Дос Көшім, «Ұлт тағдыры» қозғалысының төрағасы:
– ??рметті Дос, Сізді? ел т?уелсіздігін ал?ан кезе?де ??рыл?ан «Азат» ?оз?алысынан бастап к?ні б?гінге дейін ?аза?ты? ?лтты?-патриотты? ?йымдары мен ?о?амдарыны?, ?оз?алыстарыны? ж?мысына белсене ?атысып келе жат?аны?ыз ж?ртшылы??а белгілі. ?лт м?ддесін ?ор?ау м?селесі ж?нінде к?птеген ??жаттарды ?зірлеуге атсалысып ж?рсіз. Былтыр «Мемлекеттік тіл туралы» За? жобасын жасап ?кіметке жолдады?ыздар. Жалпы тіл м?селесі ж?нінде зерттеулері?із бен зерделеуі?із баршылы? деуге болады. Сонды?тан мынандай бір т?йінді м?селе ж?нінде Сізден пікір тартса? дейміз. Елбасымыз Н.?.Назарбаев «?аза?стан – 2050» Стратегиясы – ?алыптас?ан мемлекетті? жа?а саясаты» деген ?аза?стан хал?ына Жолдауында «?аза? тілі жаппай ?олданыс тіліне айналып, шын м?нінде мемлекеттік тіл м?ртебесіне к?терілгенде, біз елімізді ?аза? мемлекеті деп айтатын боламыз» деп т?жырым т?йіпті. Елбасыны? б?л т?жырымыны? м?нісін Сіз ?алай пайымдайсыз?
– Барша?а белгілі Ке?ес заманында еліміз ?аза? Ке?естік Социалистік Республикасы деп аталып келді. Я?ни б?л ?аза? Республикасы, ?аза? мемлекеті деген ??ымды білдірсе керек. Ол кезде еліміз т?уелсіз емес еді. Солай болса да ?а?аз ж?зінде ?аза? Республикасы деген атауымыз болды. Ал ел т?уелсіздік ал?аннан со? м?ндай атаудан бастартып, ?аза?стан Республикасы деп аталды.
Т?уелсіздік ал?ан кезе?де еліміздегі саяси, демографиялы? ахуалды билік орындары ескеруге тиіспіз деп ойласа керек. Ол кезе?де елімізді? т?л хал?ы – ?аза?тарды? ?лес саны аз болатын. Сонымен ?атар елімізді? т?уелсіздік алуына ?арсы к?штер басым болатын секілді ??ылатын. Сонды?тан билік осындай ?арсы шы?атын к?штер басым деген к?дікпен мемлекетті? атауын ?здерінше ж?мсартып ата?анды ж?н к?рген болса керек. Ал шын м?нінде осы кезе?де де т?уелсіздігімізге ?арсы айтарлы?тай к?ш бола ?ой?ан жо?. Елімізді? т?уелсіздігін тіпті е? реакцияшыл, империяшыл а?ымда?ы топтарды? ?зі де мойындау?а м?жб?р бол?анын ?зіміз к?ріп, біліп ж?рдік. Алайда сол кезе?де «?аза?» дегенні? орнына «?аза?стан» деп алса?, мемлекет тек ?аза?тікі емес, ?аза?станда т?ратын ?зге ?лт ?кілдеріне де орта? деген ??ымды білдіріп т?уелсіздікке ?арсы к?штерді? ?рекетін ?лсіретеді деп ??ын?ан секілді.
Ал енді Президентті? алда?ы уа?ытта «?аза? мемлекеті» деп айтатын боламыз» деген т?жырымы да бекер емес. ?йткені ?сіресе со??ы кездері ?аза? ?о?амында, ?аза?тілді а?парат ??ралдарында «?аза? елі», «?аза? мемлекеті» деген т?жырым жиі ?олданылатын болды. М?ндай т?жырым ?азір ке?інен тарап мы?тап орны?а бастады. М?ны? ?зіндік за?дылы?ы, себебі бар. ?аза?стан Республикасы атан?ан кезе?де елдегі ?аза?тарды? ?лес саны 40 пайыздай болса, ?азір 65 пайыздан асты. Алда?ы уа?ытта ?лес санымыз арта беретіні с?зсіз. Б?л с?уегейлік емес, на?ты тарихи за?дылы? екені айтпаса? та т?сінікті болар. Демек, бізді? ?аза? мемлекеті аталуымыз – даусыз, шешімі жеткен м?селе.
