лтты? болмысты деформациялау саясатын ?атар ж?ргізді.
Т?ркістанда?ы ?лт-азатты? ?оз?алысы тарихнамасыны? к?рделі сипат алуы, оны? ба?дарламалы? ма?саттары, ?ызмет аясы, ?леуметтік-саяси негізі, тіпті ?йымды? ??рылымы бойынша ?айталанбас ерекшеліктері бар тарихи ??былыс?а айналып, ?лемдік ?лт-азатты? ?оз?алыспен саяси-идеялы? т?р?ыда саба?тасуында. М?селені? шынды?ы – б?л ?лт-азатты? ?оз?алысты? ?аза?стан мен Орта Азия халы?тарыны? т?уелсіздік жолында?ы к?ресіні? биік шы?ы екендігі ?рі айма?ты? сипатпен шектелмей, ХХ ?. басында отарлы? езгіге, империялы? ?ктемдікке ?арсы ?лемдік ?оз?алыспен ?ндескен идеялас ??былыс?а айнал?анды?ы. Ке?естік тарихнамада осы екі а?и?ат б?рмаланып келді.
Т?ркістан ?лт-азатты? ?оз?алысыны? ерекшеліктері, біріншіден: ?лке хал?ыны? полиэтникалы? ??рамынан туында?ан саяси, рухани ?ралуанды? т?ріндегі ішкі фактордан, екіншіден: тарихи Ресейді? ?о?амды модернизациялауыны? ?ар?ынды ж?ргізілуі т?ріндегі сырт?ы фактордан туындады.
Отарлы? билік Т?ркістанда ж?дитшілер бас бол?ан интеллектуалды?, м?дени ж?не адамгершілік ?зегі ?уатты жа?ашыл а?ыммен бетпе-бет келді. Т?ркістанды? к?пестер, зиялылар мен діндарларды? білімді жа?а буыны ал?аш рет отарлы? билікті? «легитимдігіне» к?м?нмен ?арады. Осы негізде ?алыптас?ан ?лтты? элита ?кілдеріні? ?о?амды?-саяси ?ызметі Т?ркістан ?лт-азатты? ?оз?алысыны? идеяларын іске асыру?а с?т сайын жа?ындай т?сті.
?лкелік «Шурои Исламия» – М?сылмандар ке?есі ?йымы Б?кілресейлік м?сылманды? ?оз?алыс ы?палымен ??рылды. М.Шо?ай, М.Бехбуди, М.Абдурашитхановтар бас?ар?ан «Шурои Исламия» либералды? ба?ыт ?стаса, С.Лапин баста?ан улемалы?тар т?рмыста ж?не ?о?амды? ?мірде шари?ат за?дары мен д?ст?рлі ?о?амды? ?атынастарды са?тап ?алуды жа?тауымен ерекшеленді. Ал, т?ркістанды? федералистер демократиялы? ба?дар ?стап, ?о?амды? ж?не мемлекеттік ??рылыста батыс европалы? ?лгіні жа?тады.
Ташкенттегі большевиктік ?кімет же?ісінен со? «Шурои Исламия» баста?ан Т?ркістан ?лтты?-демократиялы? к?штері Б?кілт?ркістан м?сылмандарыны? ІV съезінде (1917 ж. 26 ?азан) Т?ркістан м?хтариятын жариялады. Ал большевиктер Т?ркістан м?хтариятын ты?ыры??а тіреген уа?ытта «Улема» ?йымы «Шурои Исламиядан» іргесін аула? салып, ?лкені? болаша?ын большевиктік билікпен ынтыма?тасумен байланыстырды. Осындай идеялы? ?арама-?айшылы?ты? со?ы ашы? теке-тіреске ?ласты. 1918 ж. 18 а?панында Т?ркістан м?хтарияты ?кіметіні? басшысы М?стафа Шо?айды улемашылар «сарай т??керісін» жасап, Ергеш ??рбашымен алмастыруы ар?ылы саяси ахуалы шат?ая?тап т?р?ан ?лтты? автономияны та?дырды? т?лкегіне тастады.