– Ал Президентті? осы Жолдауында ?аза? мемлекеті болып атану ?шін ?аза? тілі жаппай ?олданыс тіліне айналып, шын м?нінде мемлекеттік тіл м?ртебесіне к?терілуі ?ажет дегендей талап та білдіріліпті. ?аза? тілі ?ашан, ?алай жаппай ?олданыс тіліне айналып, шын м?нінде мемлекеттік тіл ?ызметін ат?ара алма??
– Президентті? елді? атауы мен мемлекеттік тіл м?селесін байланыстыра т?жырым т?юіні? де ?зіндік м?ні бар. Жалпы ?аза? мемлекетіні? атауы ?аза? тілін жаппай ?олдану?а тікелей байланысты. ?з басым, мемлекетіміз «?аза? мемлекеті» болып аталуыны? ?зі ?аза? тіліні? беделі мен де?гейін к?тереді деп пайымдаймын. Сонды?тан е? бірінші ?аза? мемлекеті деген ресми атау?а ?ол жеткізуіміз керек. Я?ни ?аза?стан Республикасы дегенді ?аза? Республикасы, ?аза? елі, ?аза? мемлекеті деп ресми т?рде за?мен бекіту ?ажет. Сонда ?ана ?аза? тілі мемлекеттік тіл ?ызметін толы? ат?ару?а ба?ыт алма?. Б?лай дейтінім, ?аза? мемлекеті болып елді? атыны? ?згеруіні? ?зі ?зге ?лт ?кілдеріні? де, орысшыл ?аза?тарды? да психологиясына белгілі бір д?режеде ?сер етеді. ?здері ?мір с?ріп отыр?ан елді? ?аза? ?лтыны? мемлекеті екенін олар да мойындап, оны? мемлекеттік тілін ?йренуге ??лшынады. ?рине, м?ны? б?рі тек атауды ?згертумен ж?зеге аса ?оймайды.
– Ал осылай-а? болсын, ?аза? мемлекеті деп атанды? делік, енді еліміз т?гел ?аза? тілінде сайрап кетуі ?шін ?андай шаралар жасал?аны ж?н деп ойлайсыз?
– Мені?ше, е? бірінші «Мемлекеттік тіл туралы» За? ?абылдануы тиіс. Б?л за?да к?птеген баптар болатыны т?сінікті. Сол баптарды? б?рінде де мемлекеттік тілде т?лім-т?рбие, ?ызмет, ?зге де істер ат?арылмаса на?ты шара ?олдану, м?селен, айыпп?л салу, ?ызметтен шы?ару секілді т?сілдер на?ты к?рсетілуі тиіс. Былтыр бізді? «Мемлекеттік тіл туралы» За? жобасын жасап ?кіметке жолда?анымызды білесіз. Б?л жобаны тал?ылау?а ?зі?із де ?атысты?ыз ?ой. Осы жобаны жасау барысында біз к?птеген елдерді? «Мемлекеттік тіл туралы» За?дарымен танысып, зерттеп, зерделедік. М?селен, Испанияны? осындай за?ыны? бірінші бабында «Испан республикасыны? мемлекеттік тілі – испан тілі (кастиль диалектісі)» деп к?рсетіледі де, екінші бабында «Испанияны? ?рбір азаматы мемлекеттік тілді білуге міндетті» деп жазыл?ан. Е? бастысы, к?птеген елдерді? за?дарында «Мемлекеттік тіл туралы» За? б?зыл?ан уа?ытта ?олданылатын жаза т?рлері на?ты к?рсетілген. Ал бізде тілдер туралы за?ымызда да, ?аулы-?арарларда да, ережелерде де еш?андай жаза к?рсетілмейді. Сонды?тан м?ндай ??жаттарды? ?ау?ары жо?.