Т?ркістан м?хтариятыны? ?ару к?шімен жойылуы, С.Лапин мен М.Шо?айды? эмиграция?а кетуі, ке?естік ?лгідегі Т?ркістан автономиясы мемлекеттік ??рылымыны? орнауы да айма?ты? т?тасты?ты ?алыптастыру идеясын т?ншы?тыра алмады. ?йтсе де, ?лт-азатты? к?рес барысында саяси ?оз?алыстар т??ырнамасыны? идеялы? ?зегіне айнал?ан «?лтты? автономия» м?селесін 1918 ж. с?уір айында?ы Б?кілт?ркістан ке?естеріні? V съезінде большевиктер тапты? ?станымдар?а сай шешті.
Осындай жа?дайда Т?ркістан ?лт-азатты? ?оз?алысы солшыл ?анатыны? ?кілі Т.Рыс??лов баста?ан саяси элита т?тас Т?ркістан идеясын большевиктерді? саяси к?рес т?сілдерін ?олдана отырып іске асыруды к?здеді. Жа?а ?о?амны? билік институттары ны?ай?ан сайын ке?ес ?кіметіне ?арсы ашы? к?ресу к?рделі сипат алып, к?ресті? саяси тиімділігін азайта бергендіктен стратегиялы? ма?сат ретінде Т.Рыс??лов Т?ркістан халы?тарын бірт?тас ?лт?а біріктіру идеясын т?жырымдады [2, 4 б].
Т?ркістан ?лкесіндегі ?лт-азатты? ?оз?алысты Алаш ?оз?алысымен тарихи саба?тасты?та ?арастыруды? ма?ызы зор. Алашты? О?т?стік ?анаты туралы ?ылыми т?жырымды ал?аш рет ?сын?ан академик К.Н?рпейісті? т?жырымы бойынша «Алаш» немесе «Алашорда» ?оз?алысы бірнеше ??рамдас б?лімдерден т?ратын к?рделі ??ым. Олар, біріншіден, саяси партия ретіндегі Алаш, екіншіден, мемлекеттік ??рылым т?ріндегі Алаш автономиясы, ?шіншіден, осы автономияны (Алаш атты ?аза?ты? мемлекеттілігін) бас?ару?а тиісті бол?ан Алашты? ордасы (Алашорда ?кіметі) туралы м?селелер. Осы на?ты ?ш м?селе жиынты?ы Алаш немесе Алашорда ?оз?алысы деген ??ымды білдіреді» [3, 5 б]. Дара ??былыс ретінде осылайша ай?ындал?ан ?оз?алысты Т?ркістан ?лкесіндегі осы?ан ??сас ??былыспен салыстыр?анда оны? мазм?ны ай?ындала т?седі. Т?ркістанда?ы ?лт-азатты? ?оз?алыс барынша саяси ала-??лалы?ымен ж?не ?леуметтік ?ртектілігімен ерекшеленді. Т?ркістан ?оз?алысын ?лкедегі азатты?, т?уелсіздік жолында?ы к?реске ?лтты?, м?сылманды?, т?ркілік бірлік идеясы негізінде топтас?ан саяси к?штерді? ?йымдас?ан белсенді ?рекеті деп ба?аласа? керек.
Жалпы, Т?ркістан ?лкесіндегі Алаш ?оз?алысыны? мазм?ны мен сипатыны? ерекшелігін ай?ындау ма?сатында танымды? шарттылы?тар?а с?йеніп, оны? ?ызметі мен ??рылымын «Алаш ?оз?алысыны? О?т?стік ?анаты» деп негіздеген орынды болатындай. Б?л жерде басын ашып айтатын м?селе, ?ылыми танымда «Шы?ыс Алашорда», «Батыс Алашорда» деген орны??ан тарихи т?жырымдар?а балама ??былыс іздестіру емес, ?айта ол ??былыстарды? мазм?нды? ??рылымына жа?а ке?істік ашу басты ма?сат екендігі. Б?ндай т?жырым жасау?а деректік ж?не д?йектік негіздер жеткілікті. Ал?аш рет б?л т?жырым Т?ркістанда?ы партия – ке?ес органдарыны? ресми ??жаттарында «Алаш Орданы?» т?ркістанды? б?лімі «Бірлік туы» газеті органымен аттас ?йым болды. «Бірлік туы» газеті 1917 ж. маусымынан Ташкентте шы?а бастады. Атал?ан газетті ?йымдастырушыларды? т??ырнамасы д?лме-д?л алашордашыларды? т??ырнамасындай еді» [4, л. 208] деген сипатта негізделді. Т.Рыс??ловты? Т?ркістанда?ы Алаш ?оз?алысыны? ?ызметі туралы ойлары мен т?жырымдары 1923 ж. маусымда «Советская степь», 1935 ж. 18 мамырда «Казахстанская правда» [5] газеттерінде жариялан?ан е?бектері мен т?рлі сипатта?ы жазбаларында одан ?рі ?рбітілді.
Б?ндай деректер Т?ркістанда?ы ?лт-азатты? к?рес т?жірибелерін талдау ар?ылы Алаш ?оз?алысыны? О?т?стік ?анатын дербес тарихи таным нысаны ретінде ?арастыру?а негіз болады. О?т?стік ?анатты? на?ты ?йымды? ??рылымы болма?анымен оны? ?ызметіні? мазм?ны ?аза? жеріндегі тарихи ??былысты? ??рамды б?лігі болып саналады. Сонымен бірге Т?ркістан ?лт-азатты? ?оз?алысыны? ??рамында ?лкедегі жергілікті ?лт зиялыларымен ты?ыз бірлікте ж?мыс жаса?анды?тан Алаш ?оз?алысы О?т?стік ?анаты ?ызметіні? мазм?нында айма?ты?, конфессиялы? ж?не идеялы? сипатта?ы ерекшеліктері болды. Т?ркістанда?ы жергілікті халы?тарды? арасында отаршылы??а ?арсы к?рестегі м?сылманды?, т?ркілік бірлік идеялары Алаш ?оз?алысыны? ?кілдері М.Тынышпаев, С.Лапин, М.Шо?ай, ?.?ожы?ов, С.?тегенов ж?не тб. ?айраткерлерді? саяси ?ызметінде жа?а ?ырынан танылып, ?аза? жеріндегі ?лт-азатты? ?оз?алысты? мазм?нын байытты. Алаш ?оз?алысымен ты?ыз байланыста бол?ан олар ?лкедегі саяси ?оз?алысты? ж?не Т?ркістан м?хтариятыны? басшылы?ында ж?ріп, ?аза? мемлекетіні? т?тасты?ы м?селесін ал?аш рет ?лтты? идея ретінде к?н т?ртібіне ?ойды. Осы м?селе 1918 ж. 4-9 ?а?тардында Т?ркістан ?аласында ?ткен Сырдария облысы ?аза?тарыны? съезінде арнайы ?арастырылды. Алашорда ?кіметіні? атынан Б.??лманов, Т.??нанбаев, М.Дулатовтар арнайы ?атыс?ан съезд шын м?нінде Алаш ?оз?алысы ?йымдастыр?ан ірі саяси шараларды? біріне айналды. Т?ркістан ?аза?ын алаш?а ?осу м?селесін тал?ыла?ан съезде «Алаш?а ?осылмаймыз деген ешкім бол?ан жо?: к?рі-жас, ?арасы-т?ресі, байы-кедейі бірауыз болды» [6, 109-111 бб.].