– И?, б?л с?зі?ізді? жаны бар. Былтыр Алматы ?аласы Тіл бас?армасыны? ?ызметкерлері д?кендер мен фирмаларды? ??жаттарын тексеріп, мемлекеттік тілде ?ателік жібергендерге ескертулер жасап ж?ргенін телеарнадан ?зі?із де к?рген боларсыз. Сонда мынандай ?ызы?ты ?ара?ыз. Тіл жанашырлары жаса?ан ескертулері ?шін д?кен ?ожайындары оларды сот?а беріп айыпп?л ?ндіріп алыпты. С?йтсе за?дарымызда тіпті мемлекеттік тілде ?ате жаз?аны ?шін жаз?ыру?а да болмайды екен. Сонда м?ндай за?ны? ?андай к?мегі болма?. К?мегі емес, тіпті зиянды емес пе?
– И?, осындай жайттарды ескере отырып, осыдан т?рт жыл б?рын «Ел бірлігі» доктринасы жасалып, о?ан Президентті? тікелей ?зі ?ол ?ой?ан еді. Осы доктринада мемлекеттік тілді білу ?аза? еліні? ?рбір азаматына «міндет» деп к?рсетілген болатын. Б?л доктринаны жасау?а ?лт патриоттарынан 4 адам ?атысты?. На?ты айтса?, Дос Н?рахмет, Айдос Сарым, Амангелді Айталы ж?не мен. Алайда б?л доктринаны? талабы орындала ?ой?ан жо?. Себебі бізді? за?дарымызда мемлекеттік тілді ?ор?айтын, ?олдайтын на?ты іс-шара, жаза т?рлері к?рсетілмеген ?ой. Сонды?тан да, жа?а ?зі?із айт?андай, мемлекеттік тіл кез келген жерде ая?асты болып ?алып келеді. Тіпті ?згесін былай ?ой?анда, Президентті? ?зі арнайы Жарлы? шы?арып, ?аза?станны? ?ай облысы ?ай жылы, ?айсы билік органы ?айсы кезе?де іс?а?азын мемлекеттік тілге к?шіріп бітуі тиіс екені на?ты к?рсетілді емес пе?! С?йтіп, 2010 жылы б?кіл республикада?ы билік орындары іс?а?азын мемлекеттік тілде ж?ргізуі міндетті болатын. ?кінішке орай, мемлекет басшысыны? б?л Жарлы?ы да ?з м?нінде орындала ?ой?ан жо?.
– Орындалуы былай т?рсын, ?зіміз к?нде к?німіз т?сіп барып ж?ретін Алматы ?аласында?ы ?леуметтік ?ызмет к?рсету, ішкі істер органдары арыз-ша?ымы?ыз?а дейін ?аза? тілінде жазса?ыз ?абылдамайды. ?ызмет к?рсету орнында отыр?ан ?аза?ты? жастары «басты?ымыз орысша жазса?ыз ?ана ?абылдайды» деп ?зімізге жалынып, орысша жаздыратынын к?ріп ж?рміз.
– Міне, м?ны? б?рі мемлекетімізді? атауынан ?рбіп жатыр десем жа?са? айт?анды? болмас. Егер елімізді ?аза? мемлекеті, ?аза? елі деп за?дастыратын болса?, еліміз ?лтты? мемлекет болып ?лтты? тілі мемлекеттік тіл ретінде ?мірді? барлы? саласында ?олдану?а жол ашылар еді. ?йткені ?лтты? мемлекет бол?ан со? мемлекеттік тілді ме?геруге деген талапты к?шейту ?иын болмайды. Шет ж?рттарды? б?рінде де солай емес пе?! М?ны? ?зі халы?аралы? за?дар?а да с?йкес екені аны?. М?селен, Латвияда «Мемлекеттік тіл туралы» За?ы б?зыл?ан жа?дайда айып салуды белгілейтін 12 бап к?рсетілген.