Т?ркістан ж?не Алаш ?оз?алыстарында?ы ислам факторыны? да ы?палы ?рт?рлі де?гейде бол?анды?ы ж?нінде Д.Аманжолованы? «Слабость позиции ислама, очевидно, предопределила выдвижение именно казахской интеллигенции на авансцену политической арены всего Центрально-Азиатского региона в период революции и гражданской войны и сохранение ее вляния в советском руководстве Туркестана в начале 1920-х годов. Вплоть до 1924 г. большевики-казахи возглавляли ЦИК, ЦК Компартии и правительство Туркестанской АССР» [7, 74 с] деген т?жырымын ?уаттау?а болады. Б?л т?жырым ?аза? зиялыларыны? ?лт-азатты? ?оз?алыс?а діни ма?ыз беруден тартын?анды?ын а??артады. Осы саяси фактор жалпыадамзатты? ??ндылы?тарды ба?дар?а ал?ан ?азіргі заман?ы саяси ?оз?алыстарды? ?а?идаларымен ?йлесім тауып, ?аза? зиялыларыны? алды??ы орын?а шы?уында шешуші м?нге ие болды.
Алашордашылар?а кешірім жасал?аннан со? Т?ркістанда билік басында?ы ?лтты? саяси элита ?кілдері Н.Т?ре??лов, Т.Рыс??лов, С.?ожанов, С.Асфендияровтар алашшыл ?аза? зиялыларын Ташкент ?аласына ша?ырып, т?рлі ?ызметтерге тартты. Алашты? идеяны? ке?естік билік жа?дайында жал?асын тап?анды?ына ?лкедегі ?аза? облыстарында жер-су реформасыны? ?лтты? м?дде т?р?ысында с?тті ж?ргізілуі жар?ын мысал болады. Оларды? басшылы?ымен Ташкент ?аласына топтас?ан ?аза?ты? саяси, шы?армашылы? элитасы ?кілдеріні? ?ызметі м?дениет тарихында?ы аса бір с?тті де шы?армашылы? т?р?ыда жемісті кезе? болды. М.Дулатов, Х.Досм?хамедов, Ж.Досм?хамедов, М.Ж?мабаев, С.Асфендияров, ?.Бол?анбаев, ?.Бірімжанов, М.?уезов, Ж.Аймауытов, ?.Кеме?геров т.б. ?айраткерлерді? 1924 ж. ?лтты?-территориялы? межелеуге дейінгі м?дени-а?артушылы? ?ызметі ке?естік билік жа?дайында Алаш ?оз?алысы к?терген ?лтты? идеяларды батыл іске асыруымен ерекшеленді.
?лкеде ?аза? зиялыларыны? саяси к?ресті? алды??ы сапына шы?уыны? тере? тарихи ал?ышарттары болды.
Ташкент ?аласында?ы «Ке?ес» ?йірмесі ж?не оны? ?ызметі туралы Т?ркістанда ж?не ?аза?станда бір?атар жауапты ?ызметтер ат?ар?ан Д.Нысанбаевты? 1925 ж. 31 ?а?тарында РК(б)П ?ыр?ыз облысты? Ба?ылау Комиссиясына жаса?ан м?лімдемесінен [8, 173-185 б] аса ??нды ма?л?маттар?а ?аны?амыз. Деректе ?йірмені? т?ра?асы генерал Сейітжапар Асфендияров бол?анды?ын аталады. Т?ркістан генерал-губернаторлы?ыны? ке?сесінде, елшілік ?ызметте бол?ан генерал С.Асфендияровты? танымалды?ы ж?не биік билік лауазым иеленуі, ?аза? ?о?амында?ы д?ст?рлі билеуші ?улеттен шы??ан харизмалы? т?л?асы оны ?йірмені? басшылы?ына алып келген.
Т?ра?аны? орынбасары М.Шо?айды? Ресейді? ІV Мемлекеттік думасы м?сылмандар фракциясы хатшысы ретіндегі беделі ?лкедегі 1916 ж. ?лт-азатты? к?терілісті? патша ?кіметі ?скерлері тарапынан аяусыз басып-жаншылуыны? салдарын тексеруге келген Мемлекеттік дума комиссиясыны? ж?мысына араласуы ар?ылы ке? танымалды??а ?лас?ан. Осы комиссия т?ра?асы, Мемлекеттік думада?ы демократияшыл к?штерді? серкесі А.Ф.Керенскиймен жолдасты?ы ?лкедегі билеуші элитаны? арасында М.Шо?айды? «?з адамы» ретінде ?абылдануына ?олайлы жа?дай еді.
Т?ра?аны? екінші орынбасары Сады? ?тегенов а?пан т??керісінен со? Т?ркістан ?аласында, Сырдария облысында Уа?ытша ?кіметті? уездік, облысты? комитеттерінде жауапты ?ызмет істеген, ?лкедегі Алаш ?оз?алысыны? белді ?кілдеріні? бірі, Алаш съездеріне ?атыс?ан, ?лкелік де?гейде таныл?ан ?лт зиялылары арасында?ы беделді т?л?а. Ол 1918 ж. ?а?тарда Т?ркістан ?аласында Сырдария облысы ?аза?тарыны? съезін ?ткізуге бастамашыл бол?ан.
«Ке?ес» астыртын ?йірмесін бас?аратын басшылы? органды ?йірмені? бюросы ат?ар?ан, ?йірмені? ке? тарал?ан желісі ж?не к?псанды м?шелері (тілектестері) бол?ан. Бюро м?шелеріні? ?р?айсына жекелеген ж?мыс салалары б?лінген. ?йірмені? бюро м?шесі ?о?ыр?ожа ?ожы?ов Т?ркістан м??алімдер семинариясыны? т?легі, халы? м??алімі, мектеп, медреселерде д?ріс берген. 1912 ж. Орынборда Карими баспасынан жары? к?рген ?аза? мектептеріне арнал?ан ал?аш?ы ?ліппені жазуы да оны ?лке зиялыларына ке?інен танымал етті. ?.?ожы?овты? 1917 ж. а?пан т??керісіне дейін ?о?амды?-саяси ?мірге белсене аралас?анды?ын 1916 ж. к?теріліске ?атысушыларды жазалауды? ауыр зардаптарын тексеруге Мемлекеттік дума комиссиясыны? ша?ырылуына бастамашыл бол?анды?ынан к?реміз [9, 336-375 б]. Ол Т?ркістан м?хтарияты Уа?ытша ?кіметіні? ??рамына енген. Бірнеше рет Т?ркатком м?шелігіне сайланып, жерге орналастыру бас?армасы басшыларыны? бірі ретінде Жетісуда?ы жер-су реформасына басшылы? жаса?ан, ?лкелік «?осшы» ода?ын ?йымдастырушыларды? ж?не басшыларыны? бірі.
Бюро м?шелеріні? бірі Санжар Асфендияровты? Ташкенттегі ат?ар?ан ?ызметі ?з т??ірегіне ?лт зиялыларын топтастыра алатындай ма?ызды еді. Ресейді? орталы?ында саяси к?респен танысуы ж?не ?лкедегі европалы? демократиялы? ?оз?алыс басшыларымен араласуы оны жас ?лтты? саяси к?штерді? алды??ы легіне шы?арды. Ке?ес ?кіметіні? ал?аш?ы жылдары ТАКСР Денсаулы? са?тау, Жер істері халкомы, Т?ркатком т?ра?асы, ТКП ОК хатшысы ?ызметтерінде бол?ан С.Асфендияровты? «Ке?ес» ?йірмесімен байланыстылы?ы оны? тапты? м?ддеден ?лтты? м?ддені жо?ары ?ой?ан ?лтжандылы?ынан к?рініс тапты.