?аза? мемлекеті бол?ан со? мемлекеттік саясатты? ?лтты? ба?ыты да ?згереді. ?лтты? мемлекетті? бір шарты мемлекеттік ж?мыстармен бірге о?у-т?рбие ж?мыстары да біры??ай мемлекеттік тілде ж?ргізілуі талап?а айналады. М?ндай шаралар ж?зеге асу ?шін ?уелі мемлекеттік тіл туралы за? ?абылданып, оны? ?рбір бабында орындама?аны ?шін айып?а тарту т?рлері на?ты к?рініс беріп отыруы тиіс. ?рине, м?ндай м?селе бірден ж?зеге асырыла ?оймайтыны айтпаса? та т?сінікті болар. За??а орай ?кімет арнайы ба?дарлама жасап, ?сіресе о?у-т?рбие ж?мысын мемлекеттік тілге кезе? кезе?імен к?шіруді? мезгілін де к?рсетеді. Сондай-а?, мені?ше, ?аза?стан айма?тарын т?гелдей мемлекеттік тілге к?шіруді? мерзімдері де белгіленуі тиіс. М?селен, ?аза?ы басым о?т?стік айма?тарда тіпті б?гіннен бастап мемлекеттік тілге толы? к?шіру ?ол?а алынса б??ан ешкім ?арсы бола ?оймайды деп ойлаймын.
– А?парат ??ралдарын жаппай мемлекеттік тілге к?шіру м?мкін емес секілді. Олай дейтінім, ?азір ?аза?станда телеарналарды? к?бі орыс тілінде. Олар тіпті ?аза?станны? а?парат ??ралына м?лде ??самайды. Оларды? тарататын хабарларыны? б?рі дерлік Ресей ?німдерінікі. Оларды? б?рі ?аза?станда?ы жа?алы?тарды ?ана ?аза?ша, орысша 15-20 минуттай уа?ытта таратады да, к?ндіз-т?ні Ресей ?мірін, ?нерін д?ріптеп, Батысты? со??ы кезе?дегі да??аза шы?армаларын берумен ш??ылданатыны ?аза?ты былай ?ойып, ?аза?станда?ы ?зге ?лт ?кілдерін де мезі етіп бітті.
– Тек телеарналар ?ана емес, к?птеген басылымдар да Ресейдікі деуге болады. Ал а?парат ??ралдарын ?аза? тіліне к?шіруде шет ж?рттарды? т?жірибесін ?олдан?ан ж?н. На?ты айтсам, бюджет ?аржысын тек мемлекеттік тілде істейтін а?парат ??ралдарына ?ана б?лген ж?н. Ал бізде ?алай дейсіз?! ?айы?та отырып алып, ?айы?ты? т?бін тесіп жат?андай жа?дайымызды орны?тырып алды?. ?азір «Комсомольская правда – ?аза?стан», «Аргументы и факты – ?аза?стан» секілді басылымдар ?аза? еліне емес, Ресейге ?ызмет етеді, соларды? идеологиясын таратады. Ал осыларды? б?рі бюджеттен ?аржыландырылатынын екіні? бірі біле бермейді. Ал «АИФ» хабарларыны? 20 пайызы ?ана ?аза?стан ж?нінде, 80 пайызы Ресей туралы жазады. Украинада да осындай АИФ ж?не «Аргументы и факты – Украина» деген газет бар. Онда?ы жазыл?андар тек ?ана Украин ?мірін ?амтиды. Ал бізді? телеарналарымызды? дені дерлік Ресейдікі дегендей пікір де бекер айтылып ж?рген жо?. Ал осы телеарналарды? к?бі, тіпті б?рі дерлік ?аза?станны? бюджетінен ?аржы, грант алып отырады екен. ?рине б?лар тікелей ?здері емес, ?ожайындары, акционерлік ?о?амдары грант, к?мек алады.?аза? мемлекеті бол?ан со? м?ндай ?рескелдік, мемлекет ?аржысын бас?а мемлекетті? идеологиясын тарату?а ж?мсау саяси ?ателік екені с?зсіз. Керісінше, ?аза? тіліндегі БА?-тар?а ?ажетінше ?аржы б?луі, жиындарды?, м?жіліс, м?слихаттарды? б?рін ?аза? тілінде ?ткізу мемлекетті? міндеті болуы тиіс.