?йірмені? бюро м?шелері Серікбай А?аев Т?ркістан м?хтарияты Халы? ке?есіні? м?шелігіне сайлан?ан, офицер М?зарап ?асымов алашордашылар жа?ында со?ысып, А?т?бе майданында ?ызыл ?скерді? т?т?ынына т?сіп, атыл?ан. Ал ?лим?хамед К?тібаров та Санкт-Петербургте Жо?ар?ы ?скери-медицина академиясын бітірген, ?лкедегі жо?ары білімді ?аза? саяси элитасыны? бірі. Ол М.Шо?аймен ты?ыз жолдасты? байланыста бол?ан. Бюро м?шесі Алдабек Мангелдин, ?йірмені? хатшысы З?л?арнайын Сейдалиндер де ?лкедегі ?лт-азатты? ?оз?алыс?а аралас?ан саяси т?л?алар еді. Д.Нысанбаев С.?ожановты да осы ?йірме басшыларыны? ?атарында атайды. Б?л деректі С.?ожановты? ?зі де жо??а шы?армайды. О?ан та?ыл?ан алашордашыл деген айып осы ?йірмені? ?ызметінен бастау ал?ан.
?йірме ?ызметінде М.Шо?айды? идеялы? ы?палы ай?ын а??арылды. ?йірмені? саяси-?йымды? т?жірибесінен ?ткен ?айраткерлер 1917 ж. ?арбалас о?и?алар?а ?ызу араласып, ?лкедегі ?лт-азатты? к?ресті? алды??ы легіне шы?ты. ?йірме басшыларыны? саяси ?ызметі ?аза? облыстарына да танымал болды. 1917 ж. 15 наурызында ?.Б?кейханов баста?ан зиялылар Минск ?аласынан «?аза?» газеті ар?ылы елдегі игі жа?сылар?а жеделхат жолда?ан [«?аза?» 1917. №223]. ?лт-азатты? ?оз?алыс?а ба?ыт сілтеген жеделхатты? географиялы? аума?ы Т?ркістанды да ?амтыды. Б?л тарихи ??жатты? екі т?рлі ма?ызын атап айтамыз: біріншіден, жеделхат жолдан?ан т?л?алар мен жеделхатты жолда?андарды? тізімі сол кездегі жа?а ?алыптасып келе жат?ан ?лтты? элита ?кілдеріні? жеке ??рамын на?тылау?а к?мектеседі; екіншіден, жеделхат мазм?нында к?терілген идеялар Алаш ?лт-азатты? ?оз?алысыны? саяси т??ырнамасын ай?ындап, ?лтты? элита ?ызметінде басшылы??а алын?анды?ы.
?йірме Ресейді? орталы?ында?ы демократиялы? к?штерді? ?ызметін ?йымды? т?р?ыда ?лгіге ал?ан, ?йірмені? т?ра?асы, т?ра?аны? орынбасарлары, бюро м?шелері болып ?ызмет б?лісуі осындай т?жырым жасау?а жетелейді. Екіншіден, ?йірмені? ж?мыс мазм?ны оны? отаршылы??а ?арсы к?реске ба?ыттал?ан демократиялы? ??ндылы?тар?а негізделгендігін танытады. ?йірме басшыларыны? д?ст?рлі ?о?амда?ы билеуші ортадан шы??анды?ы оларды? тапты? ??ндылы?тардан алыс т?р?анды?ына д?лел болады. ?шіншіден, ?йірме ж?мысыны? басты ба?дары жергілікті халы?ты? ?зін-?зі билеуіне ?ол жеткізу бол?ан. Демократиялы? ??ндылы?тарды ба?дар етіп ал?ан астыртын ?йірмені? осындай сипатты белгілері оны? ?ызметі «Шурои Исламия» ?йымына емес, Алаш партиясыны? ?стан?ан саяси ба?ытына етене жа?ын бол?анды?ына к?з жеткізеді.
«Ке?ес» ?йірмесіні? ?ызметі Т?ркістанда?ы ?лт зиялыларыны? саяси к?рестегі ал?аш?ы т?жірбиесі болды. ?ыс?а мерзім ж?мыс істеп, ?ызмет ау?ымын ке? ?рістете алма?анымен оларды? ?рекеті ізсіз кеткен жо?. Оны? басшылары 1917 ж. «Шурои Ислам» ж?не Алаш партияларыны? ?йымды? т?р?ыда ?алыптасуына белсене араласып, ?здеріні? саяси к?ресін осы жылы мамырдан бастап жары? к?ре баста?ан «Бірлік туы» газеті ар?ылы одан ?рі жал?астырды. М.Шо?ай, С.?ожанов, ?.Бол?анбаевтар редакторы бол?ан «Бірлік туы» газеті Т?ркістан м?хтариятыны? ?аза? тілді баспас?з органына айналды. Газет бетінде ?лкедегі ?лт-азатты? ?оз?алысты? тыныс-тіршілігі к?рініс тауып жатты. Большевиктік билік орны??ан?а дейін Алаш ?оз?алысыны? О?т?стік ?анатыны? ?кілдері ?лкедегі ?о?амды?-саяси ?дерістерге белсене араласып, ке?ес ?кіметіні? ал?аш?ы жылдарында?ы ?аза? ?о?амын жа?артуда ?лтты? м?дде ?шін к?реске араласуды? осындай ?лкен дайынды?ынан ?тті.
Ке?естік ?о?амны? бас?ару ??рылымдарыны? негізін ??ра?ан ол мемлекеттік ?ызметкерлерді? басты миссиясы екі ?о?ам арасында?ы байланыстырушылы? р?л еді. ?здеріні? ?леуметтік жа?дайы, ?о?амды?-саяси к?з?арастары, тіпті тарихи миссиясы бойынша ерекше ма?ыз?а ие бол?ан б?л категорияны? арасынан ке?естік ?о?амда к?рнекті ?айраткерлерге айнал?ан ?лтты? элитаны? М.Тынышпаев, С.Асфендияров, Т.Рыс??лов, С.?ожанов, Н.Т?ре??лов, А.Сер?азиев, ?.Ибрагимов, И.То?тыбаев, Б.Аралбаев, ?.Сармолдаев, С.Ес?араев, О.Жандосов, Т.Ж?ргенов, Н.Р?стемов, ?.Палм?хамедов, ?.??дабаев, Н.Саты??лов, ?.Бол?анбаев, ?.?ожы?ов, ?.К?летов ж?не т.б. сия?ты мы?ты ?кілдері ?сіп шы?ты. Олар Т?ркістан республикасыны? жо?ар?ы билік ??рылымдарында басшылы? ?ызметтер ат?арып, жа?а ?о?амда ?лтты? ??ндылы?тарды ?алыптастыру?а елеулі ы?пал жасай алды.
Ке?естік партноменклатура ж?йесі ны?ай?ан сайын ?з ?атарын «тапты? жат элементтерден» тазарту т?рінде саяси к?рес к?шейе т?сті. Ал билік институттарында?ы ?лтты? элитаны? жо?арыда атал?ан ал?аш?ы буын ?кілдеріні? ы?палы азая берді. Тоталитарлы? билік оларды ?у?ындауды ?ол?а алды. Осы топ ?кілдеріні? ?стінен ж?ргізілген ал?аш?ы сот ?дерістері бойынша істі бол?андарды? да к?пшілігі т?ркістанды?тар болды. ?лтты? элита ?кілдерін ?у?ындауды? келесі тол?ыны 1932-1933 жж. «Біры??ай жасырын орталы? бас?ар?ан бірт?тас контрреволюциялы? ??рылымдар» деген іспен ?у?ындал?андарды? басшылары И.То?тыбаев, Б.Аралбаев Т?ркістанда жо?ары лауазымды ?ызмет істегендер еді.