– ?рине, б?л айтып отыр?ан пайымы?ызды? жуы? арада ж?зеге аса ?оюы не?айбіл десем ренжіме?із. Т?уелсіздік алып ел бол?аннан бері тілімізді? м?селесі, міне, 20 жылдан асса да шешіле ?ой?ан жо? ?ой. «Айта-айта Алтайды, Жамал апай ?артайды» дегендей, тіл м?селесін 90-шы жылдардан бері ?оз?аумен біз де ?артайып ?алды?. ?лі де шешіле ?ояды деп ?міттенуден к?дер ?згендейміз.
– Мен айтып отыр?ан м?селе енді 20 жылдан кейін ж?зеге асса да ризамын дер едім. Алайда мемлекетімізді? басшысы шындап ?ол?а алатын болса, б?л м?селе таяу уа?ытта-а? шешілетініне к?м?н келтірмеймін. Б?л ?шін, ?рине, «Мемлекеттік тіл туралы» За?ды толы??анды етіп ?абылдау?а ?азіргі Парламентті? ?ау?ары жете ?оймайтынын т?сіну ?иын емес. Депутаттарды? к?бі ?аза?ша білмейді. Сонды?тан да егер Президент на?ты бейіл танытып, батыл кіріссе Парламент тара?аннан кейін Президентті? за? к?ші бар Жарлы?ын шы?арып, Парламент депутатты?ына т?су ?шін мемлекеттік тілді ме?геру талабы ?ойылуы тиіс. Сондай-а? ?кімдер мен министрлерді? б?рін, я?ни мемлекеттік ?ызмет органдарына мемлекеттік тілді білетіндерден ?ана іріктеу жасал?аны п?рменді шара болма?. М?ны? ?зі халы?аралы? за?дар мен нормалар?а с?йкесетіні аны?. М?селен, А?Ш, Австралия, Канада секілді келімсектер ??р?ан елдерді? ?здері азаматтарынан мемлекеттік тілді ?ата? талап етеді. Ал біз сан ?асырлы? тарихы бар, ?лтты? елміз. Франция, Германия, Италия секілді елдерді? б?рі де ?лтты? мемлекет бол?ан со? ?лтты? м?селені бірінші орын?а ?ояды. Мысалы, Германияда бірнеше миллион т?рік т?рады. Біра? т?рік тілінде бірде-бір мектеп жо?. Т?ркияда да ?зге ?лттарды? мектебі жо?. ?рине, ?зге ?лт ?кілдеріне ?з ?аржыларына ?з тілдеріндегі жексенбілік мектеп, ?з тіліндегі басылымдар ашу?а мемлекет тарапынан еркіндік бар, біра? ол ?шін мемлекетті? к?к тиын ?аржысы ж?мсалмауы тиіс. ?лтты? мемлекеттерді? б?рінде де осындай ?рдіс ?алыптас?ан. Оларды? б?рінде де мемлекеттік тілде ?ызмет ат?армау, мемлекет тарапынан о?у-т?рбиені мемлекеттік тілде ж?ргізбеу ?ылмыс ретінде ба?аланатынын пайымдау?а болады. Міне, біз де осындай ?рдістерді ?станса?, алда?ы он жылды? бедерінде-а? ?аза? мемлекеті атанып, со?ан сай талаптарды? толы? ж?зеге асуына к?м?н келтірмеймін.
– ??гіме?ізге ра?мет!
??гімелескен
?уанбек Бо?аев
http://anatili.kz/?p=11721