Алаш пен Т?ркістан ?лт-азатты? ?оз?алысыны? ы?палдасты?ы жеке т?л?аларды? ?ызметінде к?рініс тапты. Айталы?, М.Дулатов 1912 ж. жаз?ан хаттарыны? бірінде Т?ркістан ?аласында?ы ?аза?, ?збек байлары мен ?ыр?ыз манаптары Міржа?ып?а мол ?аржы жинап бергендігін, Орынбор?а келіп А.Байт?рсынов, ?.Б?кейхановтармен а?ылдасып «Т?ркістанда жинал?ан мол ?аржыны, Уфада?ы «?алия» медресесі ш?кірттеріні? ?ос?андарын «?аза?» газетін шы?ару?а ба?ышта?анды?ын» [10, 298-299 бб.] жазады. Ташкентте жолдары т?йіскен С.?ожанов пен М.Дулатовты? «А? жол» газетіндегі ?ызметінде алашты? идеялар жал?асын тапты. Шын м?нінде, М.Дулатовты? «А? жол» газеті ар?ылы Т?ркістанда ?лтты? идеяны? орны?уы, ке?ес ?кіметіні? мемлекеттік билік ??рылымдары туралы ?о?амды? пікір ?алыптастыруда ат?ар?ан ?ызметі «?аза?» газетіндегі ?ызметіні? жа?а жа?дайда?ы жал?асы болды.
Т?ркістанда?ы шы?армашалы? элита ?кілдеріні? бірі – ?.Бірімжанов 1921-1922 жж.
«А? жол» газетіндегі ?ызметінде А.Байт?рсынов пен М.Дулатовты? к?терген идеяларын одан ?рі жал?астырады. 1922 ж. тамызында А.Байт?рсыновты? Ташкент-
ке келген сапары ж?нінде ?азымбек «?аза? хал?ыны? ?алам?а ж?йрік, алты алаш?а аты жайыл?ан ата?ты азаматы Ахмет Байт?рсынов Ташкентке келіп ?айтты… келген ж?мысы – Т?ркістанда?ы екі облыс ?аза?ты ?аза?стан?а ?осып, ?аза? елін біріктіру. ?ашанда болса ?аза? хал?ыны? ?амын жеп ж?рген ?ам?орын, ?ажымайтын ?а?арманын б?рын сыртынан ?ана ?аны? Т?ркістан азаматтары зор ?ошеметпен ?арсы алды» [11, 12 б] деп жазды. Б?л ма?ала бір жа?ынан А.Байт?рсыновты? Ташкент сапарында?ы тарихи миссиясын ай?а?таса, екінші жа?ынан оны? к?семдігін Т?ркістан хал?ы да мойында?анды?ын а??артады.
?орыта айт?анда, Алаш ?оз?алысы к?терген ?лтты? идеяларды? ?атарында Т?ркістан м?селесі мемлекеттік т?тасты?ты ?алыптастыру т?рінде к?рініс тапты. ?оз?алысты? саяси ?ызметінде ?аза? ?о?амын жа?алауды? демократиялы? ?а?идаларын іске асырумен бірге ?лтты? бірлікке ?ол жеткізу міндеттері ?лтты? саяси элита ?ызметіні? басты ма?сатына айналды. ХХ ?асырды? ал?аш?ы ширегінде оларды? саясат сахнасына алып шы??ан осындай ?мірше? идеялары елімізді? т?уелсіздігі жа?дайында на?ты іске асты. Сонымен бірге О?т?стік ?анатты? 1924 ж. ?лтты?-территориялы? межелеуге дейін идеялы? т?р?ыда жартылай жария, жартылай жасырын жа?дайда ж?мыс жаса?анды?ы ж?ніндегі д?йектер О?т?стік ?анатты? ?ызметі ар?ылы Алаш ?оз?алысыны? географиялы? ау?ымы ке?ейіп, оны? уа?ытты? шегі ?зара т?скендігін ай?а?тайды.
Хазрет?лі Т?РС?Н,
?.А.Ясауи атында?ы
Х?ТУ доценті, т.?.д.
Т?ркістан ?аласы
Б?лісу…
